ΗΡΟΔΟΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΩΝ ΔΕΥΤΕΡΑ ΕΠΙΓΡΑΦΟΜΕΝΗ ΕΥΤΕΡΠΗ

Transcript

1 ΗΡΟΔΟΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΩΝ ΔΕΥΤΕΡΑ ΕΠΙΓΡΑΦΟΜΕΝΗ ΕΥΤΕΡΠΗ

2 Drs. J.H. van Hal 08

3

4 Inhoud [..] Kambuses [..] De eerste mensen [..] Herodotos heeft onderzoek gedaan... [.4.] Het jaar van de Egyptenaren... [.5.] Aanslibbing... 6 [.6.] De lengte van de zeekust van Egypte... 6 [.7.] De weg naar Heliopolis... 8 [.8.] Twee gebergtes... 8 [.9.] Afstanden in Egypte... 0 [.0.] Aanslibbing... 0 [..] Bodemgesteldheid... [..] De Nijl brengt vruchtbaarheid... 4 [.5.] De groei van Egypte... 6 [.6.] De wereld bestaat uit vier delen [.7.] De stroming en mondingen van de Nijl... 0 [.8.] Ammon weigert een verzoek.... [.9.] De Nijl in zomer en winter... 4 [.0.] De passaatwinden als oorzaak van overstromingen?... 6 [..] Is de Oceaan de oorzaak?... 6 [..] De Nijl ontstaat niet uit sneeuw [..] Een rivier de Oceaan als bron?... 8 [.4.] Herodotos eigen mening... 8 [.5.] De stand van de zon bepaalt het waterpeil [.6.] Wat als de wereld omgedraaid was?... 4 [.7.] De bron van koele wind... 4 [.8.] De getuigenis van een klerk... 4 [.9.] De moederstad der Ethiopiërs [.0.] Wachten aan de grenzen [..] Onduidelijkheid over de stroom van de Nijl [..] Kleine mannen [..] Vergeleken met de Istros... 5 [.5.] Mannen en vrouwen [.6.] De verschillen tussen de Egyptenaren en de rest [.7.] De priesters [.8.] Controle der stieren [.40.] Offers in Egypte... 6 [.4.] Het offer van runderen [.4.] Zeus Amoun [.4.] Herakles een oude Egyptische god [.44.] Herodotos onderzoek over Herakles [.45.] Een verhaal van de Grieken over Herakles [.46.] Pan... 7 [.47.] Het zwijn is onrein [.48.] De feesten ter ere van Dionusos [.49. ] Melampous heeft de Dionusoscultus geïntroduceerd [.50.] De herkomst van de namen van goden [.5.] Herkomst Hermesbeelden met erectie

5 [.5.] Herkomst van de godennamen [.5.] Homeros en Hesiodos waren de eerste dichters [.54.] De herkomst van het orakel van Dodona en Libuè... 8 [.55.] Het orakel van Dodona... 8 [.56.] De oorsprong van het orakel te Dodona [.57.] Duiven? [.58.] Feesten en processies [.59.] De volksfeesten van Egypte [.60.] De tocht naar Boubastis [.6.] Het feest te Sais [.6.] Het feest te Paprèmis [.64.] Kuisheid in de tempel... 9 [.65.] Verzorging van dieren... 9 [.66.] Wilde katten [.67.] Dierenbegrafenissen [.68.] De krokodil [.69.] Zorg voor de krokodillen [.70.] Jagen op krokodillen... 0 [.7.] Andere heilige dieren... 0 [.7.] De Phoinix... 0 [.74.] Heilige slangen [.75.] Gevleugelde slangen [.76.] Ibissen [.77.] Levenswijze [.78.] Herinnerd aan de dood... 0 [.79.] Het Linoslied... 0 [.80.] Ontmoetingen... [.8.] Wollen kleding... [.8.] Voortekenen... 4 [.8.] De orakels... 4 [.84.] Artsen... 4 [.85.] Rouw en begrafenis... 6 [.86.] Mummificatie... 6 [.87.] De tweede methode... [.88.] De goedkoopste methode... [.89.] Wachtperiode... [.90.] Nijldoden... 5 [.9.] Het heiligdom van Perseus... 5 [.9.] Eten... 7 [.9.] Vissen... [.94.] De sillikuprionbomen... [.95.] Middel tegen de muggen... [.96.] De schepen... 5 [.97.] Vaart landinwaarts bij overstromingen... 7 [.99.] Vanaf nu Egyptische verhalen... 9 [.90.] Nijldoden... 4 [.9.] Het heiligdom van Perseus... 4 [.9.] Eten [.9.] Vissen [.94.] De sillikuprionbomen... 5 [.95.] De klamboe

6 [.96.] Schepen van Acacia... 5 [.97.] Vaart landinwaarts bij overstromingen [.99.] Memphis [.00.] Nitookris... 6 [.0.] Moirios... 6 [.0.] Sesoostris... 6 [.0.] Thracië als keerpunt [.04.] De Thraciërs [.05.] Linnen [.06.] Afbeeldingen van Sesoostris [.08.] Kanalisatie... 7 [.09.] Belastingen... 7 [.0. ] Sesoostris [.. ] Pheroon [..] Proteus domein [..] Het verhaal rond Helena [.4.] Thoonis stuurt een bode naar Proteus [.5.] Proteus laat Alexandros arresteren [.7.] De Kypria [.8.] Toch geen Helena in Troje [.9.] Menelaos goddeloze daad [.0.] De goden straffen zwaar [..]Zomer en Winter... 9 [.. α.] Rampsinitos laat een schatkamer bouwen [.. γ] Een gruwelijke ontdekking [.. δ] Een sluwe list [.. ε] De koning zet zijn dochter in [..] Rampsinitis bezoek aan de onderwereld [..] De Egyptenaren als uitvinders van de metempsychose [.4.] De aanvoer van de piramidestenen... [.5.] Hoe de piramide gebouwd is.... [.6.] Rekening... 5 [.8.] De herder Philitis... 7 [.9.] De dood van Mukerinos dochter... 7 [.0.] De koe en twintig beelden... [..] De handen van de beelden... [..] De jaarlijkse plechtigheid om de koe... [..] Mukerinos list... 5 [.4.] Aisopos... 7 [.5.] Het verhaal van Rhodopis... 7 [.6.] Asuchos... 9 [.7.] Anusis... [.8.] Boubastis heiligdom... [.9.] Sabakoos vertrek... [.40.] De terugkeer van de blinde... 7 [.4.] Gered door muizen [.4.] 4 generaties... 9 [.4.] Hekataios goddelijkheid... 4 [.44.] De goden als heersers... 4 [.45.] Herakles, Dionysos en Pan... 4 [.46.] Herodotos visie

7 [.47.] Het koningschap van twaalf [.49.] Het wonder van het Moirismeer [.50.] Hoe het meer gegraven is [.5.] Psammetichos bestemd voor het koningschap [.5.] Psammetichos herovert de macht [.5.] Bouwactiviteiten van Psammetichos [.55.] De tempel van Leto [.56.] Een drijvend eiland... 6 [.57.] De belegering van Azootos... 6 [.58.] Een kanaal... 6 [.59.] Psammis [.60.] De Egyptenaren adviseren de Eleiers [.6.] Apriès [.6.] Patarbèmis mishandeld [.6.] Ontmoeting in Moomemphis... 7 [.64.] Zeven groepen... 7 [.65.] De Hermotybiërs... 7 [.66.] De Kalasiriërs... 7 [.67.] Respect voor ambachtslui... 7 [.68.] Eerbewijzen... 7 [.69.] Strijd bij Moomemphis [.70.] Een graf [.7.] Osiris mysteriën [.7.] Amasis bestuur... 8 [.75.] Een bijzonder heiligdom [.76.] Andere werken van Amasis [.77.] Voorspoed [.78.] Naukratis [.79.] Het enige handelscentrum [.80.] Amasis bijdrage... 9 [.8.] Ladikè... 9 [.8.] Amasis neemt Kypros in

8 8

9 ΒΙΒΛΙΟ Β: ΕΥΤΕΡΠΗ [..] Kambuses. Τελευτήσαντος δὲ Κύρου παρέλαβε τὴν βασιληίην Καμβύσης, Κύρου ἐὼν παῖς καὶ Κασσανδάνης τῆς Φαρνάσπεω θυγατρός, τῆς προαποθανούσης Κῦρος αὐτός τε μέγα πένθος ἐποιήσατο καὶ τοῖσι ἄλλοισι προεῖπε πᾶσι τῶν ἦρχε πένθος ποιέεσθαι. [..] ταύτης δὴ τῆς γυναικὸς ἐὼν παῖς καὶ Κύρου Καμβύσης Ἴωνας μὲν καὶ Αἰολέας ὡς δούλους πατρωίους ἐόντας ἐνόμιζε, ἐπὶ δὲ Αἴγυπτον ἐποιέετο στρατηλασίην, ἄλλους τε παραλαβὼν τῶν ἦρχε καὶ δὴ καὶ Ἑλλήνων τῶν ἐπεκράτεε. [..] De eerste mensen. Οἱ δὲ Αἰγύπτιοι, πρὶν μὲν ἢ Ψαμμήτιχον 4 σφέων βασιλεῦσαι, ἐνόμιζον ἑωυτοὺς πρώτους γενέσθαι πάντων ἀνθρώπων. ἐπειδὴ δὲ Ψαμμήτιχος βασιλεύσας ἠθέλησε εἰδέναι οἵτινες γενοίατο πρῶτοι, ἀπὸ τούτου νομίζουσι Φρύγας προτέρους γενέσθαι ἑωυτῶν, τῶν δὲ ἄλλων ἑωυτούς. [..] Ψαμμήτιχος δὲ ὡς οὐκ ἐδύνατο πυνθανόμενος πόρον 5 οὐδένα τούτου ἀνευρεῖν οἳ 6 γενοίατο πρῶτοι ἀνθρώπων, ἐπιτεχνᾶται 7 τοιόνδε παιδία δύο νεογνὰ 8 ἀνθρώπων τῶν ἐπιτυχόντων 9 διδοῖ ποιμένι τρέφειν ἐς τὰ ποίμνια τροφήν 0 τινα τοιήνδε, ἐντειλάμενος μηδένα ἀντίον αὐτῶν μηδεμίαν φωνὴν ἱέναι, ἐν στέγῃ δὲ ἐρήμῃ ἐπ ἑωυτῶν κεῖσθαι αὐτὰ καὶ τὴν ὥρην ἐπαγινέειν σφι αἶγας, πλήσαντα δὲ [τοῦ] γάλακτος τἆλλα διαπρήσσεσθαι. Kassandane was de dochter van de Achaimenide Pharnaspes en zuster van Otanes. Zij trouwde met Kuros II. en had van hem een zoon en waarschijnlijk dochters: Kambyses II., Bardiya en Atossa en een niet genoemde dochter. πένθος τό leed στρατηλασίη ἡ expeditie 4 Psammetich I. (Assyrisch Nabu-šēzibani, Pišamilki. Tušamilki) regeerde van v. Chr. als Pharao (koning) en stichter van de 6 e dynastie (Saïten-dynastie). 5 πόρος ὁ middel 6 = οἵτινες in afh. vraag 7 ἐπιτεχνάομαι bedenken 8 νεογνός pasgeboren 9 ἐπιτυχών de eerste de beste 0 τροφή ἡ voedsel, opvoeding ἀντίον + gen. in aanwezigheid van τὴν ὥρην op zijn tijd = ἐπάγω 9

10 Boek II: EUTERPE [..] Toen Kuros gestorven was, nam Kambuses het koningschap over. Hij was de zoon van Kuros en Kassandanè, de dochter van Pharnaspes. Kassandanè was eerder dan Kuros gestorven en Kuros had veel verdriet om haar gehad en hij had al de anderen over wie hij de scepter zwaaide gezegd te rouwen. [] Van die vrouw dus en van Kuros was Kambuses de zoon. Kambuses beschouwde de Ioniërs en Aioliërs als van zijn vader geërfde slaven en hij trok op tegen Egypte, nadat hij, afgezien van anderen over wie hij heerste, met name Grieken, over wie hij regeerde, in dienst had genomen. [..] De Egyptenaren meenden, voordat Psammetichos hun koning was geworden, dat zijzelf als eersten van alle mensen ontstaan waren. Sinds Psammetichos, na de de troon bestegen te hebben, wilde weten, wie als eersten ontstaan waren, menen zij sindsdien, dat de Phrugiërs eerder ontstaan zijn dan zijzelf, maar zijzelf eerder dan de rest. [] Toen Psammetichos bij zijn navorsingen geen oplossing kon vinden voor dat vraagstuk, wie de eerste mensen waren, bedacht hij het volgende. Hij gaf twee pasgeboren kinderen van de eerste de beste mensen aan een herder om die als volgt op te voeden bij zijn kuddes: hij droeg hem op dat niemand ten overstaan van hen één woord zou laten horen, maar dat zij in een verlaten woning op zichzelf zouden zijn en dat hij op zijn tijd geiten naar hen zou brengen en na ze verzadigd te hebben met melk zijn andere taken zou verrichten. αἴξ ἡ, αἰγός geit πίμπλημι + gen. vullen met διαπρήσσομαι doen 0

11 [..] ταῦτα δὲ ἐποίεέ τε καὶ ἐνετέλλετο ὁ Ψαμμήτιχος θέλων ἀκοῦσαι τῶν παιδίων, ἀπαλλαχθέντων τῶν ἀσήμων κνυζημάτων, ἥντινα φωνὴν ῥήξουσι πρώτην. τά περ ὦν καὶ ἐγένετο. ὡς γὰρ διέτης 4 χρόνος ἐγεγόνεε ταῦτα τῷ ποιμένι πρήσσοντι, ἀνοίγοντι τὴν θύρην καὶ ἐσιόντι τὰ παιδία ἀμφότερα προσπίπτοντα βεκός ἐφώνεον ὀρέγοντα τὰς χεῖρας. [..4] τὰ μὲν δὴ πρῶτα ἀκούσας ἥσυχος ἦν ὁ ποιμήν, ὡς δὲ πολλάκις φοιτῶντι καὶ ἐπιμελομένῳ 5 πολλὸν ἦν τοῦτο τὸ ἔπος, οὕτω δὴ σημήνας 6 τῷ δεσπότῃ ἤγαγε τὰ παιδία κελεύσαντος ἐς ὄψιν τὴν ἐκείνου. ἀκούσας δὲ καὶ αὐτὸς ὁ Ψαμμήτιχος ἐπυνθάνετο οἵτινες ἀνθρώπων βεκός τι καλέουσι, πυνθανόμενος δὲ εὕρισκε Φρύγας καλέοντας τὸν ἄρτον 7. [..5] οὕτω συνεχώρησαν Αἰγύπτιοι καὶ τοιούτῳ σταθμησάμενοι 8 πρήγματι τοὺς Φρύγας πρεσβυτέρους εἶναι ἑωυτῶν. ὧδε μὲν γενέσθαι τῶν ἱρέων τοῦ Ἡφαίστου τοῦ ἐν Μέμφι ἤκουον Ἕλληνες δὲ λέγουσι ἄλλα τε μάταια 9 πολλὰ καὶ ὡς γυναικῶν τὰς γλώσσας ὁ Ψαμμήτιχος ἐκταμὼν τὴν δίαιταν 0 οὕτως ἐποιήσατο τῶν παιδίων παρὰ ταύτῃσι τῇσι γυναιξί. [..] Herodotos heeft onderzoek gedaan κατὰ μὲν δὴ τὴν τροφὴν τῶν παιδίων τοσαῦτα ἔλεγον, ἤκουσα δὲ καὶ ἄλλα ἐν Μέμφι, ἐλθὼν ἐς λόγους τοῖσι ἱρεῦσι τοῦ Ἡφαίστου ἄσημος onduidelijk κνύζημα τό geschrei, gebrabbel ῥήγνυμι breken, laten horen 4 διέτης van twee jaar 5 ἐπιμέλομαι zorgen voor 6 σημαίνω meedelen 7 ἄρτος ὁ brood 8 σταθμάομαι gissen, opmaken 9 μάταιος dwaas 0 δίαιτα ἡ levenswijze Memphis in Egypte De Egyptische Ptah wordt hier gelijkgesteld aan Hephaistos. Ptah is de pottenbakker onder de goden en ook de brenger van de smeedkunst en de beeldhouwkunst. Hij schiep de mensheid op zijn pottenbakkerswiel en staat de mensheid altijd bij. Hij vormde ze uit klei en blies er een goddelijke vonk in (vergelijk Genesis). Van hem wordt ook gezegd dat hij de wereld schiep "met gedachten uit zijn hart en woorden van zijn tong".

12 [] Psammetichos deed dat en droeg dat op, omdat hij van die kinderen wilde horen, nadat het onbegrijpelijke gebrabbel voorbij was, welk woord zij als eerste zouden zeggen. Juist dat dan ook gebeurde. Want toen twee jaren verstreken waren, terwijl de herder dat deed, zeiden de jongens, toen de herder de deur opende en binnenkwam en de beide kinderen met uitgestrekte armen op hem afstormden, bèkos. [4] Toen de herder dat de eerste keer gehoord had, bleef hij rustig, maar toen dat woord vaak viel, wanneer hij de kinderen bezocht en voor ze zorgde, vertelde hij dat dus zijn heer en bracht hij de kinderen onder diens ogen. Toen Psammetichos het ook zelf gehoord had, vroeg hij wie van de mensen iets bèkos noemen. Bij zijn navorsingen vond hij dat de Phrugiërs brood zo noemen. [5] Zodoende gaven de Egyptenaren toe, ook al hebben ze het uit zo n voorval opgemaakt, dat de Phrugiërs ouder dan zijzelf waren. Dat het zo gegaan is, hoorde ik van de priesters van Hephaistos in Memphis. De Grieken echter vertellen vele andere dwaze zaken, o.a. dat Psammetichos de tongen van vrouwen afgesneden had en dat hij de kinderen zo bij die vrouwen liet leven. [..] Zoveel vertelden zij over de opvoeding van die kinderen, maar ik heb ook andere dingen gehoord in Memphis, toen ik in gesprek gekomen was met de priesters van Hephaistos. Psammetichos offert aan Ra-Horakhty

13 καὶ δὴ καὶ ἐς Θήβας τε καὶ ἐς Ἡλίου πόλιν αὐτῶν τούτων εἵνεκεν ἐτραπόμην, ἐθέλων εἰδέναι εἰ συμβήσονται τοῖσι λόγοισι τοῖσι ἐν Μέμφι οἱ γὰρ Ἡλιοπολῖται λέγονται Αἰγυπτίων εἶναι λογιώτατοι. [..] τὰ μέν νυν θεῖα 4 τῶν ἀπηγημάτων 5 οἷα ἤκουον, οὐκ εἰμὶ πρόθυμος ἐξηγέεσθαι, ἔξω ἢ 6 τὰ οὐνόματα αὐτῶν μοῦνον, νομίζων πάντας ἀνθρώπους ἴσον 7 περὶ αὐτῶν ἐπίστασθαι τὰ δ ἂν ἐπιμνησθέω 8 αὐτῶν, ὑπὸ τοῦ λόγου ἐξαναγκαζόμενος ἐπιμνησθήσομαι. [.4.] Het jaar van de Egyptenaren ὅσα δὲ ἀνθρωπήια πρήγματα, ὧδε ἔλεγον ὁμολογέοντες σφίσι, πρώτους Αἰγυπτίους ἀνθρώπων ἁπάντων ἐξευρεῖν τὸν ἐνιαυτόν, δυώδεκα μέρεα 9 δασαμένους 0 τῶν ὡρέων ἐς αὐτόν. ταῦτα δὲ ἐξευρεῖν ἐκ τῶν ἄστρων ἔλεγον. ἄγουσι δὲ τοσῷδε σοφώτερον Ἑλλήνων, ἐμοὶ δοκέειν, ὅσῳ Ἕλληνες μὲν διὰ τρίτου ἔτεος ἐμβόλιμον ἐπεμβάλλουσι τῶν ὡρέων εἵνεκεν, Αἰγύπτιοι δὲ τριηκοντημέρους ἄγοντες τοὺς δυώδεκα μῆνας ἐπάγουσι ἀνὰ πᾶν ἔτος πέντε ἡμέρας πάρεξ τοῦ ἀριθμοῦ, καί σφι ὁ κύκλος τῶν ὡρέων ἐς τὠυτὸ περιιὼν παραγίνεται. [.4.] δυώδεκά τε θεῶν ἐπωνυμίας 4 ἔλεγον πρώτους Αἰγυπτίους νομίσαι 5 καὶ Ἕλληνας παρὰ σφέων ἀναλαβεῖν, βωμούς τε καὶ ἀγάλματα καὶ νηοὺς θεοῖσι ἀπονεῖμαι σφέας πρώτους καὶ ζῷα 6 ἐν λίθοισι Thebe, Egyptisch: gelegen aan de Nijl in zuidelijk Egypte, bekend als Luxor. Thebe was ook bij de Grieken gekend omwille van haar weelde. Heliopolis: De Grieken noemden de stad Heliopolis (Grieks: Ἡλίου πόλις of Ἡλιούπολι) wat "Stad van de zon" betekent en slaat op de religie. λόγιος geleerd 4 θεῖον τό god 5 ἀπήγημα τό verhaal 6 ἔξω ἢ behalve 7 ἴσος gelijk 8 ἐπιμιμνῄσκομαι + gen. zich herinneren 9 μέρος τό deel 0 δατέομαι verdelen ἐμβόλιμος ingeschoven πάρεξ + gen. behalve, uitgezonderd Hier worden niet de Homerische goden bedoeld; er wordt gedoeld op het feit dat goden samengevoegd worden. 4 de benaming ter onderscheiding van het wezen van ieder. 5 νομίζω als gewoonte hebben 6 ζῷον τό afbeelding

14 ἐγγλύψαι. [καὶ] τούτων μέν νυν τὰ πλέω ἔργῳ ἐδήλουν οὕτω γενόμενα, βασιλεῦσαι δὲ πρῶτον Αἰγύπτου ἄνθρωπον ἔλεγον Μῖνα. ἐγγλύφω inkrassen Μῖν ὁ Menes, de naam die Manetho gaf aan de eerste koning of farao van het Oude Egypte, die ergens tussen v. Chr. geregeerd zou hebben. 4

15 En met name ben ik juist daarom op weg gegaan naar Thebe en Heliopolis, omdat ik wilde weten, of zij zouden instemmen met de verhalen in Memphis. Men zegt immers dat de Heliopolieten de geleerdsten van de Egyptenaren zijn. [] Ik heb geen zin de goden van de verhalen, zoals ik ze hoorde, te beschrijven, behalve dan alleen hun namen, omdat het mijn mening is dat alle mensen dezelfde kennis over die goden hebben. Wat ik van hen eventueel vertel, zal ik vertellen, omdat ik daartoe door het verhaal gedwongen word. [.4.] Wat betreft al de menselijke aangelegenheden zeiden ze als volgt instemmend met hen, dat de Egyptenaren als eersten van alle mensen het jaar hadden uitgevonden en dat ze in dat jaar de seizoenen in twaalf delen hadden opgedeeld. Ze zeiden dat ze op die indeling waren gekomen op grond van de sterren. In zoverre zijn ze, naar mijn idee, wijzer bezig dan de Grieken, dat de Grieken ieder derde jaar een schrikkelmaand inlassen omwille van de seizoenen, maar dat de Egyptenaren die twaalf maanden elk op dertig dagen stellen en dat ze ieder jaar vijf dagen buiten dat aantal toevoegen en dat hun cyclus der seizoen in haar rondgang op hetzelfde punt uitkomt. [] Ze zeiden dat de Egyptenaren als eersten de namen van de twaalf goden in gebruik genomen hebben en dat de Grieken dat van hen hebben overgenomen en dat zij als eersten altaren en beelden en tempels aan de goden hebben toegedeeld en afbeeldingen in stenen hebben gegrafeerd. En zij lieten feitelijk zien dat het meeste daarvan zo was en ze zeiden dat Min als eerste mens koning van Egypte is geweest. Menes, koning van verenigd Egypte. De Egyptenaren zijn de eersten geweest die in een zonnejaar rekenden. 5

16 [.4.] ἐπὶ τούτου, πλὴν τοῦ Θηβαϊκοῦ νομοῦ, πᾶσαν Αἴγυπτον εἶναι ἕλος, καὶ αὐτῆς εἶναι οὐδὲν ὑπερέχον τῶν νῦν ἔνερθε λίμνης τῆς Μοίριος 4 ἐόντων, ἐς τὴν ἀνάπλοος ἀπὸ θαλάσσης ἑπτὰ ἡμερέων ἐστὶ ἀνὰ τὸν ποταμόν. [.5.] Aanslibbing καὶ εὖ μοι ἐδόκεον λέγειν περὶ τῆς χώρης. δῆλα γὰρ δὴ καὶ μὴ προακούσαντι, ἰδόντι δέ, ὅστις γε σύνεσιν 5 ἔχει, ὅτι Αἴγυπτος ἐς τὴν Ἕλληνες ναυτίλλονται ἐστὶ Αἰγυπτίοισι ἐπίκτητός 6 τε γῆ καὶ δῶρον τοῦ ποταμοῦ, καὶ τὰ κατύπερθε 7 ἔτι τῆς λίμνης ταύτης μέχρι τριῶν ἡμερέων πλόου, τῆς πέρι ἐκεῖνοι οὐδὲν ἔτι τοιόνδε ἔλεγον, ἔστι δὲ ἕτερον τοιοῦτο. [.5.] Αἰγύπτου γὰρ φύσις ἐστὶ τῆς χώρης τοιήδε πρῶτα μὲν προσπλέων ἔτι καὶ ἡμέρης δρόμον ἀπέχων 8 ἀπὸ γῆς, κατεὶς καταπειρητηρίην 9 πηλόν 0 τε ἀνοίσεις καὶ ἐν ἕνδεκα ὀργυιῇσι ἔσεαι. τοῦτο μὲν ἐπὶ τοσοῦτο δηλοῖ πρόχυσιν τῆς γῆς ἐοῦσαν. [.6.] De lengte van de zeekust van Egypte Αὐτῆς δὲ τῆς Αἰγύπτου μῆκος τὸ παρὰ θάλασσαν ἑξήκοντα σχοῖνοι, κατὰ ἡμεῖς διαιρέομεν 4 εἶναι Αἴγυπτον ἀπὸ τοῦ Πλινθινήτεω κόλπου 5 μέχρι Σερβωνίδος λίμνης 6, παρ ἣν τὸ Κάσιον ὄρος 7 τείνει ταύτης ὦν ἄπο οἱ ἑξήκοντα σχοῖνοί εἰσι. [.6.] ὅσοι μὲν γὰρ γεωπεῖναί 8 εἰσι ἀνθρώπων, ὀργυιῇσι μεμετρήκασι 9 τὴν χώρην, ὅσοι δὲ ἧσσον γεωπεῖναι, σταδίοισι, οἳ δὲ πολλὴν ἔχουσι, παρασάγγῃσι 0, οἳ δὲ ἄφθονον λίην, σχοίνοισι. νομός gebied ἕλος τό moeras ἔνερθε + gen. onder 4 Het Moiris-meer ligt ten zuiden van het huidige Memphis. Tegenwoordig: Birket-el-qurun. 5 σύνεσις inzicht, begrip 6 ἐπίκτητός erbij gewonnen 7 κατύπερθε + gen. onder 8 ἀπέχω verwijderd zijn 9 καταπειρητηρίη ἡ peillood 0 πηλός ὁ modder ὀργυιά ἡ vadem,,85 m. πρόχυσις ἡ het aanslibben, het aangeslibde land σχοῖνος ὁ 60 stadiën 4 διαιρέω bepalen 5 De Plinthinetische golf aan de westkust van Egypte 6 Het Serboonismeer aan de oostkust 7 Het Kasiongebergte lag tussen Egypte en Syrië 8 γεωπείνης weinig land bezittend 9 μετρέω meten, afmeten 0 παρασάγγης ὁ 0 stadiën 6

17 [] Volgens hen was ten tijde van Min heel Egypte afgezien van het gebied van Thebe een moeras en geen deel van Egypte van het gebied dat nu ten noorden van het Moirismeer ligt, lag hoger. De boottocht vanaf de zee stroomopwaarts naar dat meer duurt 7 dagen. [.5.] En naar mijn idee hadden ze het bij het rechte eind in zake hun land. Het is dan ook immers voor wie het niet van tevoren heeft gehoord, maar het ziet, als hij tenminste verstand heeft, duidelijk, dat het Egypte, waarheen de Grieken varen, door de Egyptenaren gewonnen land is en een geschenk van de rivier en dat, als je dagen verder vaart, dat gebied -en daarover zeiden zij niets meer van dien aard - ook nog zo is. [] De aard van Egypte is als volgt: aanvankelijk zul je, als je nog ernaartoe vaart en als je een dag varen van het land af bent en als je een peillood neer zult hebben gelaten, modder omhoog halen en dan zul je op elf vadem zitten. Dat maakt duidelijk dat de aanslibbing van land tot zo ver reikt. [.6.] De lengte van Egypte zelf aan de zeekant bedraagt 60 schoinoi, zoals wij bepalen dat Egypte is van de Plinthinetische golf tot aan het Serbinosmeer, waarlangs het Kasiongebergte ligt. Vanaf daar dus zijn het 60 schoinoi. [] Alle mensen die weinig grond hebben, hebben hun grond afgemeten in vadems en zij die veel grond hebben, in parasangen en zij, die veel te veel hebben, in schoinoi. ἄφθονος overvloedig, ontzaglijk veel 7

18 [.6.] δύναται δὲ ὁ μὲν παρασάγγης τριήκοντα στάδια, ὁ δὲ σχοῖνος ἕκαστος, μέτρον ἐὼν Αἰγύπτιον, ἑξήκοντα στάδια. οὕτως ἂν εἴησαν Αἰγύπτου στάδιοι ἑξακόσιοι καὶ τρισχίλιοι τὸ παρὰ θάλασσαν. [.7.] De weg naar Heliopolis ἐνθεῦτεν μὲν καὶ μέχρι Ἡλίου πόλιος ἐς τὴν μεσόγαιάν ἐστι εὐρέα Αἴγυπτος, ἐοῦσα πᾶσα ὑπτίη τε καὶ ἔνυδρος καὶ ἰλύς. ἔστι δὲ ὁδὸς ἐς Ἡλίου πόλιν ἀπὸ θαλάσσης ἄνω ἰόντι παραπλησίη τὸ μῆκος τῇ ἐξ Ἀθηνέων ὁδῷ τῇ ἀπὸ τῶν δυώδεκα θεῶν τοῦ βωμοῦ φερούσῃ ἔς τε Πῖσαν καὶ ἐπὶ τὸν νηὸν τοῦ Διὸς τοῦ Ὀλυμπίου. [.7.] σμικρόν τι τὸ διάφορον 4 εὕροι τις ἂν λογιζόμενος τῶν ὁδῶν τουτέων, τὸ μὴ ἴσας μῆκος εἶναι, οὐ πλέον πεντεκαίδεκα σταδίων ἡ μὲν γὰρ ἐς Πῖσαν ἐξ Ἀθηνέων καταδεῖ 5 πεντεκαίδεκα σταδίων [ὡς] μὴ εἶναι πεντακοσίων καὶ χιλίων, ἡ δὲ ἐς Ἡλίου πόλιν ἀπὸ θαλάσσης πληροῖ 6 ἐς τὸν ἀριθμὸν τοῦτον. ἀπὸ δὲ Ἡλίου πόλιος ἄνω ἰόντι στεινή 7 ἐστι Αἴγυπτος. [.8.] Twee gebergtes τῇ μὲν γὰρ τῆς Ἀραβίης ὄρος 8 παρατέταται, φέρον ἀπ ἄρκτου 9 πρὸς μεσαμβρίην τε καὶ νότοω, αἰεὶ ἄνω τεῖνον ἐς τὴν Ἐρυθρὴν καλεομένην θάλασσαν, ἐν τῷ αἱ λιθοτομίαι 0 ἔνεισι αἱ ἐς τὰς πυραμίδας κατατμηθεῖσαι τὰς ἐν Μέμφι. ταύτῃ μὲν λῆγον ἀνακάμπτει ἐς τὰ εἴρηται τὸ ὄρος τῇ δὲ αὐτὸ ἑωυτοῦ ἐστι μακρότατον, ὡς ἐγὼ ἐπυνθανόμην, δύο μηνῶν αὐτὸ εἶναι [τῆς] ὁδοῦ ἀπὸ ἠοῦς πρὸς ἑσπέρην, τὰ δὲ πρὸς τὴν ἠῶ λιβανωτοφόρα αὐτοῦ τὰ τέρματα εἶναι. [.8.] τοῦτο μέν νυν τὸ ὄρος τοιοῦτό ἐστι, τὸ δὲ πρὸς Λιβύης τῆς Αἰγύπτου ὄρος ἄλλο πέτρινον τείνει, ἐν τῷ αἱ πυραμίδες ἔνεισι, ψάμμῳ κατειλυμένον 4, τεταμένον τὸν αὐτὸν τρόπον καὶ τοῦ Ἀραβίου τὰ πρὸς μεσαμβρίην φέροντα. ὕπτιος vlak ἔνυδρος nat ἰλύς ἡ modder 4 διάφορον τό het verschil 5 καταδέω + gen. missen 6 πληρόω εἰς +acc. uitlopen op 7 στεῖνος smal, eng 8 ten oosten van de Nijldelta 9 ἄρκτος ἡ het noorden 0 λιθοτομία ἡ steengroeve λήγω ophouden λιβανωτοφόρος wierook voortbrengend τέρμα τό grens 4 κατειλύω bedekken 8

19 [] De parasang bevat 0 stadiën en iedere schoinos, wat een Egyptische maat is, 60 stadiën. Zo zal wel de zeekant van Egypte 600 stadiën tellen. [.7.] Vanaf die kust tot aan Heliopolis landinwaarts is Egypte breed; het is volledig vlak en nat en alles is modder. Als je vanaf de zee landinwaarts naar Heliopolis gaat, dan is de weg ongeveer gelijk in lengte aan die weg die van Athene vanaf het altaar van de twaalf goden naar Pisa en naar de tempel van de Olympische Zeus leidt. [] Als je die beide wegen berekent, zul je wel een klein verschil vinden, namelijk dat ze in lengte niet gelijk zijn, slechts vijftien stadiën. Want de weg naar Pisa vanuit Athene komt 5 stadiën tekort om 500 stadiën te tellen en de weg naar Heliopolis vanaf de zee komt uit op dat getal. Als je vanaf Heliopolis landinwaarts trekt, is Egypte smal. [.8.] Aan de ene kant ligt het Arabisch gebergte uitgestrekt, dat vanuit het noorden naar de middag en het zuiden zich uitstrekt en alsmaar landinwaarts gaat naar de zogeheten Rode Zee waar de steengroeven zijn, die voor de piramiden in Memphis zijn uitgehakt. Daar stopt het gebergte en buigt af naar het gebied dat genoemd is. Daar is juist het breedste deel van dat gebergte, zoals ik vernam: het is een tocht van twee maanden vanaf het oosten naar het westen en het einde daarvan in het oosten brengt wierook voort. [] Die berg is dus zo. In het gedeelte van Egypte aan de kant van Libië strekt zich een andere rotsformatie uit, waar de piramiden zijn en die met zand bedekt is. Het is net zo uitgestrekt als ook het Arabische gebergte, dat naar de middag gaat. 9

20 [.8.] τὸ ὦν δὴ ἀπὸ Ἡλίου πόλιος οὐκέτι πολλὸν χωρίον ὡς εἶναι Αἰγύπτου, ἀλλ ὅσον τε ἡμερέων τεσσέρων καὶ δέκα ἀναπλόου ἐστὶ στεινὴ Αἴγυπτος ἐοῦσα τῶν δὲ ὀρέων τῶν εἰρημένων τὸ μεταξὺ πεδιὰς μὲν γῆ, στάδιοι δὲ μάλιστα ἐδόκεόν μοι εἶναι, τῇ στεινότατόν ἐστι, διηκοσίων οὐ πλέους ἐκ τοῦ Ἀραβίου ὄρεος ἐς τὸ Λιβυκὸν καλεόμενον. τὸ δὲ ἐνθεῦτεν αὖτις εὐρέα Αἴγυπτός ἐστι. [.9.] Afstanden in Egypte Πέφυκε μέν νυν ἡ χώρη αὕτη οὕτως, ἀπὸ δὲ Ἡλίου πόλιος ἐς Θήβας ἐστὶ ἀνάπλοος ἐννέα ἡμερέων, στάδιοι δὲ τῆς ὁδοῦ ἑξήκοντα καὶ ὀκτακόσιοι καὶ τετρακισχίλιοι, σχοίνων ἑνὸς καὶ ὀγδώκοντα ἐόντων. [.9.] οὗτοι συντιθέμενοι οἱ στάδιοι Αἰγύπτου, τὸ μὲν παρὰ θάλασσαν ἤδη μοι καὶ πρότερον δεδήλωται ὅτι ἑξακοσίων τέ ἐστι σταδίων καὶ τρισχιλίων, ὅσον δέ τι ἀπὸ θαλάσσης ἐς μεσόγαιαν μέχρι Θηβέων ἐστί, σημανέω στάδιοι γάρ εἰσι εἴκοσι καὶ ἑκατὸν καὶ ἑξακισχίλιοι. τὸ δὲ ἀπὸ Θηβέων ἐς Ἐλεφαντίνην 4 καλεομένην πόλιν στάδιοι χίλιοι καὶ ὀκτακόσιοί εἰσι. [.0.] Aanslibbing Ταύτης ὦν τῆς χώρης τῆς εἰρημένης ἡ πολλή, κατά περ οἱ ἱρέες ἔλεγον, ἐδόκεε καὶ αὐτῷ μοι εἶναι ἐπίκτητος Αἰγυπτίοισι. τῶν γὰρ ὀρέων τῶν εἰρημένων τῶν ὑπὲρ Μέμφιν πόλιν κειμένων τὸ μεταξὺ ἐφαίνετό μοι εἶναί κοτε κόλπος θαλάσσης, ὥσπερ τά τε περὶ Ἴλιον καὶ Τευθρανίην καὶ Ἔφεσόν τε καὶ Μαιάνδρου πεδίον, ὥς 5 γε εἶναι 6 σμικρὰ ταῦτα μεγάλοισι συμβαλεῖν 7. [.0.] τῶν γὰρ ταῦτα τὰ χωρία προσχωσάντων 8 ποταμῶν ἑνὶ τῶν στομάτων τοῦ Νείλου, ἐόντος πενταστόμου, οὐδεὶς αὐτῶν πλήθεος πέρι ἄξιος συμβληθῆναί ἐστι. [.0.] εἰσὶ δὲ καὶ ἄλλοι ποταμοί, οὐ κατὰ τὸν Νεῖλον ἐόντες μεγάθεα, οἵτινες ἔργα ἀποδεξάμενοι μεγάλα εἰσί τῶν ἐγὼ φράσαι ἔχω οὐνόματα καὶ ἄλλων καὶ οὐκ ἥκιστα Ἀχελῴου 9, ὃς ῥέων δι Ἀκαρνανίης καὶ ἐξιεὶς ἐς θάλασσαν τῶν Ἐχινάδων νήσων τὰς ἡμισέας ἤδη ἤπειρον πεποίηκε. ὡς + aci voor zover als dat ὅσον acc. spatii zover als πεδιάς vlak 4 Elefantine is een eiland in de rivier de Nijl, gelegen in het zuiden van Egypte, vlak bij het eerste cataract. Van noord naar zuid is het eiland ongeveer, km lang en het is op het breedste punt ongeveer 400 meter. Het maakt deel uit van de Egyptische stad Aswan. 5 ὥς γε + aci voor zover als, dat 6 = ἐξεῖναι mogelijk zijn 7 συμβάλλω vergelijken 8 προσχόω doen aanslibben 9 De Acheloos (Grieks: Ἀχελώιος of Ἀχελῷος, Achelóös, in de volksmond ook wel Aspropótamos, d.i. Witte rivier genoemd) is een rivier in het westen van Griekenland. Het is 0

21 [] Vanaf Heliopolis dus is er niet meer veel grondgebied, voor zover als het tot Egypte behoort, maar Egypte is smal over een afstand van 4 dagen stroomopwaarts varen. Tussen de genoemde bergen ligt effen grondgebied en in mijn ogen waren dat op het punt waar het t smalst is, niet meer dan 00 stadiën vanaf het Arabische gebergte tot het zogenoemde Libische. Vandaar is Egypte weer breed. [.9.] Het land zelf nu is zo en vanaf Heliopolis naar Thebe is het 9 dagen stroomopwaarts varen en dat zijn 4860 stadiën aan weg: het zijn 8 schoinoi. [] Als je die stadiën van Egypte optelt van het kustgebied is al eerder door mij duidelijk gemaakt dat dat 600 stadiën is, maar hoe groot de afstand vanaf de zee naar het binnenland tot aan Thebe is, zal ik mededelen. Het zijn namelijk 60 stadiën. Vanaf Thebe naar de zo genoemde stad Elefantine zijn het 800 stadiën. [.0.] Het grootste deel dan van dat land waarover gesproken is, scheen, precies, zoals de priesters zeiden, ook mij zelf toe door de Egyptenaren erbij verworven te zijn. Het gebied namelijk tussen de genoemde bergen boven de stad Memphis gelegen scheen mij ooit een zeeboezem te zijn, precies zoals het gebied rond Ilion en Teuthrania 4 en Ephesos en de vlakte van de Maiander 5, voor zover het mogelijk is die als kleine gebieden met grote te vergelijken. [] Geen van die rivieren die dat land hebben doen aanslibben is het waard betreffende de grootte met één monding van de Nijl, die vijf mondingen heeft, vergeleken te worden. [] Er zijn nog andere rivieren, die niet te vergelijken zijn met de Nijl qua grootte, die grote werken tot stand hebben gebracht. Daarvan kan ik de namen noemen zowel van andere als ook niet in het minst van de Achelooios, die door Akarnanië stroomt en uitmondt in de zee en nu zo de helft van de Echinadeneilanden tot vasteland heeft gemaakt. na de Aliakmonas de langste rivier die geheel over Grieks grondgebied stroomt en bovendien de waterrijkste. Ἐχινάδες de Echinaden, kleine eilanden bij de monding van de Acheloios ἥμισυς half aanslibbing door de Skamander en de Simoeis 4 aanslibbing door de Kaïkos 5 Voor Priene is de kust bijna 0 km in historische tijd verschoven.

22 [..] Egypte het product van aanslibbing? Ἔστι δὲ τῆς Ἀραβίης χώρης, Αἰγύπτου δὲ οὐ πρόσω, κόλπος θαλάσσης ἐσέχων ἐκ τῆς Ἐρυθρῆς καλεομένης [θαλάσσης], μακρὸς οὕτω δή τι καὶ στεινὸς ὡς ἔρχομαι φράσων [..] μῆκος μὲν πλόου ἀρξαμένῳ ἐκ μυχοῦ διεκπλῶσαι ἐς τὴν εὐρέαν θάλασσαν ἡμέραι ἀναισιμοῦνται 4 τεσσεράκοντα εἰρεσίῃ 5 χρεωμένῳ, εὖρος δέ, τῇ εὐρύτατός ἐστι ὁ κόλπος, ἥμισυ ἡμέρης πλόου. ῥηχίη 6 δ ἐν αὐτῷ καὶ ἄμπωτις 7 ἀνὰ πᾶσαν ἡμέρην γίνεται. [..] ἕτερον τοιοῦτον κόλπον καὶ τὴν Αἴγυπτον δοκέω γενέσθαι κου, τὸν μὲν ἐκ τῆς βορηίης θαλάσσης [κόλπον] ἐσέχοντα ἐπ Αἰθιοπίης, τὸν δὲ [Ἀράβιον τὸν ἔρχομαι λέξων,] ἐκ τῆς νοτίης 8 φέροντα ἐπὶ Συρίης, σχεδὸν μὲν ἀλλήλοισι συντετραίνοντας 9 τοὺς μυχούς, ὀλίγον δέ τι παραλλάσσοντας 0 τῆς χώρης. [..4] εἰ ὦν ἐθελήσει ἐκτρέψαι τὸ ῥέεθρον ὁ Νεῖλος ἐς τοῦτον τὸν Ἀράβιον κόλπον, τί μιν κωλύει ῥέοντος τούτου χωσθῆναι ἐντός γε δισμυρίων ἐτέων; ἐγὼ μὲν γὰρ ἔλπομαί γε καὶ μυρίων ἐντὸς χωσθῆναι ἄν. κοῦ γε δὴ ἐν τῷ προαναισιμωμένῳ χρόνῳ πρότερον ἢ ἐμὲ γενέσθαι οὐκ ἂν χωσθείη κόλπος καὶ πολλῷ μέζων ἔτι τούτου ὑπὸ τοσούτου τε ποταμοῦ καὶ οὕτως ἐργατικοῦ ; [..] Bodemgesteldheid Τὰ περὶ Αἴγυπτον ὦν καὶ τοῖσι λέγουσι αὐτὰ πείθομαι καὶ αὐτὸς οὕτω κάρτα δοκέω εἶναι, ἰδών τε τὴν Αἴγυπτον προκειμένην τῆς ἐχομένης 4 γῆς κογχύλιά 5 τε φαινόμενα ἐπὶ τοῖσι ὄρεσι καὶ ἅλμην 6 ἐπανθέουσαν 7, ὥστε καὶ τὰς πυραμίδας δηλέεσθαι 8, καὶ ψάμμον μοῦνον Αἰγύπτου ὄρος τοῦτο τὸ ὑπὲρ Μέμφιος ἔχον, gen. + πρόσω ver van εἰσέχω zich naar binnen uitstrekken μυχός ὁ uithoek, zeeboezem 4 ἀναισιμόω verbruiken 5 εἰρεσία ἡ het roeien 6 ῥηχίη ἡ vloed 7 ἄμπωτις ἡ eb 8 νότιος zuidelijk 9 συντετραίνω door laten lopen 0 παραλλάσσω voorbijgaan χώννυμαι dicht slibben ἐργατικός werkzaam, vol uitwerking πρόκειμαι + gen. verder uitsteken dan 4 ἐχόμενος naburig 5 κογχύλιον τό schelpdier 6 ἅλμη ἡ pekel 7 ἐπανθέω zich vertonen 8 δηλέομαι vernietigen

23 [..] Tot het Arabische gebied behoort, niet ver van Egypte, een zeeboezem, die vanaf de zogeheten Rode Zee het land indringt, zo groot en smal als ik ga vertellen. [] Als je die zee in de lengte overvaart en je vanuit het uiterste punt begint die boezem over te varen naar de open zee, dan worden er 40 dagen geteld, als je roeit, maar in de breedte, waar de boezem het breedst is, is het een halve dag varen. Daar vinden dagelijks vloed en eb plaats. [] Ik denk dat ook Egypte nog ongetwijfeld zo n boezem is geweest en dat de ene vanuit de noordelijke zee binnendrong richting Ethiopië en de andere [Arabische waarover ik ga vertellen] vanuit de zuidelijke zee richting Syrië ging en dat ze tot dicht bij elkaar hun uithoeken deden uitlopen en aan elkaar voorbijgingen op een klein stukje grond afstand. [4] Als dus de Nijl zijn stroom zal willen afbuigen naar die Arabische boezem, wat verhindert het dan nog dat die binnen jaren is dichtgeslibd door de stroming van de Nijl? Want ik toch verwacht dat dat ook wel in jaren zal gebeuren. Hoe zou dan in de tijd die verstreken is voor mijn geboorte niet een boezem ook al is die nog veel groter dan die door zo n grote en werkzame rivier dichtgeslibd kunnen raken? [..] Zowel wat betreft die verhalen over Egypte geloof ik de mensen die ze vertellen als ook ben ik zelf stellig van mening dat het zo is, want ik heb gezien hoe Egypte verder in zee stak dan het aangrenzende land en hoe schelpdieren aan het licht kwamen op de bergen en zout zich vertoont, zodat het ook de piramiden vernietigt en hoe zand alleen dat gebergte van Egypte voorbij Memphis bedekt,

24 [..] πρὸς δὲ τῇ χώρῃ οὔτε τῇ Ἀραβίῃ προσούρῳ ἐούσῃ τὴν Αἴγυπτον προσεικέλην οὔτε τῇ Λιβύῃ, οὐ μὲν οὐδὲ τῇ Συρίῃ (τῆς γὰρ Ἀραβίης τὰ παρὰ θάλασσαν Σύριοι νέμονται), ἀλλὰ μελάγγαιόν τε καὶ καταρρηγνυμένην ὥστε ἐοῦσαν ἰλύν τε καὶ πρόχυσιν ἐξ Αἰθιοπίης κατενηνειγμένην 4 ὑπὸ τοῦ ποταμοῦ. [..] τὴν δὲ Λιβύην ἴδμεν ἐρυθροτέρην τε γῆν καὶ ὑποψαμμοτέρην 5, τὴν δὲ Ἀραβίην τε καὶ Συρίην ἀργιλωδεστέρην 6 τε καὶ ὑπόπετρον 7 ἐοῦσαν. [..] De Nijl brengt vruchtbaarheid ἔλεγον δὲ καὶ τόδε μοι μέγα τεκμήριον περὶ τῆς χώρης ταύτης οἱ ἱρέες, ὡς ἐπὶ Μοίριος 8 βασιλέος, ὅκως ἔλθοι ὁ ποταμὸς ἐπὶ ὀκτὼ πήχεας τὸ ἐλάχιστον 9, ἄρδεσκε 0 Αἴγυπτον τὴν ἔνερθε Μέμφιος. καὶ Μοίρι οὔκω ἦν ἔτεα εἰνακόσια τετελευτηκότι, ὅτε τῶν ἱρέων ταῦτα ἐγὼ ἤκουον. νῦν δέ, εἰ μὴ ἐπ ἑκκαίδεκα ἢ πεντεκαίδεκα πήχεας ἀναβῇ τὸ ἐλάχιστον ὁ ποταμός, οὐκ ὑπερβαίνει ἐς τὴν χώρην. [..] δοκέουσί τέ μοι Αἰγυπτίων οἱ ἔνερθε τῆς λίμνης τῆς Μοίριος οἰκέοντες τά τε ἄλλα χωρία καὶ τὸ καλεόμενον Δέλτα, ἢν οὕτω ἡ χώρη αὕτη κατὰ λόγον ἐπιδιδοῖ ἐς ὕψος καὶ τὸ ὅμοιον ἀποδιδοῖ ἐς αὔξησιν, μὴ κατακλύζοντος αὐτὴν τοῦ Νείλου πείσεσθαι τὸν πάντα χρόνον τὸν ἐπίλοιπον Αἰγύπτιοι τό κοτε αὐτοὶ Ἕλληνας ἔφασαν πείσεσθαι. [..] πυνθανόμενοι γὰρ ὡς ὕεται πᾶσα ἡ χώρη τῶν Ἑλλήνων, ἀλλ οὐ ποταμοῖσι ἄρδεται κατά περ ἡ σφετέρη, ἔφασαν Ἕλληνας ψευσθέντας κοτὲ ἐλπίδος μεγάλης κακῶς πεινήσειν. τὸ δὲ ἔπος τοῦτο ἐθέλει λέγειν ὡς, εἰ μὴ ἐθελήσει σφι ὕειν ὁ θεὸς ἀλλ αὐχμῷ 4 διαχρᾶσθαι, λιμῷ 5 οἱ Ἕλληνες αἱρεθήσονται οὐ γὰρ δή σφι ἔστι ὕδατος οὐδεμία ἄλλη ἀποστροφὴ 6 ὅτι μὴ ἐκ τοῦ Διὸς μοῦνον. πρόσουρος naburig μελάγγαιος met zwarte aarde καταρρηγνύμενος gemakkelijk open barstend 4 καταφέρω naar beneden brengen 5 ὑπόψαμμος zandig 6 ἀργιλώδης leemachtig 7 ὑπόπετρος met steenachtige ondergrond 8 Moiris (Amenemhat III) was een farao van de e dynastie. Zijn naam Amenemhat betekent: "Amon is de belangrijkste", zijn tweede naam betekent: "Re behoort toe aan Maät". 9 τὸ ἐλάχιστον op zijn minst 0 ἄρδω bevloeien ἔνερθε + gen. onder κατακλύζω overspoelen ὕω beregenen 4 αὐχμός ὁ droogte 5 λιμός ὁ honger 6 ἀποστροφή ἡ redding 4

25 [] Verder heb ik gezien dat Egypte noch lijkt op het Arabische gebied dat daarnaast ligt, noch op Libië, ook echt niet op Syrië (want Syriërs bewonen de kustgebieden van Arabië), maar dat het zwarte aarde heeft en makkelijk te breken is, daar het als modder en slib vanuit Ethiopië door de rivier naar beneden is gebracht. [] Van Libië weten we dat het qua grond roder en zandiger is en van Arabië en Syrië dat het leemachtiger en steenachtig is. [..] Maar de priesters gaven ook dit aan mij als groot bewijs over dat land, namelijk dat de Nijl ten tijde van koning Moiris, telkens wanneer de rivier een hoogte van in ieder geval acht el bereikte, Egypte beneden Memphis bevloeide. En er waren nog geen 900 jaar voorbij sinds de dood van Moiris, toen ik dat van de priesters hoorde. Maar nu, als de rivier niet tot 6 of minimaal tot 5 el zal stijgen, overspoelt de Nijl het land niet. [] Naar mijn idee zullen de Egyptenaren, die de overige streken onder het Moirismeer en de zogeheten Nijldelta bewonen, gesteld dat dat land verhoudingsgewijs omhooggaat en evenzeer aanwast en als de Nijl dat land niet overspoelt, heel de toekomst hetzelfde meemaken, als datgene, waarvan zijzelf zeggen dat de Grieken het ooit zullen meemaken. [] Toen ze namelijk vernamen, dat heel Griekenland beregend, maar niet door rivieren bevloeid wordt, zeiden ze dat de Grieken ooit teleurgesteld in hun grote verwachting een ellendige hongersnood zouden hebben. Die uitspraak wil zeggen, dat als de god het voor hen niet zal willen laten regenen, maar droogte zal willen laten heersen, de Grieken door hongersnood zullen worden uitgeroeid. Want ze kunnen op geen enkele andere manier aan water komen afgezien van de kant van Zeus. ὅτι μὴ behalve 5

26 [.4.] De vruchtbaarheid door de Nijl καὶ ταῦτα μὲν ἐς Ἕλληνας Αἰγυπτίοισι ὀρθῶς ἔχοντα εἴρηται. φέρε δὲ νῦν καὶ αὐτοῖσι Αἰγυπτίοισι ὡς ἔχει φράσω. εἴ σφι θέλοι, ὡς καὶ πρότερον εἶπον, ἡ χώρη ἡ ἔνερθε Μέμφιος (αὕτη γάρ ἐστι ἡ αὐξανομένη) κατὰ λόγον τοῦ παροιχομένου χρόνου ἐς ὕψος αὐξάνεσθαι, ἄλλο τι ἢ οἱ ταύτῃ οἰκέοντες Αἰγυπτίων πεινήσουσι, εἰ μήτε γε ὕσεταί σφι ἡ χώρη μήτε ὁ ποταμὸς οἷός τε ἔσται ἐς τὰς ἀρούρας ὑπερβαίνειν; [.4.] ἦ γὰρ δὴ νῦν γε οὗτοι ἀπονητότατα καρπὸν κομίζονται ἐκ γῆς τῶν τε ἄλλων ἀνθρώπων πάντων καὶ τῶν λοιπῶν Αἰγυπτίων, οἳ οὔτε ἀρότρῳ ἀναρρηγνύντες 4 αὔλακας 5 ἔχουσι πόνους οὔτε σκάλλοντες 6 οὔτε ἄλλο ἐργαζόμενοι οὐδὲν τῶν ὧλλοι ἄνθρωποι περὶ λήιον 7 πονέουσι, ἀλλ ἐπεάν σφι ὁ ποταμὸς αὐτόματος ἐπελθὼν ἄρσῃ τὰς ἀρούρας, ἄρσας δὲ ἀπολίπῃ ὀπίσω, τότε σπείρας ἕκαστος τὴν ἑωυτοῦ ἄρουραν ἐσβάλλει ἐς αὐτὴν ὗς 8, ἐπεὰν δὲ καταπατήσῃ 9 τῇσι ὑσὶ τὸ σπέρμα, τὸν ἄμητον 0 τὸ ἀπὸ τούτου μένει, ἀποδινήσας δὲ τῇσι ὑσὶ τὸν σῖτον οὕτω κομίζεται. [.5.] De groei van Egypte Εἰ ὦν βουλόμεθα γνώμῃσι τῇσι Ἰώνων χρᾶσθαι τὰ περὶ Αἴγυπτον, οἵ φασι τὸ Δέλτα μοῦνον εἶναι Αἴγυπτον, ἀπὸ Περσέος καλεομένης σκοπιῆς λέγοντες τὸ παρὰ θάλασσαν εἶναι αὐτῆς μέχρι ταριχηίων τῶν Πηλουσιακῶν 4, κατὰ λόγον + gen. in verhouding tot ἄπονος zonder inspanning ἄροτρον τό ploeg 4 ἀναρρήγνυμι openbreken 5 αὖλαξ vore 6 σκάλλω hakken 7 λήιον τό gewas op het veld 8 ὖς ὁ, ἡ zwijn 9 καταπατέω instampen 0 ἄμητος ὁ oogst ἀποδινέω uitdorsen bedoeld wordt het meest westelijke punt binnen de delta. ταριχηίον τό visdrogerij 4 Πηλουσιακος van Pelusium; een antieke stad in Egypte, in het uiterste oosten van de Nijldelta, 0 km zuidoost van Port Said. In het Hebreeuws en het Chaldees en in het Oude Testament heette de stad Sin; in het Aramees was het Seyân. De stad heette ook Per-Amun, Peremoun of Peromi in het Egyptisch, Paramoun in het Koptisch, Pelousion (Πηλούσιον) in het Grieks, en Tell el-farama in modern Arabisch. 6

27 [.4.] En met die woorden hebben de Egyptenaren ten aanzien van de Grieken gelijk. Welaan, nu zal ik ook vertellen, hoe de situatie voor de Egyptenaren zelf is. Gesteld dat het gebied ten noorden van Memphis, zoals ik ook eerder heb gezegd, (want dat is het gebied dat zich uitbreidt) in dezelfde mate als de voorbije tijd voor hen hoger zal worden, zullen dan de mensen die daar wonen, iets anders dan honger hebben, als noch hun gebied regen zal krijgen noch de rivier in staat zal zijn buiten de oevers over de landerijen te stromen? [] Want werkelijk, zij halen nu met de minste arbeid van al de andere mensen en de overige Egyptenaren de oogst van het land, want noch verspillen zij energie aan het openbreken van de voren met een ploeg noch door te hakken noch door enig ander werk te doen van wat de rest der mensen verricht met betrekking tot het gewas dat op het veld staat, maar wanneer hun de rivier buiten de oevers is getreden en de landerijen vanzelf bevochtigd zal hebben en daarna weer die akkers verlaten zal hebben, dan zaait een ieder op het eigen land en zet hij er zwijnen op en wanneer die zwijnen het zaad ingestampt hebben, wacht iedereen daarna de oogst af en na met die zwijnen het graan uitgedorst te hebben, haalt hij het binnen. [.5.] Als wij dus uitgaan van de opvattingen van de Ioniërs over Egypte zij zeggen namelijk dat alleen de delta Egypte is; naar hun zeggen strekt het kustgebied zich uit van de de zogeheten Uitkijk van Perseus tot aan de visdrogerijen van Pelusium, 7

28 τῇ δὴ τεσσεράκοντά εἰσι σχοῖνοι, τὸ δὲ ἀπὸ θαλάσσης λεγόντων ἐς μεσόγαιαν τείνειν αὐτὴν μέχρι Κερκασώρου πόλιος, κατ ἣν σχίζεται ὁ Νεῖλος ἔς τε Πηλούσιον ῥέων καὶ ἐς Κάνωβον, τὰ δὲ ἄλλα λεγόντων τῆς Αἰγύπτου τὰ μὲν Λιβύης, τὰ δὲ Ἀραβίης εἶναι, ἀποδεικνύοιμεν ἂν τούτῳ τῷ λόγῳ χρεώμενοι Αἰγυπτίοισι οὐκ ἐοῦσαν πρότερον χώρην. [.5.] ἤδη γάρ σφι τό γε Δέλτα, ὡς αὐτοὶ λέγουσι Αἰγύπτιοι καὶ ἐμοὶ δοκέει, ἐστὶ κατάρρυτόν τε καὶ νεωστὶ 4 ὡς λόγῳ εἰπεῖν ἀναπεφηνός. εἰ τοίνυν σφι χώρη γε μηδεμία ὑπῆρχε, τί περιεργάζοντο 5 δοκέοντες πρῶτοι ἀνθρώπων γεγονέναι; οὐδὲ ἔδει σφέας ἐς διάπειραν 6 τῶν παιδίων ἰέναι, τίνα γλῶσσαν πρώτην ἀπήσουσι. [.5.] ἀλλ οὔτε Αἰγυπτίους δοκέω ἅμα τῷ Δέλτα τῷ ὑπὸ Ἰώνων καλεομένῳ γενέσθαι αἰεί τε εἶναι ἐξ οὗ ἀνθρώπων γένος ἐγένετο, προϊούσης δὲ τῆς χώρης πολλοὺς μὲν τοὺς ὑπολειπομένους αὐτῶν γίνεσθαι, πολλοὺς δὲ τοὺς ὑποκαταβαίνοντας. τὸ δ ὦν πάλαι αἱ Θῆβαι 7 Αἴγυπτος ἐκαλέετο, τῆς τὸ περίμετρον στάδιοί εἰσι εἴκοσι καὶ ἑκατὸν καὶ ἑξακισχίλιοι 8. [.6.] De wereld bestaat uit vier delen. εἰ ὦν ἡμεῖς ὀρθῶς περὶ αὐτῶν γινώσκομεν, Ἴωνες οὐκ εὖ φρονέουσι περὶ Αἰγύπτου εἰ δὲ ὀρθή ἐστι ἡ γνώμη τῶν Ἰώνων, Ἕλληνάς τε καὶ αὐτοὺς Ἴωνας ἀποδείκνυμι οὐκ ἐπισταμένους λογίζεσθαι 9, οἵ φασι τρία μόρια 0 εἶναι γῆν πᾶσαν, Εὐρώπην τε καὶ Ἀσίην καὶ Λιβύην. Κερκάσωρος stad in Beneden-Egypte bij Pelusium De stad lag aan zee ca. 5 km. ten oosten van het huidige centrum van Alexandrië, ten westen van de kustplaats Abukir, maar is nu grotendeels onder water verdwenen in de Baai van Abukir. Hij lag aan de meest westelijke, Canopische Nijlarm, die nu drooggevallen is. Een kanaal, dat beschreven wordt door Strabo in zijn Geographika (XVII, 6-7), verbond de plaats met Alexandrië. κατάρρυτος aangeslibd 4 νεωστὶ onlangs 5 περιεργάζομαι zich druk maken 6 διάπειρα ἡ proef 7 Hier wordt de Thebaïs bedoeld, een nauw rivierdal x 85 =, 5 km 9 λογίζομαι rekenen 0 μόριον τό deel 8

29 welke afstand 40 schoinoi zijn, en het strekt zich, zo zeggen ze, uit van de zee tot in het binnenland tot aan de stad Kerkasooros, waar de Nijl zich splitst in een stroom naar Pelousion en Kanoobos, en naar hun zeggen hoort de rest van Egypte deels tot Libuè en deels tot Arabia-, als we dus die redenering gebruiken, zullen we wel aantonen, dat de Egyptenaren vroeger geen land hadden. [] Want nu is voor hen de delta, zoals zijzelf zeggen en het mij goed toeschijnt, aangeslibd en nog maar kort geleden om het zo te zeggen aan het daglicht gekomen. Welnu, als zij geen land hadden, waarom verspilden zij dan moeite aan hun opvatting dat zij als eerste der mensen ontstaan zijn; want dan hoefden zij helemaal geen experiment met die kinderen uit te voeren, welk woord als eerste zij zouden spreken. [] Maar zowel geloof ik dat de Egyptenaren niet tegelijk met de door de Ioniërs zo genoemde Delta ontstaan zijn als ook dat ze er altijd al waren sinds de mensensoort het licht heeft gezien en dat, terwijl Egypte verder oprukte, degenen van hen die achterbleven velen waren en dat degenen die stroomafwaarts gingen, ook velen waren. Vroeger dus werd de Thebaïs Egypte genoemd en hiervan is de omtrek 60 stadiën. [.6.] Als wij dus een correct idee hebben over hen, dan zitten de Ioniërs er met betrekking tot Egypte naast. Als echter de mening van de Ioniërs correct is, dan toon ik aan dat de Grieken en de Ioniërs zelf ondeskundig een rekensom maken: zij zeggen namelijk dat heel de aarde uit drie delen bestaat: Europa en Asia en Libuè. 40 x 60 stadiën = 40 x 60 x 85 meter = 444 km 9

30 [.6.] τέταρτον γὰρ δή σφεας δεῖ προσλογίζεσθαι Αἰγύπτου τὸ Δέλτα, εἰ μήτε γέ ἐστι τῆς Ἀσίης μήτε τῆς Λιβύης οὐ γὰρ δὴ ὁ Νεῖλός γέ ἐστι κατὰ τοῦτον τὸν λόγον ὁ τὴν Ἀσίην οὐρίζων τῇ Λιβύῃ. τοῦ Δέλτα δὲ τούτου κατὰ τὸ ὀξὺ περιρρήγνυται ὁ Νεῖλος, ὥστε ἐν τῷ μεταξὺ Ἀσίης τε καὶ Λιβύης γίνοιτ ἄν. [.7.] De stroming en mondingen van de Nijl Καὶ τὴν μὲν Ἰώνων γνώμην ἀπίεμεν, ἡμεῖς δὲ ὧδέ κῃ περὶ τούτων λέγομεν, Αἴγυπτον μὲν πᾶσαν εἶναι ταύτην τὴν ὑπ Αἰγυπτίων οἰκεομένην κατά περ Κιλικίην τὴν ὑπὸ Κιλίκων καὶ Ἀσσυρίην τὴν ὑπὸ Ἀσσυρίων, οὔρισμα 4 δὲ Ἀσίῃ καὶ Λιβύῃ οἴδαμεν οὐδὲν ἐὸν ὀρθῷ λόγῳ εἰ μὴ τοὺς Αἰγυπτίων οὔρους 5 [.7.] εἰ δὲ τῷ ὑπ Ἑλλήνων νενομισμένῳ χρησόμεθα, νομιοῦμεν Αἴγυπτον πᾶσαν ἀρξαμένην ἀπὸ Καταδούπων 6 τε καὶ Ἐλεφαντίνης πόλιος δίχα 7 διαιρέεσθαι καὶ ἀμφοτερέων τῶν ἐπωνυμιέων 8 ἔχεσθαι 9 τὰ μὲν γὰρ αὐτῆς εἶναι τῆς Λιβύης, τὰ δὲ τῆς Ἀσίης. [.7.] ὁ γὰρ δὴ Νεῖλος ἀρξάμενος ἀπὸ τῶν Καταδούπων ῥέει μέσην Αἴγυπτον σχίζων ἐς θάλασσαν. μέχρι μέν νυν Κερκασώρου πόλιος ῥέει εἷς ἐὼν ὁ Νεῖλος, τὸ δὲ ἀπὸ ταύτης τῆς πόλιος σχίζεται τριφασίας ὁδούς. [.7.4] καὶ ἡ μὲν πρὸς ἠῶ τρέπεται, τὸ καλέεται Πηλούσιον στόμα, ἡ δὲ ἑτέρη τῶν ὁδῶν πρὸς ἑσπέρην ἔχει τοῦτο δὲ Κανωβικὸν στόμα κέκληται. ἡ δὲ δὴ ἰθέα 0 τῶν ὁδῶν τῷ Νείλῳ ἐστὶ ἥδε ἄνωθεν φερόμενος ἐς τὸ ὀξὺ τοῦ Δέλτα ἀπικνέεται, τὸ δὲ ἀπὸ τούτου σχίζων μέσον τὸ Δέλτα ἐς θάλασσαν ἐξίει, οὔτε ἐλαχίστην μοῖραν τοῦ ὕδατος παρεχόμενος ταύτῃ οὔτε ἥκιστα ὀνομαστήν, τὸ καλέεται Σεβεννυτικὸν στόμα. [.7.5] ἔστι δὲ καὶ ἕτερα διφάσια στόματα ἀπὸ τοῦ Σεβεννυτικοῦ ἀποσχισθέντα φέροντα ἐς θάλασσαν, τοῖσι οὐνόματα κεῖται τάδε, τῷ μὲν Σαϊτικὸν αὐτῶν, τῷ δὲ Μενδήσιον. οὐρίζω (be)grenzen (aan) τὸ ὀξύ punt περιρρήγνυμαι zich splitsen (rondom 4 οὔρισμα grensscheiding 5 οὖρος ὁ grens 6 Κατάδουπα τά de cascaden van de Nijl 7 δίχα in tweeën 8 ἐπωνυμία ἡ naam 9 ἔχομαι + gen. zich vast houden aan, grenzen aan 0 ἰθύς recht ὀνομαστός beroemd Σαϊτικός van Saïs; Saïs is een stad uit de Egyptische oudheid, gelegen in het westelijke deel van de Nijldelta aan de Bolbitinische monding. Waarschijnlijk heeft Herodotos 0

31 [] Want als vierde deel moeten zij de Delta van Egypte erbij rekenen, als die noch tot Asia noch tot Libuè behoort. Want de Nijl is volgens die redenering de grens tussen Asia en Libuè. De Nijl splitst zich bij de punt van die Delta, zodat die wel tusssen Asia en Libuè komt. [.7.] De opvatting van de Ioniërs laten we varen en wij zeggen het volgende daarover: Egypte is heel dat gebied, dat door de Egyptenaren bewoond wordt, precies zoals Kilikia door de Kilikiërs en Assuria door de Assuriërs en wij weten dat, om het juist te zeggen, Asia en Libuè als grensscheiding alleen de grenzen van de Egyptenaren hebben. [] Als we uitgaan van de onder de Grieken heersende mening, dan zullen we menen dat heel Egypte bij de cascaden en de stad Elefantine begint en in twee delen uiteenvalt en dat het zich beide namen toe-eigent; dat namelijk het ene deel bij Libuè hoort en het andere bij Asia. [] Want indien de Nijl bij de Cascaden begint, stroomt hij dwars door het midden van Egypte naar de zee. De Nijl nu stroomt tot aan de stad Kerkasooros als één rivier, maar vanaf die stad splitst hij zich in drie waterwegen. [4] En de ene weg gaat naar het oosten, welke monding de Pelousische genoemd wordt en de tweede gaat weg naar het westen. Die heet de Kanoobische monding. En die weg van de Nijl die rechtdoor gaat, is als volgt: vanuit het binnenland komend, bereikt hij de punt van de Delta en daarna de Delta doormidden splijtend mondt hij uit in de zee, terwijl hij niet het minste deel van het water via die route levert en terwijl die weg niet het minst beroemd is: hij heet de Sebennutische monding. [5] Maar er zijn nog twee mondingen, die aftakkingen van de Sebennutische zijn en in zee uitmonden, die de volgende namen hebben: de ene van hen heet de Saïtische en de andere de Mendesische. zich vergist door de klank en bedoelt hij de Tanitische monding (= de Mendesische bij de stad Tan/Zan) in het oosten. Μενδήσιος Mendesisch, van (de stad) Mendès

32 [.7.6] τὸ δὲ Βολβίτινον στόμα καὶ τὸ Βουκολικὸν οὐκ ἰθαγενέα στόματά ἐστι ἀλλ ὀρυκτά. [.8.] Ammon weigert een verzoek. μαρτυρέει δέ μοι τῇ γνώμῃ, ὅτι τοσαύτη ἐστὶ Αἴγυπτος ὅσην τινὰ ἐγὼ ἀποδείκνυμι τῷ λόγῳ, καὶ τὸ Ἄμμωνος χρηστήριον γενόμενον, τὸ ἐγὼ τῆς ἐμεωυτοῦ γνώμης ὕστερον περὶ Αἴγυπτον ἐπυθόμην. [.8.] οἱ γὰρ δὴ ἐκ Μαρέης 4 τε πόλιος καὶ Ἄπιος 5 οἰκέοντες Αἰγύπτου τὰ πρόσουρα Λιβύῃ, αὐτοί τε δοκέοντες εἶναι Λίβυες καὶ οὐκ Αἰγύπτιοι καὶ ἀχθόμενοι τῇ περὶ τὰ ἱρὰ θρησκηίῃ 6, βουλόμενοι θηλέων βοῶν μὴ ἔργεσθαι 7, ἔπεμψαν ἐς Ἄμμωνος φάμενοι οὐδὲν σφίσι τε καὶ Αἰγυπτίοισι κοινὸν εἶναι οἰκέειν τε γὰρ ἔξω τοῦ Δέλτα καὶ οὐδὲν ὁμολογέειν αὐτοῖσι, βούλεσθαί τε πάντων σφίσι ἐξεῖναι γεύεσθαι. [.8.] ὁ δὲ θεός σφεας οὐκ ἔα ποιέειν ταῦτα, φὰς Αἴγυπτον εἶναι ταύτην τὴν ὁ Νεῖλος ἐπιὼν ἄρδει, καὶ Αἰγυπτίους εἶναι τούτους οἳ ἔνερθε Ἐλεφαντίνης πόλιος οἰκέοντες ἀπὸ τοῦ ποταμοῦ τούτου πίνουσι. οὕτω σφι ταῦτα ἐχρήσθη. De Bolbitinische en Boukolische mondingen zijn twee van de meerdere mondingen van de Nijl. ἰθαγενής oorspronkelijk μαρτυρέω bewijs leveren 4 Μάρεια ἡ Mareia, stad en meer in Beneden-Egypte 5 Ἆπις ἡ Apis, stad aan de Libysche grens 6 θρησκεία ἡ eredienst 7 ἔργομαι + gen. zich onthouden van

33 [6] De Bolbitinische en Boukolische monding zijn geen oorspronkelijke, maar gegraven mondingen. [.8.] Een bewijs voor mijn mening dat Egypte zo groot is als ik beweer, wordt geleverd ook door het gegeven orakel van Ammon dat ik pas, nadat ik tot die mening gekomen was, over Egypte heb vernomen. [] De mensen van de stad Mareia en Apis die van Egypte het gebied bewonen dat aan Libuè grenst, zijn zelf van mening dat ze Libyers en geen Egyptenaren zijn en zij ergeren zich over die ceremonie betreffende de heilige handelingen: zij willen zich niet onthouden van koeien. Daarom hebben ze bodes naar Ammons orakel gestuurd met de boodschap dat zij en de Egyptenaren niets gemeen hebben: ze wonen namelijk buien de Delta en komen in niets met hen overeen en ze willen dat het hun vrij staat van alles te proeven. [] De god stond hun niet toe dat te doen: hij zei dat dat Egypte was, wat door de overstroming van de Nijl bevloeid werd en dat zij Egyptenaren waren, die ten noorden van de stad Elefantine woonden en uit die rivier dronken. Zo luidde het orakel aan hen.

34 [.9.] De Nijl in zomer en winter ἐπέρχεται δὲ ὁ Νεῖλος, ἐπεὰν πληθύῃ, οὐ μοῦνον τὸ Δέλτα ἀλλὰ καὶ τοῦ Λιβυκοῦ τε λεγομένου χωρίου εἶναι καὶ τοῦ Ἀραβίου ἐνιαχῇ καὶ ἐπὶ δύο ἡμερέων ἑκατέρωθι ὁδόν, καὶ πλεῦν ἔτι τούτου καὶ ἔλασσον. τοῦ ποταμοῦ δὲ φύσιος πέρι οὔτε τι τῶν ἱρέων οὔτε ἄλλου οὐδενὸς παραλαβεῖν ἐδυνάσθην. [.9.] πρόθυμος δὲ ἔα τάδε παρ αὐτῶν πυθέσθαι, ὅ τι κατέρχεται μὲν ὁ Νεῖλος πληθύων ἀπὸ τροπέων 4 τῶν θερινέων 5 ἀρξάμενος ἐπὶ ἑκατὸν ἡμέρας, πελάσας 6 δὲ ἐς τὸν ἀριθμὸν τουτέων τῶν ἡμερέων ὀπίσω ἀπέρχεται ἀπολείπων τὸ ῥέεθρον 7, ὥστε βραχὺς 8 τὸν χειμῶνα ἅπαντα διατελέει 9 ἐὼν μέχρις οὗ αὖτις τροπέων τῶν θερινέων. [.9.] τούτων ὦν πέρι οὐδενὸς οὐδὲν οἷός τε ἐγενόμην παραλαβεῖν [παρὰ] τῶν Αἰγυπτίων, ἱστορέων αὐτοὺς ἥντινα δύναμιν 0 ἔχει ὁ Νεῖλος τὰ ἔμπαλιν πεφυκέναι τῶν ἄλλων ποταμῶν. ταῦτά τε δὴ [τὰ λελεγμένα] βουλόμενος εἰδέναι ἱστόρεον καὶ ὅ τι αὔρας ἀποπνεούσας μοῦνος πάντων ποταμῶν οὐ παρέχεται. πληθύω vol zijn, wassen ἐνιαχῇ op sommige plaatsen = ἦν 4 τροπή ἡ zomersolstitium; de Nijl was in de zomer het breedst om dan na circa 00 dagen in september het peil te bereiken, dat hij dan hield tot in Mei. Sinds de Assuandam is het peil constant. 5 θερινός in de zomer 6 πελάζω bereiken 7 Bedoeld is hier de breedste bedding. 8 βραχὺς ondiep 9 διατελέω voortdurend 0 δύναμις ἡ eigenschap τὰ ἔμπαλιν het tegendeel In de zomer is zuidenwind een zeldzaamheid. 4

35 [.9.] De Nijl overstroomt, wanneer die wast, niet alleen de Delta maar ook komt hij op sommige plaatsen van het gebied waarvan men zegt dat het Libisch is en van dat wat Arabisch is, buiten de oevers en dat tot een reis van twee dagen ver aan beide zijden en nog meer dan dat en minder. Over de natuur van de rivier kon ik niets vernemen noch van de kant van de priesters noch van iemand anders. [] Ik wilde graag dat van hen vernemen, waarom de Nijl stijgt te beginnen vanaf het zomersolstitium gedurende 00 dagen en waarom hij, wanneer hij dat aantal dagen heeft bereikt, weer afneemt, terwijl ze die breedste bedding opgeeft, zodat hij heel de winter door ondiep is tot weer aan het solstitium. [] Over niets daarvan kon ik iets van de kant van de Egyptenaren vernemen: ik vroeg hun welke eigenschap de Nijl heeft om het tegendeel van de rest van de rivieren te zijn. Omdat ik dat wilde weten, deed ik onderzoek en waarom hij als enige van alle rivieren niet voor winden zorgt door die uit te ademen. 5

36 [.0.] De passaatwinden als oorzaak van overstromingen? ἀλλὰ Ἑλλήνων μὲν τινὲς ἐπίσημοι βουλόμενοι γενέσθαι σοφίην ἔλεξαν περὶ τοῦ ὕδατος τούτου τριφασίας ὁδούς τῶν τὰς μὲν δύο τῶν ὁδῶν οὐδ ἀξιῶ μνησθῆναι εἰ μὴ ὅσον σημῆναι βουλόμενος μοῦνον [] τῶν ἡ ἑτέρη 4 μὲν λέγει τοὺς ἐτησίας 5 ἀνέμους εἶναι αἰτίους πληθύειν τὸν ποταμόν, κωλύοντας ἐς θάλασσαν ἐκρέειν τὸν Νεῖλον. πολλάκις δὲ ἐτησίαι μὲν οὔκων ἔπνευσαν, ὁ δὲ Νεῖλος τὠυτὸ ἐργάζεται. [] πρὸς δέ, εἰ ἐτησίαι αἴτιοι ἦσαν, χρῆν καὶ τοὺς ἄλλους ποταμούς, ὅσοι τοῖσι ἐτησίῃσι ἀντίοι 6 ῥέουσι, ὁμοίως πάσχειν καὶ κατὰ τὰ αὐτὰ τῷ Νείλῳ, καὶ μᾶλλον ἔτι τοσούτῳ ὅσῳ ἐλάσσονες ἐόντες ἀσθενέστερα τὰ ῥεύματα παρέχονται. εἰσὶ δὲ πολλοὶ μὲν ἐν τῇ Συρίῃ ποταμοὶ πολλοὶ δὲ ἐν τῇ Λιβύῃ, οἳ οὐδὲν τοιοῦτο πάσχουσι οἷόν τι καὶ ὁ Νεῖλος. [..] Is de Oceaan de oorzaak? ἡ δ ἑτέρη 7 ἀνεπιστημονεστέρη 8 μὲν ἐστὶ τῆς λελεγμένης, λόγῳ δὲ εἰπεῖν θωμασιωτέρη ἣ λέγει ἀπὸ τοῦ Ὠκεανοῦ ῥέοντα αὐτὸν ταῦτα μηχανᾶσθαι, τὸν δὲ Ὠκεανὸν γῆν περὶ πᾶσαν ῥέειν. [..] De Nijl ontstaat niet uit sneeuw. ἡ δὲ τρίτη τῶν ὁδῶν πολλὸν ἐπιεικεστάτη 9 ἐοῦσα μάλιστα ἔψευσται λέγει γὰρ δὴ οὐδ αὕτη οὐδέν, φαμένη τὸν Νεῖλον ῥέειν ἀπὸ τηκομένης χιόνος 0 ὃς ῥέει μὲν ἐκ Λιβύης διὰ μέσων Αἰθιόπων, ἐκδιδοῖ δὲ ἐς Αἴγυπτον. [] κῶς ὦν δῆτα ῥέοι ἂν ἀπὸ χιόνος, ἀπὸ τῶν θερμοτάτων ῥέων ἐς τὰ ψυχρότερα τὰ πολλά ἐστι; ἀνδρί γε λογίζεσθαι τοιούτων πέρι οἵῳ τε ἐόντι, ὡς οὐδὲ οἰκὸς ἀπὸ χιόνος μιν ῥέειν, πρῶτον μὲν καὶ μέγιστον μαρτύριον οἱ ἄνεμοι παρέχονται πνέοντες ἀπὸ τῶν χωρέων τουτέων θερμοί ἐπίσημος beroemd ὁδός ἡ weg, manier ὅσον voor zover als 4 waarschijnlijk de verklaring van Thales 5 ἐτησίαι (ἄνεμοι) passaatwinden 6 ἀντίος + dat. tegemoet 7 waarschijnlijk de verklaring van Hekataios 8 ἀνεπιστήμων ondeskundig 9 ἐπιεικής betamelijk, redelijk 0 χιών ἡ sneeuw ψυχρός koud 6

37 [.0.] Maar sommige Grieken die op het gebied van wijsheid beroemd wilden worden, hebben over dat water drie verklaringen geventileerd. Daarvan vind ik twee zelfs het niet waard die te vermelden, tenzij voor zover als ik ze slechts wil meedelen. [] De ene daarvan zegt dat de passaatwinden er schuldig aan zijn dat de rivier stijgt, omdat zij het verhinderen dat de Nijl in de zee uitstroomt. Want dikwijls blazen de passaatwinden niet en doet de Nijl toch hetzelfde. [] Bovendien, als de passaatwinden schuldig zouden zijn, dan zouden ook al de andere rivieren, die tegen de passaatwinden in stromen, evenzeer ook hetzelfde als de Nijl ondergaan en dat nog des te meer, naarmate zij als kleinere rivieren zwakkere stromen verschaffen. En er zijn vele rivieren in Suria en vele in Libuè, die niets van dien aard als ook de Nijl ondervinden. [..] De tweede verklaring getuigt van minder kennis dan de vertelde verklaring, maar wekt wel meer verbazing om te vertellen, want die vertelt dat de Nijl dat doet doordat hij vanaf de Oceaan, de wereldstroom, stroomt en dat de Oceaan om heel de aarde stroomt. [..] De derde verklaring gaat, hoewel die het meest redelijk is, het meest in de fout. Want ook die bevat onzin: die zegt dat de Nijl vanuit smeltend sneeuw stroomt. De Nijl immers stroomt uit Libuè door het midden van Ethiopië en mondt uit in Egypte. Hoe kan dan de Nijl gevoed door sneeuw stromen, als die uit het heetste gebied stroomt naar het gebied dat grotendeels kouder is? Als je daarover kunt nadenken, dan leveren op de eerste plaats de winden het grootste bewijs ervoor dat het ook niet logisch is dat hij vanuit sneeuw stroomt: ze blazen immers warme lucht vanuit die contreien. 7

38 [] δεύτερον δὲ ὅτι ἄνομβρος ἡ χώρη καὶ ἀκρύσταλλος διατελέει ἐοῦσα, ἐπὶ δὲ χιόνι πεσούσῃ πᾶσα ἀνάγκη ἐστὶ ὗσαι ἐν πέντε ἡμέρῃσι, ὥστε, εἰ ἐχιόνιζε, ὕετο ἂν ταῦτα τὰ χωρία τρίτα δὲ οἱ ἄνθρωποι ὑπὸ τοῦ καύματος μέλανες ἐόντες. [4] ἰκτῖνοι δὲ καὶ χελιδόνες 4 δι ἔτεος ἐόντες οὐκ ἀπολείπουσι 5, γέρανοι 6 δὲ φεύγουσαι τὸν χειμῶνα τὸν ἐν τῇ Σκυθικῇ χώρῃ γινόμενον φοιτῶσι ἐς χειμασίην 7 ἐς τοὺς τόπους τούτους. εἰ τοίνυν ἐχιόνιζε 8 καὶ ὅσον ὦν 9 ταύτην τὴν χώρην δι ἧς τε ῥέει καὶ ἐκ τῆς ἄρχεται ῥέων ὁ Νεῖλος, ἦν ἂν τούτων οὐδέν, ὡς ἡ ἀνάγκη ἐλέγχει. [..] Een rivier de Oceaan als bron? ὁ δὲ περὶ τοῦ Ὠκεανοῦ λέξας ἐς ἀφανὲς 0 τὸν μῦθον ἀνενείκας οὐκ ἔχει ἔλεγχον οὐ γὰρ τινὰ ἔγωγε οἶδα ποταμὸν Ὠκεανὸν ἐόντα, Ὅμηρον δὲ ἢ τινὰ τῶν πρότερον γενομένων ποιητέων δοκέω τὸ οὔνομα εὑρόντα ἐς ποίησιν ἐσενείκασθαι. [.4.] Herodotos eigen mening εἰ δὲ δεῖ μεμψάμενον γνώμας τὰς προκειμένας αὐτὸν περὶ τῶν ἀφανέων γνώμην ἀποδέξασθαι, φράσω δι ὅ τι μοι δοκέει πληθύνεσθαι ὁ Νεῖλος τοῦ θέρεος 4 τὴν χειμερινὴν ὥρην ἀπελαυνόμενος ὁ ἥλιος ἐκ τῆς ἀρχαίης διεξόδου 5 ὑπὸ τῶν χειμώνων ἔρχεται τῆς Λιβύης τὰ ἄνω 6. ἄνομβρος zonder regen ἀκρύσταλλος ijs ἰκτῖνος ὁ wouw 4 χελιδών ἡ zwaluw 5 ἀπολείπω intr. weggaan 6 γέρανος ἡ kraanvogel 7 χειμασία ἡ overwintering 8 χιονίζω besneeuwen; subj. de god 9 ὅσον ὦν hoe weinig dan ook 0 ἀφανής onduidelijk ἀναφέρω herleiden ἔλεγχος ὁ bewijs ποίησις ἡ dichtwerk 4 θέρος τό zomer 5 διέξοδος ἡ baan 6 acc. van richting ἄνω + gen. boven 8

39 [] Het tweede argument is dat dat gebied continu zonder regen en ijs is en dat het volstrekt noodzakelijk is dat bij sneeuwval het binnen vijf dagen regent, zodat die contreien beregend zouden raken, als het sneeuwde. Het derde bewijs is het feit dat de mensen door hitte zwart zijn. [4] Wouwen en zwaluwen zijn er het jaar door en trekken niet weg en kraanvogels, die op de vlucht zijn voor de winter in Skuthië, als die eraan komt, gaan voor overwintering naar die gebieden. Welnu, als het hoe weinig dan ook zou sneeuwen in dat gebied, waardoorheen de Nijl stroomt en waar de stroom van de Nijl begint, dan zou niets daarvan plaats vinden, zoals de natuurwet bewijst. [..] Degene die over de Oceaan gesproken heeft, heeft daarmee zijn relaas tot een onduidelijk iets herleid en hij heeft geen bewijs. Ik heb er namelijk geen weet van dat er een rivier de Oceaan is en ik denk dat Homeros of iemand van dichters die er eerder geweest zijn die naam uitgevonden heeft en in zijn dichtwerk ingevoerd heeft. [.4.] Als ik zelf na de aan de orde gestelde meningen bekritiseert te hebben mijn mening over deze onduidelijke kwesties moet geven, dan zal ik zeggen waarom volgens mij de Nijl in de zomer wast. In de wintertijd verlaat de zon zijn aloude baan door de stormen en gaat naar het gebied boven Libuè. 9

40 [] ὡς μέν νυν ἐν ἐλαχίστῳ δηλῶσαι, πᾶν εἴρηται τῆς γὰρ ἂν ἀγχοτάτω τε ᾖ χώρης οὗτος ὁ θεὸς καὶ κατὰ ἥντινα, ταύτην οἰκὸς διψῆν τε ὑδάτων μάλιστα καὶ τὰ ἐγχώρια 4 ῥεύματα μαραίνεσθαι 5 τῶν ποταμῶν. [.5.] De stand van de zon bepaalt het waterpeil ὡς δὲ ἐν πλέονι λόγῳ δηλῶσαι, ὧδε ἔχει. διεξιὼν τῆς Λιβύης τὰ ἄνω ὁ ἥλιος τάδε ποιέει ἅτε διὰ παντὸς τοῦ χρόνου αἰθρίου 6 τε ἐόντος τοῦ ἠέρος τοῦ κατὰ ταῦτα τὰ χωρία καὶ ἀλεεινῆς 7 τῆς χώρης ἐούσης καὶ ἀνέμων ψυχρῶν, διεξιὼν ποιέει οἷόν περ καὶ τὸ θέρος ἔωθε ποιέειν ἰὼν τὸ μέσον τοῦ οὐρανοῦ [] ἕλκει γὰρ ἐπ ἑωυτὸν τὸ ὕδωρ, ἑλκύσας δὲ ἀπωθέει ἐς τὰ ἄνω χωρία, ὑπολαμβάνοντες δὲ οἱ ἄνεμοι καὶ διασκιδνάντες τήκουσι 8 καὶ εἰσὶ οἰκότως οἱ ἀπὸ ταύτης τῆς χώρης πνέοντες, ὅ τε νότος καὶ ὁ λίψ 9, ἀνέμων πολλὸν τῶν πάντων ὑετιώτατοι 0 [] δοκέει δέ μοι οὐδὲ πᾶν τὸ ὕδωρ τὸ ἐπέτειον ἑκάστοτε ἀποπέμπεσθαι τοῦ Νείλου ὁ ἥλιος, ἀλλὰ καὶ ὑπολείπεσθαι περὶ ἑωυτόν. πρηϋνομένου δὲ τοῦ χειμῶνος ἀπέρχεται ὁ ἥλιος ἐς μέσον τὸν οὐρανὸν ὀπίσω, καὶ τὸ ἐνθεῦτεν ἤδη ὁμοίως ἀπὸ πάντων ἕλκει τῶν ποταμῶν. [4] τέως δὲ οἳ μὲν ὀμβρίου ὕδατος συμμισγομένου πολλοῦ αὐτοῖσι, ἅτε ὑομένης τε τῆς χώρης καὶ κεχαραδρωμένης 4, ῥέουσι μεγάλοι τοῦ δὲ θέρεος τῶν τε ὄμβρων ἐπιλειπόντων αὐτοὺς καὶ ὑπὸ τοῦ ἡλίου ἑλκόμενοι 5 ἀσθενέες εἰσί. ὡς + inf. fin. om te οἰκὸς (ἐστι) het is logisch διψάω, διψῆν dorst hebben; + gen. dorsten naar 4 ἐγχώριος inheems 5 μαραίνομαι uitdrogen 6 αἴθριος helder 7 ἀλεεινός warm 8 τήκω doen smelten, doen oplossen als regen 9 λίψ ὁ zuidwesten wind 0 ὑέτιος regen brengend ἐπέτειος een jaar durend, jaarlijks πρηΰνω zacht maken τέως zolang, tot zolang 4 κεχαραδρωμένος vol bergbeken 5 ἕλκω slepen, opzuigen 40

41 [] Om het nu zeer beknopt duidelijk te maken, daarmee is alles gezegd. Het ligt namelijk voor de hand dat dat gebied, waarbij die god het dichtst is en waar hij is, het meest dorst naar water en dat de inheemse rivierstromen droogvallen. [.5.] Om het uitgebreider te zeggen, het is als volgt. Wanneer de zon zijn baan boven Libuè aflegt, doet hij het volgende. Omdat heel de tijd de lucht boven die gebieden helder is en dat gebied warm is en de winden koud zijn, doet hij op zijn baan precies, zoals hij ook in de zomer gewoon is te doen, wanneer hij door het midden van de hemel gaat. [] Want hij trekt het water naar zich toe en daarna duwt hij dat water naar de streken boven land. De winden vangen dat water op en doen het als regen oplossen, terwijl ze het verspreiden. Dat zijn natuurlijk de winden die uit die streek waaien, de zuiden en zuidwestenwind, die verreweg het meeste regen bevatten van alle winden [] Naar mijn idee stuurt de zon niet al het jaarlijkse water van de Nijl van zich weg, maar het laat ook nog water over rondom zich. Wanneer de winter zacht wordt, gaat de zon weer naar het midden van de hemel terug en put van die plek af evenzeer water uit al de rivieren. [4] Tot die tijd hebben sommige rivieren, doordat regenwater zich in grote hoeveelheid met hen vermengt, omdat dat gebied beregend wordt en vol bergbeken is, omvangrijke stromen. Maar omdat in de zomer de regenbuien hen in de steek laten en zij door de zon water verliezen, zijn ze zwak. 4

42 [5] ὁ δὲ Νεῖλος ἐὼν ἄνομβρος, ἑλκόμενος δὲ ὑπὸ τοῦ ἡλίου μοῦνος ποταμῶν τοῦτον τὸν χρόνον, οἰκότως αὐτὸς ἑωυτοῦ ῥέει πολλῷ ὑποδεέστερος ἢ τοῦ θέρεος τότε μὲν γὰρ μετὰ πάντων τῶν ὑδάτων ἴσον ἕλκεται, τὸν δὲ χειμῶνα μοῦνος πιέζεται. οὕτω τὸν ἥλιον νενόμικα τούτων αἴτιον εἶναι. [.6.] Wat als de wereld omgedraaid was? αἴτιος δὲ ὁ αὐτὸς οὗτος κατὰ γνώμην τὴν ἐμὴν καὶ τὸν ἠέρα ξηρὸν τὸν ταύτῃ εἶναι, διακαίων τὴν διέξοδον ἑωυτοῦ οὕτω τῆς Λιβύης τὰ ἄνω θέρος αἰεὶ κατέχει. [] εἰ δὲ ἡ στάσις 4 ἤλλακτο τῶν ὡρέων, καὶ τοῦ οὐρανοῦ τῇ μὲν νῦν ὁ βορέης τε καὶ ὁ χειμὼν ἑστᾶσι, ταύτῃ μὲν τοῦ νότου ἦν ἡ στάσις καὶ τῆς μεσαμβρίης, τῇ δὲ ὁ νότος νῦν ἕστηκε, ταύτῃ δὲ ὁ βορέης, εἰ ταῦτα οὕτω εἶχε, ὁ ἥλιος ἂν ἀπελαυνόμενος ἐκ μέσου τοῦ οὐρανοῦ ὑπὸ τοῦ χειμῶνος καὶ τοῦ βορέω ἤιε ἂν τὰ ἄνω τῆς Εὐρώπης κατά περ νῦν τῆς Λιβύης ἔρχεται, διεξιόντα δ ἄν μιν διὰ πάσης Εὐρώπης ἔλπομαι ποιέειν ἂν τὸν Ἴστρον τά περ νῦν ἐργάζεται τὸν Νεῖλον. [.7.] De bron van koele wind τῆς αὔρης 5 δὲ πέρι, ὅτι οὐκ ἀποπνέει 6, τήνδε ἔχω γνώμην, ὡς κάρτα ἀπὸ θερμέων χωρέων οὐκ οἰκός ἐστι οὐδὲν ἀποπνέειν, αὔρη δὲ ἀπὸ ψυχροῦ τινος φιλέει πνέειν. [.8.] De getuigenis van een klerk ταῦτα μέν νυν ἔστω ὡς ἔστι τε καὶ ὡς ἀρχὴν 7 ἐγένετο τοῦ δὲ Νείλου τὰς πηγὰς οὔτε Αἰγυπτίων οὔτε Λιβύων οὔτε Ἑλλήνων τῶν ἐμοὶ ἀπικομένων ἐς λόγους οὐδεὶς ὑπέσχετο εἰδέναι, εἰ μὴ ἐν Αἰγύπτῳ ἐν Σάι πόλι ὁ γραμματιστὴς τῶν ἱρῶν χρημάτων τῆς Ἀθηναίης. ὑποδεής behoeftig πιέζομαι het zwaar te verduren hebben ξηρός droog 4 στάσις ἡ stand, hemelstreken 5 αὔρα ἡ koelte 6 ἀποπνέω uitblazen 7 ἀρχὴν oorspronkelijk 4

43 [5] Omdat de Nijl in die tijd zonder regen is en door de zon leeggezogen wordt als enige van de rivieren, stroomt hij natuurlijk zelf op eigen kracht met veel minder water dan in de zomer. Want dan wordt een evenredig deel in verhouding tot alle wateren uit de Nijl getrokken door de zon, maar in de winter wordt hij als enige door de zon bestookt. Ik meen dat de zon op die manier schuld daaraan is. [.6.] Diezelfde zon is er naar mijn idee ook de oorzaak van dat de lucht daar droog is: hij verbrandt zijn eigen hemelstreek. Zo beheerst de zon altijd het gebied boven Libuè. [] Als de stand van de seizoenen zou zijn verwisseld en waar nu in de hemel de noordenwind en de winter zijn, daar de standplaats van de zuidenwind en van het zuiden zou zijn en waar nu het zuiden is, daar de noordenwind, als dat zo zou zijn, dan zou de zon uit het midden van de hemel door de winter en de noordenwind verdreven worden naar het gebied boven Europa, precies zoals die nu boven Libuè gaat en dan verwacht ik dat de zon op zijn weg door heel Europa precies met de Istros zou doen, als wat hij nu met de Nijl doet. [.7.] Over de koele wind, dat hij niet van de Nijl blaast, heb ik deze mening, namelijk dat het zeker niet natuurlijk is dat hij uit warme streken blaast, maar dat de wind vanuit een koude pleegt te blazen. [.8.] Dat zij nu zoals het is en zoals het oorspronkelijk was. Niemand van of de Egyptenaren of Libyers of Grieken die met mij in gesprek kwamen, zei mij toe de bronnen van de Nijl te kennen, behalve in Egypte in de stad Saïs de klerk van de priesters van het geld van Athene. stad in het westen van de Nijldelta 4

44 [] οὗτος δ ἔμοιγε παίζειν ἐδόκεε φάμενος εἰδέναι ἀτρεκέως ἔλεγε δὲ ὧδε, εἶναι δύο ὄρεα ἐς ὀξὺ τὰς κορυφὰς ἀπηγμένα, μεταξὺ Συήνης τε πόλιος κείμενα τῆς Θηβαΐδος καὶ Ἐλεφαντίνης, οὐνόματα δὲ εἶναι τοῖσι ὄρεσι τῷ μὲν Κρῶφι τῷ δὲ Μῶφι 4 [] τὰς ὦν δὴ πηγὰς τοῦ Νείλου ἐούσας ἀβύσσους 5 ἐκ τοῦ μέσου τῶν ὀρέων τούτων ῥέειν, καὶ τὸ μὲν ἥμισυ τοῦ ὕδατος ἐπ Αἰγύπτου ῥέειν καὶ πρὸς βορέην ἄνεμον, τὸ δ ἕτερον ἥμισυ ἐπ Αἰθιοπίης τε καὶ νότου. [4] ὡς δὲ ἄβυσσοι εἰσι αἱ πηγαί, ἐς διάπειραν 6 ἔφη τούτου Ψαμμήτιχον Αἰγύπτου βασιλέα ἀπικέσθαι πολλέων γὰρ αὐτὸν χιλιάδων ὀργυιέων 7 πλεξάμενον 8 κάλον 9 κατεῖναι ταύτῃ καὶ οὐκ ἐξικέσθαι ἐς βυσσόν. [5] οὕτω μὲν δὴ ὁ γραμματιστής, εἰ ἄρα ταῦτα γινόμενα ἔλεγε, ἀπέφαινε, ὡς ἐμὲ κατανοέειν, δίνας 0 τινὰς ταύτῃ ἐούσας ἰσχυρὰς καὶ παλιρροίην, οἷα δὲ ἐμβάλλοντος τοῦ ὕδατος τοῖσι ὄρεσι, μὴ δύνασθαι κατιεμένην καταπειρητηρίην ἐς βυσσὸν ἰέναι. [.9.] De moederstad der Ethiopiërs ἄλλου δὲ οὐδενὸς οὐδὲν ἐδυνάμην πυθέσθαι. ἀλλὰ τοσόνδε μὲν ἄλλο ἐπὶ μακρότατον 4 ἐπυθόμην, μέχρι μὲν Ἐλεφαντίνης πόλιος αὐτόπτης 5 ἐλθών, τὸ δὲ ἀπὸ τούτου ἀκοῇ ἤδη ἱστορέων. [] ἀπὸ Ἐλεφαντίνης πόλιος ἄνω ἰόντι ἄναντες 6 ἐστὶ χωρίον ταύτῃ ὦν δεῖ τὸ πλοῖον διαδήσαντας ἀμφοτέρωθεν κατά περ 7 βοῦν πορεύεσθαι ἢν δὲ ἀπορραγῇ τὸ πλοῖον οἴχεται φερόμενον ὑπὸ ἰσχύος τοῦ ῥόου. παίζω schertsen ἀπάγω afleiden Συήνη ἡ Suènè, stad aan de zuidgrens van Egypte 4 De bergen Kroophi en Moophi liggen bij de bron van de Nijl. 5 ἄβυσσος onmetelijk 6 διάπειρα ἡ onderzoek, proef 7 ὀργυιά ἡ vadem 8 πλέκω vlechten 9 κάλος touw 0 δίνη ἡ kolk παλιρροίη ἡ wisseling van het getij ἐμβάλλω + dat. uitstromen in, botsen op καταπειρητηρίη ἡ dieplood 4 ἐπὶ μακρότατον als laatste 5 αὐτόπτης ooggetuige 6 ἄναντης steil, omhooglopend, bij Assuan 7 διαδέω vastbinden 44

45 [ ] Hij scheen mij te schertsen, toen hij zei het precies te weten. Hij sprak als volgt, dat er twee bergen waren, die spits naar de top toeliepen, gelegen tussen de stad Suènè in de Thebaïs en Elefantine en dat die bergen Kroophi en Moophi heetten. [] Volgens hem dan zijn de bronnen van de Nijl onmetelijk en zij stromen uit het gebied midden tussen die bergen en de ene helft stroomt richting Egypte en naar de noordenwind en de andere helft naar Ethiopië en het zuiden. [4] Hij zei dat Psammetichos, de koning van Egypte, onderzocht heeft hoe diep die bronnen zijn: hij had een touw van vele duizenden vadems laten slaan en heeft die in die bronnen laten zakken en hij heeft de bodem niet bereikt. [5] Als die klerk dan daarmee vertelde wat er gebeurd is, onthulde hij zo, naar mijn idee, dat daar enige sterke kolken zijn en een wisseling van stroming en dat het dieplood, wanneer dat naar beneden gelaten wordt, niet de bodem kan bereiken, omdat het water tegen die bergen botst. [.9.] Van niemand anders kon ik enige informatie krijgen. Maar slechts dit heb ik nog als laatste vernomen, toen ik als ooggetuige tot aan de stad Elefantine gekomen was en wat daarna komt heb ik bij mijn onderzoekingen van horen zeggen. [] Als je vanaf Elefantine landinwaarts gaat, is het terrein oplopend. Daar moet men zijn schip aan twee zijden vastbinden precies zoals een rund en verder gaan. Als het schip losbreekt, wordt het schip weggesleurd door de kracht van de stroming. 45

46 [] τὸ δὲ χωρίον τοῦτο ἐστὶ ἐπ ἡμέρας τέσσερας πλόος, σκολιὸς δὲ ταύτῃ κατά περ ὁ Μαίανδρος ἐστὶ ὁ Νεῖλος σχοῖνοι δὲ δυώδεκα εἰσὶ οὗτοι τοὺς δεῖ τούτῳ τῷ τρόπῳ διεκπλῶσαι. καὶ ἔπειτα ἀπίξεαι ἐς πεδίον λεῖον, ἐν τῷ νῆσον περιρρέει ὁ Νεῖλος Ταχομψὼ οὔνομα αὐτῇ ἐστι. [4] οἰκέουσι δὲ τὰ ἀπὸ Ἐλεφαντίνης ἄνω Αἰθίοπες ἤδη καὶ τῆς νήσου τὸ ἥμισυ, τὸ δὲ ἥμισυ Αἰγύπτιοι. ἔχεται 4 δὲ τῆς νήσου λίμνη μεγάλη, τὴν πέριξ 5 νομάδες Αἰθίοπες νέμονται 6 τὴν διεκπλώσας ἐς τοῦ Νείλου τὸ ῥέεθρον ἥξεις, τὸ ἐς τὴν λίμνην ταύτην ἐκδιδοῖ. [5] καὶ ἔπειτα ἀποβὰς παρὰ τὸν ποταμὸν ὁδοιπορίην 7 ποιήσεαι ἡμερέων τεσσεράκοντα σκόπελοί 8 τε γὰρ ἐν τῷ Νείλῳ ὀξέες ἀνέχουσι καὶ χοιράδες 9 πολλαί εἰσι, δι ὧν οὐκ οἷά τε ἐστὶ πλέειν. [6] διεξελθὼν δὲ ἐν τῇσι τεσσεράκοντα ἡμέρῃσι τοῦτο τὸ χωρίον, αὖτις ἐς ἕτερον πλοῖον ἐσβὰς δυώδεκα ἡμέρας πλεύσεαι, καὶ ἔπειτα ἥξεις ἐς πόλιν μεγάλην τῇ οὔνομα ἐστὶ Μερόη 0 λέγεται δὲ αὕτη ἡ πόλις εἶναι μητρόπολις τῶν ἄλλων Αἰθιόπων. [7] οἱ δ ἐν ταύτῃ Δία θεῶν καὶ Διόνυσον μούνους σέβονται, τούτους τε μεγάλως τιμῶσι, καί σφι μαντήιον Διὸς κατέστηκε στρατεύονται δὲ ἐπεάν σφεας ὁ θεὸς οὗτος κελεύῃ διὰ θεσπισμάτων 4, καὶ τῇ ἂν κελεύῃ, ἐκεῖσε. [.0.] Wachten aan de grenzen ἀπὸ δὲ ταύτης τῆς πόλιος πλέων ἐν ἴσῳ χρόνῳ ἄλλῳ ἥξεις ἐς τοὺς αὐτομόλους 5 ἐν ὅσῳ περ ἐξ Ἐλεφαντίνης ἦλθες ἐς τὴν μητρόπολιν τὴν Αἰθιόπων. τοῖσι δὲ αὐτομόλοισι τούτοισι οὔνομα ἐστὶ Ἀσμάχ 6, δύναται δὲ τοῦτο τὸ ἔπος κατὰ τὴν Ἑλλήνων γλῶσσαν οἱ ἐξ ἀριστερῆς χειρὸς 7 παριστάμενοι βασιλέι. σκολιός kronkelig διεκπλώω doorheen varen Ταχομψώ: misschien het eiland Philai 4 ἔχομαι + gen. grenzen aan 5 πέριξ + acc. rond 6 νέμομαι bewonen, exploiteren 7 ὁδοιπορίη ἡ tocht 8 σκόπελος klip 9 χοιράς, -αδος ἡ rots 0 Μερόη zuidelijke hoofdstad van het rijk der Ethiopiërs, waar de Atbara in de Nijl komt Ammon-Re Osiris κατέστηκα perf., καθίσταμαι gevestigd zijn, zich bevinden 4 θέσπισμα τό orakel 5 αὐτόμολος overloper 6 Ἀσμάχ vergeters, trouwelozen 7 Links was in Egypte de ereplaats. 46

47 [] Dat gebied strekt zich uit over een afstand van vier dagen varen en de Nijl is daar kronkelig precies zoals de Meander. Dat zijn twaalf schoinoi, die men zo varend moet afleggen. En daarna zul je in een effen vlakte komen, waar de Nijl om een eiland stroomt. Dat eiland heet Tachomipsoo. [4] Het gebied ten zuiden van Elefantine en de ene helft van het eiland wordt al bewoond door de Ethiopiërs, maar de andere helft wordt bewoond door de Egyptenaren. Aan dat eiland grenst een groot meer, waaromheen nomadische Ethiopiërs wonen. [5] En daarna wanneer je van boord gegaan bent, zul je langs de rivier een voetreis van 40 dagen maken. Er steken namelijk scherpe klippen in de Nijl omhoog en er zijn vele rotsen, waardoor het niet mogelijk is te varen. [6] Wanneer je in de veertig dagen door dat gebied bent gegaan, zul je na in en ander schip te zijn gegaan twaalf dagen varen en dan zul je een grote stad bereiken, die Meroè heet. Men zegt dat juist deze stad de moederstad van de rest der Ethiopiërs is. [7] De bewoners van die stad vereren van de goden alleen Zeus en Dionysos en die eren ze op grote wijze en er bevindt zich voor hen een orakel van Zeus. Ze trekken te velde wanneer die god hun dat door orakels beveelt en ze gaan daarheen waarheen hij hun beveelt. [.0.] Als je van die stad weg vaart, zul je in nog eens dezelfde tijd bij de overlopers komen, als waarin je van Elefantine in de moederstad van de Ethiopiërs bent gekomen. Die overlopers hebben de naam Amakh en dat woord betekent in het Grieks zij die aan de linkerhand de koning bijstaan. 47

48 [] ἀπέστησαν δὲ αὗται τέσσερες καὶ εἴκοσι μυριάδες Αἰγυπτίων τῶν μαχίμων ἐς τοὺς Αἰθίοπας τούτους δι αἰτίην τοιήνδε. ἐπὶ Ψαμμητίχου βασιλέος φυλακαὶ κατέστησαν ἔν τε Ἐλεφαντίνῃ πόλι πρὸς Αἰθιόπων καὶ ἐν Δάφνῃσι τῇσι Πηλουσίῃσι ἄλλη πρὸς Ἀραβίων τε καὶ Ἀσσυρίων, καὶ ἐν Μαρέῃ πρὸς Λιβύης ἄλλη. [] ἔτι δὲ ἐπ ἐμεῦ καὶ Περσέων κατὰ ταὐτὰ αἱ φυλακαὶ ἔχουσι ὡς καὶ ἐπὶ Ψαμμητίχου ἦσαν καὶ γὰρ ἐν Ἐλεφαντίνῃ Πέρσαι φρουρέουσι καὶ ἐν Δάφνῃσι. τοὺς ὦν δὴ Αἰγυπτίους τρία ἔτεα φρουρήσαντας ἀπέλυε οὐδεὶς τῆς φρουρῆς οἳ δὲ βουλευσάμενοι καὶ κοινῷ λόγῳ χρησάμενοι πάντες ἀπὸ τοῦ Ψαμμητίχου ἀποστάντες ἤισαν ἐς Αἰθιοπίην. [4] Ψαμμήτιχος δὲ πυθόμενος ἐδίωκε ὡς δὲ κατέλαβε, ἐδέετο πολλὰ λέγων καί σφεας θεοὺς πατρωίους ἀπολιπεῖν οὐκ ἔα καὶ τέκνα καὶ γυναῖκας. τῶν δὲ τινὰ λέγεται δέξαντα τὸ αἰδοῖον 4 εἰπεῖν, ἔνθα ἂν τοῦτο ᾖ, ἔσεσθαι αὐτοῖσι ἐνθαῦτα καὶ τέκνα καὶ γυναῖκας. [5] οὗτοι ἐπείτε ἐς Αἰθιοπίην ἀπίκοντο, διδοῦσι σφέας αὐτοὺς τῷ Αἰθιόπων βασιλέι, ὁ δὲ σφέας τῷδε ἀντιδωρέεται ἦσάν οἱ διάφοροι 5 τινὲς γεγονότες τῶν Αἰθιόπων τούτους ἐκέλευε ἐξελόντας τὴν ἐκείνων γῆν οἰκέειν. τούτων δὲ ἐσοικισθέντων ἐς τοὺς Αἰθίοπας ἡμερώτεροι 6 γεγόνασι Αἰθίοπες, ἤθεα 7 μαθόντες Αἰγύπτια. [..] Onduidelijkheid over de stroom van de Nijl μέχρι μέν νυν τεσσέρων μηνῶν πλόου καὶ ὁδοῦ γινώσκεται ὁ Νεῖλος πάρεξ 8 τοῦ ἐν Αἰγύπτῳ ῥεύματος τοσοῦτοι γὰρ συμβαλλομένῳ 9 μῆνες εὑρίσκονται ἀναισιμούμενοι 0 ἐξ Ἐλεφαντίνης πορευομένῳ ἐς τοὺς αὐτομόλους τούτους. ῥέει δὲ ἀπὸ ἑσπέρης τε καὶ ἡλίου δυσμέων. τὸ δὲ ἀπὸ τοῦδε οὐδεὶς ἔχει σαφέως φράσαι ἔρημος γὰρ ἐστὶ ἡ χώρη αὕτη ὑπὸ καύματος. Zie.. φυλακή ἡ wacht(post) Δάφναι Πηλούσιαι: plaats bij Pelousion; nu Tell Defneh 4 τὸ αἰδοῖον schaamdeel 5 διάφορος + dat. vijandig 6 ἥμερος geciviliseerd 7 ἦθος τό zede 8 πάρεξ + gen. behalve 9 συμβάλλομαι berekenen 0 ἀναισιμόω verbruiken δυσμή ἡ ondergang 48

49 [] Die strijdvaardige Egyptenaren zijn naar die Ethiopiërs overgelopen om de volgende reden. Ten tijde van koning Psammetichos waren er wachten opgesteld in de stad Elefantine aan de kant van de Ethiopiërs en in Daphnai Pelousiai was er ook een wachtpost geplaatst langs de Arabieren en Assuriërs en in Mareè nog een aan de kant van Libuè. [] Nog in mijn tijd zijn ook de wachten van de Perzen op dezelfde plekken, zoals ze ten tijde van Psammetichos waren. Want in Elefantine en Daphnai houden Perzen de wacht. Toen dan de Egyptenaren drie jaren de wacht gehouden hadden, ontsloeg niemand hen van de wacht. Toen zij overlegd hadden en een gemeenschappelijk onderhoud hadden gehad, vielen ze van Psammetichos af en gingen ze naar Ethiopië. [4] Toen Psammetichos dat gehoord had, achtervolgde hij hen. Na hen gegrepen te hebben deed hij een dringend beroep op hen en liet hij hen niet de goden van hun vaderen en hun kinderen en vrouwen in de steek laten. Men zegt dat een van hen zijn geslacht liet zien en dat hij zei dat daar waar hun geslachtsdeel zou zijn, én hun kinderen én hun vrouwen zouden zijn. [5] Toen zij in Ethiopië aangekomen waren, gaven zij zichzelf aan de koning van de Ethiopïers en hij gaf hun op zijn beurt het volgende. Sommige autochthone Ethiopiërs waren hem vijandig gezind. Hij beval de nieuwkomers, nadat hij het land van die Ethiopiërs had afgenomen, om dat te bewonen. Toen die zich hadden gevestigd temidden van de Ethiopiërs, zijn die geciviliseerder geworden, toen zij de Egyptische zeden hadden leren kennen. [..] Tot een vaart en weg van vier maanden kent men de Nijl naast de stroom in Egypte. Als je het berekent, kom je uit op zoveel maanden; zo lang duurt het, als je vanuit Elefantine naar die deserteurs gaat. Hij stroomt vanuit het westen naar het oosten. Over wat daarna komt, kan niemand duidelijke informatie geven. Want het gebied zelf is verlaten door hitte. 49

50 [..] Kleine mannen ἀλλὰ τάδε μὲν ἤκουσα ἀνδρῶν Κυρηναίων φαμένων ἐλθεῖν τε ἐπὶ τὸ Ἄμμωνος χρηστήριον καὶ ἀπικέσθαι ἐς λόγους Ἐτεάρχῳ τῷ Ἀμμωνίων βασιλέι, καί κως ἐκ λόγων ἄλλων ἀπικέσθαι ἐς λέσχην περὶ τοῦ Νείλου, ὡς οὐδεὶς αὐτοῦ οἶδε τὰς πηγάς, καὶ τὸν Ἐτέαρχον φάναι ἐλθεῖν κοτε παρ αὐτὸν Νασαμῶνας ἄνδρας. [] τὸ δὲ ἔθνος τοῦτο ἐστὶ μὲν Λιβυκόν, νέμεται δὲ τὴν Σύρτιν 4 τε καὶ τὴν πρὸς ἠῶ χώρην τῆς Σύρτιος οὐκ ἐπὶ πολλόν. [] ἀπικομένους δὲ τοὺς Νασαμῶνας 5 καὶ εἰρωτωμένους εἴ τι ἔχουσι πλέον λέγειν περὶ τῶν ἐρήμων τῆς Λιβύης, φάναι παρὰ σφίσι γενέσθαι ἀνδρῶν δυναστέων 6 παῖδας ὑβριστάς, τοὺς ἄλλα τε μηχανᾶσθαι ἀνδρωθέντας 7 περισσὰ 8 καὶ δὴ καὶ ἀποκληρῶσαι 9 πέντε ἑωυτῶν ὀψομένους τὰ ἔρημα τῆς Λιβύης, καὶ εἴ τι πλέον ἴδοιεν τῶν τὰ μακρότατα ἰδομένων. [4] τῆς γὰρ Λιβύης τὰ μὲν κατὰ τὴν βορηίην θάλασσαν ἀπ Αἰγύπτου ἀρξάμενοι μέχρι Σολόεντος 0 ἄκρης, ἣ τελευτᾷ τῆς Λιβύης, παρήκουσι παρὰ πᾶσαν Λίβυες καὶ Λιβύων ἔθνεα πολλά, πλὴν ὅσον Ἕλληνες καὶ Φοίνικες ἔχουσι τὰ δὲ ὑπὲρ θαλάσσης τε καὶ τῶν ἐπὶ θάλασσαν κατηκόντων ἀνθρώπων, τὰ κατύπερθε 4 θηριώδης ἐστὶ ἡ Λιβύη τὰ δὲ κατύπερθε τῆς θηριώδεος ψάμμος 5 τε ἐστὶ καὶ ἄνυδρος δεινῶς καὶ ἔρημος πάντων. [5] εἶπαι ὦν τοὺς νεηνίας ἀποπεμπομένους ὑπὸ τῶν ἡλίκων, ὕδασί τε καὶ σιτίοισι εὖ ἐξηρτυμένους 6, ἰέναι τὰ πρῶτα μὲν διὰ τῆς οἰκεομένης, ταύτην δὲ διεξελθόντας ἐς τὴν θηριώδεα ἀπικέσθαι, ἐκ δὲ ταύτης Κυρηναῖος van Kurene, in de oudheid een Griekse stad, gelegen in het huidige Libië. Het was de oudste en belangrijkste van de vijf Griekse steden in de regio en gaf het oosten van Libië de klassieke naam Cyrenaica, die het heeft behouden tot in het heden. De stad was gelegen in een vallei in de hooglanden van Jebel Akhdar. Ἐτέαρχος Etearchis, koning van de Ammoniërs λέσχη ἡ gerucht, gepraat 4 Σύρτις ἡ de Surte, golf aan de Libische kust 5 Νασαμῶνες οἱ de Nasamones 6 δυνάστης ὁ machthebber 7 ἀνδρόομαι man worden 8 περισσός overmatig 9 ἀποκληρόω uitloten 0 Σολόεις ὁ de Soloeis, voorgebergte aan de kust van het westen van Mauretanië τελευτάω + gen. het einde zijn van παρήκω zich uitstrekken ὑπέρ + gen. verder weg van 4 κατύπερθε verder weg 5 ψάμμος zand 6 ἐξαρτύω uitrusten met 50

51 [..] Maar het volgende heb ik van Kurenaiers gehoord. Ze zeiden bij het orakel van Ammon gekomen te zijn en dat ze in gesprek gekomen waren met Hetearchos, de koning van de Ammoniërs. Ze waren op de een of andere manier vanuit andere gespreksonderwerpen te spreken gekomen over de Nijl, dat niemand de bronnen daarvan kende en Hetearchos zei dat ooit eens Nasamones bij hem gekomen waren. [] Dat volk is wel Libysch, maar bewoont de Surte en het land ten oosten van de Surte over een beperkte afstand. [] Na aankomst en toen hun gevraagd werd, of ze iets meer konden zeggen over de verlaten gebieden van Libuè, zeiden ze dat bij hen kinderen van machthebbers overmoedig waren geweest en dat die, toen zij volwassen waren geworden, andere buitensporige dingen bedreven en dat ze met name vijf van hen geloot hadden om de woestijnen van Libuè te bekijken en om te zien of ze iets meer zouden zien dan degenen die de verste punten gezien hadden. [4] De Libyërs en veel volkeren van de Libyers beginnen aan de zee in het noorden van Libuè vanaf Egypte tot aan kaap Soloeis, die het einde vormt van Libuè en zij strekken zich langs heel Libuè uit, afgezien van wat de Grieken en Phoinikiërs hebben. Verder weg van de zee en van de mensen die tot aan de zee komen, is Libuè rijk aan beesten. Voorbij aan het dierenrijke gebied is er zand en is het enorm droog en van alles verstoken. [5] Hij zei dus dat de jongemannen, toen die door hun leeftijdgenoten weggestuurd werden, terwijl ze goed uitgerust waren met water en eten, eerst dwars door de bewoonde wereld gingen en dat ze na die doorkruist te hebben het land dat rijk aan dieren was bereikten en 5

52 τὴν ἔρημον διεξιέναι, τὴν ὁδὸν ποιευμένους πρὸς ζέφυρον ἄνεμον, [6] διεξελθόντας δὲ χῶρον πολλὸν ψαμμώδεα καὶ ἐν πολλῇσι ἡμέρῃσι ἰδεῖν δή κοτε δένδρεα ἐν πεδίῳ πεφυκότα, καί σφεας προσελθόντας ἅπτεσθαι τοῦ ἐπεόντος ἐπὶ τῶν δενδρέων καρποῦ, ἁπτομένοισι δέ σφι ἐπελθεῖν ἄνδρας μικρούς, μετρίων ἐλάσσονας ἀνδρῶν, λαβόντας δὲ ἄγειν σφέας φωνῆς δὲ οὔτε τι τῆς ἐκείνων τοὺς Νασαμῶνας γινώσκειν οὔτε τοὺς ἄγοντας τῶν Νασαμώνων [7] ἄγειν τε δὴ αὐτοὺς δι ἑλέων μεγίστων, καὶ διεξελθόντας ταῦτα ἀπικέσθαι ἐς πόλιν ἐν τῇ πάντας εἶναι τοῖσι ἄγουσι τὸ μέγαθος ἴσους, χρῶμα δὲ μέλανας. παρὰ δὲ τὴν πόλιν ῥέειν ποταμὸν μέγαν, ῥέειν δὲ ἀπὸ ἑσπέρης αὐτὸν πρὸς ἥλιον ἀνατέλλοντα 4, φαίνεσθαι δὲ ἐν αὐτῷ κροκοδείλους. [..] Vergeleken met de Istros ὁ μὲν δὴ τοῦ Ἀμμωνίου Ἐτεάρχου λόγος ἐς τοῦτό μοι δεδηλώσθω, πλὴν ὅτι ἀπονοστῆσαί τε ἔφασκε τοὺς Νασαμῶνας, ὡς οἱ Κυρηναῖοι ἔλεγον, καὶ ἐς τοὺς οὗτοι ἀπίκοντο ἀνθρώπους, γόητας 5 εἶναι ἅπαντας. [] τὸν δὲ δὴ ποταμὸν τοῦτον τὸν παραρρέοντα καὶ Ἐτέαρχος συνεβάλλετο εἶναι Νεῖλον, καὶ δὴ καὶ ὁ λόγος οὕτω αἱρέει 6. ῥέει γὰρ ἐκ Λιβύης ὁ Νεῖλος καὶ μέσην τάμνων Λιβύην, καὶ ὡς ἐγὼ συμβάλλομαι τοῖσι ἐμφανέσι τὰ μὴ γινωσκόμενα 7 τεκμαιρόμενος 8, τῷ Ἴστρῳ ἐκ τῶν ἴσων μέτρων 9 ὁρμᾶται 0. [] Ἴστρος τε γὰρ ποταμὸς ἀρξάμενος ἐκ Κελτῶν καὶ Πυρήνης πόλιος ῥέει μέσην σχίζων τὴν Εὐρώπην οἱ δὲ Κελτοὶ εἰσὶ ἔξω Ἡρακλέων στηλέων, ὁμουρέουσι δὲ Κυνησίοισι, οἳ ἔσχατοι πρὸς δυσμέων οἰκέουσι τῶν ἐν τῇ Εὐρώπῃ κατοικημένων [4] τελευτᾷ δὲ ὁ Ἴστρος ἐς θάλασσαν ῥέων τὴν τοῦ Εὐξείνου πόντου διὰ πάσης Εὐρώπης, τῇ Ἰστρίην οἱ Μιλησίων οἰκέουσι ἄποικοι. μέτριος normaal ἕλος τό moeras χρῶμα τό kleur 4 ἀνατέλλω opkomen 5 γόης, -τος ὁ tovenaar 6 ὁ λόγος αἱρεῖ het ligt in de rede 7 γιγνώσκω leren kennen 8 τεκμαίρομαι opmaken 9 μέτρον τό afstand 0 ὁρμάομαι beginnen De stad Pyrene zou wel eens de opgegraven stad in Zuid-Duitsland bij de Heuneburg kunnen zijn. Dit zou dan een bewijs zijn voor de mogelijkheid dat de Kelten in vroege tijden (7 e eeuw v.chr.) toch steden hadden. ὁιμουρέω + dat. grenzen aan Κυνήσιοι de Kunesiërs, volk in het westen van Europa 5

53 en van daaruit door de woestijn trokken, terwijl ze naar het westen gingen, [6] dat zij na door een enorm gebied vol zand in vele dagen getrokken te zijn eindelijk eens bomen in een vlakte zagen staan en dat zij, toen ze er naartoe gegaan waren, de vrucht die in die bomen was, aanraakten en dat kleine mannen toen ze dat deden, op hen afkwamen, kleiner dan de gemiddelde man en hen grepen en meenamen. De Nasamones, zo zeiden ze, begrepen niets van de taal van hen en de mannen die hen meenamen, verstonden ook de Nasamones niet. [7] Ze namen hen mee door zeer grote moerassen en toen ze daardoorheen gegaan waren, bereikten ze een stad, waar allen even groot waren als de mannen die hen meenamen, en zwartkleurig. Langs die stad stroomde een rivier en die stroomde vanaf de avond naar de opkomende zon en er vertoonden zich daarin krokodillen. [..] Het verhaal van de Ammoniër Hetearchos zij tot dit punt door mij duidelijk gemaakt. Resteert nog dat hij vertelde dat de Nasamones terugkeerden, zoals de Kurenaiers zeiden en dat de mensen die zij bereikt hadden allemaal tovenaars waren. [] Ook Hetearchos vermoedde dat die rivier die langsstroomde de Nijl was en met name ligt dat hierom in de rede. De Nijl stroomt immers vanuit Libuè, terwijl die ook dwars door Libuè gaat en zoals ik vermoed, terwijl ik wat men niet weet, opmaak uit dat wat duidelijk is, begint de Nijl op een afstand die gelijk is aan de Istros. [] Want de rivier de Istros begint in het land der Kelten en in de stad Purènè en stroomt dwars door Europa. De Kelten bevinden zich buiten de zuilen van Herakles en grenzen aan de Kunesiërs, die als uitersten van de inwoners van Europa in het westen wonen. [4] Uiteindelijk stroomt de Istros door heel Europa in een zee, namelijk de Zwarte Zee, waar kolonisten van de Milesiërs Istria bewonen. Istrië is het grootste schiereiland in de Adriatische Zee. Het schiereiland ligt in het noorden van de Adriatische Zee, tussen de Golf van Triëst en de Kvarner. 5

54 [.4.] Symmetrie ὁ μὲν δὴ Ἴστρος, ῥέει γὰρ δι οἰκεομένης, πρὸς πολλῶν γινώσκεται, περὶ δὲ τῶν τοῦ Νείλου πηγέων οὐδεὶς ἔχει λέγειν ἀοίκητός τε γὰρ καὶ ἔρημος ἐστὶ ἡ Λιβύη δι ἧς ῥέει. περὶ δὲ τοῦ ῥεύματος αὐτοῦ, ἐπ ὅσον μακρότατον ἱστορεῦντα ἦν ἐξικέσθαι, εἴρηται ἐκδιδοῖ δὲ ἐς Αἴγυπτον. ἡ δὲ Αἴγυπτος τῆς ὀρεινῆς Κιλικίης μάλιστά κῃ ἀντίη κέεται [] ἐνθεῦτεν δὲ ἐς Σινώπην τὴν ἐν τῷ Εὐξείνῳ πόντῳ πέντε ἡμερέων ἰθέα ὁδὸς εὐζώνῳ 4 ἀνδρί ἡ δὲ Σινώπη τῷ Ἴστρῳ ἐκδιδόντι ἐς θάλασσαν ἀντίον κέεται. οὕτω τὸν Νεῖλον δοκέω διὰ πάσης τῆς Λιβύης διεξιόντα ἐξισοῦσθαι 5 τῷ Ἴστρῳ. Νείλου μέν νυν πέρι τοσαῦτα εἰρήσθω. [.5.] Mannen en vrouwen ἔρχομαι δὲ περὶ Αἰγύπτου μηκυνέων 6 τὸν λόγον, ὅτι πλεῖστα 7 θωμάσια ἔχει ἢ ἡ ἄλλη πᾶσα χώρη καὶ ἔργα λόγου μέζω παρέχεται πρὸς πᾶσαν χώρην τούτων εἵνεκα πλέω περὶ αὐτῆς εἰρήσεται. [] Αἰγύπτιοι ἅμα τῷ οὐρανῷ τῷ κατὰ σφέας ἐόντι ἑτεροίῳ 8 καὶ τῷ ποταμῷ φύσιν ἀλλοίην παρεχομένῳ ἢ οἱ ἄλλοι ποταμοί, τὰ πολλὰ 9 πάντα ἔμπαλιν 0 τοῖσι ἄλλοισι ἀνθρώποισι ἐστήσαντο ἤθεά τε καὶ νόμους ἐν τοῖσι αἱ μὲν γυναῖκες ἀγοράζουσι καὶ καπηλεύουσι, οἱ δὲ ἄνδρες κατ οἴκους ἐόντες ὑφαίνουσι ὑφαίνουσι δὲ οἱ μὲν ἄλλοι ἄνω τὴν κρόκην 4 ὠθέοντες, Αἰγύπτιοι δὲ κάτω. [] τὰ ἄχθεα 5 οἱ μὲν ἄνδρες ἐπὶ τῶν κεφαλέων φορέουσι, αἱ δὲ γυναῖκες ἐπὶ τῶν ὤμων. οὐρέουσι 6 αἱ μὲν γυναῖκες ὀρθαί, οἱ δὲ ἄνδρες κατήμενοι 7. εὐμαρείῃ χρέωνται ἐν τοῖσι ἀντίος +dat./gen. tegenover Σινώπη ἡ (Grieks: Σινώπη; Sinope) is een havenstad en badplaats op Kaap Ince, bij Kaap Sinop op het noordelijkste punt van de Turkse zijde van de Zwarte Zeekust, in de vroegere regio Paphlagonië, in het huidige noorden van Turkije dat historisch bekendstaat als Sinope. ἰθύς recht 4 εὔζωνος reisvaardig, zonder bepakking 5 ἐξισόομαι + dat. evenaren, gelijk gemaakt worden aan 6 μηκύνω lang maken 7 hier comparatief gebruikt 8 ἑτεροῖος van andere aard 9 τὰ πολλὰ πάντα voor het merendeel 0 ἔμπαλιν + dat. tegensteld aan ἦθος τό zede, gewoonte καπηλεύω winkelier zijn ὑφαίνω weven 4 κρόκη ἡ inslag 5 ἄχθος τό last 6 οὐρέω plassen 7 κάθημαι zitten 54

55 [.4.] Die Istros dan hij stroomt immers door de bewoonde wereld- wordt door velen gekend, maar over de bronnen van de Nijl kan niemand vertellen. Want het Libuè, waardoor de Nijl stroomt, is onbewoond en verlaten. Over de stroming zelf is verteld tot het verste punt waar men bij onderzoek kon komen. Hij mondt uit in Egypte. Egypte ligt ergens ongeveer tegenover het bergachtige Kilikia. [] Vandaar is er een rechte weg van vijf dagen voor een man zonder bepakking naar Sinopè aan de Zwarte Zee. Sinopè ligt tegenover de monding van de Istros in de zee. In die zin denk ik dat de Nijl, omdat hij dwars door Libuè stroomt, zich gelijkstelt aan de Istros. Over de Nijl zij zoveel gezegd. [.5.] Ik ga het relaas over Egypte lang maken, omdat het zeer veel wonderlijks heeft, meer dan ieder ander gebied en omdat het in vergelijking met ieder gebied onbeschrijflijke werken laat zien. Daarom zal er meer verteld zijn over Egypte. [] De Egyptenaren hebben tegelijk met het klimaat dat in hun gebied anders is en de rivier die een andere aard laat zien dan de andere rivieren, zeden en wetten ingesteld die voor het merendeel allemaal tegengesteld zijn aan die van de rest der mensen. Onder andere gaan vrouwen naar de markt en zijn ze winkelier, maar de mannen zijn thuis en weven. De rest der mensen weeft door de inslag van boven naar beneden te stoten, maar de Egyptenaren doen dat van beneden naar boven. [] De mannen dragen hun lasten op hun hoofd en de vrouwen op hun schouders. De vrouwen plassen rechtop staand en de mannen gezeten. Ze hebben comfort in εὐμάρεια ἡ comfort χράομαι + dat. gebruiken 55

56 οἴκοισι, ἐσθίουσι δὲ ἔξω ἐν τῇσι ὁδοῖσι ἐπιλέγοντες ὡς τὰ μὲν αἰσχρὰ ἀναγκαῖα δὲ ἐν ἀποκρύφῳ ἐστὶ ποιέειν χρεόν, τὰ δὲ μὴ αἰσχρὰ ἀναφανδόν. [4] ἱρᾶται 4 γυνὴ μὲν οὐδεμία οὔτε ἔρσενος 5 θεοῦ οὔτε θηλέης, ἄνδρες δὲ πάντων τε καὶ πασέων. τρέφειν τοὺς τοκέας τοῖσι μὲν παισὶ οὐδεμία ἀνάγκη μὴ βουλομένοισι, τῇσι δὲ θυγατράσι πᾶσα ἀνάγκη καὶ μὴ βουλομένῃσι. [.6.] De verschillen tussen de Egyptenaren en de rest οἱ ἱρέες τῶν θεῶν τῇ μὲν ἄλλῃ 6 κομέουσι 7, ἐν Αἰγύπτῳ δὲ ξυρῶνται 8. τοῖσι ἄλλοισι ἀνθρώποισι νόμος ἅμα κήδεϊ 9 κεκάρθαι 0 τὰς κεφαλὰς τοὺς μάλιστα ἱκνέεται, Αἰγύπτιοι δὲ ὑπὸ τοὺς θανάτους ἀνιεῖσι τὰς τρίχας αὔξεσθαι τάς τε ἐν τῇ κεφαλῇ καὶ τῷ γενείῳ, τέως ἐξυρημένοι. [] τοῖσι μὲν ἄλλοισι ἀνθρώποισι χωρὶς θηρίων ἡ δίαιτα 4 ἀποκέκριται 5, Αἰγυπτίοισι δὲ ὁμοῦ θηρίοισι ἡ δίαιτα ἐστί. ἀπὸ πυρῶν καὶ κριθέων 6 ὧλλοι ζώουσι, Αἰγυπτίων δὲ τῷ ποιευμένῳ ἀπὸ τούτων τὴν ζόην ὄνειδος μέγιστον ἐστί, ἀλλὰ ἀπὸ ὀλυρέων 7 ποιεῦνται σιτία, τὰς ζειὰς 8 μετεξέτεροι 9 καλέουσι. [] φυρῶσι 0 τὸ μὲν σταῖς τοῖσι ποσί, τὸν δὲ πηλὸν τῇσι χερσί, καὶ τὴν κόπρον ἀναιρέονται. τὰ αἰδοῖα ὧλλοι μὲν ἐῶσι ὡς ἐγένοντο, πλὴν ὅσοι ἀπὸ τούτων ἔμαθον, Αἰγύπτιοι δὲ περιτάμνονται 4. εἵματα τῶν μὲν ἀνδρῶν ἕκαστος ἔχει ἐπιλέγω bedenken ἀπόκρυφος geheim ἀναφανδόν in het openbaar 4 ἱράομαι priester zijn 5 ἔρσην mannelijk 6 τῇ ἄλλῃ elders 7 κομέω haar dragen 8 ξυρόω scheren 9 κῆδος τό zorg, begrafenis, rouw 0 κείρω scheren ἀνίημι laten groeien γένειον τό kin χωρὶς + gen. afgescheiden van 4 δίαιτα ἡ het leven 5 ἀποκρίνω afscheiden 6 κριθή ἡ gerst 7 ὄλυρα ἡ spelt 8 ζειά ἡ spelt 9 μετεξέτεροι sommige 0 φυράω vermengen σταῖς τό deeg πηλός ὁ leem κόπρος ἡ mest 4 περιτάμνομαι besnijden 56

57 hun huis en eten buiten op straat, terwijl ze bedenken dat wat schandelijk, maar wel noodzakelijk is in het geheim gedaan moet worden en wat niet schandelijk is in het openbaar. [4] Geen vrouw is priester, noch van een god noch van een godin, maar de mannen zijn priesters van alle goden en godinnen. Er is geen enkele noodzaak voor zoons hun ouders te onderhouden, als ze dat niet willlen, maar dochters moeten dat absoluut, ook als ze dat niet willen. [.6.] De priesters der goden hebben elders haar, maar in Egypte scheren ze zich. Voor de rest van de mensen is het gewoon dat tegelijk met rouw de hoofden van hén kaal geschoren zijn die het meest door rouw getroffen worden, maar de Egyptenaren laten bij sterfgevallen de haren op hoofd en kin groeien, terwijl ze in de tussentijd geschoren zijn. De rest der mensen leeft afgescheiden van dieren, maar de Egyptenaren leven op dezelfde plaats als die dieren. De rest leeft van tarwe en gerst, maar wie van de Egyptenaren daarvan leeft, treft zeer groot verwijt, maar zij maken hun eten van spelt en sommigen noemen het zeiai. [] Ze kneden het deeg met hun voeten, maar leem met hun handen en de mest tillen ze met hun handen op. De rest der mensen laten hun schaamdelen zoals ze geboren zijn, afgezien van al degenen die het van hun geleerd hebben, maar de Egyptenaren besnijden zich. Iedere man heeft 57

58 δύο, τῶν δὲ γυναικῶν ἓν ἑκάστη. [4] τῶν ἱστίων τοὺς κρίκους καὶ τοὺς κάλους οἱ μὲν ἄλλοι ἔξωθεν προσδέουσι, Αἰγύπτιοι δὲ ἔσωθεν. γράμματα γράφουσι καὶ λογίζονται ψήφοισι Ἕλληνες μὲν ἀπὸ τῶν ἀριστερῶν ἐπὶ τὰ δεξιὰ φέροντες τὴν χεῖρα, Αἰγύπτιοι δὲ ἀπὸ τῶν δεξιῶν ἐπὶ τὰ ἀριστερά καὶ ποιεῦντες ταῦτα αὐτοὶ μὲν φασὶ ἐπὶ δεξιὰ ποιέειν, Ἕλληνας δὲ ἐπ ἀριστερά. διφασίοισι 4 δὲ γράμμασι χρέωνται, καὶ τὰ μὲν αὐτῶν ἱρὰ τὰ δὲ δημοτικὰ καλέεται. [.7.] De priesters θεοσεβέες δὲ περισσῶς 5 ἐόντες μάλιστα πάντων ἀνθρώπων νόμοισι τοιοῖσιδε χρέωνται. ἐκ χαλκέων ποτηρίων πίνουσι, διασμῶντες 6 ἀνὰ πᾶσαν ἡμέρην, οὐκ ὃ μὲν ὃ δ οὔ, ἀλλὰ πάντες. [] εἵματα δὲ λίνεα φορέουσι αἰεὶ νεόπλυτα, ἐπιτηδεύοντες τοῦτο μάλιστα, τά τε αἰδοῖα περιτάμνονται καθαρειότητος εἵνεκεν, προτιμῶντες 7 καθαροὶ εἶναι ἢ εὐπρεπέστεροι. οἱ δὲ ἱρέες ξυρῶνται πᾶν τὸ σῶμα διὰ τρίτης ἡμέρης, ἵνα μήτε φθεὶρ 8 μήτε ἄλλο μυσαρὸν 9 μηδὲν ἐγγίνηταί σφι θεραπεύουσι τοὺς θεούς. [] ἐσθῆτα δὲ φορέουσι οἱ ἱρέες λινέην μούνην καὶ ὑποδήματα βύβλινα 0 ἄλλην δέ σφι ἐσθῆτα οὐκ ἔξεστι λαβεῖν οὐδὲ ὑποδήματα ἄλλα. λοῦνται δὲ δὶς τῆς ἡμέρης ἑκάστης ψυχρῷ καὶ δὶς ἑκάστης νυκτός, ἄλλας τε θρησκηίας ἐπιτελέουσι μυρίας ὡς εἰπεῖν λόγῳ. [4] πάσχουσι δὲ καὶ ἀγαθὰ οὐκ ὀλίγα οὔτε τι γὰρ τῶν οἰκηίων τρίβουσι οὔτε δαπανῶνται, ἀλλὰ καὶ σιτία σφι ἐστὶ ἱρὰ πεσσόμενα 4, καὶ κρεῶν βοέων καὶ χηνέων 5 πλῆθός τι ἑκάστῳ γίνεται πολλὸν ἡμέρης ἑκάστης, δίδοται δέ σφι καὶ οἶνος ἀμπέλινος ἰχθύων δὲ οὔ σφι ἔξεστι πάσασθαι 6. [5] κυάμους 7 δὲ οὔτε τι μάλα σπείρουσι Αἰγύπτιοι ἐν τῇ χώρῃ, τούς τε γινομένους οὔτε τρώγουσι οὔτε κρίκος ὁ ring κάλος ὁ kabel ἐπὶ δεξιὰ ποιέειν rechts te handelen 4 διφάσιοι twee 5 περισσῶς boven mate 6 διασμάω uitspoelen 7 προτιμάω.. ἤ.. verkiezen boven 8 φθεὶρ ὁ luis 9 μυσαρός afschuwelijk, bezoedeld 0 βύβλινος van papyrus θρησκηίη ἡ godsdienstig gebruik τρίβω wrijven, verteren δαπανάομαι uitgeven 4 πέσσομαι gekookt worden 5 χήνεος ganzen- 6 πατέομαι eten 7 κύαμος ὁ boon 58

59 twee stuk kleren, maar iedere vrouw één. [4] Van de zeilen binden de anderen de ringen en kabels van buitenaf vast, maar de Egyptenaren van binnenaf. De Grieken schrijven letters en rekenen met steentjes, terwijl ze die van links naar rechts brengen, maar de Egyptenaren van rechts naar links. En terwijl ze dat doen, zeggen ze het rechts te doen, maar de Grieken links. Ze gebruiken twee alfabetten en het ene heet het heilige (hieroglyphen) en het andere het alfabet van het volk. [.7.] Terwijl ze buitengewoon godvruchtig zijn, het meest van alle mensen, hebben ze de volgende gewoonten. Ze drinken uit bronzen bekers. Ze spoelen die dagelijks uit, niet de een wel, de ander niet, maar allen. [] Ze dragen altijd pas gewassen linnen kleren, terwijl ze daar het meest zorg voor dragen en ze besnijden hun schaamdelen vanwege de hygiëne, terwijl ze er meer waarde aan hechten rein te zijn dan schitterend. De priesters scheren zich heel hun lichaam om de twee dagen om te voorkomen dat enige luis of enig ongedierte hun hindert bij hun dienst aan de goden. [] De priesters dragen alleen maar linnen kleren en sandalen van papyrus. Zij mogen geen andere kleding nemen, ook geen andere sandalen. Zij wassen zich tweemaal op iedere dag met koud water en tweemaal iedere nacht en ze vervullen om het maar met een woord te zeggen ontelbare andere diensten. [4] Ze genieten ook van niet weing voordelen. Want én ze verteren niets van het eigen bezit en ze geven niets daarvan uit, maar zij hebben zowel heilig, gekookt voedsel en een ieder krijgt iedere dag een grote hoeveelheid runder- en ganzenvlees en er wordt hun ook wijn van de wijnrank gegeven. Maar ze mogen niet van vissen proeven. [5] De Egyptenaren zaaien absoluut geen bonen in de grond noch eten ze die bonen 59

60 ἕψοντες πατέονται, οἱ δὲ δὴ ἱρέες οὐδὲ ὁρέοντες ἀνέχονται, νομίζοντες οὐ καθαρὸν εἶναί μιν ὄσπριον. ἱρᾶται δὲ οὐκ εἷς ἑκάστου τῶν θεῶν ἀλλὰ πολλοί, τῶν εἷς ἐστι ἀρχιερεύς 4 ἐπεὰν δέ τις ἀποθάνῃ, τούτου ὁ παῖς ἀντικατίσταται. [.8.] Controle der stieren τοὺς δὲ βοῦς τοὺς ἔρσενας τοῦ Ἐπάφου εἶναι νομίζουσι, καὶ τούτου εἵνεκα δοκιμάζουσι 5 αὐτοὺς ὧδε τρίχα 6 ἢν καὶ μίαν ἴδηται ἐπεοῦσαν μέλαιναν, οὐ καθαρὸν 7 εἶναι νομίζει. [] δίζηται 8 δὲ ταῦτα ἐπὶ τούτῳ τεταγμένος τῶν τις ἱρέων καὶ ὀρθοῦ ἑστεῶτος τοῦ κτήνεος 9 καὶ ὑπτίου 0, καὶ τὴν γλῶσσαν ἐξειρύσας, εἰ καθαρὴ τῶν προκειμένων σημηίων, τὰ ἐγὼ ἐν ἄλλῳ λόγῳ ἐρέω κατορᾷ δὲ καὶ τὰς τρίχας τῆς οὐρῆς 4 εἰ κατὰ φύσιν ἔχει πεφυκυίας. [] ἢν δὲ τούτων πάντων ᾖ καθαρός, σημαίνεται 5 βύβλῳ περὶ τὰ κέρεα 6 εἱλίσσων 7 καὶ ἔπειτα γῆν σημαντρίδα 8 ἐπιπλάσας 9 ἐπιβάλλει τὸν δακτύλιον 0, καὶ οὕτω ἀπάγουσι. ἀσήμαντον δὲ θύσαντι θάνατος ἡ ζημίη ἐπικέεται. δοκιμάζεται μέν νυν τὸ κτῆνος τρόπῳ τοιῷδε, θυσίη δέ σφι ἥδε κατέστηκε. ἕψω koken ὄσπριον τό peulvrucht ἱεράομαι priester zijn 4 ἀρχιερεύς opperpriester 5 δοκιμάζω onderzoeken 6 θρίξ ἡ, τρίχος haar 7 καθαρός rein (om geofferd te worden) 8 δίζημαι onderzoeken 9 κτἦνος τό rund 0 ὕπτιος achterover (liggend) ἐξειρύω naar buiten trekken καθαρός + gen. rein, vrij van σημήιον τό teken 4 οὐρή ἡ staart 5 σημαίνω van een keurmerk voorzien 6 κέρας τό hoorn 7 εἱλίσσω wikkelen 8 γἦ σημαντρίς zegelaarde 9 ἐπιπλάσσω erop strijken 0 δακτύλιος ὁ zegelring ζημίη ἡ straf 60

61 die er groeien noch koken ze die en proeven ze ervan en de priesters verdragen het zelfs niet ze te zien, omdat ze menen dat de peulvrucht niet rein is. En noch is er één priester van ieder der goden, maar er zijn vele, van wie er één de opperpriester is. Wanneer er een dood gaat, neemt diens kind zijn plaats in. [.8.] Ze menen dat de stieren van Epaphos zijn en daarom onderzoeken ze hen als volgt. Als men maar één zwarte haar ziet zitten op een stier, meent men dat die niet rein is. [] Dat onderzoekt een van de priesters die daarvoor aangesteld is en dat doet hij, terwijl de stier én rechtop staat én op zijn rug ligt en na zijn tong eruit getrokken te hebben om te zien of hij zonder die bepaalde tekens is, die ik in een ander relaas zal vertellen. Hij bekijkt ook de haren van de staart, of hij normaal gegroeide haren heeft. [] Als hij van dat alles vrij is, voorziet hij hem met een kenmerk door papyrus om zijn hoorns te wikkelen en nadat hij zegelaarde erop gestreken heeft, drukt hij zijn zegelring erop en zo nemen ze hem mee. Wie een stier zonder zegel offert, wacht de doodstraf. Zo nu wordt dat stuk vee onderzocht en het volgende offer is door hen ingesteld. 6

62 [.9.] Het offeren ἀγαγόντες τὸ σεσημασμένον κτῆνος πρὸς τὸν βωμὸν ὅκου ἂν θύωσι, πῦρ ἀνακαίουσι, ἔπειτα δὲ ἐπ αὐτοῦ οἶνον κατὰ τοῦ ἱρηίου ἐπισπείσαντες καὶ ἐπικαλέσαντες τὸν θεὸν σφάζουσι, σφάξαντες δὲ ἀποτάμνουσι τὴν κεφαλήν. [] σῶμα μὲν δὴ τοῦ κτήνεος δείρουσι, κεφαλῇ δὲ κείνῃ πολλὰ καταρησάμενοι φέρουσι, τοῖσι μὲν ἂν ᾖ ἀγορὴ καὶ Ἕλληνές σφι ἔωσι ἐπιδήμιοι ἔμποροι, οἳ δὲ φέροντες ἐς τὴν ἀγορὴν ἀπ ὦν ἔδοντο, τοῖσι δὲ ἂν μὴ παρέωσι Ἕλληνες, οἳ δ ἐκβάλλουσι ἐς τὸν ποταμόν [] καταρῶνται δὲ τάδε λέγοντες τῇσι κεφαλῇσι, εἴ τι μέλλοι ἢ σφίσι τοῖσι θύουσι ἢ Αἰγύπτῳ τῇ συναπάσῃ κακὸν γενέσθαι, ἐς κεφαλὴν ταύτην τραπέσθαι. [4] κατὰ μέν νυν τὰς κεφαλὰς τῶν θυομένων κτηνέων καὶ τὴν ἐπίσπεισιν 4 τοῦ οἴνου πάντες Αἰγύπτιοι νόμοισι τοῖσι αὐτοῖσι χρέωνται ὁμοίως ἐς πάντα τὰ ἱρά, καὶ ἀπὸ τούτου τοῦ νόμου οὐδὲ ἄλλου οὐδενὸς ἐμψύχου 5 κεφαλῆς γεύσεται 6 Αἰγυπτίων οὐδείς. [.40.] Offers in Egypte ἡ δὲ δὴ ἐξαίρεσις 7 τῶν ἱρῶν καὶ ἡ καῦσις ἄλλη περὶ ἄλλο ἱρόν σφι κατέστηκε τὴν δ ὦν μεγίστην τε δαίμονα 8 ἥγηνται εἶναι καὶ μεγίστην οἱ ὁρτὴν 9 ἀνάγουσι, ταύτην ἔρχομαι ἐρέων... ἑπισπένδω plengen op δείρω villen καταράομαι vervloeken 4 ἐπίσπεισις ἡ plengoffer 5 ἔμψυχον τό levend wezen 6 γεύομαι + gen. proeven van 7 ἐξαίρεσις ἡ reiniging, het wegnemen der ingewanden 8 Isis 9 ὁρτή ἡ feest 6

63 [.9.] Wanneer men het gestempelde rund naar het altaar heeft gebracht, waar ze hem zullen offeren, branden ze een vuur en daarna plengen ze wijn op het altaar op het hoofd van het offerdier en na de god aangeroepen te hebben slachten ze het en daarna snijden ze het hoofd af. [] Ze villen het lichaam van het rund en na vele vervloekingen over het hoofd te hebben uitgesproken dragen ze het: degenen die een markt hebben en bij wie Griekse kooplui in het land zijn, brengen het naar de markt en verkopen het, maar zij bij wie er geen Grieken zijn, gooien het hoofd weg in de rivier. Ze vervloeken het hoofd, terwijl ze het volgende zeggen, dat het kwaad, als er enig kwaad gedoemd is te gebeuren, hetzij aan hen die het offeren hetzij aan heel Egypte, zich dan naar dat hoofd wendt. [4] Met betrekking tot die hoofden van dat offervee en het plengen van de wijn gebruiken alle Egyptenaren dezelfde wetten met het oog op de offers en op grond van die wet zal echt geen Egyptenaar van het hoofd van enige ander levend wezen proeven. [.40.] De reiniging van de offerdieren dan en de verbranding verschilt bij hen per offer. Over de godin, van wie ze dan menen dat die de grootste is en voor wie ze het grootste feest vieren, ga ik vertellen 6

64 [] ἐπεὰν ἀποδείρωσι τὸν βοῦν, κατευξάμενοι κοιλίην μὲν κείνην πᾶσαν ἐξ ὦν εἷλον, σπλάγχνά δὲ αὐτοῦ λείπουσι ἐν τῷ σώματι καὶ τὴν πιμελήν 4, σκέλεα δὲ ἀποτάμνουσι καὶ τὴν ὀσφὺν 5 ἄκρην καὶ τοὺς ὤμους τε καὶ τὸν τράχηλον 6. [] ταῦτα δὲ ποιήσαντες τὸ ἄλλο σῶμα τοῦ βοὸς πιμπλᾶσι ἄρτων 7 καθαρῶν καὶ μέλιτος καὶ ἀσταφίδος 8 καὶ σύκων 9 καὶ λιβανωτοῦ 0 καὶ σμύρνης καὶ τῶν ἄλλων θυωμάτων, πλήσαντες δὲ τούτων καταγίζουσι, ἔλαιον ἄφθονον καταχέοντες [4] προνηστεύσαντες 4 δὲ θύουσι, καιομένων δὲ τῶν ἱρῶν τύπτονται πάντες, ἐπεὰν δὲ ἀποτύψωνται, δαῖτα προτίθενται τὰ ἐλίποντο τῶν ἱρῶν. [.4.] Het offer van runderen τοὺς μέν νυν καθαροὺς βοῦς τοὺς ἔρσενας καὶ τοὺς μόσχους 5 οἱ πάντες Αἰγύπτιοι θύουσι, τὰς δὲ θηλέας οὔ σφι ἔξεστι θύειν, ἀλλὰ ἱραί εἰσι τῆς Ἴσιος [] τὸ γὰρ τῆς Ἴσιος ἄγαλμα ἐὸν γυναικήιον βούκερων 6 ἐστὶ κατά περ Ἕλληνες τὴν Ἰοῦν γράφουσι, καὶ τὰς βοῦς τὰς θηλέας Αἰγύπτιοι πάντες ὁμοίως σέβονται προβάτων πάντων μάλιστα μακρῷ. [] τῶν εἵνεκα οὔτε ἀνὴρ Αἰγύπτιος οὔτε γυνὴ ἄνδρα Ἕλληνα φιλήσειε ἂν τῷ στόματι, οὐδὲ μαχαίρῃ 7 ἀνδρὸς Ἕλληνος κατεύχομαι bidden κοιλίη ἡ buikruimte σπλάγχνά τά de edele ingewanden 4 πιμελή ἡ ruimte 5 ὀσφύς ἡ lende 6 τράχηλος ὁ hals, nek 7 ἄρτος ὁ brood, voedsel 8 ἀσταφίς, -ιδος ἡ rozijn 9 σῦκον τό vijg 0 λιβανωτός wierook σμύρνη ἡ mirre θύωμα τό reukoffer καταγίζω offeren 4 προνηστεύω van tevoren vasten 5 μόσχος ὁ kalf 6 βούκερως met runderhoorns 7 μάχαιρα ἡ mes 64

65 ] Wanneer ze het rund gevild hebben, dan halen ze heel die buikholte leeg en ze laten de edele ingewanden van het rund in het lichaam en het vet en ze snijden de poten eraf en het einde van de lende en de schoften en de nek. [] Na dat gedaan te hebben vullen ze de rest van het lichaam van het rund met rein voedsel en honing en rozijnen en vijgen en wierook en mirre en de rest van de reukoffers. Na ze daarmee gevuld te hebben offeren ze die, terwijl ze er rijkelijk olijfolie overgieten. [4] Na van tevoren gevast te hebben brengen ze hun offer en wanneer de offers branden slaan allen zich en wanneer zij zich geslagen hebben, zetten zij zich dat, wat van de offers over is gebleven, voor. [.4.] De reine mannelijke runderen dus en de kalveren worden door al de Egyptenaren geofferd, maar de vrouwelijke mogen ze niet offeren, maar die zijn gewijd aan Isis. [] Het beeld van Isis immers, een vrouwenbeeld met koeienhoorns, is precies zoals de Grieken Io schilderen en al de Egyptenaren hebben op dezelfde wijze verreweg het meest van alle kleinvee eerbied voor de koeien. [] Daarom zal wel geen Egyptische man of vrouw een Griek op de mond kussen en zal hij wel het mes van geen Griek gebruiken 65

66 χρήσεται οὐδὲ ὀβελοῖσι οὐδὲ λέβητι, οὐδὲ κρέως καθαροῦ βοὸς διατετμημένου Ἑλληνικῇ μαχαίρῃ γεύσεται. [4] θάπτουσι δὲ τοὺς ἀποθνήσκοντας βοῦς τρόπον τόνδε τὰς μὲν θηλέας ἐς τὸν ποταμὸν ἀπιεῖσι, τοὺς δὲ ἔρσενας κατορύσσουσι ἕκαστοι ἐν τοῖσι προαστείοισι 4, τὸ κέρας τὸ ἕτερον ἢ καὶ ἀμφότερα ὑπερέχοντα σημηίου εἵνεκεν ἐπεὰν δὲ σαπῇ 5 καὶ προσίῃ ὁ τεταγμένος χρόνος, ἀπικνέεται ἐς ἑκάστην πόλιν βᾶρις 6 ἐκ τῆς Προσωπίτιδος 7 καλευμένης νήσου. [5] ἣ δ ἔστι μὲν ἐν τῷ Δέλτα, περίμετρον δὲ αὐτῆς εἰσὶ σχοῖνοι ἐννέα. ἐν ταύτῃ ὦν τῇ Προσωπίτιδι νήσῳ ἔνεισι μὲν καὶ ἄλλαι πόλιες συχναί, ἐκ τῆς δὲ αἱ βάριες παραγίνονται ἀναιρησόμεναι τὰ ὀστέα τῶν βοῶν, οὔνομα τῇ πόλι Ἀτάρβηχις, ἐν δ αὐτῇ Ἀφροδίτης ἱρὸν ἅγιον 8 ἵδρυται. [6] ἐκ ταύτης τῆς πόλιος πλανῶνται 9 πολλοὶ ἄλλοι ἐς ἄλλας πόλις, ἀνορύξαντες δὲ τὰ ὀστέα ἀπάγουσι καὶ θάπτουσι ἐς ἕνα χῶρον πάντες. κατὰ ταὐτὰ δὲ τοῖσι βουσὶ καὶ τἆλλα κτήνεα θάπτουσι ἀποθνήσκοντα καὶ γὰρ περὶ ταῦτα οὕτω σφι νενομοθέτηται κτείνουσι γὰρ δὴ οὐδὲ ταῦτα. [.4.] Zeus Amoun ὅσοι μὲν δὴ Διὸς Θηβαιέος 0 ἵδρυνται ἱρὸν ἤ νομοῦ τοῦ Θηβαίου εἰσί, οὗτοι μέν νυν πάντες ὀίων ἀπεχόμενοι αἶγας θύουσι. [] θεοὺς γὰρ δὴ οὐ τοὺς αὐτοὺς ἅπαντες ὁμοίως Αἰγύπτιοι σέβονται, πλὴν Ἴσιός τε καὶ Ὀσίριος, τὸν δὴ Διόνυσον εἶναι λέγουσι τούτους δὲ ὁμοίως ἅπαντες σέβονται. ὅσοι δὲ τοῦ Μένδητος 4 ἔκτηνται ἱρὸν ἢ νομοῦ τοῦ Μενδησίου εἰσί, οὗτοι δὲ αἰγῶν ἀπεχόμενοι ὄις 5 θύουσι. [] Θηβαῖοι μέν νυν καὶ ὅσοι διὰ τούτους ὀίων ἀπέχονται, διὰ τάδε λέγουσι τὸν νόμον τόνδε σφίσι τεθῆναι. Ἡρακλέα θελῆσαι πάντως ἰδέσθαι τὸν Δία, καὶ τὸν οὐκ ἐθέλειν ὀφθῆναι ὑπ αὐτοῦ τέλος δέ, ὀβελός ὁ spit λέβης, -ητος ὁ ketel κρέας τό, κρέως vlees 4 προάστειον τό voorstad, buitenwijk 5 σήπομαι, ἐσάπην rotten 6 βᾶρις baris, Egyptisch schip 7 Prosoopitis, eiland tus twee Nijlmondingen 8 ἅγιος heilig 9 πλανάομαι dolen 0 Θηβαιεύς van Thebe ἱδρύομαι stichten νομός ὁ gebied ἀπέχομαι + gen. zich onthouden van 4 Μένδης, -ητος Mendès, Egyptische god: Pan 5 ὄις ὁ schaap 66

67 en niet braadspeten of een bekken en niet zal hij het vlees proeven van een rein rund, als dat in stukken gesneden is met een Grieks mes. [4] Als runderen sterven, begraven ze die op de volgende manier. De koeien gooien ze in de rivier en de stieren worden door allen begraven in de voorwijken, terwijl een van de twee hoorns of ook beide boven de grond uitsteken als teken. Wanneer het rund verrot is en de opgelegde tijd nadert, komt er een boot van het eiland, dat Prosoopitis heet, in iedere stad. [5] Dat eiland ligt in de delta en de omtrek van het eiland zijn negen schoinoi. Op dat eiland Prosoopitis zijn ook vele andere steden, maar de stad waarvandaan de boten verschijnen om de botten van de runderen op te nemen, heet Atarbèchis en daar is een heiligdom van Afrodite gesticht. [6] Vanuit die stad dwalen velen, sommigen naar deze stad, anderen naar die en wanneer ze de botten hebben opgegraven, brengen ze die weg en allen begraven die op één plaats. Op dezelfde wijze als de runderen begraven ze alle andere dieren, wanneer die sterven. Want zo is hun wet betreffende dat vee. Want ze doden ook niet die. [.4.] Al die lieden nu die dan verantwoordelijk zijn voor het heiligdom van de Thebaanse Zeus of tot het gebied van Thebe horen, onthouden zich van schapen en offeren geiten. [] Want niet dezelfde goden worden door alle Egyptenaren op dezelfde wijze vereerd, afgezien van Isis en Osiris, van wie ze dan zeggen dat hij Dionysos is. Die vereren allen op dezelfde wijze. Allen die het heiligdom van Mendes beheren of tot het gebied van Mendes horen, onthouden zich van geiten, maar offeren schapen. [] De Thebanen nu en al degenen zich door hen onthouden van schapen, zeggen dat deze wet om de volgende reden door hen is ingesteld: Herakles wilde absoluut Zeus zien en die wilde niet door hem gezien worden; uiteindelijk, toen Herakles aanhield, 67

68 ἐπείτε λιπαρέειν τὸν Ἡρακλέα, τάδε τὸν Δία μηχανήσασθαι [4] κριὸν ἐκδείραντα προσχέσθαι τε τὴν κεφαλὴν ἀποταμόντα τοῦ κριοῦ καὶ ἐνδύντα τὸ νάκος οὕτω οἱ ἑωυτὸν ἐπιδέξαι. ἀπὸ τούτου κριοπρόσωπον τοῦ Διὸς τὤγαλμα ποιεῦσι Αἰγύπτιοι, ἀπὸ δὲ Αἰγυπτίων Ἀμμώνιοι, ἐόντες Αἰγυπτίων τε καὶ Αἰθιόπων ἄποικοι καὶ φωνὴν μεταξὺ ἀμφοτέρων νομίζοντες 4. [5] δοκέειν δέ μοι, καὶ τὸ οὔνομα Ἀμμώνιοι ἀπὸ τοῦδε σφίσι τὴν ἐπωνυμίην ἐποιήσαντο Ἀμοῦν γὰρ Αἰγύπτιοι καλέουσι τὸν Δία. τοὺς δὲ κριοὺς οὐ θύουσι Θηβαῖοι, ἀλλ εἰσί σφι ἱροὶ διὰ τοῦτο. [6] μιῇ δὲ ἡμέρῃ τοῦ ἐνιαυτοῦ, ἐν ὁρτῇ τοῦ Διός, κριὸν ἕνα κατακόψαντες καὶ ἀποδείραντες κατὰ τὠυτὸ ἐνδύουσι τὤγαλμα τοῦ Διός, καὶ ἔπειτα ἄλλο ἄγαλμα Ἡρακλέος προσάγουσι πρὸς αὐτό. ταῦτα δὲ ποιήσαντες τύπτονται οἱ περὶ τὸ ἱρὸν ἅπαντες τὸν κριὸν καὶ ἔπειτα ἐν ἱρῇ θήκῃ 5 θάπτουσι αὐτόν. [.4.] Herakles een oude Egyptische god Ἡρακλέος δὲ πέρι τόνδε τὸν λόγον ἤκουσα, ὅτι εἴη τῶν δυώδεκα θεῶν τοῦ ἑτέρου δὲ πέρι Ἡρακλέος, τὸν Ἕλληνες οἴδασι, οὐδαμῇ Αἰγύπτου ἐδυνάσθην ἀκοῦσαι. [] καὶ μὴν ὅτι γε οὐ παρ Ἑλλήνων ἔλαβον τὸ οὔνομα Αἰγύπτιοι τοῦ Ἡρακλέος, ἀλλὰ Ἕλληνες μᾶλλον παρ Αἰγυπτίων καὶ Ἑλλήνων οὗτοι οἱ θέμενοι τῷ Ἀμφιτρύωνος γόνῳ τοὔνομα Ἡρακλέα, πολλά μοι καὶ ἄλλα τεκμήρια ἐστὶ τοῦτο οὕτω ἔχειν, ἐν δὲ καὶ τόδε, ὅτι τε τοῦ Ἡρακλέος τούτου οἱ γονέες ἀμφότεροι ἦσαν Ἀμφιτρύων καὶ Ἀλκμήνη γεγονότες τὸ ἀνέκαθεν 6 ἀπ Αἰγύπτου, καὶ διότι Αἰγύπτιοι οὔτε Ποσειδέωνος οὔτε Διοσκούρων τὰ οὐνόματα φασὶ εἰδέναι, οὐδέ σφι θεοὶ οὗτοι ἐν τοῖσι ἄλλοισι θεοῖσι ἀποδεδέχαται. [] καὶ μὴν εἴ γε παρ Ἑλλήνων ἔλαβον οὔνομά τευ δαίμονος, τούτων οὐκ ἥκιστα 7 ἀλλὰ μάλιστα ἔμελλον μνήμην ἕξειν, εἴ περ καὶ τότε ναυτιλίῃσι 8 ἐχρέωντο καὶ ἦσαν Ἑλλήνων τινὲς ναυτίλοι, ὡς ἔλπομαί τε καὶ ἐμὴ γνώμη αἱρέει ὥστε τούτων ἂν καὶ μᾶλλον τῶν θεῶν τὰ οὐνόματα ἐξεπιστέατο Αἰγύπτιοι ἢ τοῦ Ἡρακλέος. [4] ἀλλά τις ἀρχαῖος ἐστὶ θεὸς Αἰγυπτίοισι Ἡρακλέης ὡς δὲ αὐτοὶ λέγουσι, ἔτεα ἐστὶ ἑπτακισχίλια καὶ μύρια ἐς Ἄμασιν λιπαρέω volharden, blijven smeken κριός ὁ ram νάκος τό geitevel 4 νομίζω gebruiken 5 θήκη ἡ doodskist, graf 6 τὸ ἀνέκαθεν sinds overoude tijden, oorspronkelijk 7 ἥκιστα het allerminst, alles behalve 8 ναυτιλία ἡ zeereis 68

69 heeft Zeus het volgende bedacht: [4] hij vilde een ram en hield het hoofd na dat van de ram te hebben afgesneden voor zich uit en na het vel te hebben aangetrokken toonde hij zich zo aan Herakles. Sindsdien maken de Egyptenaren het beeld van Zeus met het gelaat van een ram en naar voorbeeld van de Egyptenaren de Ammoniërs, want zij zijn kolonisten van de Egyptenaren en Ethiopiërs en ze spreken een taal die tussen die van beiden in zit. [5] Naar mijn idee habben de Ammoniërs ook hun naam van hem afgeleid. Want de Egyptenaren noemen Zeus Amoun en de rammen worden door de Thebanen niet geofferd, maar zij zijn voor hen daarom heilig. [6] Op één dag per jaar, op het feest van Zeus, slachten ze één ram en na die gevild te hebben kleden ze het beeld van Zeus op dezelfde wijze aan en daarna brengen ze ook een beeld van Herakles naar dat van Zeus. Wanneer ze dat gedaan hebben, slaan al de mensen rond het heiligdom zich uit rouw om de ram op de borst en daarna begraven ze hem in een heilig graf. [.4.] Over Herakles hoorde ik deze lezing, dat hij tot de twaalf goden hoorde. Maar over die andere Herakles, die de Grieken kennen, kon ik nergens in Egypte informatie vinden. [] Echter voor het feit dat de Egyptenaren de naam van Herakles niet van de Grieken hebben gekregen, maar de Grieken eerder van de Egyptenaren en dat het diegenen van de Grieken zijn die aan Amfitruons kind de naam Herakles hebben gegeven, heb ik vele andere bewijzen dat het zo is en daaronder zit ook dit bewijs, dat beide ouders van die Herakles Amfitruon en Alkmene waren die hun oorsprong vinden bij Aigyptos en dat de Egyptenaren noch van Poseidon noch van de Dioskouren de namen zeggen te kennen en dat ook niet onder de rest van de goden zij door hen als goden opgenomen zijn. [] Echter, als ze toch van de Grieken de naam van een god hadden gekregen, dan zouden ze zich hen niet in het minst, maar juist herinneren, aangezien zij ook toen zeereizen maakten en er onder de Grieken zeelui waren, zoals ik vermoed en zoals het mijn vaste mening is. Zo zouden de Egyptenaren nog eerder van die goden de namen kennen dan van Herakles. [4] Maar Herakles is een god van oudsher voor de Egyptenaren. Zoals ze zelf zeggen, zijn het jaren tot het koningschap van Amasis, 69

70 βασιλεύσαντα, ἐπείτε ἐκ τῶν ὀκτὼ θεῶν οἱ δυώδεκα θεοὶ ἐγένοντο τῶν Ἡρακλέα ἕνα νομίζουσι. [.44.] Herodotos onderzoek over Herakles καὶ θέλων δὲ τούτων πέρι σαφές τι εἰδέναι ἐξ ὧν οἷόν τε ἦν, ἔπλευσα καὶ ἐς Τύρον τῆς Φοινίκης, πυνθανόμενος αὐτόθι εἶναι ἱρὸν Ἡρακλέος ἅγιον. [] καὶ εἶδον πλουσίως κατεσκευασμένον ἄλλοισί τε πολλοῖσι ἀναθήμασι, καὶ ἐν αὐτῷ ἦσαν στῆλαι δύο, ἣ μὲν χρυσοῦ ἀπέφθου, ἣ δὲ σμαράγδου λίθου 4 λάμποντος τὰς νύκτας μέγαθος 5. ἐς λόγους δὲ ἐλθὼν τοῖσι ἱρεῦσι τοῦ θεοῦ εἰρόμην ὁκόσος χρόνος εἴη ἐξ οὗ σφι τὸ ἱρὸν ἵδρυται. [] εὗρον δὲ οὐδὲ τούτους τοῖσι Ἕλλησι συμφερομένους 6 ἔφασαν γὰρ ἅμα Τύρῳ οἰκιζομένῃ καὶ τὸ ἱρὸν τοῦ θεοῦ ἱδρυθῆναι, εἶναι δὲ ἔτεα ἀπ οὗ Τύρον οἰκέουσι τριηκόσια καὶ δισχίλια. εἶδον δὲ ἐν τῇ Τύρῳ καὶ ἄλλο ἱρὸν Ἡρακλέος ἐπωνυμίην ἔχοντος Θασίου 7 εἶναι [4] ἀπικόμην δὲ καὶ ἐς Θάσον, ἐν τῇ εὗρον ἱρὸν Ἡρακλέος ὑπὸ Φοινίκων ἱδρυμένον, οἳ κατ Εὐρώπης ζήτησιν 8 ἐκπλώσαντες Θάσον ἔκτισαν 9 καὶ ταῦτα καὶ πέντε γενεῇσι ἀνδρῶν πρότερα ἐστὶ ἢ τὸν Ἀμφιτρύωνος Ἡρακλέα ἐν τῇ Ἑλλάδι γενέσθαι. [5] τὰ μέν νυν ἱστορημένα δηλοῖ σαφέως παλαιὸν θεὸν Ἡρακλέα ἐόντα, καὶ δοκέουσι δέ μοι οὗτοι ὀρθότατα Ἑλλήνων ποιέειν, οἳ διξὰ 0 Ἡράκλεια ἱδρυσάμενοι ἔκτηνται, καὶ τῷ μὲν ὡς ἀθανάτῳ Ὀλυμπίῳ δὲ ἐπωνυμίην θύουσι, τῷ δὲ ἑτέρῳ ὡς ἥρωι ἐναγίζουσι. [.45.] Een verhaal van de Grieken over Herakles λέγουσι δὲ πολλὰ καὶ ἄλλα ἀνεπισκέπτως οἱ Ἕλληνες, εὐήθης δὲ αὐτῶν καὶ ὅδε ὁ μῦθος ἐστὶ τὸν περὶ τοῦ Ἡρακλέος λέγουσι, ὡς αὐτὸν ἀπικόμενον ἐς Αἴγυπτον στέψαντες οἱ Αἰγύπτιοι ὑπὸ πομπῆς ἐξῆγον ὡς θύσοντες τῷ Διί τὸν De Grieken zien Herakles niet als één van de twaalf goden. ἀνάθημα τό wijgeschenk ἄπεφθος zuiver 4 λίθος ὁ,ἡ steen 5 μέγαθος adv. adverbialis grotelijks, zeer 6 συμφέρομαι + dat. omgang hebben met, overeenkomen met 7 Θάσιος van het eiland Thasos, in de Aegeïsche zee 8 ζήτησις ἡ het zoeken 9 κτίζω stichten, bevolken 0 διξός dubbel ἀνεπισκέπτως ondoordacht εὐήθης naïef πομπή ἡ geleide, begeleiding 70

71 sinds uit de acht goden de twaalf zijn ontstaan, van wie ze menen dat Herakles er één is. [.44.] En omdat ik daarover enige zekere informatie wilde hebben van de kant van hen, van wie dat mogelijk was, ben ik ook naar Turos in Phoinikië gevaren, omdat ik vernam dat daar een heiligdom van Herakles was. [] En ik zag dat dat rijk was voorzien van vele andere wijgeschenken en er waren twee grafzuilen in het heiligdom, de ene van zuiver goud en de andere van smaragd, dat s nachts enorm schitterde. Toen ik in gesprek was gekomen met de priesters van de god, vroeg ik hoe lang geleden het was sinds dat heiligdom gesticht was. [] Ik ontdekte dat ook zij niet overeenstemden met de Grieken. Ze zeiden namelijk dat tegelijk met de stichting van Turos ook dat heiligdom van de god gesticht is en dat het 00 jaren waren, sinds zij Turos bewoonden. Ik zag in Turos dat er nog een ander heiligdom van Herakles was met de bijnaam van Thasos. [4] Ik ben ook op Thasos gekomen waar ik een heiligdom van Herakles vond dat gesticht was door de Phoinikiërs, die Thasos gekoloniseerd hebben, toen ze uitgevaren waren om Europa te zoeken. En dat speelde zich nog vijf generaties eerder af dan dat Herakles de zoon van Amfitruon in Griekenland geboren is. [5] Mijn onderzoek nu maakt duidelijk dat Herakles een heel oude god is en diegenen van de Grieken schijnen mij toe het meest correct te handelen, die twee heiligdommen van Herakles gesticht hebben en die beheren en aan de ene Herakles als onsterfelijk en met de bijnaam Olympiër offeren en aan de andere als een heroos offers brengen. [.45.] De Grieken vertellen ook vele andere dingen ondoordacht en van hen is ook het volgende verhaal naïef, dat ze over Herakles vertellen, dat de Egyptenaren namelijk hem na zijn aankomst in Egypte bekranst hebben en hem onder begeleiding wegbrachten om hem te offeren aan Zeus; hij hield zich 7

72 δὲ τέως μὲν ἡσυχίην ἔχειν, ἐπεὶ δὲ αὐτοῦ πρὸς τῷ βωμῷ κατάρχοντο, ἐς ἀλκὴν τραπόμενον πάντας σφέας καταφονεῦσαι. [] ἐμοὶ μέν νυν δοκέουσι ταῦτα λέγοντες τῆς Αἰγυπτίων φύσιος καὶ τῶν νόμων πάμπαν ἀπείρως ἔχειν οἱ Ἕλληνες τοῖσι γὰρ οὐδὲ κτήνεα ὁσίη 4 θύειν ἐστὶ χωρὶς 5 ὑῶν καὶ ἐρσένων βοῶν καὶ μόσχων, ὅσοι ἂν καθαροὶ ἔωσι, καὶ χηνῶν, κῶς ἂν οὗτοι ἀνθρώπους θύοιεν; [] ἔτι δὲ ἕνα ἐόντα τὸν Ἡρακλέα καὶ ἔτι ἄνθρωπον, ὡς δὴ φασί, κῶς φύσιν 6 ἔχει πολλὰς μυριάδας φονεῦσαι; καὶ περὶ μὲν τούτων τοσαῦτα ἡμῖν εἰποῦσι καὶ παρὰ τῶν θεῶν καὶ παρὰ τῶν ἡρώων εὐμένεια 7 εἴη. [.46.] Pan τὰς δὲ δὴ αἶγας καὶ τοὺς τράγους 8 τῶνδε εἵνεκα οὐ θύουσι Αἰγυπτίων οἱ εἰρημένοι τὸν Πᾶνα τῶν ὀκτὼ θεῶν λογίζονται 9 εἶναι οἱ Μενδήσιοι, τοὺς δὲ ὀκτὼ θεοὺς τούτους προτέρους τῶν δυώδεκα θεῶν φασι γενέσθαι. [] γράφουσί τε δὴ καὶ γλύφουσι 0 οἱ ζωγράφοι καὶ οἱ ἀγαλματοποιοὶ τοῦ Πανὸς τὤγαλμα κατά περ Ἕλληνες αἰγοπρόσωπον καὶ τραγοσκελέα, οὔτι τοιοῦτον νομίζοντες εἶναί μιν ἀλλὰ ὁμοῖον τοῖσι ἄλλοισι θεοῖσι ὅτευ δὲ εἵνεκα τοιοῦτον γράφουσι αὐτόν, οὔ μοι ἥδιον ἐστὶ λέγειν. [] σέβονται δὲ πάντας τοὺς αἶγας οἱ Μενδήσιοι, καὶ μᾶλλον τοὺς ἔρσενας τῶν θηλέων, καὶ τούτων οἱ αἰπόλοι τιμὰς μέζονας ἔχουσι ἐκ δὲ τούτων ἕνα μάλιστα, ὅστις ἐπεὰν ἀποθάνῃ, πένθος μέγα παντὶ τῷ Μενδησίῳ νομῷ τίθεται. [4] καλέεται δὲ ὅ τε τράγος καὶ ὁ Πὰν Αἰγυπτιστὶ Μένδης. ἐγένετο δὲ ἐν τῷ νομῷ τούτῳ ἐπ ἐμεῦ τοῦτο τὸ τέρας 4 γυναικὶ τράγος ἐμίσγετο ἀναφανδόν 5. τοῦτο ἐς ἐπίδεξιν 6 ἀνθρώπων ἀπίκετο. κατάρχομαι het offer beginnen ἀλκή kracht, strijd, verdediging ἀπείρως ἔχω + gen. geen ervaring hebben met 4 οὐ ὁσίη ἐστι het is niet geoorloofd 5 χωρίς + gen. zonder, gescheiden van 6 φύσις ἡ kracht 7 εὐμένεια ἡ genade 8 τράγος ὁ bok 9 λογίζομαι menen, denken 0 γλύφω insnijden ζώγραφος ὁ schilder αἰπόλος ὁ geitenhoeder Αἰγυπτιστὶ in het Egyptisch 4 τέρας τό iets wonderlijks 5 ἀναφανδόν openlijk 6 ἐπίδεξις ἡ schouwspel 7

73 intussen rustig, maar toen ze met het offer van hem bij het altaar probeerden te beginnnen, ging hij in de verdediging en doodde hij hen allen. [] Ik nu heb de indruk, dat de Grieken, als ze dit vertellen, absoluut geen ervaring hebben met de aard der Egyptenaren en hun wetten. Want kunnen zij, aan wie het niet geoorloofd is kleinvee te offeren afgezien van varkens en stieren en kalveren, alleen die exemplaren die rein zijn, en ganzen, mensen offeren? [] Bovendien, hoe heeft Herakles het in zich als éénling en nog in de hoedanigheid als mens, zoals ze zeggen, vele tienduizenden te doden? En mogen wij, terwijl wij zoveel daarover zeggen, zowel over de goden als ook over de heroën, vergiffenis hebben. [.46.] De geiten dan en bokken offeren de genoemde Egyptenaren hierom. De inwoners van Mendes menen dat Pan één van de acht goden is en ze zeggen dat die acht goden er eerder zijn geweest dan die twaalf. [] De schilders en beeldhouwers schilderen en beitelen het beeld van Pan precies zoals de Grieken met het gezicht van een bok en met bokkepoten, zonder dat ze ook maar enigszins denken dat hij zo is, maar wel dat hij op de rest van de goden lijkt. Waarom ze hem zo schilderen, vertel ik liever niet. [] De Mendesiërs vereren al de geiten en ze vereren de bokken meer dan de vrouwtjes en de hoeders van hen hebben groter aanzien. Van hen eren ze vooral een, die heel het gebied van Mendes, wanneer hij sterft, grote rouw bezorgt. Er vond op dat gebied ten tijde van mij het volgende wonderlijke plaats: een bok had in het openbaar seks met een vrouw. Dat is een schouwspel voor de mensen geworden. 7

74 [.47.] Het zwijn is onrein. ὗν δὲ Αἰγύπτιοι μιαρὸν ἥγηνται θηρίον εἶναι, καὶ τοῦτο μὲν ἤν τις ψαύσῃ αὐτῶν παριὼν αὐτοῖσι τοῖσι ἱματίοισι ἀπ ὦν ἔβαψε ἑωυτὸν βὰς ἐς τὸν ποταμόν τοῦτο δὲ οἱ συβῶται ἐόντες Αἰγύπτιοι ἐγγενέες ἐς ἱρὸν οὐδὲν τῶν ἐν Αἰγύπτῳ ἐσέρχονται μοῦνοι πάντων, οὐδέ σφι ἐκδίδοσθαι οὐδεὶς θυγατέρα ἐθέλει οὐδ ἄγεσθαι ἐξ αὐτῶν, ἀλλ ἐκδίδονταί τε οἱ συβῶται καὶ ἄγονται ἐξ ἀλλήλων. [] τοῖσι μέν νυν ἄλλοισι θεοῖσι θύειν ὗς οὐ δικαιοῦσι Αἰγύπτιοι, Σελήνῃ δὲ καὶ Διονύσῳ μούνοισι τοῦ αὐτοῦ χρόνου, τῇ αὐτῇ πανσελήνῳ, τοὺς ὗς θύσαντες πατέονται 4 τῶν κρεῶν. διότι δὲ τοὺς ὗς ἐν μὲν τῇσι ἄλλῃσι ὁρτῇσι ἀπεστυγήκασι 5 ἐν δὲ ταύτῃ θύουσι, ἔστι μὲν λόγος περὶ αὐτοῦ ὑπ Αἰγυπτίων λεγόμενος, ἐμοὶ μέντοι ἐπισταμένῳ οὐκ εὐπρεπέστερος 6 ἐστὶ λέγεσθαι. [] θυσίη δὲ ἥδε τῶν ὑῶν τῇ Σελήνῃ ποιέεται ἐπεὰν θύσῃ, τὴν οὐρὴν 7 ἄκρην καὶ τὸν σπλῆνα 8 καὶ τὸν ἐπίπλοον 9 συνθεὶς ὁμοῦ κατ ὦν ἐκάλυψε πάσῃ τοῦ κτήνεος τῇ πιμελῇ τῇ περὶ τὴν νηδὺν 0 γινομένῃ, καὶ ἔπειτα καταγίζει πυρί τὰ δὲ ἄλλα κρέα σιτέονται ἐν τῇ πανσελήνῳ ἐν τῇ ἂν τὰ ἱρὰ θύσωσι, ἐν ἄλλῃ δὲ ἡμέρῃ οὐκ ἂν ἔτι γευσαίατο. οἱ δὲ πένητες αὐτῶν ὑπ ἀσθενείης βίου σταιτίνας πλάσαντες ὗς καὶ ὀπτήσαντες 4 ταύτας θύουσι. [.48.] De feesten ter ere van Dionusos τῷ δὲ Διονύσῳ τῆς ὁρτῆς τῇ δορπίῃ 5 χοῖρον 6 πρὸ τῶν θυρέων σφάξας ἕκαστος διδοῖ ἀποφέρεσθαι τὸν χοῖρον αὐτῷ τῷ ἀποδομένῳ 7 τῶν συβωτέων. [] τὴν δὲ ἄλλην ἀνάγουσι ὁρτὴν τῷ Διονύσῳ οἱ Αἰγύπτιοι πλὴν χορῶν κατὰ μιαρός bezoedeld, onrein ψαύω aanraken ἀποβάπτω onderdompelen 4 πατέομαι proeven van 5 ἀποστυγέω afkeer hebben van 6 εὐπρεπής gepast 7 οὐρή ἡ staart 8 σπλήν ὁ mild 9 ἐπίπλοος het darmvlies 0 νηδύς ἡ buikholte, ingewanden ἀσθένεια ἡ gebrek σαιτίνος van deeg πλάζω kneden 4 ὀπτάω braden 5 δορπίη ἡ de vooravond van een Egyptisch feest 6 χοῖρος ὁ varken, big 7 ἀποδίδομαι verkopen 74

75 [.47.] De Egyptenaren vinden dat een varken een onrein dier is. En enerzijds, als iemand hen bij het passeren aanraakt, wast hij zichzelf met mantel en al door de rivier in te stappen. Anderzijds komen varkenshoeders, ook al zijn ze ingeboren Egyptenaren, als enigen van allen geen heiligdom in Egypte binnen en niemand wil zijn dochter aan hem uithuwelijken en niemand wil met een dochter van hen trouwen, maar de zwijnenhoeders trouwen met de dochters van elkaar. [] De Egyptenaren nu vinden het niet goed een zwijn te offeren aan de andere goden, maar wel aan Selènè en Dionusos als enigen op dezelfde tijd, tijdens dezelfde volle maan en na de zwijnen geofferd te hebben eten ze van het vlees. Er is een verhaal, dat door de Egyptenaren verteld wordt over de reden, waarom ze op de andere feesten afkeer hebben van die zwijnen, maar waarom ze die wel op dat feest offeren, maar hoewel ik dat verhaal ken, is het in mijn ogen gepaster het niet te vertellen. [] Dit offerfeest van die zwijnen wordt voor Selènè gehouden. Wanneer de priester het offer brengt, dan legt hij het uiteinde van de staart en de mild en het darmvlies bij elkaar op dezelfde plaats en hij bedekt het met al het vet van het beest, dat rond de buikholte zat en daarna offert hij het in het vuur. De overige stukken vlees eten ze bij de volle maan, tijdens welke zij de offers brengen en ze zullen het wel niet meer op een andere dag proeven. De armen onder hen kneden uit gebrek aan levenshave zwijnen van deeg en na die gebraden te hebben offeren ze die. [.48.] Eenieder slacht voor zijn deur een big voor Dionusos op de vooravond van diens feest en hij geeft het mee juist aan de zwijnenhoeder die het verkocht heeft. [] De Egyptenaren vieren het andere feest voor Dionusos de maangodin, Artemis 75

76 ταὐτὰ σχεδὸν πάντα Ἕλλησι ἀντὶ δὲ φαλλῶν ἄλλα σφι ἐστὶ ἐξευρημένα, ὅσον τε πηχυαῖα ἀγάλματα νευρόσπαστα, τὰ περιφορέουσι κατὰ κώμας γυναῖκες, νεῦον 4 τὸ αἰδοῖον 5, οὐ πολλῷ τεῳ ἔλασσον ἐὸν τοῦ ἄλλου σώματος προηγέεται δὲ αὐλός 6, αἳ δὲ ἕπονται ἀείδουσαι τὸν Διόνυσον. [] διότι δὲ μέζον τε ἔχει τὸ αἰδοῖον καὶ κινέει μοῦνον τοῦ σώματος, ἔστι λόγος περὶ αὐτοῦ ἱρὸς λεγόμενος. [.49. ] Melampous heeft de Dionusoscultus geïntroduceerd. ἤδη ὦν δοκέει μοι Μελάμπους 7 ὁ Ἀμυθέωνος τῆς θυσίης ταύτης οὐκ εἶναι ἀδαὴς 8 ἀλλ ἔμπειρος. Ἕλλησι γὰρ δὴ Μελάμπους ἐστὶ ὁ ἐξηγησάμενος τοῦ Διονύσου τό τε οὔνομα καὶ τὴν θυσίην καὶ τὴν πομπὴν τοῦ φαλλοῦ ἀτρεκέως 9 μὲν οὐ πάντα συλλαβὼν τὸν λόγον ἔφηνε, ἀλλ οἱ ἐπιγενόμενοι τούτῳ σοφισταὶ μεζόνως ἐξέφηναν τὸν δ ὦν φαλλὸν τὸν τῷ Διονύσῳ πεμπόμενον Μελάμπους ἐστὶ ὁ κατηγησάμενος, καὶ ἀπὸ τούτου μαθόντες ποιεῦσι τὰ ποιεῦσι Ἕλληνες. [] ἐγὼ μέν νυν φημὶ Μελάμποδα γενόμενον ἄνδρα σοφὸν μαντικήν 0 τε ἑωυτῷ συστῆσαι καὶ πυθόμενον ἀπ Αἰγύπτου ἄλλα τε πολλὰ ἐσηγήσασθαι Ἕλλησι καὶ τὰ περὶ τὸν Διόνυσον, ὀλίγα αὐτῶν παραλλάξαντα. οὐ γὰρ δὴ συμπεσεῖν γε φήσω τά τε ἐν Αἰγύπτῳ ποιεύμενα τῷ θεῷ καὶ τὰ ἐν τοῖσι Ἕλλησι ὁμότροπα 4 γὰρ ἂν ἦν τοῖσι Ἕλλησι καὶ οὐ νεωστὶ ἐσηγμένα. [] οὐ μὲν οὐδὲ φήσω ὅκως Αἰγύπτιοι παρ Ἑλλήνων ἔλαβον ἢ τοῦτο ἢ ἄλλο κού τι νόμαιον 5. πυθέσθαι δέ μοι δοκέει μάλιστα Μελάμπους τὰ περὶ τὸν Διόνυσον παρὰ Κάδμου τε τοῦ Τυρίου καὶ τῶν σὺν αὐτῷ ἐκ Φοινίκης ἀπικομένων ἐς τὴν νῦν Βοιωτίην καλεομένην χώρην. φαλλός ὁ phallus πηχυαῖος een el lang νευρόσπαστος met pezen bewogen 4 νεύω knikken 5 acc. abs. 6 αὐλός ὁ hobo 7 Melampous was een legendarische waarzegger. 8 ἀδαής + gen. onkundig van 9 ἀτρεκέως precies 0 μαντική waarzeggerskunst, profetie συνίστημι tot stand brengen εἰσηγέομαι introduceren συμπίπτω overeenstemmen 4 ὁμότροπος van gelijke aard 5 νόμαιον τό zede, gewoonte 76

77 zo n beetje in alle opzichten hetzelfde als de Grieken. In plaats van de fallussen hebben ze anderen dingen uitgedacht, zoals met touwtjes bewogen beelden die een el lang zijn, die vrouwen in dorpen ronddragen, terwijl het schaamdeel knikt en de vrouwen volgen, terwijl ze Dionusos bezingen. [] Er is een heilig verhaal dat verteld wordt over waarom het de phallus groter heeft dan zichzelf en waarom het dat als enige van het lichaam beweegt. [.49.] Melampous, de zoon van Amutheoon, schijnt mij werkelijk niet onbekend met dit offerfeest te zijn, maar volgens mij heeft hij er ervaring mee. In de ogen van de Grieken is dan Melampous de man die de naam Dionusos genoemd heeft en zijn offerfeest en de optocht van de fallus heeft beschreven. Hij heeft niet het hele verhaal precies begrepen en bekend gemaakt, maar de geleerden die na hem gekomen zijn, maakten het duidelijker. Melampous is de man, die de fallus, die in processie naar Dionusos komt, heeft geïntroduceerd en de Grieken hebben dat van hem geleerd en doen zo, wat ze doen. [] Ik nu denk wel dat Melampous, terwijl hij een wijs man is gebleken, zich de waarzeggerskunst heeft eigen gemaakt en dat hij na van Egypte vele andere dingen vernomen te hebben ook de cultus betreffende Dionusos geïntroduceerd heeft, terwijl hij er maar weining aan veranderd heeft. Niet dan zal ik zeggen, dat wat in Egypte voor de god gedaan wordt en wat in Griekenland gedaan wordt overeenkomen. Want dan zou de cultus van dezelfde aard zijn als die van de Grieken en niet onlangs ingevoerd zijn. [] Ook zal ik echt niet beweren, dat de Egyptenaren hetzij die cultus hetzij een andere gewoonte van de Grieken hebben gekregen. Ik heb vooral de indruk, dat Melampous de cultus betreffende Dionusos vernomen heeft van Kadmos uit Turos en van de mensen, die samen met hem uit Phoinikië zijn aangekomen in het gebied, dat nu Boiotia heet. 77

78 [.50.] De herkomst van de namen van goden σχεδὸν δὲ καὶ πάντων τὰ οὐνόματα τῶν θεῶν ἐξ Αἰγύπτου ἐλήλυθε ἐς τὴν Ἑλλάδα. διότι μὲν γὰρ ἐκ τῶν βαρβάρων ἥκει, πυνθανόμενος οὕτω εὑρίσκω ἐόν δοκέω δ ὦν μάλιστα ἀπ Αἰγύπτου ἀπῖχθαι. [] ὅτι γὰρ δὴ μὴ Ποσειδέωνος καὶ Διοσκούρων, ὡς καὶ πρότερόν μοι ταῦτα εἴρηται, καὶ Ἥρης καὶ Ἱστίης καὶ Θέμιος καὶ Χαρίτων καὶ Νηρηίδων, τῶν ἄλλων θεῶν Αἰγυπτίοισι αἰεί κοτε τὰ οὐνόματα ἐστὶ ἐν τῇ χώρῃ. λέγω δὲ τὰ λέγουσι αὐτοὶ Αἰγύπτιοι. τῶν δὲ οὔ φασι θεῶν γινώσκειν τὰ οὐνόματα, οὗτοι δέ μοι δοκέουσι ὑπὸ Πελασγῶν ὀνομασθῆναι, πλὴν Ποσειδέωνος τοῦτον δὲ τὸν θεὸν παρὰ Λιβύων ἐπύθοντο [] οὐδαμοὶ γὰρ ἀπ ἀρχῆς Ποσειδέωνος οὔνομα ἔκτηνται εἰ μὴ Λίβυες καὶ τιμῶσι τὸν θεὸν τοῦτον αἰεί. νομίζουσι δ ὦν Αἰγύπτιοι οὐδ ἥρωσι οὐδέν. [.5.] Herkomst Hermesbeelden met erectie ταῦτα μέν νυν καὶ ἄλλα πρὸς τούτοισι, τὰ ἐγὼ φράσω, Ἕλληνες ἀπ Αἰγυπτίων νενομίκασι τοῦ δὲ Ἑρμέω τὰ ἀγάλματα ὀρθὰ ἔχειν τὰ αἰδοῖα ποιεῦντες οὐκ ἀπ Αἰγυπτίων μεμαθήκασι, ἀλλ ἀπὸ Πελασγῶν πρῶτοι μὲν Ἑλλήνων ἁπάντων Ἀθηναῖοι παραλαβόντες, παρὰ δὲ τούτων ὧλλοι. [] Ἀθηναίοισι γὰρ ἤδη τηνικαῦτα ἐς Ἕλληνας τελέουσι Πελασγοὶ σύνοικοι ἐγένοντο ἐν τῇ χώρῃ, ὅθεν περ καὶ Ἕλληνες ἤρξαντο νομισθῆναι. ὅστις δὲ τὰ Καβείρων 4 ὄργια 5 μεμύηται 6, τὰ Σαμοθρήικες ἐπιτελέουσι 7 παραλαβόντες παρὰ Πελασγῶν, οὗτος ὡνὴρ οἶδε τὸ λέγω [] τὴν γὰρ Σαμοθρηίκην οἴκεον πρότερον Πελασγοὶ οὗτοι οἵ περ Ἀθηναίοισι σύνοικοι ἐγένοντο, καὶ παρὰ τούτων Σαμοθρήικες τὰ ὄργια παραλαμβάνουσι. [4] ὀρθὰ ὦν ἔχειν τὰ αἰδοῖα τἀγάλματα τοῦ Ἑρμέω Ἀθηναῖοι πρῶτοι Ἑλλήνων μαθόντες παρὰ Πελασγῶν ἐποιήσαντο νομίζω tot gewoonte maken τελέω εἰς intr. eindigen, behoren tot Deze Pelasgen zijn uit Boiotië naar Attika gekomen en vandaar o.m. naar Samothrakè overgestoken. 4 Κάβειροι οἱ de Kabeiren, vormen een gezelschap goden van vóór-griekse (Pelasgische) origine die in mysteriecultussen vooral op de eilanden Lemnos, Imbros en Samothrake werden aanbeden. Ze boden bescherming tegen stormen, maar als nakomelingen van Hephaistos golden ze ook als goede handwerkslieden. Ze waren vaak verbonden aan vruchtbaarheidscultussen. 5 ὄργια τά mysteriën 6 μυέω inwijden 7 ἐπιτελέω verrichten, voltooien 78

79 [.50.] Zo n beetje ook van alle goden zijn de namen uit Egypte naar Griekenland gekomen. Immer dat het zo is, dat die namen van niet Grieks sprekenden zijn gekomen, concludeer ik op grond van onderzoek. Maar ik meen dan wel dat ze vooral uit Egypte zijn gekomen. [] Want afgezien dan van Poseidon en de Dioskouren, zoals dat ook al eerder door mij is gezegd, komen en van Hera en Histia en Themis en de Chariten en de Nereïden altijd wel de namen in dat gebied voor. Ik zeg wat de Egyptenaren zelf zeggen. Maar de goden, wier namen ze zeggen niet te kennen, nou die goden schijnen mij toe hun naam van de Pelasgen gekregen te hebben, behalve Poseidon. Die god hebben ze van de Libiërs te horen gekregen. [] Want niemand heeft sowieso de naam Poseidon tenzij de Libiërs ook die god altijd vereren. De Egyptenaren dan geloven ook echt niet in heroën. [.5.] Die gewoontes nu en bovendien nog andere die ik zal noemen, hebben de Grieken van de Egyptenaren. Maar dat de Hermesbeelden hun schaamdelen in erectie hebben, hebben ze niet van de Egyptenaren geleerd, maar de Atheners hebben als eersten van alle Grieken dat van de Pelasgen overgenomen en de rest heeft het weer van hen. [] De Atheners immers die toen al deel uitmaakten van de Grieken, hebben Pelasgen in dat gebied als medebewoners gekregen juist vanaf welk moment men begonnen is hen ook als Grieken te zien. En ieder die ingewijd is in de mysteriën van de Kabeiren, die de Samothraken vieren, - ze hebben die overgenomen van de Pelasgen- die man weet wat ik bedoel. [] Want het Samothrakisch gebied werd eerder juist door die Pelasgen bewoond, die in hetzelfde gebied zijn gaan wonen als de Atheners en de Samothraken hebben van hen de mysteriën overgenomen. De Atheners hebben dus als eersten van de Grieken van de Pelasgen geleerd dat de beelden van Hermes hun schaamdeel overeind hebben en zij maakten die als eersten zo. inwoners van Samothrakè, een Grieks eiland in het noordelijk deel van de Egeïsche Zee, dat ook de Thracische Zee genoemd wordt. Het ligt ook dicht bij de kust van Thracië. 79

80 οἱ δὲ Πελασγοὶ ἱρόν τινα λόγον περὶ αὐτοῦ ἔλεξαν, τὰ ἐν τοῖσι ἐν Σαμοθρηίκῃ μυστηρίοισι δεδήλωται. [.5.] Herkomst van de godennamen ἔθυον δὲ πάντα πρότερον οἱ Πελασγοὶ θεοῖσι ἐπευχόμενοι, ὡς ἐγὼ ἐν Δωδώνῃ οἶδα ἀκούσας, ἐπωνυμίην δὲ οὐδ οὔνομα ἐποιεῦντο οὐδενὶ αὐτῶν οὐ γὰρ ἀκηκόεσάν κω. θεοὺς δὲ προσωνόμασαν σφέας ἀπὸ τοῦ τοιούτου, ὅτι κόσμῳ θέντες τὰ πάντα πρήγματα καὶ πάσας νομὰς εἶχον 4. [] ἔπειτα δὲ χρόνου πολλοῦ διεξελθόντος ἐπύθοντο ἐκ τῆς Αἰγύπτου ἀπικόμενα τὰ οὐνόματα τῶν θεῶν τῶν ἄλλων, Διονύσου δὲ ὕστερον πολλῷ ἐπύθοντο. καὶ μετὰ χρόνον ἐχρηστηριάζοντο 5 περὶ τῶν οὐνομάτων ἐν Δωδώνῃ τὸ γὰρ δὴ μαντήιον 6 τοῦτο νενόμισται ἀρχαιότατον τῶν ἐν Ἕλλησι χρηστηρίων εἶναι, καὶ ἦν τὸν χρόνον τοῦτον μοῦνον. [] ἐπεὶ ὦν ἐχρηστηριάζοντο ἐν τῇ Δωδώνῃ οἱ Πελασγοὶ εἰ ἀνέλωνται 7 τὰ οὐνόματα τὰ ἀπὸ τῶν βαρβάρων ἥκοντα, ἀνεῖλε 8 τὸ μαντήιον χρᾶσθαι. ἀπὸ μὲν δὴ τούτου τοῦ χρόνου ἔθυον τοῖσι οὐνόμασι τῶν θεῶν χρεώμενοι παρὰ δὲ Πελασγῶν Ἕλληνες ἐξεδέξαντο ὕστερον. [.5.] Homeros en Hesiodos waren de eerste dichters. ἔνθεν 9 δὲ ἐγένοντο ἕκαστος τῶν θεῶν, εἴτε αἰεὶ ἦσαν πάντες, ὁκοῖοί 0 τε τινὲς τὰ εἴδεα, οὐκ ἠπιστέατο μέχρι οὗ πρώην τε καὶ χθὲς ὡς εἰπεῖν λόγῳ. [] Ἡσίοδον γὰρ καὶ Ὅμηρον ἡλικίην 4 τετρακοσίοισι ἔτεσι δοκέω μευ πρεσβυτέρους γενέσθαι καὶ οὐ πλέοσι οὗτοι δὲ εἰσὶ οἱ ποιήσαντες θεογονίην 5 Ἕλλησι καὶ τοῖσι θεοῖσι τὰς ἐπωνυμίας δόντες καὶ τιμάς τε καὶ δηλόω aanschouwelijk maken Volksethymologische uitleg van de herkomst van het woord goden (θεοὺς); het wordt hier afgeleid van de stam -θέ- (maken, stellen). νομή ἡ deel, gebied 4 θέντες εἶχον: perifrastische vorm voor het pl.perf., vergelijk I.8. 5 χρηστηριάζομαι een orakel raadplegen 6 μαντήιον τό orakel 7 ἀναιρέομαι aannemen 8 ἀναιρέω antwoorden 9 ἔνθεν waarvandaan 0 ὁποῖος wat voor (een), hoedanig μέχρι οὗ = μέχρι πρώην onlangs, eergisteren χθὲς gisteren 4 ἡλικίη ἡ leeftijd 5 θεογονίη ἡ theogonie; godenstamboom 80

81 De Pelasgen vertelden over hem een heilig verhaal, dat in de mysteriën op Samothrakè aanschouwelijk is gemaakt. [.5.] Voorheen offerden de Pelasgen alle kleinvee aan de goden, terwijl ze daarbij baden, zoals ik weet omdat ik dat in Dodona gehoord heb en ze gaven geen van hen een naam of bijnaam. Want die hadden ze nog niet gehoord. Maar ze hebben hen θεοί goden genoemd naar het volgende, dat zij alle zaken en alle gebieden ingedeeld θέντες hadden. [] Daarna toen veel tijd verstreken was, vernamen ze de namen van de overige goden, toen die uit Egypte gekomen waren en veel later die van Dionysos. En na een tijd raadpleegden ze het orakel in Dodona over die namen. Want het is de heersende mening dat dat het oudste orakel in Griekenland is en in die tijd was het de enige. [] Toen de Pelasgen dus in Dodona het orakel raadpleegden, of zij de namen, die van de barbaren waren gekomen, moesten aannemen, antwoordde het orakel dat ze die namen moesten gebruiken. Sinds die tijd dan offerden zij, terwijl ze die namen van de goden gebruikten. Van de Pelasgen hebben de Grieken later die namen gekregen. [.5.] Waarvandaan ieder van de goden gekomen was, of zij allen er altijd waren en hoe sommigen qua uiterlijk waren, wisten ze tot eergisteren en gisteren niet, om het zo maar te zeggen. [] Ik denk dat Hesiodos en Homeros in leeftijd 400 jaren ouder zijn dan ik en niet meer. Zij zijn het, die de genealogie van de goden voor de Grieken gemaakt hebben en de goden hun namen gegeven hebben en hun waardigheid en hun vaardigheden hebben Daar wordt Zeus o.a. aangeroepen als Pelasgische Zeus. 8

82 τέχνας διελόντες καὶ εἴδεα αὐτῶν σημήναντες. [] οἱ δὲ πρότερον ποιηταὶ 4 λεγόμενοι τούτων τῶν ἀνδρῶν γενέσθαι ὕστερον, ἔμοιγε δοκέειν, ἐγένοντο. τούτων τὰ μὲν πρῶτα αἱ Δωδωνίδες ἱρεῖαι 5 λέγουσι, τὰ δὲ ὕστερα τὰ ἐς Ἡσίοδόν τε καὶ Ὅμηρον ἔχοντα 6 ἐγὼ λέγω. [.54.] De herkomst van het orakel van Dodona en Libuè χρηστηρίων δὲ πέρι τοῦ τε ἐν Ἕλλησι καὶ τοῦ ἐν Λιβύῃ τόνδε Αἰγύπτιοι λόγον λέγουσι. ἔφασαν οἱ ἱρέες τοῦ Θηβαιέος Διὸς δύο γυναῖκας ἱρείας ἐκ Θηβέων ἐξαχθῆναι ὑπὸ Φοινίκων, καὶ τὴν μὲν αὐτέων πυθέσθαι ἐς Λιβύην πρηθεῖσαν 7 τὴν δὲ ἐς τοὺς Ἕλληνας ταύτας δὲ τὰς γυναῖκας εἶναι τὰς ἱδρυσαμένας τὰ μαντήια πρώτας ἐν τοῖσι εἰρημένοισι ἔθνεσι. [] εἰρομένου δέ μευ ὁκόθεν οὕτω ἀτρεκέως ἐπιστάμενοι λέγουσι, ἔφασαν πρὸς ταῦτα ζήτησιν μεγάλην ἀπὸ σφέων γενέσθαι τῶν γυναικῶν τουτέων, καὶ ἀνευρεῖν μὲν σφέας οὐ δυνατοὶ γενέσθαι, πυθέσθαι δὲ ὕστερον ταῦτα περὶ αὐτέων τά περ δὴ ἔλεγον. [.55.] Het orakel van Dodona ταῦτα μέν νυν τῶν ἐν Θήβῃσι ἱρέων ἤκουον, τάδε δὲ Δωδωναίων φασὶ αἱ προμάντιες 8 δύο πελειάδας 9 μελαίνας ἐκ Θηβέων τῶν Αἰγυπτιέων ἀναπταμένας 0 τὴν μὲν αὐτέων ἐς Λιβύην τὴν δὲ παρὰ σφέας ἀπικέσθαι, [] ἱζομένην δέ μιν ἐπὶ φηγὸν αὐδάξασθαι φωνῇ ἀνθρωπηίῃ ὡς χρεὸν εἴη μαντήιον αὐτόθι Διὸς γενέσθαι, καὶ αὐτοὺς ὑπολαβεῖν θεῖον εἶναι τὸ ἐπαγγελλόμενον αὐτοῖσι, καί σφεας ἐκ τούτου ποιῆσαι. [] τὴν δὲ ἐς τοὺς Λίβυας οἰχομένην πελειάδα λέγουσι Ἄμμωνος χρηστήριον κελεῦσαι τοὺς Λίβυας ποιέειν ἔστι δὲ καὶ τοῦτο Διός. Δωδωναίων δὲ αἱ ἱρεῖαι, τῶν τῇ πρεσβυτάτῃ οὔνομα ἦν Προμένεια, τῇ δὲ μετὰ ταύτην Τιμαρέτη, τῇ δὲ νεωτάτῃ Νικάνδρη, ἔλεγον ταῦτα συνωμολόγεον δέ σφι καὶ οἱ ἄλλοι Δωδωναῖοι οἱ περὶ τὸ ἱρόν. τέχνη ἡ vaardigheid διαιρέω uitdelen σημαίνω kenbaar maken 4 dichters als Mousaios, Orpheus 5 ἱρείη ἡ priesteres 6 ἔχω ἐς + acc. betrekking hebben op 7 πιπράσκω verkopen 8 πρόμαντις ἡ voorspellende priesteres, profetes 9 πελειάς, -αδος ἡ duif 0 ἀναπέτομαι opvliegen φηγός ἡ eik αὐδάζομαι spreken ὑπολαμβάνω menen 8

83 toegedeeld en het uiterlijk van hen hebben duidelijk gemaakt. [] De dichters, van wie gezegd wordt dat ze eerder dan die mannen geleefd hebben, schijnen mij toe later geboren te zijn. Van deze uitspraken zeggen de priesteressen van Dodona de eerste en die laatste, die op Hesiodos en Homeros betrekking hebben, zeg ik. [.54.] Over de orakels in Griekenland en in Libuè vertellen de Egyptenaren het volgende verhaal. De priesters van de Thebaanse Zeus zeiden dat twee priesteressen uit Thebe door Phoinikiërs meegenomen waren en dat ze vernomen hadden dat de een van hen meegenomen is naar Libuè en daar verkocht is en de ander in Griekenland verkocht is en dat het die vrouwen waren die als eersten de orakels hebben gesticht bij de genoemde volkeren. [] Toen ik vroeg uit welke bron zij hun zo precieze kennis hadden en hun verhaal deden, vertelden ze daarop dat er door hen een grote zoekactie naar die vrouwen had plaats gevonden en dat ze niet in staat waren geweest hen op te sporen, maar dat ze dat wat ze dan ook vertelden later over hen vernomen hadden. [.55.] Dat nu heb ik vernomen van de priesters in Thebe, maar het volgende zeggen de profetessen der Dodonaiers: twee donkere duiven zouden uit het Thebe van de Egyptenaren opgevlogen zijn en de ene van hen was in Libuè aangekomen en de andere bij hen, [] en die ging op een eik zitten en begon met menselijke stem te schreeuwen dat het nodig was dat daar het orakel van Zeus kwam en dat ze meenden dat wat aan hen bericht werd goddelijk was en dat zij daarom daar het orakel hebben gevestigd. [] Men zegt dat de duif die naar Libuè was gegaan de Libiërs bevolen heeft een orakel van Ammon te creëren. Ook dat is van Zeus. De priesteressen van de Dodonaiers, van wie de oudste Promeneia heette en degene na haar Timaretè en de jongste Nikandrè, zeiden dat. Met hen stemmen ook de andere Dodonaiers die betrokken zijn bij het heiligdom overeen. 8

84 [.56.] De oorsprong van het orakel te Dodona ἐγὼ δ ἔχω περὶ αὐτῶν γνώμην τήνδε εἰ ἀληθέως οἱ Φοίνικες ἐξήγαγον τὰς ἱρὰς γυναῖκας καὶ τὴν μὲν αὐτέων ἐς Λιβύην τὴν δὲ ἐς τὴν Ἐλλάδα ἀπέδοντο, δοκέει ἐμοί ἡ γυνὴ αὕτη τῆς νῦν Ἑλλάδος, πρότερον δὲ Πελασγίης καλευμένης τῆς αὐτῆς ταύτης, πρηθῆναι ἐς Θεσπρωτούς, [] ἔπειτα δουλεύουσα αὐτόθι ἱδρύσασθαι ὑπὸ φηγῷ πεφυκυίῃ ἱρὸν Διός, ὥσπερ ἦν οἰκὸς 4 ἀμφιπολεύουσαν 5 ἐν Θήβῃσι ἱρὸν Διός, ἔνθα ἀπίκετο, ἐνθαῦτα μνήμην αὐτοῦ ἔχειν [] ἐκ δὲ τούτου χρηστήριον κατηγήσατο 6, ἐπείτε συνέλαβε τὴν Ἑλλάδα γλῶσσαν φάναι δέ οἱ ἀδελφεὴν ἐν Λιβύῃ πεπρῆσθαι ὑπὸ τῶν αὐτῶν Φοινίκων ὑπ ὧν καὶ αὐτὴ ἐπρήθη. [.57.] Duiven? πελειάδες 7 δέ μοι δοκέουσι κληθῆναι πρὸς Δωδωναίων ἐπὶ τοῦδε αἱ γυναῖκες, διότι βάρβαροι ἦσαν, ἐδόκεον δέ σφι ὁμοίως ὄρνισι 8 φθέγγεσθαι 9 [] μετὰ δὲ χρόνον τὴν πελειάδα ἀνθρωπηίῃ φωνῇ αὐδάξασθαι 0 λέγουσι, ἐπείτε συνετά σφι ηὔδα ἡ γυνή ἕως δὲ ἐβαρβάριζε, ὄρνιθος τρόπον ἐδόκεέ σφι φθέγγεσθαι, ἐπεὶ τέῳ ἂν τρόπῳ πελειάς γε ἀνθρωπηίῃ φωνῇ φθέγξαιτο; μέλαιναν δὲ λέγοντες εἶναι τὴν πελειάδα σημαίνουσι ὅτι Αἰγυπτίη ἡ γυνὴ ἦν. [] ἡ δὲ μαντηίη 4 ἥ τε ἐν Θήβῃσι τῇσι Αἰγυπτίῃσι καὶ ἐν Δωδώνῃ πιπράσκω verkopen Thesproten (Θεσπρωτοί), een van de vier voornaamste volksstammen in het antieke Epirus. Zij bewoonden het vruchtbare gebied langs de kust tussen de rivier de Thyamis en de Golf van Ambracia, tegenover de zuidelijke helft van het eiland Corcyra. Via Corcyra, dat in de 8e eeuw door Corinthiërs gekoloniseerd werd, kwamen Grieken en Thesproten al vroeg met elkaar in contact; Thesproten worden al in de Odyssee genoemd. Heracles zou een tocht door hun land ondernomen hebben. ἱδρύω bouwen 4 οἰκὸς n. logisch, natuurlijk 5 ἀμφιπολεύω dienares zijn van 6 καθηγέομαι stichten 7 πελειάς ἡ (wilde) duif 8 ὄρνις, -ιθος vogel 9 φθέγγομαι spreken 0 αὐδάζομαι uitroepen συνετός begrijpelijk βαρβαρίζω een vreemde taal spreken gen. + τρόπον op de wijze van, als 4 μαντηίη ἡ zienerskunst 84

85 [.56.] Ik heb daarover deze mening. Als de Phoinikiërs werkelijk die heilige vrouwen hebben meegenomen en de een van hen naar Libuè en de andere naar Griekenland verkocht hebben, dan schijnt het mij toe dat die laatste vrouw, omdat datzelfde gebied nu Griekenland heet, maar voorheen Pelasgia, verkocht is aan de Thesproten en [] dat zij daarna als slavin ter plekke een heiligdom voor Zeus liet bouwen onder een eik, die daar stond, precies zoals het natuurlijk was, dat een dienares van het heiligdom van Zeus in Thebe, daar waar zij aankwam, een gedenkteken van hem had. Daarna stichtte zij een orakel, zodra zij de Griekse taal machtig was geworden. Naar haar zeggen was haar zus in Libuè door diezelfde Phoinikiërs verkocht als door wie ook zij verkocht was. [.57.] Naar het mij toeschijnt worden die vrouwen hierom duiven genoemd, omdat zij niet-grieken waren en zij hun toeschenen als vogels te praten. [] En ze zeggen dat de duif na een tijdje met menselijke stem is begonnen te spreken, toen de vrouw voor hen begrijpelijke taal uitsloeg. Zolang als zij niet Grieks sprak, scheen zij hun als een vogel te spreken, want hoe zou een duif met menselijke stem kunnen spreken? Met de woorden dat de duif zwart was, bedoelen ze dat de vrouw een Egyptische was. [] De zienerskunst in het Egyptische Thebe en die in Dodona zijn toevallig ongeveer gelijk aan elkaar. 85

86 παραπλήσιαι ἀλλήλῃσι τυγχάνουσι ἐοῦσαι. ἔστι δὲ καὶ τῶν ἱρῶν ἡ μαντικὴ ἀπ Αἰγύπτου ἀπιγμένη. [.58.] Feesten en processies πανηγύρις δὲ ἄρα καὶ πομπὰς καὶ προσαγωγὰς πρῶτοι ἀνθρώπων Αἰγύπτιοι εἰσὶ οἱ ποιησάμενοι, καὶ παρὰ τούτων Ἕλληνες μεμαθήκασι. τεκμήριον δέ μοι τούτου τόδε αἱ μὲν γὰρ φαίνονται ἐκ πολλοῦ τευ χρόνου ποιεύμεναι, αἱ δὲ Ἑλληνικαὶ νεωστὶ ἐποιήθησαν. [.59.] De volksfeesten van Egypte πανηγυρίζουσι 4 δὲ Αἰγύπτιοι οὐκ ἅπαξ τοῦ ἐνιαυτοῦ, πανηγύρις δὲ συχνάς 5, μάλιστα μὲν καὶ προθυμότατα ἐς Βούβαστιν πόλιν τῇ Ἀρτέμιδι, δεύτερα δὲ ἐς Βούσιριν πόλιν τῇ Ἴσι [] ἐν ταύτῃ γὰρ δὴ τῇ πόλι ἐστὶ μέγιστον Ἴσιος ἱρόν, ἵδρυται δὲ ἡ πόλις αὕτη τῆς Αἰγύπτου ἐν μέσῳ τῷ Δέλτα Ἶσις δὲ ἐστὶ κατὰ τὴν Ἑλλήνων γλῶσσαν Δημήτηρ. [] τρίτα δὲ ἐς Σάιν πόλιν τῇ Ἀθηναίῃ πανηγυρίζουσι, τέταρτα δὲ ἐς Ἡλίου πόλιν τῷ Ἡλίω, πέμπτα δὲ ἐς Βουτοῦν 6 πόλιν τῇ Λητοῖ, ἕκτα δὲ ἐς Πάπρημιν 7 πόλιν τῷ Ἄρεϊ. παραπλήσιος + dat. ongeveer gelijk aan πανηγύρις ἡ volksfeest προσαγωγή ἡ processie 4 πανηγυρίζω een feest houden 5 συχνός talrijjk 6 Buto (Grieks: Βοῦτος, Boutos, nu Tell El Fara'in (Heuvel van de Farao s), oude stad 95 km ten oosten van Alexandria in de Nijldelta. 7 Πάπρημις Pápremis, hoofdstad in de westelijke Nijldelta. 86

87 Ook de zienerskunst van de offers stamt uit Egypte. [.58.] De Egyptenaren dan zijn de eersten der mensen geweest, die volksfeesten en optochten en processies gehouden hebben en van hen hebben de Grieken die geleerd. Ik heb daarvan het volgende bewijs: sommige feesten namelijk blijken sinds een lange tijd gehouden te worden, maar andere zijn nog maar net tot Griekse gemaakt te zijn. [.59.] De Egyptenaren houden niet één maal per jaar een feestoptocht, maar ze houden talrijke feestoptochten, vooral naar de stad Boubastis voor Artemis én dat met het grootste enthousiasme, vervolgens naar de stad Bousiris voor Isis. [] Want in die stad dan is het grootste Isisheiligdom en die stad van Egypte staat in het midden van de Nijldelta gebouwd. Isis is in de taal van de Grieken Demeter. [] De derde optocht organiseren ze naar de stad Sais voor Athene en een vierde naar de stad Heliopolis en een vijfde naar de stad Bouto voor Letoo en een zesde naar de stad Paprèmis voor Ares. 87

88 [.60.] De tocht naar Boubastis ἐς μέν νυν Βούβαστιν πόλιν ἐπεὰν κομίζωνται, ποιεῦσι τοιάδε. πλέουσί τε γὰρ δὴ ἅμα ἄνδρες γυναιξὶ καὶ πολλόν τι πλῆθος ἑκατέρων ἐν ἑκάστῃ βάρι αἳ μὲν τινὲς τῶν γυναικῶν κρόταλα ἔχουσαι κροταλίζουσι, οἳ δὲ αὐλέουσι 4 κατὰ πάντα τὸν πλόον, αἱ δὲ λοιπαὶ γυναῖκες καὶ ἄνδρες ἀείδουσι καὶ τὰς χεῖρας κροτέουσι 5. [] ἐπεὰν δὲ πλέοντες κατά τινα πόλιν ἄλλην γένωνται, ἐγχρίμψαντες 6 τὴν βᾶριν τῇ γῇ ποιεῦσι τοιάδε αἳ μὲν τινὲς τῶν γυναικῶν ποιεῦσι τά περ εἴρηκα, αἳ δὲ τωθάζουσι 7 βοῶσαι τὰς ἐν τῇ πόλι ταύτῃ γυναῖκας, αἳ δὲ ὀρχέονται, αἳ δὲ ἀνασύρονται 8 ἀνιστάμεναι. ταῦτα παρὰ πᾶσαν πόλιν παραποταμίην ποιεῦσι [] ἐπεὰν δὲ ἀπίκωνται ἐς τὴν Βούβαστιν, ὁρτάζουσι μεγάλας ἀνάγοντες θυσίας, καὶ οἶνος ἀμπέλινος 9 ἀναισιμοῦται 0 πλέων ἐν τῇ ὁρτῇ ταύτῃ ἢ ἐν τῷ ἅπαντι ἐνιαυτῷ τῷ ἐπιλοίπῳ. συμφοιτῶσι δέ, ὅ τι ἀνὴρ καὶ γυνή ἐστι πλὴν παιδίων, καὶ ἐς ἑβδομήκοντα μυριάδας, ὡς οἱ ἐπιχώριοι λέγουσι. [.6.] Het feest te Sais ἐς Σάιν δὲ πόλιν ἐπεὰν συλλεχθέωσι, τῆς θυσίης ἐν τῇ νυκτὶ λύχνα καίουσι πάντες πολλὰ ὑπαίθρια περὶ τὰ δώματα κύκλῳ τὰ δὲ λύχνα ἐστὶ ἐμβάφια ἔμπλεα 4 ἁλὸς καὶ ἐλαίου, ἐπιπολῆς 5 δὲ ἔπεστι αὐτὸ τὸ ἐλλύχνιον 6, καὶ τοῦτο καίεται παννύχιον, καὶ τῇ ὁρτῇ οὔνομα κέεται 7 λυχνοκαΐη. [] οἳ δ ἂν μὴ ἔλθωσι τῶν Αἰγυπτίων ἐς τὴν πανήγυριν ταύτην, φυλάσσοντες τὴν νύκτα τῆς θυσίης καίουσι καὶ αὐτοὶ πάντες τὰ λύχνα, καὶ οὕτω οὐκ ἐν Σάι μούνῃ καίεται κομίζομαι reizen βᾶρις ἡ, -ιος bootje (Egyptisch) κρόταλον τό ratel 4 αὐλέω fluit spelen 5 κροτέω klappen 6 ἐγχρίμπτω + dat. doen naderen 7 τωθάζω spotten, plagen 8 ἀνασύρομαι zich ontbloten 9 ἀμπέλινος van de wijnstok 0 ἀναισιμόω verteren λύχνον τό vuurbekken, fakkel ὑπαίθριος onder de blote hemel ἐμβαφιον τό schoteltje 4 ἔμπλεος + gen. vol van 5 ἐπιπολῆς aan de oppervlakte 6 ἐλλύχνιον τό lampepit 7 κεῖμαι liggen, zijn 88

89 [.60.] Wanneer ze nu naar de stad Boubastis reizen, doen ze het volgende. Mannen varen namelijk tezamen met vrouwen en wel een grote menigte van ieder van beide seksen op iedere boot. Van de vrouwen heeft een deel ratels en dat ratelt daarmee en een deel van de mannen speelt fluit tijdens heel de bootreis en de overige mannen en vrouwen zingen en klappen met de handen. [] En wanneer ze op hun bootreis bij een andere stad zijn gekomen, sturen ze de boot naar het land en doen ze het volgende: een deel van de vrouwen doet precies, wat ik heb verteld en een ander deel roept plagend de vrouwen in die stad en weer een ander deel danst en nog een groep gaat staan en ontbloot zich. Dat doen ze langs iedere stad aan de rivier. [] Wanneer zij in Boubastis zijn aangekomen, vieren zij grote offerfeesten en wordt er meer wijn van de wijnrank tijdens dat feest geconsumeerd dan in heel de rest van het jaar. Al wat man en vrouw is afgezien van de kinderen komt samen zelfs tot wel , zoals de inheemsen zeggen. [.6.] Wanneer ze zich verzameld hebben in de stad Sais, branden allen in de nacht van het offerfeest vele vuurbekkens in de blote lucht in een cirkel rondom de huizen. Die fakkels zijn schoteltjes vol zout en olijfolie en aan de oppervlakte is de lampepit zelf en die brandt de hele nacht en dat feest heet het vuurbekkenfeest. [] Wie van de Egyptenaren eventueel niet zijn gekomen naar die feestvergadering, die waken de offerfeestnacht door en zij branden ook zelf allemaal die bekkens en zo branden niet slechts in Sais bekkens, 89

90 ἀλλὰ καὶ ἀνὰ πᾶσαν Αἴγυπτον. ὅτευ δὲ εἵνεκα φῶς ἔλαχε καὶ τιμὴν ἡ νὺξ αὕτη, ἔστι ἱρὸς περὶ αὐτοῦ λόγος λεγόμενος. [.6.] Het feest te Paprèmis ἐς δὲ Ἡλίου τε πόλιν καὶ Βουτοῦν θυσίας μούνας ἐπιτελέουσι φοιτέοντες. ἐν δὲ Παπρήμι θυσίας μὲν καὶ ἱρὰ κατά περ καὶ τῇ ἄλλῃ ποιεῦσι εὖτ ἂν δὲ γίνηται καταφερὴς 4 ὁ ἥλιος, ὀλίγοι μὲν τινὲς τῶν ἱρέων περὶ τὤγαλμα πεπονέαται 5, οἱ δὲ πολλοὶ αὐτῶν ξύλων 6 κορύνας 7 ἔχοντες ἑστᾶσι τοῦ ἱροῦ ἐν τῇ ἐσόδῳ, ἄλλοι τε εὐχωλὰς 8 ἐπιτελέοντες πλεῦνες χιλίων ἀνδρῶν, ἕκαστοι ἔχοντες ξύλα καὶ οὗτοι, ἐπὶ τὰ ἕτερα ἁλέες 9 ἑστᾶσι. [] τὸ δὲ ἄγαλμα ἐὸν ἐν νηῷ μικρῷ ξυλίνῳ κατακεχρυσωμένῳ 0 προεκκομίζουσι τῇ προτεραίῃ ἐς ἄλλο οἴκημα ἱρόν. οἱ μὲν δὴ ὀλίγοι οἱ περὶ τὤγαλμα λελειμμένοι ἕλκουσι τετράκυκλον ἅμαξαν ἄγουσαν τὸν νηόν τε καὶ τὸ ἐν τῷ νηῷ ἐνεὸν ἄγαλμα, οἳ δὲ οὐκ ἐῶσι ἐν τοῖσι προπυλαίοισι ἑστεῶτες ἐσιέναι, οἱ δὲ εὐχωλιμαῖοι τιμωρέοντες 4 τῷ θεῷ παίουσι αὐτοὺς ἀλεξομένους 5. [] ἐνθαῦτα μάχη ξύλοισι καρτερὴ γίνεται κεφαλάς τε συναράσσονται, καὶ ὡς ἐγὼ δοκέω πολλοὶ καὶ ἀποθνήσκουσι ἐκ τῶν τρωμάτων οὐ μέντοι οἵ γε Αἰγύπτιοι ἔφασαν ἀποθνήσκειν οὐδένα. [4] τὴν δὲ πανήγυριν ταύτην ἐκ τοῦδε νομίσαι 6 φασὶ οἱ ἐπιχώριοι οἰκέειν ἐν τῷ ἱρῷ τούτῳ τοῦ Ἄρεος τὴν μητέρα, καὶ τὸν Ἄρεα ἀπότροφον 7 γενόμενον ἐλθεῖν ἐξανδρωμένον 8 ἐθέλοντα τῇ μητρὶ συμμῖξαι 9, καὶ τοὺς προπόλους 0 τῆς φῶς τό fakkellicht λαγχάνω krijgen εὖτε wanneer 4 καταφερής dalend 5 πονεομαι in de weer zijn; (perf. heeft praesens betekenis) 6 ξύλον τό hout, knuppel 7 κορύνη ἡ knuppel 8 εὐχωλή ἡ gebed, gelofte 9 ἁλής opeengedrongen 0 καταχρυόω met goud overdekken ἡ προτεραία de dag daarvoor προπύλαια τά voorhof εὐχωλιμαῖος door een gelofte gebonden 4 τιμωρέω + dat. helpen, wreken 5 ἀλέξομαι zich verweren 6 νομίζω tot gebruik maken 7 ἀπότροφος ver van huis opgevoed 8 ἐξανδρόομαι man worden 9 συμμίσχω omgaan met, ontmoeten 0 πρόπολος dienaar 90

91 maar ook in heel Egypte. Over de reden, waarom die nacht licht en eer gekregen heeft, doet een heilig verhaal de ronde. [.6.] Als men naar Heliopolis en Bouto gaat, vervult men alleen offerfeesten, maar in Paprèmis houden ze offerfeesten en brengen ze offers, precies zoals ook elders: wanneer de zon gaat dalen, zijn een paar priesters druk in de weer met het beeld, maar de meesten van hen staan met houten knuppels in de ingang van het heiligdom en anderen volbrengen gebeden, meer dan 000 mannen, terwijl die ook allemaal knuppels hebben en opeengedrongen aan de andere kant staan. [] Ze brengen het beeld, terwijl het in een kleine, houten, vergulde schrijn zit, weg op de dag voor het feest naar een ander heilig bouwwerk. De weinigen dan die achtergelaten zijn bij het beeld, trekken een wagen op vier wielen, terwijl die de schrijn vervoert en het beeld dat in die schrijn zit, maar de rest staat niet toe, terwijl ze in de voorhof staan, dat ze naar binnen gaan en degenen die door een eed gebonden zijn, helpen de god en zij verweren zich. [] Daar ontstaat een hevig gevecht met knuppels en men slaat elkaar de hoofden in en naar ik vermoed sterven er ook velen door hun wonden. De Egyptenaren echter zeggen dat niemand sterft. De inheemsen zeggen hierom dat volksfeest tot gewoonte gemaakt te hebben: in dat heiligdom zou Ares moeder wonen en Ares zou, nadat hij ver van huis was opgevoed, daarheen gekomen zijn na volwassen geworden te zijn met de bedoeling zijn moeder te ontmoeten en de dienaren van zijn moeder 9

92 μητρός, οἷα οὐκ ὀπωπότας αὐτὸν πρότερον, οὐ περιορᾶν παριέναι ἀλλὰ ἀπερύκειν, τὸν δὲ ἐξ ἄλλης πόλιος ἀγαγόμενον ἀνθρώπους τούς τε προπόλους τρηχέως περισπεῖν 4 καὶ ἐσελθεῖν παρὰ τὴν μητέρα. ἀπὸ τούτου τῷ Ἄρεϊ ταύτην τὴν πληγὴν 5 ἐν τῇ ὁρτῇ νενομικέναι φασί. [.64.] Kuisheid in de tempel καὶ τὸ μὴ μίσγεσθαι 6 γυναιξὶ ἐν ἱροῖσι μηδὲ ἀλούτους 7 ἀπὸ γυναικῶν ἐς ἱρὰ ἐσιέναι οὗτοι εἰσὶ οἱ πρῶτοι θρησκεύσαντες 8. οἱ μὲν γὰρ ἄλλοι σχεδὸν πάντες ἄνθρωποι, πλὴν Αἰγυπτίων καὶ Ἑλλήνων, μίσγονται ἐν ἱροῖσι καὶ ἀπὸ γυναικῶν ἀνιστάμενοι ἄλουτοι ἐσέρχονται ἐς ἱρόν, νομίζοντες ἀνθρώπους εἶναι κατά περ τὰ ἄλλα κτήνεα [] καὶ γὰρ τὰ ἄλλα κτήνεα ὁρᾶν καὶ ὀρνίθων γένεα ὀχευόμενα 9 ἔν τε τοῖσι νηοῖσι τῶν θεῶν καὶ ἐν τοῖσι τεμένεσι εἰ ὦν εἶναι τῷ θεῷ τοῦτο μὴ φίλον, οὐκ ἂν οὐδὲ τὰ κτήνεα ποιέειν. οὗτοι μέν νυν τοιαῦτα ἐπιλέγοντες 0 ποιεῦσι ἔμοιγε οὐκ ἀρεστά [.65.] Verzorging van dieren Αἰγύπτιοι δὲ θρησκεύουσι περισσῶς τά τε ἄλλα περὶ τὰ ἱρὰ καὶ δὴ καὶ τάδε. [] ἐοῦσα ἡ Αἴγυπτος ὅμουρος τῇ Λιβύῃ οὐ μάλα θηριώδης ἐστί τὰ δὲ ἐόντα σφι ἅπαντα ἱρὰ νενόμισται, καὶ τὰ μὲν σύντροφα 4 αὐτοῖσι τοῖσι ἀνθρώποισι, τὰ δὲ οὔ. τῶν δὲ εἵνεκεν ἀνεῖται 5 τὰ θηρία ἱρὰ εἰ λέγοιμι, καταβαίην ἂν τῷ λόγῳ ἐς τὰ θεῖα πρήγματα, τὰ ἐγὼ φεύγω μάλιστα ἀπηγέεσθαι τὰ δὲ καὶ οἷα + part. omdat ὁράω, perf. ὄπωπα ἀπερύκω tegenhouden 4 περιέπω,-εσπον (aor.) aanpakken 5 πληγή ἡ vechtpartij 6 μίσγομαι seks hebben 7 ἄλουτος ongewassen 8 θρησκεύω als godsdienstig gebruik invoeren, een godsdienstig gebruik in acht nemen 9 ὀχεύομαι paren 0 ἐπιλέγω bedenken ἀρεστός welgevallig περισσῶς zeer ὅμουρος + dat. grenzend aan 4 σύντροφος + dat. samenlevend met 5 ἀνίημι wijden 9

93 lieten niet toe, omdat ze hem niet eerder gezien hadden, dat hij binnenging, maar ze hielden hem tegen, maar nadat hij uit een andere stad mensen had meegenomen, pakte hij de dienaren hard aan en hij ging naar binnen naar zijn moeder. Ze zeggen op grond daarvan die vechtpartij tijdens het feest als gewoonte voor Ares ingesteld te hebben. [.64.] En zij zijn het, die het als eersten als gewoonte hebben ingevoerd geen seks te hebben met vrouwen in tempels en ook om niet ongewassen van vrouwen vandaan heiligdommen te betreden. Want zo n beetje alle andere mensen, afgezien van de Egyptenaren en Grieken, hebben seks in de tempels en gaan ongewassen, als ze opstaan van vrouwen vandaan, een heiligdom binnen, in de mening dat mensen precies zo zijn als de rest van het vee: [] ze zien immers, zo zeggen ze, de rest van het vee en soorten vogels in de tempels en domeinen van de goden paren; als dus dat de god niet geliefd is, dan zal ook het vee dat wel niet doen. Terwijl ze dat soort dingen bedenken handelen ze in mijn ogen niet welgevallig. [.65.] De Egyptenaren nemen zeer de gewoontes betreffende de heiligdommen in acht en met name de volgende: [] hoewel Egypte aan Afrika grenst, is het niet zeer rijk aan dieren. Die er zijn, zijn in hun ogen allemaal heilig, zowel de dieren die samen met de mensen zelf leven als de dieren die dat niet doen. Als ik zal zeggen waarom die dieren heilig zijn verklaard, dan zal ik wel in mijn relaas overstappen op de religieuze onderwerpen, die ik het meest mijd te beschrijven. 9

94 εἴρηκα αὐτῶν ἐπιψαύσας, ἀναγκαίῃ καταλαμβανόμενος εἶπον. [] νόμος δὲ ἐστὶ περὶ τῶν θηρίων ὧδε ἔχων μελεδωνοὶ ἀποδεδέχαται τῆς τροφῆς χωρὶς ἑκάστων καὶ ἔρσενες καὶ θήλεαι τῶν Αἰγυπτίων, τῶν παῖς παρὰ πατρὸς ἐκδέκεται τὴν τιμήν. [4] οἳ δὲ ἐν τῇσι πόλισι ἕκαστοι εὐχὰς τάσδε σφι ἀποτελέουσι εὐχόμενοι τῷ θεῷ τοῦ ἂν ᾖ τὸ θηρίον, ξυρῶντες τῶν παιδίων ἢ πᾶσαν τὴν κεφαλὴν ἢ τὸ ἥμισυ ἢ τὸ τρίτον μέρος τῆς κεφαλῆς, ἱστᾶσι σταθμῷ πρὸς ἀργύριον τὰς τρίχας 4 τὸ δ ἂν ἑλκύσῃ, τοῦτο τῇ μελεδωνῷ τῶν θηρίων διδοῖ, ἣ δὲ ἀντ αὐτοῦ τάμνουσα ἰχθῦς παρέχει βορὴν τοῖσι θηρίοισι. [5] τροφὴ μὲν δὴ αὐτοῖσι τοιαύτη ἀποδέδεκται 5 τὸ 6 δ ἄν τις τῶν θηρίων τούτων ἀποκτείνῃ, ἢν μὲν ἑκών, θάνατος ἡ ζημίη 7, ἢν δὲ ἀέκων, ἀποτίνει ζημίην τὴν ἂν οἱ ἱρέες τάξωνται. ὃς δ ἂν ἶβιν ἢ ἴρηκα 8 ἀποκτείνῃ, ἤν τε ἑκὼν ἤν τε ἀέκων, τεθνάναι ἀνάγκη. [.66.] Wilde katten πολλῶν δὲ ἐόντων ὁμοτρόφων 9 τοῖσι ἀνθρώποισι θηρίων πολλῷ ἂν ἔτι πλέω ἐγίνετο, εἰ μὴ κατελάμβανε τοὺς αἰελούρους 0 τοιάδε ἐπεὰν τέκωσι αἱ θήλεαι, οὐκέτι φοιτέουσι παρὰ τοὺς ἔρσενας οἳ δὲ διζήμενοι μίσγεσθαι αὐτῇσι οὐκ ἔχουσι. [] πρὸς ὦν ταῦτα σοφίζονται τάδε ἁρπάζοντες ἀπὸ τῶν θηλέων καὶ ὑπαιρεόμενοι τὰ τέκνα κτείνουσι, κτείναντες μέντοι οὐ πατέονται 4 αἳ δὲ στερισκόμεναι 5 τῶν τέκνων, ἄλλων δὲ ἐπιθυμέουσαι, οὕτω δὴ ἀπικνέονται παρὰ τοὺς ἔρσενας φιλότεκνον 6 γὰρ τὸ θηρίον. [] πυρκαϊῆς 7 δὲ γενομένης θεῖα 8 πρήγματα καταλαμβάνει τοὺς αἰελούρους οἱ μὲν γὰρ Αἰγύπτιοι ἐπιψαύω + gen. aanraken μελεδωνός verzorger ξυράω scheren 4 θρίξ, τρίχος ἡ haar 5 ἀποδείκνυμι maken, toewijzen 6 τούτου τοῦ θηρίου, τὸ.. 7 ζημίη ἡ straf 8 ἵρηξ, ἵρηκος ὁ havik 9 ὁμότροφος + dat. samenlevend met 0 αἰέλουρος ὁ, ἡ wilde kat ἔρσην, ἔρσενος mannelijk, mannetje δίζημαι zoeken trachten σοφίζομαι verzinnen, uitdenken 4 πατέομαι eten van 5 στερίσκομαι + gen. beroofd worden van 6 φιλότεκνος jongen liefhebbend 7 πυρκαϊή ἡ brand(stapel) 8 θεῖος goddelijk 94

95 Ik kon er niet onder uit dat te zeggen wat ik ten berde heb gebracht, maar ik hield me daarbij wel aan de oppervlakte. Er is een gewoonte met betrekking tot de dieren, die als volgt is: er zijn onder de Egyptenaren verzorgsters voor het voedsel voor ieder van die diersoorten apart aangesteld, zowel mannelijke als vrouwelijke, wier kind van de vader dat ereambt overneemt. [4] Zij vervullen ieder in de steden deze gebeden voor hen: biddend tot de god, van wie het dier eventueel is, scheren zij van de kinderen heel het hoofdhaar of de helft of een derde deel van het hoofd en wegen dat haar in een schaal af tegen zilver. Wat aan zilver dat haar omhoogtilt, dat geeft hij dan aan de verzorgster van het dier en zij snijdt in ruil daarvoor vissen en geeft dat als voedsel aan de dieren. [5] Zulk voedsel is voor hen weggelegd. Voor het exemplaar van die dieren, dat iemand eventueel doodt, is de dood de straf, als hij dat met opzet doet en als hij dat niet opzettelijk doet, dan betaalt hij de straf die de priesters eventueel vastleggen. Wie een ibis of havik doodt, hetzij met opzet hetzij niet, moet sterven. [.66.] Terwijl veel dieren samenleven met de mensen, zouden dat er nog meer zijn, als niet volgende gebeurtenissen de wilde katten zouden overkomen. Wanneer de vrouwtjes gebaard hebben, gaan ze niet meer naar de mannetjes toe. Maar die mannetjes proberen wel te paren met de vrouwtjes, maar kunnen dat niet. [] Daarom bedenken ze het volgende. Ze roven de welpjes van de wijfjes weg en nemen die heimelijk mee en doden ze vervolgens, maar na ze gedood te hebben eten ze die niet op. Als de wijfjes van hun jongen beroofd worden en naar andere verlangen, komen ze dus bij de mannetjes. Want dat siersoort houdt van jongen. [] Wanneer een brand is ontstaan, gebeuren er bovennatuurlijke zaken met de wilde katten. 95

96 διαστάντες φυλακὰς ἔχουσι τῶν αἰελούρων, ἀμελήσαντες σβεννύναι τὸ καιόμενον, οἱ δὲ αἰέλουροι διαδύνοντες καὶ ὑπερθρώσκοντες τοὺς ἀνθρώπους ἐσάλλονται 4 ἐς τὸ πῦρ. [4] ταῦτα δὲ γινόμενα πένθεα μεγάλα τοὺς Αἰγυπτίους καταλαμβάνει. ἐν ὁτέοισι 5 δ ἂν οἰκίοισι αἰέλουρος ἀποθάνῃ ἀπὸ τοῦ αὐτομάτου, οἱ ἐνοικέοντες πάντες ξυρῶνται τὰς ὀφρύας 6 μούνας, παρ ὁτέοισι δ ἂν κύων, πᾶν τὸ σῶμα καὶ τὴν κεφαλήν. [.67.] Dierenbegrafenissen ἀπάγονται δὲ οἱ αἰέλουροι ἀποθανόντες ἐς ἱρὰς στέγας 7, ἔνθα θάπτονται ταριχευθέντες 8, ἐν Βουβάστιπόλι τὰς δὲ κύνας ἐν τῇ ἑωυτῶν ἕκαστοι πόλι θάπτουσι ἐν ἱρῇσι θήκῃσι. ὣς δὲ αὕτως 9 τῇσι κυσὶ οἱ ἰχνευταὶ 0 θάπτονται. τὰς δὲ μυγαλᾶς καὶ τοὺς ἴρηκας ἀπάγουσι ἐς Βουτοῦν πόλιν, τὰς δὲ ἴβις ἐς Ἑρμέω πόλιν. [] τὰς δὲ ἄρκτους ἐούσας σπανίας καὶ τοὺς λύκους 4 οὐ πολλῷ τεῳ ἐόντας ἀλωπέκων 5 μέζονας αὐτοῦ θάπτουσι τῇ ἂν εὑρεθέωσι κείμενοι. [.68.] De krokodil τῶν δὲ κροκοδείλων φύσις ἐστὶ τοιήδε. τοὺς χειμεριωτάτους 6 μῆνας 7 τέσσερας ἐσθίει οὐδέν, ἐὸν δὲ τετράπουν 8 χερσαῖον 9 καὶ λιμναῖον 0 ἐστί. τίκτει μὲν γὰρ ᾠὰ ἐν γῇ καὶ ἐκλέπει, καὶ τὸ πολλὸν τῆς ἡμέρης διατρίβει ἐν ἀμελέω zich niet bekommeren om διαδύνω gaan door, door iets heen glippen ὑπερθρῷσκω over iets springen 4 ἐσάλλομαι in iets springen 5 =οἷστισι 6 ὀφρύς ἡ wenkbrauw 7 στέγη ἡ dak, huis, woning 8 ταριχεύω mummificeren 9 ὣς αὕτως + dat. op dezelfde wijze als 0 ἰχνευτής ὁ speurhond μυγαλῆ ἡ spitsmuis ἄρκτος ὁ, ἡ beer σπάνιος zeldzaam 4 λύκος ὁ wolf 5 ἀλώπηξ, -πεκος ἡ vos 6 χειμέριος winters 7 μήν ὁ, μήνος maand 8 τετράπους ὁ,ἡ, -πουν τό viervoetig 9 χερσαῖος van het land 0 λιμναῖος aan plassen, op het water levend ᾠόν τό ei 96

97 Want nadat de Egyptenaren op een afstand van elkaar zijn gaan staan, houden ze die wilde katten in de gaten en ze geven zich geen moeite wat brandt te blussen, maar die katten glippen tussen hen door en springen over de mensen heen en springen in het vuur. [4] Wanneer dat gebeurt, overkomt de Egyptenaren groot verdriet. In alle huizen waar een kat een natuurlijke dood sterft, scheren al de bewoners zich alleen de wenkbrauwen, maar bij wie een hond sterft, scheren ze zich heel het lichaam en het hoofd. [.67.] Die wilde katten worden na hun dood naar gewijde gebouwen in Boubastipolis, waar ze na gemummificeerd te zijn worden begraven. Iedereen begraaft de teven in de eigen stad in gewijde graven. Op dezelfde wijze als de teven worden de speurhonden begraven. De spitsmuizen en valken brengen ze weg naar de stad Bouto en de ibissen naar Hermesstad. Beren die zijn daar zeldzaam- en wolven die zijn niet veel groter dan vossen- begraven ze daar waar ze liggend gevonden zijn. [.68.] De natuur van de krokodillen is als volgt: gedurende de vier maanden, waarin de winter het hevigst is, eet een krokodil niets en als viervoeter is het een land- en waterdier. Hij legt immers eieren op land en broedt die uit en het merendeel van de dag verblijft hij op het droge, maar hij blijft de hele nacht ἐκλέπω uitbroeden 97

98 τῷ ξηρῷ, τὴν δὲ νύκτα πᾶσαν ἐν τῷ ποταμῷ θερμότερον γὰρ δή ἐστι τὸ ὕδωρ τῆς τε αἰθρίης καὶ τῆς δρόσου. [] πάντων δὲ τῶν ἡμεῖς ἴδμεν θνητῶν τοῦτο ἐξ ἐλαχίστου μέγιστον γίνεται τὰ μὲν γὰρ ᾠὰ χηνέων 4 οὐ πολλῷ μέζονα τίκτει, καὶ ὁ νεοσσὸς κατὰ λόγον τοῦ ᾠοῦ γίνεται, αὐξανόμενος δὲ γίνεται καὶ ἐς ἑπτακαίδεκα πήχεας καὶ μέζων ἔτι. [] ἔχει δὲ ὀφθαλμοὺς μὲν ὑός, ὀδόντας δὲ μεγάλους καὶ χαυλιόδοντας 5 κατὰ λόγον 6 τοῦ σώματος. γλῶσσαν δὲ μοῦνον θηρίων οὐκ ἔφυσε, οὐδὲ κινέει τὴν κάτω γνάθον 7, ἀλλὰ καὶ τοῦτο μοῦνον θηρίων τὴν ἄνω γνάθον προσάγει τῇ κάτω. [4] ἔχει δὲ καὶ ὄνυχας καρτεροὺς καὶ δέρμα λεπιδωτὸν 8 ἄρρηκτον 9 ἐπὶ τοῦ νώτου. τυφλὸν δὲ ἐν ὕδατι, ἐν δὲ τῇ αἰθρίῃ ὀξυδερκέστατον 0. ἅτε δὴ ὦν ἐν ὕδατι δίαιταν ποιεύμενον, τὸ στόμα ἔνδοθεν φορέει πᾶν μεστὸν βδελλέων. τὰ μὲν δὴ ἄλλα ὄρνεα καὶ θηρία φεύγει μιν, ὁ δὲ τροχίλος εἰρηναῖόν οἱ ἐστὶ ἅτε ὠφελεομένῳ πρὸς αὐτοῦ [5] ἐπεὰν γὰρ ἐς τὴν γῆν ἐκβῇ ἐκ τοῦ ὕδατος ὁ κροκόδειλος καὶ ἔπειτα χάνῃ 4 (ἔωθε γὰρ τοῦτο ὡς ἐπίπαν 5 ποιέειν πρὸς τὸν ζέφυρον 6 ), ἐνθαῦτα ὁ τροχίλος ἐσδύνων ἐς τὸ στόμα αὐτοῦ καταπίνει τὰς βδέλλας ὁ δὲ ὠφελεύμενος ἥδεται καὶ οὐδὲν σίνεται 7 τὸν τροχίλον. [.69.] Zorg voor de krokodillen τοῖσι μὲν δὴ τῶν Αἰγυπτίων ἱροί εἰσι οἱ κροκόδειλοι, τοῖσι δὲ οὔ, ἀλλ ἅτε 8 πολεμίους περιέπουσι 9 οἱ δὲ περί τε Θήβας καὶ τὴν Μοίριος λίμνην 0 ξηρός droog αἰθρία ἡ heldere hemel δρόσος ἡ dauw 4 χήνεος ganzen-, van een gans 5 χαυλιόδων ὁ slagtand 6 κατὰ λόγον + gen. in verhouding tot 7 γνάθος ἡ kaak 8 λεπιδωτός geschubd 9 ἄρρηκτος onbreekbaar, onverwoestbaar, ondoordringbaar 0 ὀξυδερκής scherp ziend βδέλλα, -ης bloedzuiger τροχίλος ὁ strandloper εἰρηναῖος vreedzaam 4 χάσκω, ἔχανον gapen, de bek opensperren 5 ὡς ἐπίπαν meestal 6 ζέφυρος westenwind 7 σίνομαι kwaad doen 8 ἅτε als, zoals 9 περιέπω behandelen, omgaan met 0 λίμνη ἡ baai, meer; zie.4. 98

99 in de rivier. Het water is namelijk warmer dan de lucht en de dauw. [] Van alle levende wezens die we kennen, maakt de krokodil de grootste groei door vanuit heel klein tot zeer groot, want de krokodil legt eieren niet veel groter dan die van ganzen en het jong wordt in verhouding tot het ei geboren en door te groeien ontwikkelt hij zich zelfs tot 7 el en nog meer. [] Hij heeft de ogen van een zwijn en grote tanden en slagtanden in verhouding tot zijn lichaam. Als enige van de dieren heeft hij geen tong gekregen en beweegt hij niet zijn onderkaak, maar hij brengt ook als enige van de dieren de bovenkaak naar de onderkaak. [4] Hij heeft ook krachtige nagels en een geschubde, ondoordringbare huid op de rug. Hij is in water blind, maar in de lucht heeft hij een zeer scherpe blik. Omdat hij dan in het water leeft, heeft hij zijn bek van binnen volledig vol met bloedzuigers. De andere vogels en dieren ontvluchten hem, maar de strandloper staat op goede voet met hem, omdat hij door de strandloper geholpen wordt. [5] Wanneer de krokodil uit het water het land opgaat en daarna zijn bek openspert (hij is namelijk gewoon dat richting het westen te doen), gaat de strandloper op dat moment zijn bek in en slurpt hij die bloedzuigers op. De krokodil is met die hulp blij en schaadt de strandloper helemaal niet. [.69.] Voor sommige Egyptenaren dan zijn die krokodillen heilig, maar voor andere niet, maar die gaan met hen om als met vijanden. Zij die in de buurt van Thebe en het Moirismeer wonen, zijn zeker de mening toegedaan 99

100 οἰκέοντες καὶ κάρτα ἥγηνται αὐτοὺς εἶναι ἱρούς [] ἐκ πάντων δὲ ἕνα ἑκάτεροι τρέφουσι κροκόδειλον δεδιδαγμένον εἶναι χειροήθεα, ἀρτήματά τε λίθινα 4 χυτὰ καὶ χρύσεα ἐς τὰ ὦτα ἐνθέντες καὶ ἀμφιδέας 5 περὶ τοὺς ἐμπροσθίους 6 πόδας, καὶ σιτία ἀποτακτὰ 7 διδόντες καὶ ἱρήια, καὶ περιέποντες ὡς κάλλιστα ζῶντας ἀποθανόντας δὲ θάπτουσι ταριχεύσαντες ἐν ἱρῇσι θήκῃσι. [] οἱ δὲ περὶ Ἐλεφαντίνην πόλιν οἰκέοντες καὶ ἐσθίουσι αὐτοὺς οὐκ ἡγεόμενοι ἱροὺς εἶναι. καλέονται δὲ οὐ κροκόδειλοι ἀλλὰ χάμψαι κροκοδείλους δὲ Ἴωνες ὠνόμασαν, εἰκάζοντες 8 αὐτῶν τὰ εἴδεα 9 τοῖσι παρὰ σφίσι γινομένοισι κροκοδείλοισι 0 τοῖσι ἐν τῇσι αἱμασιῇσι. καὶ κάρτα dan ook, zeker χειροήθης tam ἄρτημα τό oorring 4 λίθινος χυτός glazen (gegoten stenen) 5 ἀμφιδέαι αἱ ringen 6 ἐμπρόσθιος voorste 7 ἀποτακτός vastgesteld 8 εἰκάζω +dat. vergelijken met 9 εἶδος τό vorm 0 κροκοδεῑλος hagedis, krokodil αἱμασιά ἡ doornstruik 00

101 dat zij heilig zijn. [] Zij ieder voeden van al die krokodillen één, die getemd is: ze hebben hun glazen en gouden oorringen in de oren gedaan en ringen om de voorpoten en ze geven die vastgesteld en heilig voedsel en ze behandelen die tijdens hun leven zo goed mogelijk. Na hun dood begraven ze die na mummificatie in heilige graven. [] De mensen die rond de stad Elefantine wonen, eten hen zelfs op, want in hun ogen zijn ze niet heilig. Ze heten geen krokodillen maar champsai. De Ioniërs hebben ze krokodillen genoemd, omdat ze hun uiterlijk vergeleken met de hagedissen die bij hen leven in de doornstruiken. 0

102 [.70.] Jagen op krokodillen ἄγραι δὲ σφέων πολλαὶ κατεστᾶσι καὶ παντοῖαι ἣ δ ὦν ἔμοιγε δοκέει ἀξιωτάτη ἀπηγήσιος εἶναι, ταύτην γράφω. ἐπεὰν νῶτον ὑὸς δελεάσῃ 4 περὶ ἄγκιστρον 5, μετιεῖ ἐς μέσον τὸν ποταμόν, αὐτὸς δὲ ἐπὶ τοῦ χείλεος τοῦ ποταμοῦ ἔχων δέλφακα 6 ζωὴν ταύτην τύπτει. [] ἐπακούσας δὲ τῆς φωνῆς ὁ κροκόδειλος ἵεται 7 κατὰ τὴν φωνήν, ἐντυχὼν δὲ τῷ νώτῳ καταπίνει οἳ δὲ ἕλκουσι. ἐπεὰν δὲ ἐξελκυσθῇ ἐς γῆν, πρῶτον ἁπάντων ὁ θηρευτὴς 8 πηλῷ 9 κατ ὦν ἔπλασε 0 αὐτοῦ τοὺς ὀφθαλμούς τοῦτο δὲ ποιήσας κάρτα εὐπετέως τὰ λοιπὰ χειροῦται, μὴ ποιήσας δὲ τοῦτο σὺν πόνῳ. [.7.] Andere heilige dieren γίνονται δὲ καὶ ἐνύδριες ἐν τῷ ποταμῷ, τὰς ἱρὰς ἥγηνται εἶναι. νομίζουσι δὲ καὶ τῶν ἰχθύων τὸν καλεύμενον λεπιδωτὸν ἱρὸν εἶναι καὶ τὴν ἔγχελυν 4, ἱροὺς δὲ τούτους τοῦ Νείλου φασὶ εἶναι, καὶ τῶν ὀρνίθων τοὺς χηναλώπεκας 5. [.7.] De Phoinix ἔστι δὲ καὶ ἄλλος ὄρνις ἱρός, τῷ οὔνομα φοῖνιξ. ἐγὼ μέν μιν οὐκ εἶδον εἰ μὴ ὅσον 6 γραφῇ 7 καὶ γὰρ δὴ καὶ σπάνιος 8 ἐπιφοιτᾷ σφι, δι 9 ἐτέων, ὡς Ἡλιοπολῖται λέγουσι, πεντακοσίων [] φοιτᾶν δὲ τότε φασὶ ἐπεάν οἱ ἀποθάνῃ ὁ πατήρ. ἔστι δέ, εἰ τῇ γραφῇ παρόμοιος 0, τοσόσδε καὶ τοιόσδε τὰ μὲν αὐτοῦ ἄγρα ἡ jacht ἀφήγησις ἡ beschrijving νῶτον τό rug 4 δελεάζω als lokaas gebruiken 5 ἄγκιστρον τό haak 6 δέλφαξ, ᾱκος ἡ varken, biggetje 7 ἵεμαι κατα + acc. afgaan op 8 ὁ θηρευτὴς de jager 9 πηλός ὁ modder 0 καταπλάσσω dichtsmeren χειρόομαι verrichten ἔνυδρις ἡ visotter λεπιδωτός ὁ geschubd, een vissoort 4 ἔγχελυς ἡ aal 5 χηναλώπηξ, εκος ὁ de Nijlgans 6 εἰ μὴ ὅσον behalve 7 γραφή ἡ tekening, schilderij 8 σπάνιος adv. zelden 9 διά + gen. temporis om 0 παρόμοιος + dat bijna gelijk 0

103 [.70.] Er bestaan vele manieren van jagen. Die manier die mij het meest beschrijvenswaard toeschijnt te zijn, beschrijf ik. Wanneer men een zwijnerug aan een haak heeft gedaan, laat men die rug midden in de rivier zakken en slaat men, terwijl men zelf op de rand van de rivier een levend biggetje heeft, dat biggetje. [] Wanneer de krokodil dat geluid gehoord heeft, gaat hij erop af en wanneer hij die rug getroffen heeft, slikt hij die door. De jagers echter trekken. Wanneer de krokodil aan land is getrokken, dan besmeert de jager allereerst de ogen van de krokodil met modder. Na dat gedaan te hebben voert hij zeer makkelijk de rest uit en zo niet, dan met moeite. [.7.] Er komen ook waterotters in de rivier voor, waarvan men meent dat ze heilig zijn. Ze menen dat ook van de vissen de zogeheten schubvis heilig is en de aal en ze zeggen dat die gewijd zijn aan de Nijl en van de vogels de Nijlganzen. [.7.] Er is ook een andere heilige vogel, de zogeheten Phoinix. Ik heb hem wel niet gezien, slechts op schildering. Hij komt dan ook zelden naar hen toe, om de 500 jaar, zoals de Heliopolieten zeggen. [] Ze zeggen dat hij dan komt, wanneer zijn vader gestorven is. Hij is, als hij bijna gelijk is aan de schildering, qua grootte en hoedanigheid als volgt: een deel van zijn veren is goudkleurig, 0

104 χρυσόκομα τῶν πτερῶν τὰ δὲ ἐρυθρὰ ἐς τὰ μάλιστα αἰετῷ περιήγησιν ὁμοιότατος καὶ τὸ μέγαθος. [] τοῦτον δὲ λέγουσι μηχανᾶσθαι τάδε, ἐμοὶ μὲν οὐ πιστὰ λέγοντες ἐξ Ἀραβίης ὁρμώμενον ἐς τὸ ἱρὸν τοῦ Ἡλίου κομίζειν τὸν πατέρα ἐν σμύρνῃ 4 ἐμπλάσσοντα 5 καὶ θάπτειν ἐν τοῦ Ἡλίου τῷ ἱρῷ, [4] κομίζειν δὲ οὕτω πρῶτον τῆς σμύρνης ᾠὸν πλάσσειν ὅσον τε δυνατός ἐστι φέρειν, μετὰ δὲ πειρᾶσθαι 6 αὐτὸ φορέοντα, ἐπεὰν δὲ ἀποπειρηθῇ, οὕτω δὴ κοιλήναντα 7 τὸ ᾠὸν τὸν πατέρα ἐς αὐτὸ ἐντιθέναι, σμύρνῃ δὲ ἄλλῃ ἐμπλάσσειν τοῦτο κατ ὅ τι τοῦ ᾠοῦ ἐκκοιλήνας ἐνέθηκε τὸν πατέρα ἐσκειμένου δὲ τοῦ πατρὸς γίνεσθαι τὠυτὸ βάρος 8 ἐμπλάσαντα δὲ κομίζειν μιν ἐπ Αἰγύπτου ἐς τοῦ Ἡλίου τὸ ἱρόν. ταῦτα μὲν τοῦτον τὸν ὄρνιν λέγουσι ποιέειν. [.74.] Heilige slangen εἰσὶ δὲ περὶ Θήβας ἱροὶ ὄφιες 9, ἀνθρώπων οὐδαμῶς δηλήμονες 0, οἳ μεγάθεϊ ἐόντες μικροὶ δύο κέρεα φορέουσι πεφυκότα ἐξ ἄκρης τῆς κεφαλῆς τοὺς θάπτουσι ἀποθανόντας ἐν τῷ ἱρῷ τοῦ Διός τούτου γὰρ σφέας τοῦ θεοῦ φασι εἶναι ἱρούς. [.75.] Gevleugelde slangen ἔστι δὲ χῶρος τῆς Ἀραβίης κατὰ Βουτοῦν πόλιν μάλιστά κῃ κείμενος, καὶ ἐς τοῦτο τὸ χωρίον ἦλθον πυνθανόμενος περὶ τῶν πτερωτῶν ὀφίων ἀπικόμενος δὲ εἶδον ὀστέα ὀφίων καὶ ἀκάνθας πλήθεϊ μὲν ἀδύνατα ἀπηγήσασθαι, σωροὶ δὲ ἦσαν ἀκανθέων καὶ μεγάλοι καὶ ὑποδεέστεροι καὶ ἐλάσσονες ἔτι τούτων, πολλοὶ δὲ ἦσαν οὗτοι. [] ἔστι δὲ ὁ χῶρος οὗτος, ἐν τῷ αἱ ἄκανθαι κατακεχύαται, τοιόσδε τις, ἐσβολὴ 4 ἐξ ὀρέων στεινῶν 5 ἐς πεδίον μέγα, τὸ δὲ χρυσόκομος goudharig ἐς τὰ μάλιστα vooral περιήγησις ἡ omvang 4 σμύρνα ἡ mirre 5 ἐμπλάσσω insmeren 6 πειράομαι op de proef stellen 7 κοιλαίνω uithollen 8 βάρος τό gewicht 9 ὄφις ὁ, -ιος slang 0 δηλήμων, -ονος + gen. verderfelijk voor, gevaarlijk voor ἄκανθα ἡ ruggengraat σωρός ὁ hoop ὑποδεέστερος geringer, lager 4 ἐσβολή ἡ toegang 5 στεινή ἡ pas 04

105 maar de rest is vooral rood. Hij is in omtrek en grootte vooral gelijk aan een arend. [] Ze zeggen dat hij het volgende handig klaarspeelt, terwijl ze daarmee voor mij geen geloofwaardige dingen zeggen: hij zou uit Arabië vertrekkend zijn vader naar het heiligdom van de Zon brengen na hem met mirre te hebben ingesmeerd en hij zou hem in het heiligdom van de Zon begraven. [4] Hij brengt hem op de volgende wijze, zegt men: eerst kneedt hij een mirre-ei zo groot als hij kan dragen, daarna neemt hij met dat ei een proef door hem te dragen en wanneer hij dat gedaan heeft, legt hij zijn vader in dat ei na het zo uitgehold te hebben en met andere mirre smeert hij dat deel in waar hij zijn vader in dat ei gelegd heeft na het uitgehold te hebben; wanneer zijn vader in het ei ligt, is het gewicht hetzelfde; hij brengt zijn vader na hem ingesmeerd te hebben naar Egypte naar het heiligdom van de Zon. Men zegt dat de vogel dat doet. [.74.] Er zijn rond Thebe heilige slangen, die geenszins schadelijk zijn voor mensen, die qua grootte klein zijn maar wel twee horens dragen die boven op hun hoofd gegroeid zijn. Wanneer die slangen gestorven zijn, begraven ze die in het heiligdom van Zeus, want ze zeggen dat ze gewijd zijn aan die god. [.75.] Er is een streek in Arabië die ergens in de buurt van de stad Bouto ligt en ik ben naar dat gebied gegaan om informatie te halen over de gevleugelde slangen. Toen ik daar gekomen was, zag ik de botten en ruggenwervels van slangen, zo veel dat het onmogelijk is te beschrijven. Er waren grote hopen wervels en kleinere en nog kleinere dan die en dat waren er vele. [] Die plek, waar die wervels uitgestort liggen, is ongeveer als volgt, een toegang vanuit bergpassen naar een grote vlakte en die vlakte grenst aan de Egyptische. 05

106 πεδίον τοῦτο συνάπτει τῷ Αἰγυπτίῳ πεδίῳ. [] λόγος δὲ ἐστὶ ἅμα τῷ ἔαρι πτερωτοὺς ὄφις ἐκ τῆς Ἀραβίης πέτεσθαι ἐπ Αἰγύπτου, τὰς δὲ ἴβις τὰς ὄρνιθας ἀπαντώσας ἐς τὴν ἐσβολὴν ταύτης τῆς χώρης οὐ παριέναι τοὺς ὄφις ἀλλὰ κατακτείνειν. [4] καὶ τὴν ἶβιν διὰ τοῦτο τὸ ἔργον τετιμῆσθαι λέγουσι Ἀράβιοι μεγάλως πρὸς Αἰγυπτίων ὁμολογέουσι δὲ καὶ Αἰγύπτιοι διὰ ταῦτα τιμᾶν τὰς ὄρνιθας ταύτας. [.76.] Ibissen εἶδος δὲ τῆς μὲν ἴβιος τόδε μέλαινα δεινῶς πᾶσα, σκέλεα 4 δὲ φορέει γεράνου 5, πρόσωπον 6 δὲ ἐς τὰ μάλιστα ἐπίγρυπον 7, μέγαθος ὅσον κρέξ 8. τῶν μὲν δὴ μελαινέων τῶν μαχομενέων πρὸς τοὺς ὄφις ἥδε ἰδέη 9, τῶν δ ἐν ποσὶ μᾶλλον εἱλευμενέων 0 τοῖσι ἀνθρώποισι (διξαὶ γὰρ δή εἰσι ἴβιες) [] ψιλὴ τὴν κεφαλὴν καὶ τὴν δειρὴν πᾶσαν, λευκὴ πτεροῖσι πλὴν 4 κεφαλῆς καὶ αὐχένος καὶ ἀκρέων τῶν πτερύγων 5 καὶ τοῦ πυγαίου 6 ἄκρου (ταῦτα δὲ τὰ εἶπον πάντα μέλανα ἐστὶ δεινῶς), σκέλεα δὲ καὶ πρόσωπον ἐμφερὴς 7 τῇ ἑτέρῃ. τοῦ δὲ ὄφιος ἡ μορφὴ οἵη περ τῶν ὕδρων 8, [] πτίλα 9 δὲ οὐ πτερωτὰ φορέει ἀλλὰ τοῖσι τῆς νυκτερίδος 0 πτεροῖσι μάλιστά κῃ ἐμφερέστατα. τοσαῦτα μὲν θηρίων πέρι ἱρῶν εἰρήσθω. συνάπτω + dat. grenzen aan ἔαρ τό, ἔαρος lente πτερωτός gevleugeld 4 σκέλος τό been 5 γέρανος ἡ kraanvogel 6 πρόσωπον τό aangezicht, bek 7 ἐπίγρυπος krom 8 κρέξ ἡ krex, een ibisachtige vogel met getande snavel 9 ἰδέη ἡ vorm, uiterlijk 0 εἱλέομαι zich draaiend bewegen διξός twee ψιλός kaal δειρά ἡ hals 4 πλήν + gen. behalve 5 πτέρυξ, -υγος ἡ vleugel 6 τὸ πυγαῖον ἄκρον stuitje 7 ἐμφερὴς + dat. lijkend op 8 ὕδρα ἡ waterslang 9 πτίλον τό veer, vleugel 0 νυκτερίς ἡ, -ίδος vleermuis 06

107 [] Er gaat het verhaal dat tegelijk met de lente gevleugelde slangen uit Arabië naar Egypte vliegen, maar dat de ibissen hun tegemoet vliegen naar die toegang tot dat gebied en die slangen niet laten passeren maar doden. [4] De inwoners van Arabië zeggen dat de ibis door die daad door de Egyptenaren zeer geëerd zijn. Ook de Egyptenaren zijn het ermee eens dat zij daarom die vogels eren. [.76.] Het uiterlijk van de ibis is als volgt. Hij is helemaal inktzwart en heeft de benen van een kraanvogel, maar zijn snavel is uiterst krom, hij is zo groot als een Krex. Zo zien dan de zwarte ibissen eruit, die met de slangen strijden, maar van de ibissen die rondlopen bij de mensen voor de voeten (er zijn namelijk twee ibissen) is het uiterlijk kaal voor zover het hun hoofd en hele hals betreft; ze zien er verder wit uit qua veren afgezien van hun hoofd en hals en uiteinde van de vleugels en stuit (die delen die ik heb genoemd zijn allemaal inktzwart) en hij lijkt qua benen en gelaat op die andere ibis. De gedaante van de slang is precies zoals van die waterslangen; [] hij heeft geen vleugels met veren maar vleugels die het meest op die van de vleermuis lijken. Zoveel zij gezegd over heilige dieren. 07

108 [.77.] Levenswijze αὐτῶν δὲ δὴ Αἰγυπτίων οἳ μὲν περὶ τὴν σπειρομένην Αἴγυπτον οἰκέουσι, μνήμην ἀνθρώπων πάντων ἐπασκέοντες μάλιστα λογιώτατοι εἰσὶ μακρῷ τῶν ἐγὼ ἐς διάπειραν 4 ἀπικόμην, [] τρόπῳ δὲ ζόης τοιῷδε διαχρέωνται συρμαΐζουσι 5 τρεῖς ἡμέρας ἐπεξῆς 6 μηνὸς ἑκάστου, ἐμέτοισι 7 θηρώμενοι 8 τὴν ὑγιείην καὶ κλύσμασι 9, νομίζοντες ἀπὸ τῶν τρεφόντων σιτίων πάσας τὰς νούσους τοῖσι ἀνθρώποισι γίνεσθαι. [] εἰσὶ μὲν γὰρ καὶ ἄλλως Αἰγύπτιοι μετὰ Λίβυας ὑγιηρέστατοι 0 πάντων ἀνθρώπων τῶν ὡρέων δοκέειν ἐμοὶ εἵνεκα, ὅτι οὐ μεταλλάσσουσι αἱ ὧραι ἐν γὰρ τῇσι μεταβολῇσι τοῖσι ἀνθρώποισι αἱ νοῦσοι μάλιστα γίνονται τῶν τε ἄλλων πάντων καὶ δὴ καὶ τῶν ὡρέων μάλιστα. [4] ἀρτοφαγέουσι 4 δὲ ἐκ τῶν ὀλυρέων 5 ποιεῦντες ἄρτους, τοὺς ἐκεῖνοι κυλλήστις ὀνομάζουσι. οἴνῳ δὲ ἐκ κριθέων 6 πεποιημένῳ διαχρέωνται οὐ γάρ σφι εἰσὶ ἐν τῇ χώρῃ ἄμπελοι. ἰχθύων δὲ τοὺς μὲν πρὸς ἥλιον αὐήναντες 7 ὠμοὺς σιτέονται 8, τοὺς δὲ ἐξ ἅλμης 9 τεταριχευμένους 0. [5] ὀρνίθων δὲ τούς τε ὄρτυγας καὶ τὰς νήσσας καὶ τὰ μικρὰ τῶν ὀρνίθων ὠμὰ σιτέονται προταριχεύσαντες. τὰ δὲ ἄλλα ὅσα ἢ ὀρνίθων ἢ ἰχθύων σφι ἐστὶ ἐχόμενα, χωρὶς ἢ ὁκόσοι σφι ἱροὶ ἀποδεδέχαται, τοὺς λοιποὺς ὀπτοὺς καὶ ἑφθοὺς σιτέονται. μνήμη ἡ herinnering, geschiedenis ἐπασκέω beoefenen, doen toenemen λόγιος geleerd, geschiedkundig 4 διάπειρα ἡ proef 5 συρμαΐζω braakmiddelen gebruiken 6 ἐπεξῆς op de rij af 7 ἔμετος ὁ het braken 8 θηράομαι nastreven 9 κλύσμα τό klisteer 0 ὑγιήρης gezond μεταλλάσσω veranderen ὥρα ἡ seizoen μεταβολή ἡ verandering 4 ἀρτοφαγέω brood eten 5 ὄλυρα ἡ spelt 6 κριθή ἡ gerst 7 αὐαίνω drogen 8 σιτέομαι eten 9 ἅλμη ἡ pekel 0 ταριχεύω inzouten, balsemen ὄρτυξ ὁ, -υγος kwartel νῆσσα ἡ eend χωρὶς ἢ afgezien van 08

109 [.77.] Diegenen van juist de Egyptenaren, die in het deel van Egypte wonen, dat men bezaait, bedrijven het meest van alle mensen geschiedenis en zijn verreweg het meest geleerd van degenen bij wie ik ben gekomen om hen te leren kennen, [] en ze gebruiken de volgende manier van leven: ze gebruiken iedere maand drie dagen op een rij braakmiddelen, omdat ze door te braken en met klisteermiddelen gezondheid najagen; ze menen namelijk, dat de voedingsmiddelen de bron zijn van alle ziektes onder de mensen. [] De Egyptenaren zijn immers sowieso op de Libiërs na de gezondste mensen, naar mijn idee wegens de seizoenen, omdat die niet veranderen. Want tijdens die veranderingen van alle andere omstandigheden, maar dan ook het meest van de seizoenen ontstaan voor de mensen met name de ziektes. [4] Ze eten brood en maken hun broden, die zij kullèstis noemen, van spelt. Ze gebruiken wijn van gerst gemaakt, want ze hebben in hun land geen wijnranken. Een deel van de vissen eten ze rauw na die in de zon gedroogd te hebben en een deel vanuit de pekel gezouten. [5] Van de vogels eten ze de kwartels en de eenden en de kleine vogels rauw na ze eerst gepekeld te hebben. Al de andere of vogels of vissen, die zij houden, eten ze gebraden of gekookt afgezien van al diegene die door hen als heilig zijn aangewezen. ὀπτός gebraden ἑφθός gekookt 09

110 [.78.] Herinnerd aan de dood ἐν δὲ τῇσι συνουσίῃσι τοῖσι εὐδαίμοσι αὐτῶν, ἐπεὰν ἀπὸ δείπνου γένωνται, περιφέρει ἀνὴρ νεκρὸν ἐν σορῷ ξύλινον πεποιημένον, μεμιμημένον 4 ἐς τὰ μάλιστα καὶ γραφῇ καὶ ἔργῳ, μέγαθος ὅσον τε πηχυαῖον 5 ἢ δίπηχυν 6, δεικνὺς δὲ ἑκάστῳ τῶν συμποτέων 7 λέγει «ἐς τοῦτον ὁρέων πῖνέ τε καὶ τέρπευ ἔσεαι γὰρ ἀποθανὼν τοιοῦτος.» ταῦτα μὲν παρὰ τὰ συμπόσια ποιεῦσι. [.79.] Het Linoslied πατρίοισι δὲ χρεώμενοι νόμοισι ἄλλον οὐδένα ἐπικτῶνται 8 τοῖσι ἄλλα τε ἐπάξια 9 ἐστὶ νόμιμα 0, καὶ δὴ καὶ ἄεισμα ἕν ἐστι, Λίνος, ὅσπερ ἔν τε Φοινίκῃ ἀοίδιμος ἐστὶ καὶ ἐν Κύπρῳ καὶ ἄλλῃ, κατὰ μέντοι ἔθνεα οὔνομα ἔχει, [] συμφέρεται 4 δὲ ὡυτὸς εἶναι τὸν οἱ Ἕλληνες Λίνον 5 ὀνομάζοντες ἀείδουσι, ὥστε πολλὰ μὲν καὶ ἄλλα ἀποθωμάζειν με τῶν περὶ Αἴγυπτον ἐόντων, ἐν δὲ δὴ καὶ τὸν Λίνον ὁκόθεν ἔλαβον τὸ οὔνομα φαίνονται δὲ αἰεί κοτε τοῦτον ἀείδοντες. ἔστι δὲ Αἰγυπτιστὶ 6 ὁ Λίνος καλεύμενος Μανερῶς. [] ἔφασαν δέ μιν Αἰγύπτιοι τοῦ πρώτου βασιλεύσαντος Αἰγύπτου παῖδα μουνογενέα 7 γενέσθαι, ἀποθανόντα δὲ αὐτὸν ἄνωρον 8 θρήνοισι τούτοισι ὑπὸ Αἰγυπτίων τιμηθῆναι, καὶ ἀοιδήν τε ταύτην πρώτην καὶ μούνην σφίσι γενέσθαι. συνουσία ἡ samenzijn εὐδαίμων gezegend σορός ἡ kist 4 μιμέομαι nabootsen 5 πηχυαῖος een el lang 6 δίπηχυς twee el 7 συμπότης ὁ disgenoot 8 ἐπικτάομαι erbij verwerven 9 ἐπάξιος vermeldenswaard 0 νόμιμον gewoonte ἄεισμα τό lied ἀοίδιμος beroemd ἄλλῃ elders 4 συμφέρομαι + nci overeengestemd worden 5 Linos: een jongeling wiens vroege dood in klaagliederen betreurd werd 6 Αἰγυπτιστὶ in het Egyptisch 7 μουνογενής enig geboren 8 ἄνωρος vroegtijdig 0

111 [.78.] Tijdens hun gezegende bijeenkomsten, brengt een man, wanneer ze genoeg gegeten hebben, een lijk van hout gemaakt in een kist rond, uiterst nagebootst in schildering en uitvoering, ongeveer één of twee el lang en terwijl hij het ieder van zijn disgenoten toont, zegt hij: Kijk hiernaar en drink en verkwik je. Want jij zult na je dood zo zijn. Dat doen zij tijdens hun feestmaaltijden. [.79.] Ze gebruiken traditionele gewoonten en laten geen andere toe. Naast de andere vermeldenswaardige gewoontes hebben ze dan ook één lied, het Linoslied, dat beroemd is in Phoinicië en op Kupros en elders, maar dat per volk een andere naam heeft, maar men is het er wel over eens dat het hetzelfde lied is, dat de Grieken zingen onder de naam Linos, zodat ik afgezien van de vele andere zaken met betrekking tot Egypte me met name erover verbaas waar ze die naam Linos vandaan hebben gehaald. Want ze blijken dat lied altijd al gezongen te hebben. In het Egyptisch is dat Linoslied Manerooslied geheten. [] De Egyptenaren zeiden dat Maneroos de enig geboren zoon van de eerste koning van Egypte was en dat hij na zijn vroegtijdige dood met dat als rouwlied door de Egyptenaren geëerd is en dat dat voor hen hun eerst en enige lied is.

112 [.80.] Ontmoetingen συμφέρονται δὲ καὶ τόδε ἄλλο Αἰγύπτιοι Ἑλλήνων μούνοισι Λακεδαιμονίοισι οἱ νεώτεροι αὐτῶν τοῖσι πρεσβυτέροισι συντυγχάνοντες εἴκουσι τῆς ὁδοῦ καὶ ἐκτρέπονται καὶ ἐπιοῦσι ἐξ ἕδρης ὑπανιστέαται. [] τόδε μέντοι ἄλλοισι Ἑλλήνων οὐδαμοῖσι συμφέρονται ἀντὶ τοῦ προσαγορεύειν ἀλλήλους ἐν τῇσι ὁδοῖσι προσκυνέουσι 4 κατιέντες μέχρι τοῦ γούνατος τὴν χεῖρα. [.8.] Wollen kleding ἐνδεδύκασι δὲ κιθῶνας 5 λινέους περὶ τὰ σκέλεα θυσανωτούς 6, τοὺς καλέουσι καλασίρις 7 ἐπὶ τούτοισι δὲ εἰρίνεα 8 εἵματα λευκὰ ἐπαναβληδὸν 9 φορέουσι. οὐ μέντοι ἔς γε τὰ ἱρὰ ἐσφέρεται εἰρίνεα οὐδὲ συγκαταθάπτεταί σφι οὐ γὰρ ὅσιον. [] ὁμολογέουσι δὲ ταῦτα τοῖσι Ὀρφικοῖσι 0 καλεομένοισι καὶ Βακχικοῖσι, ἐοῦσι δὲ Αἰγυπτίοισι καὶ Πυθαγορείοισι οὐδὲ γὰρ τούτων τῶν ὀργίων μετέχοντα ὅσιον ἐστὶ ἐν εἰρινέοισι εἵμασι θαφθῆναι. ἔστι δὲ περὶ συμφερομαι + dat. overeenkomen met εἴκω wijken ἕδρα ἡ zetel 4 προσκυνέω eren, buigen 5 χιθών ὁ, χιθῶνος (wollen) onderkleed 6 θυσανωτός met kwasten voorzien 7 καλασίρις ἡ Egyptisch kleed met franje 8 εἰρίνεος wollen 9 ἐπαναβληδόν daarover geworpen 0 Ὀρφικός Orficus; kennis van het orfisme is gebaseerd op archeologische vondsten en overgeleverd tekstmateriaal, al is het bronmateriaal schaars, versnipperd en niet eenduidig. Volgens classicus M.L. West moet het materiaal niet beschouwd worden als onderling verwant en als manifestatie van één georganiseerde religie. In plaats daarvan is en was een tekst 'orfisch' zodra die toegeschreven werd aan Orfeus. Orfici zijn dan personen die hun eigen overtuigingen op de een of andere manier verbinden aan Orfeus. Verder wordt de identificatie van bronmateriaal bemoeilijkt doordat het orfisme niet helemaal nieuw was, maar raakvlakken had met andere stromingen en cultussen, zoals het pythagorisme, de Eleusische en de Bacchische mysterieën. Bovendien aanbaden de orfici geen eigen godheid. Βακχικός Bacchicus ὄργια τά mysteriën μετέχω + gen. deelhebben aan

113 [.80.] Ook hierin nog stemmen de Egyptenaren overeen met de Lakedaimoniërs als enigen van de Grieken: als de jongeren van hen de ouderen ontmoeten, wijken ze van de weg en maken ze plaats en ze staan op uit hun stoel voor de ouderen, wanneer die naderen. [] Maar hierin stemmen ze met niemand verder van de Grieken overeen: in plaats van elkaar aan te spreken op de wegen betonen ze respect door hun hand tot hun knie te laten zakken. [.8.] Ze hebben onderkleden van linnen aan tot rond hun benen met franje voorzien; die kleden noemen zij kalasiris. Daarover heen geworpen dragen zij witte wollen kleding. Maar die wollen kleding wordt niet mee naar de heiligdommen genomen en niet wordt die kleding met hen begraven, want dat is niet geoorloofd. [] Daarmee stemmen ze overeen met de zogeheten Orphische en Bacchische mysteriën, die ook Egyptisch zijn en met de Pythagoreïsche. Het is zelfs niet toegestaan dat wie aan die mysteriën deel heeft, wordt begraven in wollen kleren. Er bestaat een heilig verhaal, dat daarover verteld wordt.

114 αὐτῶν ἱρὸς λόγος λεγόμενος. [.8.] Voortekenen καὶ τάδε ἄλλα Αἰγυπτίοισι ἐστὶ ἐξευρημένα, μείς τε καὶ ἡμέρη ἑκάστη θεῶν ὅτευ ἐστί, καὶ τῇ ἕκαστος ἡμέρῃ γενόμενος ὁτέοισι ἐγκυρήσει καὶ ὅκως τελευτήσει καὶ ὁκοῖός τις ἔσται. καὶ τούτοισι τῶν Ἑλλήνων οἱ ἐν ποιήσι γενόμενοι ἐχρήσαντο. [] τέρατά 4 τε πλέω σφι ἀνεύρηται ἢ τοῖσι ἄλλοισι ἅπασι ἀνθρώποισι γενομένου γὰρ τέρατος φυλάσσουσι 5 γραφόμενοι τὠποβαῖνον, καὶ ἤν κοτε ὕστερον παραπλήσιον τούτῳ γένηται, κατὰ τὠυτὸ νομίζουσι ἀποβήσεσθαι. [.8.] De orakels μαντικὴ δὲ αὐτοῖσι ὧδε διακέεται 6 ἀνθρώπων μὲν οὐδενὶ προσκέεται 7 ἡ τέχνη, τῶν δὲ θεῶν μετεξετέροισι 8 καὶ γὰρ Ἡρακλέος μαντήιον αὐτόθι ἐστὶ καὶ Ἀπόλλωνος καὶ Ἀθηναίης καὶ Ἀρτέμιδος καὶ Ἄρεος καὶ Διός, καὶ τό γε μάλιστα ἐν τιμῇ ἄγονται πάντων τῶν μαντηίων, Λητοῦς ἐν Βουτοῖ πόλι ἐστί. οὐ μέντοι αἵ γε μαντηίαι 9 σφι κατὰ τὠυτὸ ἑστᾶσι, ἀλλὰ διάφοροι 0 εἰσί. [.84.] Artsen ἡ δὲ ἰητρικὴ κατὰ τάδε σφι δέδασται μιῆς νούσου ἕκαστος ἰητρός ἐστι καὶ οὐ πλεόνων. πάντα δ ἰητρῶν ἐστι πλέα 4 οἳ μὲν γὰρ ὀφθαλμῶν ἰητροὶ κατεστᾶσι 5, οἳ δὲ κεφαλῆς, οἳ δὲ ὀδόντων, οἳ δὲ τῶν κατὰ νηδύν 6, οἳ δὲ τῶν ἀφανέων 7 νούσων. μείς ὁ maand ἐγκυρέω + dat. stuiten op, ondervinden ποίησις ἡ dichtkunst 4 τέρας τό, ατος wonder, voorteken 5 φυλάσσω bewaren, bewaken 6 διάκειμαι ervoor staan 7 πρόσκειμαι + dat. verbonden zijn met 8 μετεξέτεροι sommige 9 μαντεία ἡ (manier van) voorspellen 0 διάφορος verschillend ἰητρικὴ ἡ geneeskunst δατέομαι verdelen νόσος ἡ ziekte 4 πλέος + gen. vol van 5 καθίσταμαι aangesteld worden; perf. zijn, bestaan 6 νηδύς ἡ buik 7 ἀφανής onzichtbaar 4

115 [.8.] Ook nog het volgende is een uitvinding van de Egyptenaren: van wie van de goden iedere maand en dag is en wat een ieder op zijn geboortedag zal treffen en hoe hij zal sterven en wat voor persoon hij zal zijn. Diegenen van de Grieken die zich met de dichtkunst hebben bezig gehouden, hebben daarvan gebruik gemaakt. [] Door hen zijn meer voortekenen ontdekt dan door al de andere mensen. Want wanneer een voorteken heeft plaats gevonden, dan bewaren ze die door de afloop ervan voor zich op te schrijven en ze menen dat als ooit later iets dat daaraan zo n beetje gelijk is, gebeurt, de afloop dienovereenkomstig zal zijn. [.8.] De profetie is door hen als volgt geregeld: de gave is met geen mens verbonden, maar met sommige goden. Daar is namelijk het orakel van Herakles en Apollo en Athene en Artemis en Ares en Zeus en het orakel dat het meest van alle orakels geëerd wordt, is dat van Letoo in de stad Bouto. Maar hun methodes van voorspellen zijn niet het zelfde, maar anders. [.84.] De geneeskunst is als volgt onder hen verdeeld: van één ziekte is er telkens één geneesheer en niet van meer ziektes. Alles zit vol geneesheren. Sommigen zijn immers oogartsen, anderen weer artsen van het hoofd en weer anderen van wat de buik betreft en weer anderen van de onzichtbare ziektes. 5

116 [.85.] Rouw en begrafenis θρῆνοι δὲ καὶ ταφαί σφεων εἰσὶ αἵδε τοῖσι ἂν ἀπογένηται ἐκ τῶν οἰκίων ἄνθρωπος τοῦ τις καὶ λόγος 4 ᾖ, τὸ θῆλυ 5 γένος πᾶν τὸ ἐκ τῶν οἰκίων τούτων κατ ὦν ἐπλάσατο 6 τὴν κεφαλὴν πηλῷ 7 ἢ καὶ τὸ πρόσωπον, κἄπειτα ἐν τοῖσι οἰκίοισι λιποῦσαι τὸν νεκρὸν αὐταὶ ἀνὰ τὴν πόλιν στρωφώμεναι 8 τύπτονται ἐπεζωσμέναι 9 καὶ φαίνουσαι τοὺς μαζούς 0, σὺν δέ σφι αἱ προσήκουσαι πᾶσαι, [] ἑτέρωθεν δὲ οἱ ἄνδρες, τύπτονται ἐπεζωσμένοι καὶ οὗτοι. [.86.] Mummificatie ἐπεὰν δὲ ταῦτα ποιήσωσι, οὕτω ἐς τὴν ταρίχευσιν κομίζουσι. εἰσὶ δὲ οἳ ἐπ αὐτῷ τούτῳ κατέαται καὶ τέχνην ἔχουσι ταύτην. [] οὗτοι, ἐπεάν σφι κομισθῇ νεκρός, δεικνύουσι τοῖσι κομίσασι παραδείγματα 4 νεκρῶν ξύλινα 5, τῇ γραφῇ 6 μεμιμημένα 7, καὶ τὴν μὲν σπουδαιοτάτην 8 αὐτέων φασὶ εἶναι τοῦ οὐκ ὅσιον ποιεῦμαι τὸ οὔνομα ἐπὶ τοιούτῳ πρήγματι ὀνομάζειν, τὴν δὲ δευτέρην δεικνύουσι ὑποδεεστέρην 9 τε ταύτης καὶ εὐτελεστέρην 0, τὴν δὲ τρίτην εὐτελεστάτην φράσαντες δὲ πυνθάνονται παρ αὐτῶν κατὰ ἥντινα βούλονταί σφι σκευασθῆναι τὸν νεκρόν. [] οἳ μὲν δὴ ἐκποδὼν μισθῷ ὁμολογήσαντες ἀπαλλάσσονται, οἳ δὲ ὑπολειπόμενοι ἐν οἰκήμασι ὧδε τὰ θρῆνος ὁ treurlied ταφή ἡ begrafenis ἀπογίγνομαι sterven 4 λόγος ὁ aanzien 5 θῆλυς vrouwelijk 6 καταπλάσσομαι insmeren 7 πηλός ὁ modder 8 στρωφάομαι verkeren 9 ἐπιζώννυμι opgorden, het kleed onder de borst vastbinden 0 μαζός ὁ borst προσήκω verwant zijn ταρίχευσις ἡ het balsemen perf. van καθίημι ἐπί + dat. aan het hoofstellen van 4 παράδειγμα τό, -ματος voorbeeld 5 ξύλινος houten 6 γραφή ἡ schildering 7 μεμιμημένoς nagebootst 8 σπουδαῖος voortreffelijk 9 ὑποδεεστέρος minder 0 εὐτελής goedkoop σκευάζω toerusten ἐκποδὼν uit de voeten, weg 6

117 [.85. ] Er wordt door hen als volgt gerouwd en begraven. Bij wie van de familie iemand sterft die ook enig aanzien heeft, smeert heel de vrouwelijke sekse van die familie zich het hoofd in met met modder of ook het aangezicht en daarna laten ze de dode in het huis achter en zelf in de stad vertoevend slaan ze zich, terwijl ze hun kleren onder hun borst vastgebonden hebben en tonen ze hun borsten en met hen alle verwante vrouwen, [] en de mannen aan de andere kant, ook die slaan zich, terwijl hun kleren onder hun borst zijn vastgebonden. [.86.] Wanneer ze dat gedaan hebben, brengen ze de dode als volgt weg om gebalsemd te worden. Er zijn er die zich juist daarmee bezig houden en dat als beroep hebben. [] Wanneer hun de dode is gebracht, laten ze de mensen die hem gebracht hebben houten voorbeelden van doden zien, die door beschildering nagebootst zijn en ze zeggen dat de balseming het voortreffelijkst is van die persoon van wie ik het niet geoorloofd vind de naam bij zo n zaak te noemen en ze laten de tweede methode zien die minder en goedkoper dan de eerste is en de derde, die het goedkoopst is. Na dat getoond te hebben, vragen ze aan hen volgens welke methode ze willen dat de dode voor hen wordt geprepareerd. [] De aanhang gaat weg na de prijs te hebben afgesproken 7

118 σπουδαιότατα ταριχεύουσι. πρῶτα μὲν σκολιῷ σιδήρω διὰ τῶν μυξωτήρων ἐξάγουσι τὸν ἐγκέφαλον, τὰ μὲν αὐτοῦ οὕτω ἐξάγοντες, τὰ δὲ ἐγχέοντες φάρμακα [4] μετὰ δὲ λίθῳ Αἰθιοπικῷ 4 ὀξέι παρασχίσαντες 5 παρὰ τὴν λαπάρην 6 ἐξ ὦν εἷλον τὴν κοιλίην 7 πᾶσαν, ἐκκαθήραντες 8 δὲ αὐτὴν καὶ διηθήσαντες 9 οἴνῳ φοινικηίῳ 0 αὖτις διηθέουσι θυμιήμασι τετριμμένοισι [5] ἔπειτα τὴν νηδὺν σμύρνης ἀκηράτου τετριμμένης καὶ κασίης 4 καὶ τῶν ἄλλων θυμιημάτων, πλὴν λιβανωτοῦ 5, πλήσαντες συρράπτουσι 6 ὀπίσω 7. ταῦτα δὲ ποιήσαντες ταριχεύουσι λίτρῳ 8 κρύψαντες ἡμέρας ἑβδομήκοντα πλεῦνας δὲ τουτέων οὐκ ἔξεστι ταριχεύειν. [6] ἐπεὰν δὲ παρέλθωσι αἱ ἑβδομήκοντα, λούσαντες τὸν νεκρὸν κατειλίσσουσι 9 πᾶν αὐτοῦ τὸ σῶμα σινδόνος 0 βυσσίνης τελαμῶσι κατατετμημένοισι, ὑποχρίοντες τῷ κόμμι 4, τῷ δὴ ἀντὶ κόλλης 5 τὰ πολλὰ χρέωνται Αἰγύπτιοι. [7] ἐνθεῦτεν δὲ παραδεξάμενοί μιν οἱ προσήκοντες ποιεῦνται ξύλινον τύπον 6 ἀνθρωποειδέα, σπουδαῖος belangrijk σκολιός krom μυξωτήρ, -τῆρος neusgat 4 Αἰθιωπικός Ethiopisch; bedoeld wordt hier vuursteen 5 παρασχίζω opensnijden 6 λαπάρη ἡ zijde 7 κοιλίη ἡ ingewanden 8 καθαίρω reinigen 9 διηθέω uitspoelen 0 φοινικήιος van de palmboom θυμίαμα τό reukwerk τρίβω fijn stampen ἀκήρατος zuiver 4 κασία ἡ kaneel 5 λιβανωτός ὁ wierook 6 συρράπτω dichtnaaien 7 ὀπίσω weer 8 λίτρον τό loogzuur 9 κατειλίσσω inwikkelen 0 σινδών ἡ linnen, doek βύσσινος van linnen τελαμών ὁ verband κατατέμνω in stukken snijden 4 κόμμι τό gom 5 κόλλα ἡ lijm 6 τύπος ὁ beeld, mal 8

119 ποιησάμενοι δὲ ἐσεργνῦσι τὸν νεκρόν, καὶ κατακληίσαντες οὕτω θησαυρίζουσι ἐν οἰκήματι θηκαίῳ, ἱστάντες ὀρθὸν πρὸς τοῖχον. εἰσέργνύμι opsluiten θηκαῖος graf- τοῖχος ὁ muur 9

120 en de mummificeerders blijven dan achter in hun werkplaats en de beste mummificatiemethode voeren ze als volgt uit. Eerst halen ze met een krom ijzer via de neusgaten de hersenen naar buiten; een deel van die hersenen halen ze zo naar buiten, maar een ander deel door een middel naar binnen te gieten. [4] daarna snijden ze de dode met een scherpe vuursteen aan de zijde open en ze halen dan de hele buikinhoud eruit en na de buikholte schoongemaakt te hebben en met palmwijn uitgespoeld te hebben, spoelen ze het weer uit met fijn gestampte reukmiddelen. [5] Daarna vullen ze de buik met zuivere, fijn gestampte mirre en kaneel en de andere reukmiddelen, afgezien van wierook en dan naaien ze de buik weer dicht. Na dat gedaan te hebben balsemen ze het lijk door het 70 dagen in loogzuur ondergedompeld te houden en meer dan 70 dagen balsemen mag niet. [6] Wanneer die 70 dagen voorbij zijn, wassen ze de dode en wikkelen ze heel zijn lichaam in gesneden repen van een linnen doek, die zij met gom insmeren de Egyptenaren gebruiken die meestal als lijm. [7] Daarna nemen de verwanten hem in ontvangst en maken zij een houten mal in de gedaante van een mens en daarna sluiten ze de dode daarin op en na die gesloten te hebben bewaren ze hem zo in een grafkamer, terwijl ze hem rechtop zetten tegen een muur. 0

121 [.87.] De tweede methode οὕτω μὲν τοὺς τὰ πολυτελέστατα σκευάζουσι νεκρούς, τοὺς δὲ τὰ μέσα βουλομένους τὴν δὲ πολυτελείην φεύγοντας σκευάζουσι ὧδε [] ἐπεὰν τοὺς κλυστῆρας πλήσωνται τοῦ ἀπὸ κέδρου ἀλείφατος 4 γινομένου, ἐν ὦν ἔπλησαν τοῦ νεκροῦ τὴν κοιλίην, οὔτε ἀναταμόντες 5 αὐτὸν οὔτε ἐξελόντες τὴν νηδύν, κατὰ δὲ τὴν ἕδρην 6 ἐσηθήσαντες 7 καὶ ἐπιλαβόντες τὸ κλύσμα τῆς ὀπίσω ὁδοῦ 8 ταριχεύουσι τὰς προκειμένας 9 ἡμέρας, τῇ δὲ τελευταίῃ ἐξιεῖσι ἐκ τῆς κοιλίης τὴν κεδρίην 0 τὴν ἐσῆκαν πρότερον. [] ἣ δὲ ἔχει τοσαύτην δύναμιν ὥστε ἅμα ἑωυτῇ τὴν νηδὺν καὶ τὰ σπλάγχνα κατατετηκότα ἐξάγει τὰς δὲ σάρκας τὸ λίτρον κατατήκει, καὶ δὴ λείπεται τοῦ νεκροῦ τὸ δέρμα μοῦνον καὶ τὰ ὀστέα. ἐπεὰν δὲ ταῦτα ποιήσωσι, ἀπ ὦν ἔδωκαν οὕτω τὸν νεκρόν, οὐδὲν ἔτι πρηγματευθέντες. [.88.] De goedkoopste methode ἡ δὲ τρίτη ταρίχευσις ἐστὶ ἥδε, ἣ τοὺς χρήμασι ἀσθενεστέρους σκευάζει συρμαίῃ διηθήσαντες τὴν κοιλίην ταριχεύουσι τὰς ἑβδομήκοντα ἡμέρας καὶ ἔπειτα ἀπ ὦν ἔδωκαν ἀποφέρεσθαι. [.89.] Wachtperiode τὰς δὲ γυναῖκας τῶν ἐπιφανέων 4 ἀνδρῶν, ἐπεὰν τελευτήσωσι, οὐ παραυτίκα διδοῦσι ταριχεύειν, οὐδὲ ὅσαι ἂν ἔωσι εὐειδέες κάρτα καὶ λόγου πλεῦνος γυναῖκες ἀλλ ἐπεὰν τριταῖαι ἢ τεταρταῖαι γένωνται, οὕτω παραδιδοῦσι τοῖσι ταριχεύουσι. [] τοῦτο δὲ ποιεῦσι οὕτω τοῦδε εἵνεκεν, ἵνα μή σφι οἱ πολυτελείη hoge prijs κλυστήρ ὁ, -ῆρος klisteerspuit κέδρος ἡ cederboom 4 ἄλειφαρ τό, -ατος hars 5 ἀνατέμνω, -έταμον opensnijden 6 ἕδρα ἡ zitvlak 7 εἰσηθέω inspuiten 8 ἡ ὀπίσω ὁδός het terugstromen 9 πρόκειμαι van tevoren vastgesteld 0 κεδρία ἡ cederhars κατατήκομαι verteren πραγματεύω met moeite doen συρμαία ἡ zuiveringsmiddel 4 ἐπιφανής beroemd

122 [.87.] Zo prepareren ze de doden op de duurste wijze en hen die de tussenbehandeling willen en de hoge prijs mijden, prepareren ze als volgt. [] Wanneer ze de klisteerspuiten gevuld hebben met hars die van de ceder afkomt, vullen ze de buikholte van de dode zonder hem opengesneden te hebben of de buikinhoud eruit genomen te hebben, maar nadat zij de hars via zijn zitvlak naar binnen gespoten hebben en de klisteer van het terugstromen tegengehouden hebben, balsemen zij de doden de voorgeschreven dagen en op de laatste dag laten zij de cederhars eruit die zij eerder erin gespoten hebben. [] Die hars heeft zo n grote kracht dat hij tegelijk met zichzelf de buikinhoud en de ingewanden in verrotte staat naar buiten brengt. Want het loogzuur verteert het vlees en dan blijven alleen de huid en de botten van de dode over. Wanneer ze dat gedaan hebben, geven ze zo de dode terug zonder nog iets met moeite gedaan te hebben. [.88.] De derde mummificatie, die de mensen met minder geld prepareert, gaat als volgt. Na de buikholte doorgespoeld te hebben met zuiveringsmiddel, balsemen ze de dode die 70 dagen lang en daarna geven ze hem terug om mee te nemen. [.89.] Wanneer de vrouwen van beroemde mannen sterven, geven ze die niet onmiddellijk om te balsemen en ook niet al de vrouwen die zeer mooi zijn van meer aanzien, maar wanneer ze al drie of vier dagen dood zijn overhandigen ze hen pas aan de mummificeerders. [] Dat doen ze zo hierom,

123 ταριχευταὶ μίσγωνται τῇσι γυναιξί λαμφθῆναι γὰρ τινὰ φασὶ μισγόμενον νεκρῷ προσφάτῳ γυναικός, κατειπεῖν δὲ τὸν ὁμότεχνον. πρόσφατος pas gedood, nieuw ὁμότεχνος ὁ vakgenoot

124 om te voorkomen dat de mummificeerders seks hebben met hun vrouwen. Ze zeggen namelijk dat iemand op heterdaad betrapt is met het verse lijk van een vrouw en dat zijn vakbroeder hem verklikt heeft. 4

125 [.90.] Nijldoden ὃς δ ἂν ἢ αὐτῶν Αἰγυπτίων ἢ ξείνων ὁμοίως ὑπὸ κροκοδείλου ἁρπασθεὶς ἢ ὑπ αὐτοῦ τοῦ ποταμοῦ φαίνηται τεθνεώς, κατ ἣν ἂν πόλιν ἐξενειχθῇ, τούτους πᾶσα ἀνάγκη ἐστὶ ταριχεύσαντας αὐτὸν καὶ περιστείλαντας ὡς κάλλιστα θάψαι ἐν ἱρῇσι θήκῃσι [] οὐδὲ ψαῦσαι 4 ἔξεστι αὐτοῦ ἄλλον οὐδένα οὔτε τῶν προσηκόντων οὔτε τῶν φίλων, ἀλλά μιν οἱ ἱρέες 5 αὐτοὶ τοῦ Νείλου ἅτε 6 πλέον τι ἢ ἀνθρώπου νεκρὸν χειραπτάζοντες 7 θάπτουσι. [.9.] Het heiligdom van Perseus Ἑλληνικοῖσι δὲ νομαίοισι 8 φεύγουσι χρᾶσθαι, τὸ δὲ σύμπαν 9 εἰπεῖν 0, μηδ ἄλλων μηδαμὰ μηδαμῶν ἀνθρώπων νομαίοισι. οἱ μέν νυν ἄλλοι Αἰγύπτιοι οὕτω τοῦτο φυλάσσουσι, ἔστι δὲ Χέμμις πόλις μεγάλη νομοῦ τοῦ Θηβαϊκοῦ ἐγγὺς Νέης πόλιος [] ἐν ταύτῃ τῇ πόλι ἐστὶ Περσέος τοῦ Δανάης ἱρὸν τετράγωνον, πέριξ δὲ αὐτοῦ φοίνικες 4 πεφύκασι. τὰ δὲ πρόπυλα 5 τοῦ ἱροῦ λίθινα ἐστὶ κάρτα μεγάλα ἐπὶ δὲ αὐτοῖσι ἀνδριάντες 6 δύο ἑστᾶσι λίθινοι μεγάλοι. ἐν δὲ τῷ περιβεβλημένῳ 7 τούτῳ νηός 8 τε ἔνι καὶ ἄγαλμα ἐν αὐτῷ ἐνέστηκε τοῦ Περσέος. [] οὗτοι οἱ Χεμμῖται λέγουσι τὸν Περσέα πολλάκις μὲν ἀνὰ τὴν γῆν φαίνεσθαί σφι πολλάκις, δὲ ἔσω τοῦ ἱροῦ, σανδάλιόν 9 τε αὐτοῦ πεφορημένον 0 ὁμοίως evenzeer ἐκφέρω aan land brengen περιστέλλω omhullen, de laatste eer bewijzen 4 ψαύω + gen. aanraken 5 ἱρεύς ὁ priester 6 ἅτε evenals 7 χειραπτάζω behandelen 8 νόμαιον τό gewoonte 9 τὸ σύμπαν kort en goed 0 infinitivus absolutus νομός ὁ gebied τετράγωνος vierhoekig πέριξ + gen. rond 4 φοῖνιξ ἡ -ικος palm 5 πρόπυλα τά voorhof, ingang 6 ἀνδράς, -/άντος beeld 7 περιβεβλημένον τό omheinde ruimte 8 νηός ὁ tempel 9 σανδάλιόν τό sandaal 0 φορέω dragen 5

126 [.90.] Het is absoluut noodzakelijk dat wie hetzij van de Egyptenaren zelf of van vreemden zonder onderscheid door een krokodil meegesleurd of door de rivier zelf dood blijkt, door de inwoners van de stad waar hij aanspoelt, gebalsemd en zo mooi mogelijk opgebaard begraven wordt in een gewijd graf. [] En niemand verder van zijn verwanten of vrienden mag hem aanraken, maar de priesters zelf van de Nijl begraven hem, waarbij zij hem behandelen als was hij meer dan een mens. [.9.] Ze verwaardigen zich niet Griekse gewoonten te gebruiken en om het kort en goed te zeggen, zelfs niet die van ook maar enige, andere mensen. De overige Egyptenaren nu houden dat zo in stand, maar er is een grote stad Chemmis in het gebied van Thebe dichtbij Nea polis. [] In die stad is een vierhoekig heiligdom van Perseus de zoon van Danaè en daaromheen staan palmen gegroeid. De entree van het heiligdom is van steen en zeer groot. daarop staan twee stenen, grote beelden. In die omheinde ruimte staat een tempel en daarin staat een beeld van Perseus. [] Die Chemmieten zeggen dat Perseus dikwijls aan hen en dikwijls in de tempel verschijnt en dat er een gedragen sandaal van hem gevonden wordt, 6

127 εὑρίσκεσθαι ἐὸν τὸ μέγαθος δίπηχυ, τὸ ἐπεὰν φανῇ, εὐθηνέειν ἅπασαν Αἴγυπτον. [4] ταῦτα μὲν λέγουσι, ποιεῦσι δὲ τάδε Ἑλληνικὰ τῷ Περσέι ἀγῶνα γυμνικὸν τιθεῖσι διὰ πάσης ἀγωνίης ἔχοντα, παρέχοντες ἄεθλα 4 κτήνεα 5 καὶ χλαίνας 6 καὶ δέρματα. [5] εἰρομένου δέ μευ ὅ τι σφι μούνοισι ἔωθε ὁ Περσεὺς ἐπιφαίνεσθαι καὶ ὅ τι κεχωρίδαται 7 Αἰγυπτίων τῶν ἄλλων ἀγῶνα γυμνικὸν τιθέντες, ἔφασαν τὸν Περσέα ἐκ τῆς ἑωυτῶν πόλιος γεγονέναι τὸν γὰρ Δαναὸν καὶ τὸν Λυγκέα ἐόντας Χεμμίτας ἐκπλῶσαι ἐς τὴν Ἑλλάδα, ἀπὸ δὲ τούτων γενεηλογέοντες 8 κατέβαινον ἐς τὸν Περσέα. [6] ἀπικόμενον δὲ αὐτὸν ἐς Αἴγυπτον κατ αἰτίην τὴν καὶ Ἕλληνες λέγουσι, οἴσοντα ἐκ Λιβύης τὴν Γοργοῦς κεφαλήν, ἔφασαν ἐλθεῖν καὶ παρὰ σφέας καὶ ἀναγνῶναι τοὺς συγγενέας 9 πάντας ἐκμεμαθηκότα δέ μιν ἀπικέσθαι ἐς Αἴγυπτον τὸ τῆς Χέμμιος οὔνομα, πεπυσμένον παρὰ τῆς μητρός. ἀγῶνα δέ οἱ γυμνικὸν αὐτοῦ κελεύσαντος ἐπιτελέειν 0. [.9.] Eten ταῦτα μὲν πάντα οἱ κατύπερθε τῶν ἑλέων οἰκέοντες Αἰγύπτιοι νομίζουσι οἱ δὲ δὴ ἐν τοῖσι ἕλεσι κατοικημένοι τοῖσι μὲν αὐτοῖσι νόμοισι χρέωνται τοῖσι καὶ οἱ ἄλλοι Αἰγύπτιοι, καὶ τὰ ἄλλα καὶ γυναικὶ μιῇ ἕκαστος αὐτῶν συνοικέει κατά περ Ἕλληνες, ἀτὰρ πρὸς εὐτελείην τῶν σιτίων τάδε σφι ἄλλα ἐξεύρηται. [] ἐπεὰν πλήρης γένηται ὁ ποταμὸς καὶ τὰ πεδία πελαγίσῃ 4, φύεται ἐν τῷ ὕδατι κρίνεα 5 πολλά, τὰ Αἰγύπτιοι καλέουσι λωτόν ταῦτ ἐπεὰν δρέψωσι 6 αὐαίνουσι 7 πρὸς εὐθηνέω gedijen, bloeien ἀγωνία ἡ sport ἔχω διά + gen. bevatten 4 ἄεθλον τό kampprijs 5 κτῆνος τό stuk vee 6 χλαῖνα ἡ mantel 7 χωρίζω afzonderen 8 γενεηλογέω een stamboom maken van 9 συγγενής verwant 0 ἐπιτελέω voltrekken κατύπερθε + gen. boven ἕλος τό moeras εὐτελείη ἡ goedkoopheid 4 πελαγίζω overstroomd zijn 5 κρίνεα τά lelies 6 δρέπω plukken 7 αὐαίνω drogen 7

128 die twee el groot is en dat wanneer die zich vertoont, heel Egypte bloeit. [4] Dat zeggen ze en ze verrichten de volgende Griekse handelingen voor Perseus: ze organiseren een athletiekwedstrijd, die iedere sport bevat en als prijzen loven ze vee en mantels en huiden uit. [5] En toen ik vroeg waarom Perseus alleen aan hen gewoon is te verschijnen en waarom zij gebroken hebben met de rest van de Egyptenaren door een athletiek wedstrijd te organiseren, zeiden ze dat Perseus uit de stad van hen stamde; dat namelijk Danaos en Lugkeus als Chemmieten weggevaren waren naar Griekenland en terwijl zij vanaf die een stamboom maakten, kwamen ze bij Perseus terecht. [6] Zij zeiden dat hij na aankomst in Egypte om die reden die de ook de Grieken vertellen, om uit Libuè het Gorgohoofd te brengen, ook bij hen gekomen was en al zijn verwanten herkende; en dat hij in Egypte gekomen was, toen hij de naam Chemmis te weten gekomen was en dat hij had die vernomen van zijn moeder; dat zij ter ere van hem op zijn bevel de wedstrijd organiseren. [.9.] Dat alles menen de Egyptenaren die boven de moerassen wonen. Zij dan die in de moerassen wonen, gebruiken dezelfde gewoonten als de rest van de Egyptenaren en afgezien van de overige gebruiken woont een ieder ook met één vrouw samen precies zoals de Grieken, maar om het eten goedkoop te houden is door hen nog het volgende uitgevonden. [] Wanneer de rivier vol is en de vlakten overstroomd zijn, groeien er in het water vele lelies, die de Egyptenaren lotos noemen. Wanneer ze die geplukt hebben, drogen ze die in 8

129 ἥλιον καὶ ἔπειτα τὸ ἐκ μέσου τοῦ λωτοῦ, τῇ μήκωνι ἐὸν ἐμφερές, πτίσαντες ποιεῦνται ἐξ αὐτοῦ ἄρτους ὀπτοὺς πυρί. [] ἔστι δὲ καὶ ἡ ῥίζα 4 τοῦ λωτοῦ τούτου ἐδωδίμη 5 καὶ ἐγγλύσσει 6 ἐπιεικέως 7, ἐὸν στρογγύλον 8, μέγαθος κατὰ μῆλον. [4] ἔστι δὲ καὶ ἄλλα κρίνεα ῥόδοισι ἐμφερέα, ἐν τῷ ποταμῷ γινόμενα καὶ ταῦτα, ἐξ ὧν ὁ καρπὸς ἐν ἄλλῃ κάλυκι 9 παραφυομένῃ ἐκ τῆς ῥίζης γίνεται, κηρίῳ 0 σφηκῶν ἰδέην ὁμοιότατον ἐν τούτῳ τρωκτὰ ὅσον τε πυρὴν 4 ἐλαίης ἐγγίνεται συχνά, τρώγεται δὲ καὶ ἁπαλὰ 5 ταῦτα καὶ αὖα 6. [5] τὴν δὲ βύβλον 7 τὴν ἐπέτειον 8 γινομένην ἐπεὰν ἀνασπάσωσι ἐκ τῶν ἑλέων, τὰ μὲν ἄνω αὐτῆς ἀποτάμνοντες ἐς ἄλλο τι τρέπουσι 9, τὸ δὲ κάτω λελειμμένον ὅσον τε ἐπὶ πῆχυν τρώγουσι 0 καὶ πωλέουσι οἳ δὲ ἂν καὶ κάρτα βούλωνται χρηστῇ τῇ βύβλῳ χρᾶσθαι, ἐν κλιβάνῳ διαφανέι πνίξαντες 4 οὕτω τρώγουσι. οἳ δὲ τινὲς αὐτῶν ζῶσι ἀπὸ τῶν ἰχθύων μοῦνον, τοὺς ἐπεὰν λάβωσι καὶ ἐξέλωσι τὴν κοιλίην, αὐαίνουσι πρὸς ἥλιον καὶ ἔπειτα αὔους ἐόντας σιτέονται. μήκων ἡ papaver ἐμφερής + dat. lijkend op πτίσσω door stampen pellen, dorsen 4 ἡ ῥίζα wortel 5 ἐδωδίμος eetbaar 6 ἐγγλύσσω zoet zijn 7 ἐπιεικέως tamelijk 8 στρογγύλος rond 9 κάλυξ ἡ bloemkelk 0 κηρίον τό was, raat σφήξ ὁ, σφήκος wesp ἰδέη ἡ vorm τρωκτός eetbaar 4 πυρήν ὁ pit 5 ἁπαλός zacht, mals, vers 6 αὖος droog 7 βύβλος ἡ papyrus 8 ἐπέτειος jaarlijks 9 τρέπω gebruiken 0 τρώγω eten πωλέω verkopen κλίβανος oven διαφανής gloeiend 4 πνίγω stoven 9

130 de zon en daarna maken ze van het hart van de lotos, die op de papaver lijkt, door die te dorsen broden die in in vuur gebakken zijn. [] Ook de wortel van die lotos is eetbaar en die is tamelijk zoet; het is rond en groot als een appel. [4] Er zijn ook andere lelies, die op rozen lijken en ook die groeien in de rivier; aan hen groeit een vrucht in een andere bloemkelk, die daarnaast uit de wortel groeit en in uiterlijk zeer lijkt op de raat van wespen. Daarin ontstaan talrijke eetbare zaden zoals de pit van een olijf en ook die eet men en vers en gedroogd. [5] Wanneer men de papyrus die jaarlijks groeit uit de moerassen omhoog trekt, snijden ze het bovenste deel af en gebruiken ze dat voor iets anders, maar het onderste deel, dat over is en ongeveer een el lang is, eten ze en verkopen ze. De mensen die ook de papyrus zeer lekker willen consumeren, stoven die in een gloeiende oven en eten die zo. Al wie van hen slechts van vissen leven, drogen die vissen in de zon, wanneer ze die gevangen hebben en de ingewanden eruit gehaald hebben en daarna, wanneer ze droog zijn, eten ze die. 0

131 [.9.] Vissen οἱ δὲ ἰχθύες οἱ ἀγελαῖοι ἐν μὲν τοῖσι ποταμοῖσι οὐ μάλα γίνονται, τρεφόμενοι δὲ ἐν τῇσι λίμνῃσι τοιάδε ποιεῦσι. ἐπεάν σφεας ἐσίῃ οἶστρος κυΐσκεσθαι, ἀγεληδὸν ἐκπλέουσι ἐς θάλασσαν ἡγέονται δὲ οἱ ἔρσενες ἀπορραίνοντες 4 τοῦ θοροῦ 5, αἳ δὲ ἑπόμεναι ἀνακάπτουσι 6 καὶ ἐξ αὐτοῦ κυΐσκονται. [] ἐπεὰν δὲ πλήρεες γένωνται ἐν τῇ θαλάσσῃ, ἀναπλώουσι ὀπίσω ἐς ἤθεα τὰ 7 ἑωυτῶν ἕκαστοι, ἡγέονται μέντοι γε οὐκέτι οἱ αὐτοί, ἀλλὰ τῶν θηλέων γίνεται ἡ ἡγεμονία ἡγεύμεναι δὲ ἀγεληδὸν ποιεῦσι οἷόν περ ἐποίευν οἱ ἔρσενες τῶν γὰρ ᾠῶν 8 ἀπορραίνουσι κατ ὀλίγους τῶν κέγχρων 9, οἱ δὲ ἔρσενες καταπίνουσι ἑπόμενοι. εἰσὶ δὲ οἱ κέγχροι οὗτοι ἰχθύες. [] ἐκ δὲ τῶν περιγινομένων καὶ μὴ καταπινομένων κέγχρων οἱ τρεφόμενοι ἰχθύες γίνονται. οἵ δ ἂν αὐτῶν ἁλῶσι 0 ἐκπλώοντες ἐς θάλασσαν, φαίνονται τετριμμένοι τὰ ἐπ ἀριστερὰ τῶν κεφαλέων, οἳ δ ἂν ὀπίσω ἀναπλώοντες, τὰ ἐπὶ δεξιὰ τετρίφαται. [4] πάσχουσι δὲ ταῦτα διὰ τόδε ἐχόμενοι τῆς γῆς ἐπ ἀριστερὰ καταπλώουσι ἐς θάλασσαν, καὶ ἀναπλώοντες ὀπίσω τῆς αὐτῆς ἀντέχονται, ἐγχριμπτόμενοι καὶ ψαύοντες ὡς μάλιστα, ἵνα δὴ μὴ ἁμάρτοιεν τῆς ὁδοῦ διὰ τὸν ῥόον. [5] ἐπεὰν δὲ πληθύνεσθαι ἄρχηται ὁ Νεῖλος, τά τε κοῖλα τῆς γῆς καὶ τὰ τέλματα τὰ παρὰ τὸν ποταμὸν πρῶτα ἄρχεται πίμπλασθαι διηθέοντος 4 τοῦ ὕδατος ἐκ τοῦ ποταμοῦ καὶ αὐτίκα τε πλέα γίνεται ταῦτα καὶ παραχρῆμα 5 ἰχθύων σμικρῶν πίμπλαται πάντα. ἀγελαῖος in scholen levend οἶστρος hevig verlangen κυΐσκομαι zwanger worden 4 ἀπορραίνω uitwerpen, kuitschieten 5 θορός ὁ zaad 6 ἀνακάπτω opslokken 7 ἤθεα τὰ gronden 8 ᾠόν τό ei, kuit 9 κέγχροι οἱ kuit 0 ἁλίσκομαι, ἑάλων gevangen genomen worden ἀντέχομαι + gen. zich vastklampen aan ἐγχρίμπτομαι strijken langs τέλμα τό uiterwaarde 4 διηθέω doorsijpelen 5 παραχρῆμα onmiddellijk

132 [.9.] De vissen die in scholen zwemmen, komen niet veel voor in de rivieren, maar ze leven in de meren en doen het volgende. Wanneer bij hen het verlangen opkomt zich voort te planten, dan zwemmen ze in scholen naar zee. Voorop gaan de mannetjes, terwijl die hun zaad lozen en de vrouwtjes volgen en slokken het zaad op en daardoor worden ze bevrucht. [] Wanneer zij in de zee vol zijn geraakt, zwemmen ze ieder weer terug naar hun eigen gronden, maar niet meer dezelfde gaan voorop, maar de leiding is nu in handen van de vrouwtjes. Leidend doen ze in scholen precies zoals de mannetjes deden; want ze schieten nu kuit, kleine porties kuit en de mannetjes drinken die op terwijl ze volgen. Die kuit bestaat uit vissen. [] Uit de kuit die overleeft en niet opgeslokt wordt, ontstaan de vissen die voortleven. Die vissen van hen die gevangen genomen worden op hun zwemtocht naar zee, blijken aan de linkerkant van hun hoofd beschadigd en zij die op hun terugtocht gevangen genomen worden, zijn aan de rechterkant beschadigd. [4] Zij hebben die kwetsuur om de volgende reden: ze zwemmen naar zee terwijl ze aan hun linkerzijde dicht tegen het land aan zitten en wanneer ze terugzwemmen, zitten ze tegen hetzelfde land aan, terwijl zij zoveel mogelijk er langs strijken en het aanraken om te voorkomen dat zij door de stroom van hun weg af raken. [5] Wanneer de Nijl vol begint te lopen, beginnen eerst de holtes van het land en de uiterwaarden langs de rivier vol te lopen met het water uit de rivier, terwijl dat doorsijpelt en die beginnen direct vol te lopen en alles raakt onmiddellijk vol met kleine visjes.

133 [6] κόθεν δὲ οἰκὸς αὐτοὺς γίνεσθαι, ἐγώ μοι δοκέω κατανοέειν τοῦτο τοῦ προτέρου ἔτεος ἐπεὰν ἀπολίπῃ ὁ Νεῖλος, οἱ ἰχθύες ἐντεκόντες ᾠὰ ἐς τὴν ἰλὺν ἅμα τῷ ἐσχάτῳ ὕδατι ἀπαλλάσσονται ἐπεὰν δὲ περιελθόντος τοῦ χρόνου πάλιν ἐπέλθῃ τὸ ὕδωρ, ἐκ τῶν ᾠῶν τούτων παραυτίκα γίνονται οἱ ἰχθύες οὗτοι. καὶ περὶ μὲν τοὺς ἰχθύας οὕτω ἔχει. [.94.] De sillikuprionbomen ἀλείφατι δὲ χρέωνται Αἰγυπτίων οἱ περὶ τὰ ἕλεα οἰκέοντες ἀπὸ τῶν σιλλικυπρίων 4 τοῦ καρποῦ, τὸ καλεῦσι μὲν Αἰγύπτιοι κίκι, ποιεῦσι δὲ ὧδε. παρὰ τὰ χείλεα 5 τῶν τε ποταμῶν καὶ τῶν λιμνέων σπείρουσι τὰ σιλλικύπρια [] ταῦτα, τὰ ἐν Ἕλλησι αὐτόματα ἄγρια 6 φύεται ταῦτα ἐν τῇ Αἰγύπτῳ σπειρόμενα καρπὸν φέρει πολλὸν μὲν δυσώδεα 7 δέ τοῦτον ἐπεὰν συλλέξωνται, οἳ μὲν κόψαντες ἀπιποῦσι 8, οἳ δὲ καὶ φρύξαντες 9 ἀπέψουσι 0, καὶ τὸ ἀπορρέον ἀπ αὐτοῦ συγκομίζονται. ἔστι δὲ πῖον καὶ οὐδὲν ἧσσον τοῦ ἐλαίου τῷ λύχνῳ προσηνές, ὀδμὴν δὲ βαρέαν παρέχεται. [.95.] Middel tegen de muggen πρὸς δὲ τοὺς κώνωπας 4 ἀφθόνους 5 ἐόντας τάδε σφι ἐστὶ μεμηχανημένα. τοὺς μὲν τὰ ἄνω 6 τῶν ἑλέων οἰκέοντας οἱ πύργοι 7 ὠφελέουσι, ἐς τοὺς ἀναβαίνοντες κοιμῶνται οἱ γὰρ κώνωπες ὑπὸ τῶν ἀνέμων οὐκ οἷοί τε εἰσὶ ὑψοῦ 8 πέτεσθαι. οἰκὸς ἐστι het is logisch, natuurlijk ἀπολείπω te kort schieten, droog vallen ἰλύς ἡ slijk 4 σιλλικύπριον τό Egyptische wonderboom 5 χεῖλος τό lip, rand 6 ἄγριος in het wild groeiend 7 δυσώδης stinkend 8 ἀπιπόω uitpersen 9 φρύγω roosteren 0 ἀφέψω afkoken πίων vet προσηνής geschikt ὀδμή ἡ geur 4 κώνωψ, -ωπος mug 5 ἄφθονος overvloedig 6 τὰ ἄνω + gen. de gebieden boven, hoger dan 7 πύργος ὁ toren 8 ὑψοῦ hoog

134 [6] Ik meen dat te bedenken, waarvandaan het logisch is dat die komen. Wanneer het waterpeil van de Nijl in het jaar daarvoor daalt, gaan de vissen, na kuit geschoten te hebben in het slijk, samen met de rand van het water weg. Wanneer er weer water overheen komt na het verstrijken van de tijd, worden die vissen onmiddellijk uit die eieren geboren. En zo zit het met die vissen. [.94.] De Egyptenaren die verspreid over de moerassen wonen, gebruiken olie van de vrucht van de sillikuprionbomen, die de Egyptenaren kiki noemen en ze maken die olie als volgt. Ze zaaien die sillikuprionbomen, die in het gebied van de Grieken vanzelf in het wild groeien, langs de randen van de rivieren en meren. In Egypte worden die gezaaid en ze dragen veel vruchten, die wel stinken. Wanneer ze die verzameld hebben, slaan sommigen die open en persen ze en anderen koken ze af na ze zelfs geroosterd te hebben. Ze brengen wat eruit stroomt bijeen. Het is vet en geenszins minder geschikt voor een luchter dan olijfolie, maar het geeft wel een zware reuk. [.95.] Tegen de talloze muggen is door hen het volgende bedacht. Zij die de gebieden hoger dan de moerassen bewonen hebben baat van hun torens. Zij beklimmen die en slapen daar. Want de muggen zijn door de winden niet in staat hoog te vliegen. 4

135 [] τοῖσι δὲ περὶ τὰ ἕλεα οἰκέουσι τάδε ἀντὶ τῶν πύργων ἄλλα μεμηχάνηται πᾶς ἀνὴρ αὐτῶν ἀμφίβληστρον ἔκτηται, τῷ τῆς μὲν ἡμέρης ἰχθῦς ἀγρεύει, τὴν δὲ νύκτα τάδε αὐτῷ χρᾶται ἐν τῇ ἀναπαύεται κοίτῃ, περὶ ταύτην ἵστησι τὸ ἀμφίβληστρον καὶ ἔπειτα ἐνδὺς ὑπ αὐτὸ κατεύδει. [] οἱ δὲ κώνωπες, ἢν μὲν ἐν ἱματίῳ ἐνειλιξάμενος εὕδῃ ἢ σινδόνι, διὰ τούτων δάκνουσι, διὰ δὲ τοῦ δικτύου 4 οὐδὲ πειρῶνται ἀρχήν 5. [.96.] De schepen τὰ δὲ δὴ πλοῖά σφι, τοῖσι φορτηγέουσι 6, ἐστὶ ἐκ τῆς ἀκάνθης 7 ποιεύμενα, τῆς ἡ μορφὴ μὲν ἐστὶ ὁμοιοτάτη τῷ Κυρηναίῳ 8 λωτῷ, τὸ δὲ δάκρυον κόμμι ἐστί. ἐκ ταύτης ὦν τῆς ἀκάνθης κοψάμενοι ξύλα 9 ὅσον τε 0 διπήχεα πλινθηδὸν συντιθεῖσι ναυπηγεύμενοι τρόπον τοιόνδε [] περὶ γόμφους πυκνοὺς καὶ μακροὺς περιείρουσι 4 τὰ διπήχεα ξύλα ἐπεὰν δὲ τῷ τρόπῳ τούτῳ ναυπηγήσωνται, ζυγὰ 5 ἐπιπολῆς 6 τείνουσι αὐτῶν νομεῦσι 7 δὲ οὐδὲν χρέωνται ἔσωθεν δὲ τὰς ἁρμονίας 8 ἐν ὦν ἐπάκτωσαν 9 τῇ βύβλῳ 0. [] πηδάλιον δὲ ἓν ποιεῦνται, καὶ τοῦτο διὰ τῆς τρόπιος διαβύνεται. ἱστῷ 4 δὲ ἀκανθίνῳ χρέωνται, ἱστίοισι 5 δὲ βυβλίνοισι. ταῦτα τὰ πλοῖα ἀνὰ μὲν τὸν ἀμφίβληστρον τό net ἀγρεύω jagen op κοίτη ἡ bed 4 δίκτυον τό net 5 οὐ ἀρχήν helemaal niet 6 φορτηγέω lading vervoeren 7 ἄκανθα ἡ doornstruik, acacia 8 Κυρηναῖος van Kurene 9 ξύλον τό plank 0 ὅσον τε ongeveer πλινθηδόν in de vorm van een baksteen ναυπηγέομαι schepen bouwen γόμφος ὁ nagel 4 περιείρω rondom erin slaan en vastzetten 5 ζυγόν τό dekbalk, roeibank 6 ἐπιπολῆς aan de oppervlakte; + gen. op 7 νομεύς ὁ rib (van een schip) 8 ἁρμονία ἡ samenvoeging, naad 9 πακτόω dichtstoppen 0 βύβλος ἡ papyros πηδάλιον τό stuurriem τρόπις ἡ kielbalk διαβύνω duwen door 4 ἱστός ὁ mast 5 ἱστίον τό zeil 5

136 [] Maar zij die in de moerassen wonen hebben de volgende oplossing in plaats van die torens bedacht: iedere man van hen heeft een net, waarmee hij overdag op vissen jaagt, maar s nacht gebruikt hij die als volgt: rond het bed waarin hij slaapt, plaatst hij dat net en daarna kruipt hij daaronder en slaapt hij. [] Als men in een mantel gewikkeld slaapt of in een doek, steken die muggen daar doorheen, maar door het net proberen ze het zelfs helemaal niet. [.96.] Hun schepen, waarmee ze vrachten vervoeren, zijn gemaakt van de acacia, waarvan de vorm het meest gelijk is aan die van de Kureneïsche lotos, maar waarvan de hars gom is. Uit die acacia hakken ze hout van ongeveer twee el in de vorm van een baksteen en bij het bouwen van een schip voegen ze die op de volgende wijze samen. Ze zetten die houtstukken van twee el vast rondom talrijke en lange nagels. Wanneer ze zo een schip gebouwd hebben, strekken ze over die houtstukken dekbalken uit. Ze gebruiken helemaal geen ribben. Aan de binnenkant stoppen ze de naden dicht met papyrus. Ze maken één stuurriem en die steken ze door de kielbalk. Ze gebruiken een mast van acaciahout en zeilen van papyrus. Die boten kunnen 6

137 ποταμὸν οὐ δύναται πλέειν, ἢν μὴ λαμπρὸς ἄνεμος ἐπέχῃ, ἐκ γῆς δὲ παρέλκεται, κατὰ ῥόον δὲ κομίζεται ὧδε [4] ἔστι ἐκ μυρίκης πεποιημένη θύρη 4, κατερραμμένη 5 ῥιπὶ 6 καλάμων 7, καὶ λίθος τετρημένος 8 διτάλαντος μάλιστά κῃ σταθμόν 9 τούτων τὴν μὲν θύρην δεδεμένην κάλῳ 0 ἔμπροσθε τοῦ πλοίου ἀπιεῖ ἐπιφέρεσθαι, τὸν δὲ λίθον ἄλλῳ κάλῳ ὄπισθε. [5] ἡ μὲν δὴ θύρη τοῦ ῥόου ἐμπίπτοντος χωρέει ταχέως καὶ ἕλκει τὴν βᾶριν (τοῦτο γὰρ δὴ οὔνομα ἐστὶ τοῖσι πλοίοισι τούτοισι), ὁ δὲ λίθος ὄπισθε ἐπελκόμενος καὶ ἐὼν ἐν βυσσῷ 4 κατιθύνει 5 τὸν πλόον. ἔστι δέ σφι τὰ πλοῖα ταῦτα πλήθεϊ πολλά, καὶ ἄγει ἔνια πολλὰς χιλιάδας ταλάντων 6. [.97.] Vaart landinwaarts bij overstromingen ἐπεὰν δὲ ἐπέλθῃ ὁ Νεῖλος τὴν χώρην, αἱ πόλιες μοῦναι φαίνονται ὑπερέχουσαι, μάλιστά κῃ ἐμφερέες τῇσι ἐν τῷ Αἰγαίῳ πόντῳ νήσοισι τὰ μὲν γὰρ ἄλλα τῆς Αἰγύπτου πέλαγος γίνεται, αἱ δὲ πόλιες μοῦναι ὑπερέχουσι. πορθμεύονται 7 ὦν, ἐπεὰν τοῦτο γένηται, οὐκέτι κατὰ τὰ ῥέεθρα 8 τοῦ ποταμοῦ ἀλλὰ διὰ μέσου τοῦ πεδίου. [] ἐς μέν γε Μέμφιν ἐκ Ναυκράτιος ἀναπλώοντι 9 παρ αὐτὰς τὰς πυραμίδας γίνεται ὁ πλόος ἔστι δὲ οὐδ οὗτος, ἀλλὰ παρὰ τὸ ὀξὺ 0 τοῦ Δέλτα καὶ παρὰ Κερκάσωρον πόλιν ἐς δὲ Ναύκρατιν ἀπὸ θαλάσσης καὶ Κανώβου διὰ πεδίου πλέων ἥξεις κατ Ἄνθυλλάν τε πόλιν καὶ τὴν Ἀρχάνδρου καλευμένην. λαμπρός sterk ἐπέχω sturen μυρίκη ἡ tamarisk 4 θύρη deur, raam, opening 5 καταρράπτω vast vlechten 6 ῥίψ, ῥιπός ἡ teen, twijg 7 κάλαμος ὁ riet, halm 8 τετρημένος doorboord 9 σταθμός gewicht 0 κάλως, -ω ὁ koord ἔμπροσθε + gen. aan de voorkant van ὄπισθε aan de achterkant βᾶρις ἡ boot 4 βυσσός ὁ diepte 5 κατιθύνω richten 6 τάλαντον τό een talent, 7 kg 7 παρθμεύομαι oversteken 8 ῥεέθρον τό stroom 9 ἀναπλώω landinwaarts varen 0 τὸ ὀξὺ de punt 7

138 niet tegen de stroom van de rivier varen, tenzij er een gunstige wint staat, maar ze worden vanaf het land langs de oever getrokken en zo worden ze over de stroom vervoerd: [4] er is van tamarisk een deur gemaakt, die aaneen gevlochten is met de tenen van riet en er is een steen met een gat erin geboord ongeveer twee talenten zwaar. Van die twee laat men de deur vast gebonden met een touw aan de voorkant van het schip los om meegenomen te worden, maar de steen met een ander touw vastgebonden laat men aan de achterkant gaan. [5] Die deur dan gaat snel, wanneer de stroom die overvalt en hij trekt de baris mee (want zo heten die schepen) en de steen geeft, terwijl die van achteren meegesleurd wordt en in de diepte ligt, de boot richting. Zij hebben een grote hoeveelheid van die schepen en sommige vervoeren vele duizenden talenten. [.97.] Wanneer de Nijl over het land is gestroomd, blijken alleen de steden erboven uit te steken, terwijl ze ongeveer op de eilanden in de Egeïsche zee lijken. Want de rest van Egypte is dan zee en alleen de steden steken er bovenuit. Wanneer dat gebeurt, steekt men dan niet meer over via de rivierbeddingen, maar dwars door de vlakt. [] Wanneer men naar Memphis vanuit Naukratis landinwaarts vaart, vaart men normaal langs de piramiden. Maar die vaarroute is niet zo, maar die gaat langs de punt van de Delta en langs de stad Kerkasoros. Je zult als je vanaf de zee en Kanobos door de vlakte vaart naar Naukratis bij de stad Anthulla komen en bij die stad die van Archandros genoemd wordt. 8

139 [.98.] Archandroupolis τουτέων δὲ ἡ μὲν Ἄνθυλλα ἐοῦσα λογίμη πόλις ἐς ὑποδήματα ἐξαίρετος δίδοται τοῦ αἰεὶ βασιλεύοντος Αἰγύπτου τῇ γυναικί (τοῦτο δὲ γίνεται ἐξ ὅσου ὑπὸ Πέρσῃσι ἐστὶ Αἴγυπτος), [] ἡ δὲ ἑτέρη πόλις δοκέει μοι τὸ οὔνομα ἔχειν ἀπὸ τοῦ Δαναοῦ γαμβροῦ Ἀρχάνδρου τοῦ Φθίου 4 τοῦ Ἀχαιοῦ καλέεται γὰρ δὴ Ἀρχάνδρου πόλις. εἴη δ ἂν καὶ ἄλλος τις Ἄρχανδρος, οὐ μέντοι γε Αἰγύπτιον τὸ οὔνομα. [.99.] Vanaf nu Egyptische verhalen μέχρι μὲν τούτου ὄψις τε ἐμὴ καὶ γνώμη καὶ ἱστορίη ταῦτα λέγουσα ἐστί, τὸ δὲ ἀπὸ τοῦδε Αἰγυπτίους ἔρχομαι λόγους ἐρέων κατὰ τὰ ἤκουον προσέσται δὲ αὐτοῖσί τι καὶ τῆς ἐμῆς ὄψιος. [] Μῖνα 5 τὸν πρῶτον βασιλεύσαντα Αἰγύπτου οἱ ἱρέες ἔλεγον τοῦτο μὲν ἀπογεφυρῶσαι 6 τὴν Μέμφιν. τὸν γὰρ ποταμὸν πάντα ῥέειν παρὰ τὸ ὄρος τὸ ψάμμινον 7 πρὸς Λιβύης, τὸν δὲ Μῖνα ἄνωθεν, ὅσον τε λογίμος voornaam ὑποδήμα τό sandaal γαμβρός ὁ schoonzoon 4 Φθίος ὁ Phthios, de zoon van Achaios 5 Μίν ὁ Min 6 ἀπογεφυρόω indijken 7 ψάμμινος zand- 9

140 [.98.] Van die steden wordt Anthulla als aanzienlijke en uitgelezen stad voor schoeisel aan de vrouw van hem die altijd koning van Egypte is, gegeven (dat gebeurt sinds Egypte onder de Perzen is), [] de andere stad schijnt mij toe zijn naam te ontlenen aan Danaos de schoonzoon van Archandros de zoon van Phthios, de zoon van Achaios, want die stad wordt Archandroupolis genoemd. Er zou ook een andere Archandros kunnen zijn, maar de naam is niet Egyptisch. [.99.] Tot hier zijn het mijn waarneming en inzicht en onderzoek, die dat zeggen, maar vanaf nu ga ik Egyptische verhalen vertellen zoals ik die hoorde. Daarbij zal ook iets van wat ik gezien heb, zijn. [] De priesters zeiden dat Min die de eerste koning van Egypte was enerzijds Memphis ingedijkt heeft, want volgens hen stroomde heel de rivier langs het zandgebergte aan de kant van 40

141 ἑκατὸν σταδίους ἀπὸ Μέμφιος, τὸν πρὸς μεσαμβρίης ἀγκῶνα προσχώσαντα τὸ μὲν ἀρχαῖον ῥέεθρον ἀποξηρῆναι 4, τὸν δὲ ποταμὸν ὀχετεῦσαι 5 τὸ μέσον τῶν ὀρέων ῥέειν. [] ἔτι δὲ καὶ νῦν ὑπὸ Περσέων ὁ ἀγκὼν οὗτος τοῦ Νείλου ὡς ἀπεργμένος 6 ῥέῃ ἐν φυλακῇσι μεγάλῃσι ἔχεται, φρασσόμενος 7 ἀνὰ πᾶν ἔτος εἰ γὰρ ἐθελήσει ῥήξας ὑπερβῆναι ὁ ποταμὸς ταύτῃ, κίνδυνος πάσῃ Μέμφι κατακλυσθῆναι 8 ἐστί. [4] ὡς δὲ τῷ Μῖνι τούτῳ τῷ πρώτῳ γενομένῳ βασιλέι χέρσον 9 γεγονέναι τὸ ἀπεργμένον, τοῦτο μὲν ἐν αὐτῷ πόλιν κτίσαι ταύτην ἥτις νῦν Μέμφις καλέεται ἔστι γὰρ καὶ ἡ Μέμφις ἐν τῷ στεινῷ 0 τῆς Αἰγύπτου ἔξωθεν δὲ αὐτῆς περιορύξαι λίμνην ἐκ τοῦ ποταμοῦ πρὸς βορέην τε καὶ πρὸς ἑσπέρην (τὸ γὰρ πρὸς τὴν ἠῶ αὐτὸς ὁ Νεῖλος ἀπέργει), τοῦτο δὲ τοῦ Ἡφαίστου τὸ ἱρὸν ἱδρύσασθαι ἐν αὐτῇ, ἐὸν μέγα τε καὶ ἀξιαπηγητότατον. μεσαμβρίη het zuiden ἀγκών ὁ, ῶνος bocht προσχόω met een dijk vormen 4 ἀποξηραίνω droogleggen 5 ὀχετεύω kanaliseren 6 ἀπείργω indammen 7 φράσσω indammen 8 κατακλύζω overspoelen 9 χέρσος tot het vaste land behorend 0 στεινός smal λίμνη ἡ baai ἱδρύομαι stichten ἀξιαπήγητος vermeldenswaard 4

142 Libuè en heeft Min stroomopwaarts ongeveer 00 stadiën vanaf Memphis door de bocht in het zuiden ingedijkt te hebben de oude bedding drooggelegd en de rivier gekanaliseerd, zodat hij midden tussen de bergen stroomde. [] Ook nu nog wordt door de Perzen die bocht van de Nijl zwaar bewaakt, opdat die ingedamd stroomt: hij wordt jaarlijks ingedamd. Want als de rivier daar door de dijken wil breken en buiten zijn oevers wil treden, dan bestaat het gevaar voor heel Memphis overstroomd te worden. [4] Toen het afgedamde terrein door die Min, die de eerste koning is geweest, drooggelegd was, heeft hij daar die stad gesticht, die nu Memphis heet, want ook Memphis ligt in het smalle deel van Egypte. Daarbuiten groef hij een meer vanuit de rivier richting noorden en westen (want het oostelijk deel wordt door de Nijl zelf afgesloten), en hij heeft anderzijds dat heiligdom van Hefaistos in die stad gebouwd: het is groot en zeer beschrijvenswaardig. 4

143 [.90.] Nijldoden ὃς δ ἂν ἢ αὐτῶν Αἰγυπτίων ἢ ξείνων ὁμοίως ὑπὸ κροκοδείλου ἁρπασθεὶς ἢ ὑπ αὐτοῦ τοῦ ποταμοῦ φαίνηται τεθνεώς, κατ ἣν ἂν πόλιν ἐξενειχθῇ, τούτους πᾶσα ἀνάγκη ἐστὶ ταριχεύσαντας αὐτὸν καὶ περιστείλαντας ὡς κάλλιστα θάψαι ἐν ἱρῇσι θήκῃσι [] οὐδὲ ψαῦσαι 4 ἔξεστι αὐτοῦ ἄλλον οὐδένα οὔτε τῶν προσηκόντων οὔτε τῶν φίλων, ἀλλά μιν οἱ ἱρέες 5 αὐτοὶ τοῦ Νείλου ἅτε 6 πλέον τι ἢ ἀνθρώπου νεκρὸν χειραπτάζοντες 7 θάπτουσι. [.9.] Het heiligdom van Perseus Ἑλληνικοῖσι δὲ νομαίοισι 8 φεύγουσι χρᾶσθαι, τὸ δὲ σύμπαν 9 εἰπεῖν 0, μηδ ἄλλων μηδαμὰ μηδαμῶν ἀνθρώπων νομαίοισι. οἱ μέν νυν ἄλλοι Αἰγύπτιοι οὕτω τοῦτο φυλάσσουσι, ἔστι δὲ Χέμμις πόλις μεγάλη νομοῦ τοῦ Θηβαϊκοῦ ἐγγὺς Νέης πόλιος [] ἐν ταύτῃ τῇ πόλι ἐστὶ Περσέος τοῦ Δανάης ἱρὸν τετράγωνον, πέριξ δὲ αὐτοῦ φοίνικες 4 πεφύκασι. τὰ δὲ πρόπυλα 5 τοῦ ἱροῦ λίθινα ἐστὶ κάρτα μεγάλα ἐπὶ δὲ αὐτοῖσι ἀνδριάντες 6 δύο ἑστᾶσι λίθινοι μεγάλοι. ἐν δὲ τῷ περιβεβλημένῳ 7 τούτῳ νηός 8 τε ἔνι καὶ ἄγαλμα ἐν αὐτῷ ἐνέστηκε τοῦ Περσέος. [] οὗτοι οἱ Χεμμῖται λέγουσι τὸν Περσέα πολλάκις μὲν ἀνὰ τὴν γῆν φαίνεσθαί σφι πολλάκις, δὲ ἔσω τοῦ ἱροῦ, σανδάλιόν 9 τε αὐτοῦ πεφορημένον 0 εὑρίσκεσθαι ἐὸν τὸ μέγαθος δίπηχυ, τὸ ἐπεὰν φανῇ, ὁμοίως evenzeer ἐκφέρω aan land brengen περιστέλλω omhullen, de laatste eer bewijzen 4 ψαύω + gen. aanraken 5 ἱρεύς ὁ priester 6 ἅτε evenals 7 χειραπτάζω behandelen 8 νόμαιον τό gewoonte 9 τὸ σύμπαν kort en goed 0 infinitivus absolutus νομός ὁ gebied τετράγωνος vierhoekig πέριξ + gen. rond 4 φοῖνιξ ἡ -ικος palm 5 πρόπυλα τά voorhof, ingang 6 ἀνδράς, -/άντος beeld 7 περιβεβλημένον τό omheinde ruimte 8 νηός ὁ tempel 9 σανδάλιόν τό sandaal 0 φορέω dragen 4

144 [.90.] Het is absoluut noodzakelijk dat wie hetzij van de Egyptenaren zelf of van vreemden zonder onderscheid door een krokodil meegesleurd of door de rivier zelf dood blijkt, door de inwoners van de stad waar hij aanspoelt, gebalsemd en zo mooi mogelijk opebaard begraven wordt in een gewijd graf. [] En niemand verder van zijn verwanten of vrienden mag hem aanraken, maar de priesters zelf van de Nijl begraven hem, waarbij zij hem behandelen als was hij meer dan een mens. [.9.] Ze verwaardigen zich niet Griekse gewoonten te gebruiken en om het kort en goed te zeggen, zelfs niet die van ook maar enige, andere mensen. De overige Egyptenaren nu houden dat zo in stand, maar er is een grote stad Chemmis in het gebied van Thebe dichtbij Nea polis. [] In die stad is een vierhoekig heiligdom van Perseus de zoon van Danaè en daaromheen staan palmen gegroeid. De entree van het heiligdom is van steen en zeer groot. daarop staan twee stenen, grote beelden. In die omheinde ruimte staat een tempel en daarin staat een beeld van Perseus. [] Die Chemmieten zeggen dat Perseus dikwijls aan hen en dikwijls in de tempel verschijnt en dat er een gedragen sandaal van hem gevonden wordt, die twee el groot is en dat wanneer die zich vertoont, heel Egypte bloeit. 44

145 εὐθηνέειν ἅπασαν Αἴγυπτον. [4] ταῦτα μὲν λέγουσι, ποιεῦσι δὲ τάδε Ἑλληνικὰ τῷ Περσέι ἀγῶνα γυμνικὸν τιθεῖσι διὰ πάσης ἀγωνίης ἔχοντα, παρέχοντες ἄεθλα 4 κτήνεα 5 καὶ χλαίνας 6 καὶ δέρματα. [5] εἰρομένου δέ μευ ὅ τι σφι μούνοισι ἔωθε ὁ Περσεὺς ἐπιφαίνεσθαι καὶ ὅ τι κεχωρίδαται 7 Αἰγυπτίων τῶν ἄλλων ἀγῶνα γυμνικὸν τιθέντες, ἔφασαν τὸν Περσέα ἐκ τῆς ἑωυτῶν πόλιος γεγονέναι τὸν γὰρ Δαναὸν καὶ τὸν Λυγκέα ἐόντας Χεμμίτας ἐκπλῶσαι ἐς τὴν Ἑλλάδα, ἀπὸ δὲ τούτων γενεηλογέοντες 8 κατέβαινον ἐς τὸν Περσέα. [6] ἀπικόμενον δὲ αὐτὸν ἐς Αἴγυπτον κατ αἰτίην τὴν καὶ Ἕλληνες λέγουσι, οἴσοντα ἐκ Λιβύης τὴν Γοργοῦς κεφαλήν, ἔφασαν ἐλθεῖν καὶ παρὰ σφέας καὶ ἀναγνῶναι τοὺς συγγενέας 9 πάντας ἐκμεμαθηκότα δέ μιν ἀπικέσθαι ἐς Αἴγυπτον τὸ τῆς Χέμμιος οὔνομα, πεπυσμένον παρὰ τῆς μητρός. ἀγῶνα δέ οἱ γυμνικὸν αὐτοῦ κελεύσαντος ἐπιτελέειν 0. [.9.] Eten ταῦτα μὲν πάντα οἱ κατύπερθε τῶν ἑλέων οἰκέοντες Αἰγύπτιοι νομίζουσι οἱ δὲ δὴ ἐν τοῖσι ἕλεσι κατοικημένοι τοῖσι μὲν αὐτοῖσι νόμοισι χρέωνται τοῖσι καὶ οἱ ἄλλοι Αἰγύπτιοι, καὶ τὰ ἄλλα καὶ γυναικὶ μιῇ ἕκαστος αὐτῶν συνοικέει κατά περ Ἕλληνες, ἀτὰρ πρὸς εὐτελείην τῶν σιτίων τάδε σφι ἄλλα ἐξεύρηται. [] ἐπεὰν πλήρης γένηται ὁ ποταμὸς καὶ τὰ πεδία πελαγίσῃ 4, φύεται ἐν τῷ ὕδατι κρίνεα 5 πολλά, τὰ Αἰγύπτιοι καλέουσι λωτόν ταῦτ ἐπεὰν δρέψωσι 6 αὐαίνουσι 7 πρὸς εὐθηνέω gedijen, bloeien ἀγωνία ἡ sport ἔχω διά + gen. bevatten 4 ἄεθλον τό kampprijs 5 κτῆνος τό stuk vee 6 χλαῖνα ἡ mantel 7 χωρίζω afzonderen 8 γενεηλογέω een stamboom maken van 9 συγγενής verwant 0 ἐπιτελέω voltrekken κατύπερθε + gen. boven ἕλος τό moeras εὐτελείη ἡ goedkoopheid 4 πελαγίζω overstroomd zijn 5 κρίνεα τά lelies 6 δρέπω plukken 7 αὐαίνω drogen 45

146 [4] Dat zeggen ze en ze verrichten de volgende Griekse handelingen voor Perseus: ze organiseren een athletiekwedstrijd, die iedere sport bevat en als prijzen loven ze vee en mantels en huiden uit. [5] En toen ik vroeg waarom Perseus alleen aan hen gewoon is te verschijnen en waarom zij gebroken hebben met de rest van de Egyptenaren door een athletiek wedstrijd te organiseren, zeiden ze dat Perseus uit de stad van hen stamde; dat namelijk Danaos en Lugkeus als Chemmieten weggevaren waren naar Griekenland en terwijl zij vanaf hem een stamboom maakten, kwamen ze bij Perseus terecht. [6] Zij zeiden dat hij na aankomst in Egypte om die reden die ook de Grieken vertellen, namelijk om uit Libuè het Gorgohoofd te brengen, ook bij hen gekomen was en al zijn verwanten herkende; en dat hij in Egypte gekomen was, toen hij de naam Chemmis te weten gekomen was; hij had die vernomen van zijn moeder; dat zij ter ere van hem op zijn bevel de wedstrijd organiseren. [.9.] Dat alles menen de Egyptenaren die boven de moerassen wonen. Zij dan die in de moerassen wonen, gebruiken dezelfde gewoonten als de rest van de Egyptenaren en afgezien van de overige gebruiken woont een ieder ook met één vrouw samen precies zoals de Grieken, maar om het eten goedkoop te houden is door hen nog het volgende uitgevonden. [] Wanneer de rivier vol is en de vlakten overstroomd zijn, groeien er in het water vele lelies, die de Egyptenaren lotos noemen. Wanneer ze die geplukt hebben, drogen ze die in de zon 46

147 ἥλιον καὶ ἔπειτα τὸ ἐκ μέσου τοῦ λωτοῦ, τῇ μήκωνι ἐὸν ἐμφερές, πτίσαντες ποιεῦνται ἐξ αὐτοῦ ἄρτους ὀπτοὺς πυρί. [] ἔστι δὲ καὶ ἡ ῥίζα 4 τοῦ λωτοῦ τούτου ἐδωδίμη 5 καὶ ἐγγλύσσει 6 ἐπιεικέως 7, ἐὸν στρογγύλον 8, μέγαθος κατὰ μῆλον. [4] ἔστι δὲ καὶ ἄλλα κρίνεα ῥόδοισι ἐμφερέα, ἐν τῷ ποταμῷ γινόμενα καὶ ταῦτα, ἐξ ὧν ὁ καρπὸς ἐν ἄλλῃ κάλυκι 9 παραφυομένῃ ἐκ τῆς ῥίζης γίνεται, κηρίῳ 0 σφηκῶν ἰδέην ὁμοιότατον ἐν τούτῳ τρωκτὰ ὅσον τε πυρὴν 4 ἐλαίης ἐγγίνεται συχνά, τρώγεται δὲ καὶ ἁπαλὰ 5 ταῦτα καὶ αὖα 6. [5] τὴν δὲ βύβλον 7 τὴν ἐπέτειον 8 γινομένην ἐπεὰν ἀνασπάσωσι ἐκ τῶν ἑλέων, τὰ μὲν ἄνω αὐτῆς ἀποτάμνοντες ἐς ἄλλο τι τρέπουσι 9, τὸ δὲ κάτω λελειμμένον ὅσον τε ἐπὶ πῆχυν τρώγουσι 0 καὶ πωλέουσι οἳ δὲ ἂν καὶ κάρτα βούλωνται χρηστῇ τῇ βύβλῳ χρᾶσθαι, ἐν κλιβάνῳ διαφανέι πνίξαντες 4 οὕτω τρώγουσι. οἳ δὲ τινὲς αὐτῶν ζῶσι ἀπὸ τῶν ἰχθύων μοῦνον, τοὺς ἐπεὰν λάβωσι καὶ ἐξέλωσι τὴν κοιλίην, αὐαίνουσι πρὸς ἥλιον καὶ ἔπειτα αὔους ἐόντας σιτέονται. μήκων ἡ papaver ἐμφερής + dat. lijkend op πτίσσω door stampen pellen, dorsen 4 ἡ ῥίζα wortel 5 ἐδωδίμος eetbaar 6 ἐγγλύσσω zoet zijn 7 ἐπιεικέως tamelijk 8 στρογγύλος rond 9 κάλυξ ἡ bloemkelk 0 κηρίον τό was, raat σφήξ ὁ, σφήκος wesp ἰδέη ἡ vorm τρωκτός eetbaar 4 πυρήν ὁ pit 5 ἁπαλός zacht, mals, vers 6 αὖος droog 7 βύβλος ἡ papyrus 8 ἐπέτειος jaarlijks 9 τρέπω gebruiken 0 τρώγω eten πωλέω verkopen κλίβανος oven διαφανής gloeiend 4 πνίγω stoven 47

148 en daarna maken ze van het hart van de lotos, die op de papaver lijkt, door die te dorsen broden die in vuur gebakken zijn. [] Ook de wortel van die lotos is eetbaar en die is tamelijk zoet; het is rond en groot als een appel. [4] Er zijn ook andere lelies, die op rozen lijken en ook die groeien in de rivier; aan hen groeit een vrucht in een andere bloemkelk, die daarnaast uit de wortel groeit en in uiterlijk zeer lijkt op de raat van wespen. Daarin ontstaan talrijke eetbare zaden zoals de pit van een olijf en ook die eet men en vers en gedroogd. [5] Wanneer men de papyrus die jaarlijks groeit uit de moerassen omhoog trekt, snijden ze het bovenste deel af en gebruiken ze dat voor iets anders, maar het onderste deel, dat over is en ongeveer een el lang is eten ze en verkopen ze. De mensen die ook de papyrus zeer lekker willen consumeren, stoven die in een gloeiende oven en eten die zo. Al wie van hen slechts van vissen leven, drogen die vissen in de zon, wanneer ze die gevangen hebben en de ingewanden eruit gehaald hebben en daarna, wanneer ze droog zijn, eten ze die. 48

149 [.9.] Vissen οἱ δὲ ἰχθύες οἱ ἀγελαῖοι ἐν μὲν τοῖσι ποταμοῖσι οὐ μάλα γίνονται, τρεφόμενοι δὲ ἐν τῇσι λίμνῃσι τοιάδε ποιεῦσι. ἐπεάν σφεας ἐσίῃ οἶστρος κυΐσκεσθαι, ἀγεληδὸν ἐκπλέουσι ἐς θάλασσαν ἡγέονται δὲ οἱ ἔρσενες ἀπορραίνοντες 4 τοῦ θοροῦ 5, αἳ δὲ ἑπόμεναι ἀνακάπτουσι 6 καὶ ἐξ αὐτοῦ κυΐσκονται. [] ἐπεὰν δὲ πλήρεες γένωνται ἐν τῇ θαλάσσῃ, ἀναπλώουσι ὀπίσω ἐς ἤθεα τὰ 7 ἑωυτῶν ἕκαστοι, ἡγέονται μέντοι γε οὐκέτι οἱ αὐτοί, ἀλλὰ τῶν θηλέων γίνεται ἡ ἡγεμονία ἡγεύμεναι δὲ ἀγεληδὸν ποιεῦσι οἷόν περ ἐποίευν οἱ ἔρσενες τῶν γὰρ ᾠῶν 8 ἀπορραίνουσι κατ ὀλίγους τῶν κέγχρων 9, οἱ δὲ ἔρσενες καταπίνουσι ἑπόμενοι. εἰσὶ δὲ οἱ κέγχροι οὗτοι ἰχθύες. [] ἐκ δὲ τῶν περιγινομένων καὶ μὴ καταπινομένων κέγχρων οἱ τρεφόμενοι ἰχθύες γίνονται. οἵ δ ἂν αὐτῶν ἁλῶσι 0 ἐκπλώοντες ἐς θάλασσαν, φαίνονται τετριμμένοι τὰ ἐπ ἀριστερὰ τῶν κεφαλέων, οἳ δ ἂν ὀπίσω ἀναπλώοντες, τὰ ἐπὶ δεξιὰ τετρίφαται. [4] πάσχουσι δὲ ταῦτα διὰ τόδε ἐχόμενοι τῆς γῆς ἐπ ἀριστερὰ καταπλώουσι ἐς θάλασσαν, καὶ ἀναπλώοντες ὀπίσω τῆς αὐτῆς ἀντέχονται, ἐγχριμπτόμενοι καὶ ψαύοντες ὡς μάλιστα, ἵνα δὴ μὴ ἁμάρτοιεν τῆς ὁδοῦ διὰ τὸν ῥόον. [5] ἐπεὰν δὲ πληθύνεσθαι ἄρχηται ὁ Νεῖλος, τά τε κοῖλα τῆς γῆς καὶ τὰ τέλματα τὰ παρὰ τὸν ποταμὸν πρῶτα ἄρχεται πίμπλασθαι διηθέοντος 4 τοῦ ὕδατος ἐκ τοῦ ποταμοῦ καὶ αὐτίκα τε πλέα γίνεται ταῦτα καὶ παραχρῆμα 5 ἰχθύων σμικρῶν πίμπλαται πάντα. ἀγελαῖος in scholen levend οἶστρος hevig verlangen κυΐσκομαι zwanger worden 4 ἀπορραίνω uitwerpen, kuitschieten 5 θορός ὁ zaad 6 ἀνακάπτω opslokken 7 ἤθεα τὰ gronden 8 ᾠόν τό ei, kuit 9 κέγχροι οἱ kuit 0 ἁλίσκομαι, ἑάλων gevangen genomen worden ἀντέχομαι + gen. zich vastklampen aan ἐγχρίμπτομαι strijken langs τέλμα τό uiterwaarde 4 διηθέω doorsijpelen 5 παραχρῆμα onmiddellijk 49

150 [.9.]De vissen die in scholen zwemmen komen niet veel voor in de rivieren, maar ze leven in de meren en doen het volgende. Wanneer bij hen het verlangen opkomt zich voort te planten, dan zwemmen ze in scholen naar zee. Voorop gaan de mannetjes, terwijl die hun zaad lozen en de vrouwtjes volgen en slokken het zaad op en daardoor worden ze bevrucht. [] Wanneer zij in de zee vol zijn geraakt, zwemmen ze ieder weer terug naar hun eigen gronden, maar niet meer dezelfde gaan voorop, maar de leiding is nu in handen van de vrouwtjes. Leidend doen ze in scholen precies zoals de mannetjes deden; want ze schieten nu kuit, kleine porties kuit en de mannetjes drinken die op terwijl ze volgen. Die kuit bestaat uit vissen. [] Uit de kuit die overleeft en niet opgeslokt wordt, ontstaan de vissen die voortleven. Die vissen van hen die gevangen genomen worden op hun zwemtocht naar zee, blijken aan de linkerkant van hun hoofd beschadigd en zij die op hun terugtocht gevangen genomen worden, zijn aan de rechterkant beschadigd. [4] Zij hebben die kwetsuur om de volgende reden: ze zwemmen naar zee terwijl ze aan hun linkerzijde dicht tegen het land aan zitten en wanneer ze terugzwemmen, zitten ze tegen hetzelfde land aan, terwijl zij zoveel mogelijk er langs strijken en het aanraken om te voorkomen dat zij door de stroom van hun weg af raken. [5] Wanneer de Nijl vol begint te lopen, beginnen eerst de holtes van het land en de uiterwaarden langs de rivier vol te lopen met het water uit de rivier, terwijl dat doorsijpelt en die beginnen direct vol te lopen en alles raakt onmiddellijk vol met kleine visjes. 50

151 [6] κόθεν δὲ οἰκὸς αὐτοὺς γίνεσθαι, ἐγώ μοι δοκέω κατανοέειν τοῦτο τοῦ προτέρου ἔτεος ἐπεὰν ἀπολίπῃ ὁ Νεῖλος, οἱ ἰχθύες ἐντεκόντες ᾠὰ ἐς τὴν ἰλὺν ἅμα τῷ ἐσχάτῳ ὕδατι ἀπαλλάσσονται ἐπεὰν δὲ περιελθόντος τοῦ χρόνου πάλιν ἐπέλθῃ τὸ ὕδωρ, ἐκ τῶν ᾠῶν τούτων παραυτίκα γίνονται οἱ ἰχθύες οὗτοι. καὶ περὶ μὲν τοὺς ἰχθύας οὕτω ἔχει. [.94.] De sillikuprionbomen ἀλείφατι δὲ χρέωνται Αἰγυπτίων οἱ περὶ τὰ ἕλεα οἰκέοντες ἀπὸ τῶν σιλλικυπρίων 4 τοῦ καρποῦ, τὸ καλεῦσι μὲν Αἰγύπτιοι κίκι, ποιεῦσι δὲ ὧδε. παρὰ τὰ χείλεα 5 τῶν τε ποταμῶν καὶ τῶν λιμνέων σπείρουσι τὰ σιλλικύπρια [] ταῦτα, τὰ ἐν Ἕλλησι αὐτόματα ἄγρια 6 φύεται ταῦτα ἐν τῇ Αἰγύπτῳ σπειρόμενα καρπὸν φέρει πολλὸν μὲν δυσώδεα 7 δέ τοῦτον ἐπεὰν συλλέξωνται, οἳ μὲν κόψαντες ἀπιποῦσι 8, οἳ δὲ καὶ φρύξαντες 9 ἀπέψουσι 0, καὶ τὸ ἀπορρέον ἀπ αὐτοῦ συγκομίζονται. ἔστι δὲ πῖον καὶ οὐδὲν ἧσσον τοῦ ἐλαίου τῷ λύχνῳ προσηνές, ὀδμὴν δὲ βαρέαν παρέχεται. [.95.] De klamboe πρὸς δὲ τοὺς κώνωπας 4 ἀφθόνους 5 ἐόντας τάδε σφι ἐστὶ μεμηχανημένα. τοὺς μὲν τὰ ἄνω 6 τῶν ἑλέων οἰκέοντας οἱ πύργοι 7 ὠφελέουσι, ἐς τοὺς ἀναβαίνοντες κοιμῶνται οἱ γὰρ κώνωπες ὑπὸ τῶν ἀνέμων οὐκ οἷοί τε εἰσὶ ὑψοῦ 8 πέτεσθαι. οἰκὸς ἐστι het is logisch, natuurlijk ἀπολείπω te kort schieten, droog vallen ἰλύς ἡ slijk 4 σιλλικύπριον τό Egyptische wonderboom 5 χεῖλος τό lip, rand 6 ἄγριος in het wild groeiend 7 δυσώδης stinkend 8 ἀπιπόω uitpersen 9 φρύγω roosteren 0 ἀφέψω afkoken πίων vet προσηνής geschikt ὀδμή ἡ geur 4 κώνωψ, -ωπος mug 5 ἄφθονος overvloedig 6 τὰ ἄνω + gen. de gebieden boven, hoger dan 7 πύργος ὁ toren 8 ὑψοῦ hoog 5

152 [6] Ik meen dat te bedenken, waarvandaan het logisch is dat die komen. Wanneer het waterpeil van de Nijl in het jaar daarvoor daalt, gaan de vissen, na kuit geschoten te hebben in het slijk, samen met de rand van het water weg. Wanneer er weer water overheen komt na het verstrijken van de tijd, worden die vissen onmiddellijk uit die eieren geboren. En zo zit het met die vissen. [.94.] De Egyptenaren die verspreid over de moerassen wonen gebruiken olie van de vrucht van de sillikuprionbomen, die de Egyptenaren Kiki noemen en ze maken die olie als volgt. Ze zaaien die sillikuprionbomen, die in het gebied van de Grieken vanzelf in het wild groeien, langs de randen van de rivieren en meren. In Egypte worden die gezaaid en ze dragen veel vruchten, die wel stinken. Wanneer ze die verzameld hebben, slaan sommigen die open en persen ze en anderen koken ze af na ze zelfs geroosterd te hebben. Ze brengen wat eruit stroomt bijeen. Het is vet en geenszins minder geschikt voor een luchter dan olijfolie, maar het geeft wel een zware reuk. [.95.] Tegen de talloze muggen is door hen het volgende bedacht. Zij die de gebieden hoger dan de moerassen bewonen hebben baat van hun torens. Zij beklimmen die en slapen daar. Want de muggen zijn door de winden niet in staat hoog te vliegen. 5

153 [] τοῖσι δὲ περὶ τὰ ἕλεα οἰκέουσι τάδε ἀντὶ τῶν πύργων ἄλλα μεμηχάνηται πᾶς ἀνὴρ αὐτῶν ἀμφίβληστρον ἔκτηται, τῷ τῆς μὲν ἡμέρης ἰχθῦς ἀγρεύει, τὴν δὲ νύκτα τάδε αὐτῷ χρᾶται ἐν τῇ ἀναπαύεται κοίτῃ, περὶ ταύτην ἵστησι τὸ ἀμφίβληστρον καὶ ἔπειτα ἐνδὺς ὑπ αὐτὸ κατεύδει. [] οἱ δὲ κώνωπες, ἢν μὲν ἐν ἱματίῳ ἐνειλιξάμενος εὕδῃ ἢ σινδόνι, διὰ τούτων δάκνουσι, διὰ δὲ τοῦ δικτύου 4 οὐδὲ πειρῶνται ἀρχήν 5. [.96.] Schepen van Acacia τὰ δὲ δὴ πλοῖά σφι, τοῖσι φορτηγέουσι 6, ἐστὶ ἐκ τῆς ἀκάνθης 7 ποιεύμενα, τῆς ἡ μορφὴ μὲν ἐστὶ ὁμοιοτάτη τῷ Κυρηναίῳ 8 λωτῷ, τὸ δὲ δάκρυον κόμμι ἐστί. ἐκ ταύτης ὦν τῆς ἀκάνθης κοψάμενοι ξύλα 9 ὅσον τε 0 διπήχεα πλινθηδὸν συντιθεῖσι ναυπηγεύμενοι τρόπον τοιόνδε [] περὶ γόμφους πυκνοὺς καὶ μακροὺς περιείρουσι 4 τὰ διπήχεα ξύλα ἐπεὰν δὲ τῷ τρόπῳ τούτῳ ναυπηγήσωνται, ζυγὰ 5 ἐπιπολῆς 6 τείνουσι αὐτῶν νομεῦσι 7 δὲ οὐδὲν χρέωνται ἔσωθεν δὲ τὰς ἁρμονίας 8 ἐν ὦν ἐπάκτωσαν 9 τῇ βύβλῳ 0. ἀκανθίνῳ χρέωνται, ἱστίοισι δὲ βυβλίνοισι. ταῦτα τὰ πλοῖα ἀνὰ μὲν τὸν ποταμὸν οὐ δύναται πλέειν, ἢν μὴ λαμπρὸς ἄνεμος ἐπέχῃ, ἐκ γῆς δὲ ἀμφίβληστρον τό net ἀγρεύω jagen op κοίτη ἡ bed 4 δίκτυον τό net 5 οὐ ἀρχήν helemaal niet 6 φορτηγέω lading vervoeren 7 ἄκανθα ἡ doornstruik, acacia 8 Κυρηναῖος van Kurene 9 ξύλον τό plank 0 ὅσον τε ongeveer πλινθηδόν in de vorm van een baksteen ναυπηγέομαι schepen bouwen γόμφος ὁ nagel 4 περιείρω rondom erin slaan en vastzetten 5 ζυγόν τό dekbalk, roeibank 6 ἐπιπολῆς aan de oppervlakte; + gen. op 7 νομεύς ὁ rib (van een schip) 8 ἁρμονία ἡ samenvoeging, naad 9 πακτόω dichtstoppen 0 βύβλος ἡ papyros ἱστίον τό zeil λαμπρός sterk ἐπέχω sturen 5

154 [] Maar zij die in de moerassen wonen hebben de volgende oplossing in plaats van die torens bedacht: iedere man van hen heeft een net, waarmee hij overdag op vissen jaagt, maar s nacht gebruikt hij die als volgt: rond het bed waarin hij slaapt, plaatst hij dat net en daarna kruipt hij daaronder en slaapt hij. [] Als men in een mantel gewikkeld slaapt of in een doek, steken die muggen daar doorheen, maar door het net proberen ze het zelfs helemaal niet. [.96.] Hun schepen, waarmee ze vrachten vervoeren, zijn gemaakt van de acacia, waarvan de vorm het meest gelijk is aan die van de Kureneïsche lotos, maar waarvan de hars gom is. Uit die acacia hakken ze hout van ongeveer twee el in de vorm van een baksteen en bij het bouwen van een schip voegen ze die op de volgende wijze samen. Ze zetten die houtstukken van twee el vast rondom talrijke en lange nagels. Wanneer ze zo een schip gebouwd hebben, strekken ze dekbalken over die houtstukken uit. Ze gebruiken helemaal geen ribben. Aan de binnenkant stoppen ze de naden dicht met papyrus. Ze maken één stuurriem en die steken ze door de kielbalk. 54

155 [] πηδάλιον δὲ ἓν ποιεῦνται, καὶ τοῦτο διὰ τῆς τρόπιος διαβύνεται. ἱστῷ 4 δὲ παρέλκεται, κατὰ ῥόον δὲ κομίζεται ὧδε [4] ἔστι ἐκ μυρίκης 5 πεποιημένη θύρη 6, κατερραμμένη 7 ῥιπὶ 8 καλάμων 9, καὶ λίθος τετρημένος 0 διτάλαντος μάλιστά κῃ σταθμόν τούτων τὴν μὲν θύρην δεδεμένην κάλῳ ἔμπροσθε τοῦ πλοίου ἀπιεῖ ἐπιφέρεσθαι, τὸν δὲ λίθον ἄλλῳ κάλῳ ὄπισθε 4. [5] ἡ μὲν δὴ θύρη τοῦ ῥόου ἐμπίπτοντος χωρέει ταχέως καὶ ἕλκει τὴν βᾶριν 5 (τοῦτο γὰρ δὴ οὔνομα ἐστὶ τοῖσι πλοίοισι τούτοισι), ὁ δὲ λίθος ὄπισθε ἐπελκόμενος καὶ ἐὼν ἐν βυσσῷ 6 κατιθύνει 7 τὸν πλόον. ἔστι δέ σφι τὰ πλοῖα ταῦτα πλήθεϊ πολλά, καὶ ἄγει ἔνια πολλὰς χιλιάδας ταλάντων 8. [.97.] Vaart landinwaarts bij overstromingen ἐπεὰν δὲ ἐπέλθῃ ὁ Νεῖλος τὴν χώρην, αἱ πόλιες μοῦναι φαίνονται ὑπερέχουσαι, μάλιστά κῃ ἐμφερέες τῇσι ἐν τῷ Αἰγαίῳ πόντῳ νήσοισι τὰ μὲν γὰρ ἄλλα τῆς Αἰγύπτου πέλαγος γίνεται, αἱ δὲ πόλιες μοῦναι ὑπερέχουσι. πορθμεύονται 9 ὦν, ἐπεὰν τοῦτο γένηται, οὐκέτι κατὰ τὰ ῥέεθρα 0 τοῦ ποταμοῦ ἀλλὰ διὰ μέσου τοῦ πεδίου. [] ἐς μέν γε Μέμφιν ἐκ Ναυκράτιος ἀναπλώοντι παρ αὐτὰς τὰς πυραμίδας γίνεται ὁ πλόος ἔστι δὲ οὐδ οὗτος, ἀλλὰ παρὰ τὸ ὀξὺ τοῦ Δέλτα καὶ παρὰ Κερκάσωρον πόλιν ἐς δὲ Ναύκρατιν πηδάλιον τό stuurriem τρόπις ἡ kielbalk διαβύνω duwen door 4 ἱστός ὁ mast 5 μυρίκη ἡ tamarisk 6 θύρη deur, raam, opening 7 καταρράπτω vast vlechten 8 ῥίψ, ῥιπός ἡ teen, twijg 9 κάλαμος ὁ riet, halm 0 τετρημένος doorboord σταθμός gewicht κάλως, -ω ὁ koord ἔμπροσθε + gen. aan de voorkant van 4 ὄπισθε aan de achterkant 5 βᾶρις ἡ boot 6 βυσσός ὁ diepte 7 κατιθύνω richten 8 τάλαντον τό 7 kg 9 παρθμεύομαι oversteken 0 ῥεέθρον τό stroom ἀναπλώω landinwaarts varen τὸ ὀξὺ de punt 55

156 ἀπὸ θαλάσσης καὶ Κανώβου διὰ πεδίου πλέων ἥξεις κατ Ἄνθυλλάν τε πόλιν καὶ τὴν Ἀρχάνδρου καλευμένην. Ze gebruiken een mast van acaciahout en zeilen van papyrus. Die boten kunnen niet tegen de stroom van de rivier varen, tenzij er een gunstige wint staat, maar ze worden vanaf het land langs de oever getrokken en zo worden ze over de stroom vervoerd: [4] er is van tamarisk een deur gemaakt, die aaneen gevlochten is met de tenen van riet en er is een steen met een gat erin geboord ongeveer twee talenten zwaar. Van die twee laat men de deur vastgebonden met een touw aan de voorkant van het schip los om meegenomen te worden, maar de steen met een ander touw vastgebonden laat men aan de achterkant gaan [5] Die deur dan gaat snel, wanneer de stroom die overvalt en hij trekt de baris mee (want zo heten die schepen) en de steen geeft, terwijl die van achteren meegesleurd wordt en in de diepte ligt, de boot richting. Zij hebben een grote hoeveelheid van die schepen en sommigen vervoeren vele duizenden talenten. [.97.] Wanneer de Nijl over het land is gestroomd, blijken alleen de steden erboven uit te steken, terwijl ze ongeveer op de eilanden in de Egeïsche zee lijken. Want de rest van Egypte is dan zee en alleen de steden steken er bovenuit. Wanneer dat gebeurt, steekt men dan niet meer over via de rivierbeddingen, maar dwars door de vlakte. [] Wanneer men naar Memphis vanuit Naukratis landinwaarts vaart, vaart men normaal langs de piramiden. Maar die vaarroute is niet zo, maar die gaat langs de punt van de Delta en langs de stad Kerkasoros. Je zult als je vanaf de zee en Kanobos door de vlakte vaart naar Naukratis bij de stad Anthulla komen en bij die stad die van Archandros genoemd wordt. 56

157 [.98.] Archandroupolis τουτέων δὲ ἡ μὲν Ἄνθυλλα ἐοῦσα λογίμη πόλις ἐς ὑποδήματα ἐξαίρετος δίδοται τοῦ αἰεὶ βασιλεύοντος Αἰγύπτου τῇ γυναικί (τοῦτο δὲ γίνεται ἐξ ὅσου ὑπὸ Πέρσῃσι ἐστὶ Αἴγυπτος), [] ἡ δὲ ἑτέρη πόλις δοκέει μοι τὸ οὔνομα ἔχειν ἀπὸ τοῦ Δαναοῦ γαμβροῦ Ἀρχάνδρου τοῦ Φθίου 4 τοῦ Ἀχαιοῦ καλέεται γὰρ δὴ Ἀρχάνδρου πόλις. εἴη δ ἂν καὶ ἄλλος τις Ἄρχανδρος, οὐ μέντοι γε Αἰγύπτιον τὸ οὔνομα. [.99.] Memphis μέχρι μὲν τούτου ὄψις τε ἐμὴ καὶ γνώμη καὶ ἱστορίη ταῦτα λέγουσα ἐστί, τὸ δὲ ἀπὸ τοῦδε Αἰγυπτίους ἔρχομαι λόγους ἐρέων κατὰ τὰ ἤκουον προσέσται δὲ αὐτοῖσί τι καὶ τῆς ἐμῆς ὄψιος. [] Μῖνα 5 τὸν πρῶτον βασιλεύσαντα Αἰγύπτου οἱ ἱρέες ἔλεγον τοῦτο μὲν ἀπογεφυρῶσαι 6 τὴν Μέμφιν. τὸν γὰρ ποταμὸν πάντα ῥέειν παρὰ τὸ ὄρος τὸ ψάμμινον 7 πρὸς Λιβύης, τὸν δὲ Μῖνα ἄνωθεν, ὅσον τε λογίμος voornaam ὑποδήμα τό sandaal γαμβρός ὁ schoonzoon 4 Φθίος ὁ Phthios, de zoon van Achaios 5 Μίν ὁ Min 6 ἀπογεφυρόω indijken 7 ψάμμινος zand- 57

158 [.98.] Van die steden wordt Anthulla als aanzienlijke en uitgelezen stad voor schoeisel aan de vrouw van hem die altijd koning van Egypte is, gegeven (dat gebeurt sinds Egypte onder de Perzen is), [] de andere stad schijnt mij toe zijn naam te ontlenen aan Danaos de schoonzoon van Archandros, de zoon van Phthios, de zoon van Achaios, want die stad wordt Archandroupolis genoemd. Er zou ook een andere Archandros kunnen zijn, maar de naam is niet Egyptisch. [.99.] Tot hier zijn het mijn waarneming en inzicht en onderzoek, die dat zeggen, maar vanaf nu ga ik Egyptische verhalen vertellen zoals ik die hoorde. Daarbij zal ook iets van wat ik gezien heb zijn. [] De priesters zeiden dat Min die de eerste koning van Egypte was enerzijds Memphis ingedijkt heeft, want volgens hen stroomde heel de rivier langs het zandgebergte aan de kant van Libuè en heeft 58

159 ἑκατὸν σταδίους ἀπὸ Μέμφιος, τὸν πρὸς μεσαμβρίης ἀγκῶνα προσχώσαντα τὸ μὲν ἀρχαῖον ῥέεθρον ἀποξηρῆναι 4, τὸν δὲ ποταμὸν ὀχετεῦσαι 5 τὸ μέσον τῶν ὀρέων ῥέειν. [] ἔτι δὲ καὶ νῦν ὑπὸ Περσέων ὁ ἀγκὼν οὗτος τοῦ Νείλου ὡς ἀπεργμένος 6 ῥέῃ ἐν φυλακῇσι μεγάλῃσι ἔχεται, φρασσόμενος 7 ἀνὰ πᾶν ἔτος εἰ γὰρ ἐθελήσει ῥήξας ὑπερβῆναι ὁ ποταμὸς ταύτῃ, κίνδυνος πάσῃ Μέμφι κατακλυσθῆναι 8 ἐστί. [4] ὡς δὲ τῷ Μῖνι τούτῳ τῷ πρώτῳ γενομένῳ βασιλέι χέρσον 9 γεγονέναι τὸ ἀπεργμένον, τοῦτο μὲν ἐν αὐτῷ πόλιν κτίσαι ταύτην ἥτις νῦν Μέμφις καλέεται ἔστι γὰρ καὶ ἡ Μέμφις ἐν τῷ στεινῷ 0 τῆς Αἰγύπτου ἔξωθεν δὲ αὐτῆς περιορύξαι λίμνην ἐκ τοῦ ποταμοῦ πρὸς βορέην τε καὶ πρὸς ἑσπέρην (τὸ γὰρ πρὸς τὴν ἠῶ αὐτὸς ὁ Νεῖλος ἀπέργει), τοῦτο δὲ τοῦ Ἡφαίστου τὸ ἱρὸν ἱδρύσασθαι ἐν αὐτῇ, ἐὸν μέγα τε καὶ ἀξιαπηγητότατον. μεσαμβρίη het zuiden ἀγκών ὁ, ῶνος bocht προσχόω met een dijk vormen 4 ἀποξηραίνω droogleggen 5 ὀχετεύω kanaliseren 6 ἀπείργω indammen 7 φράσσω indammen 8 κατακλύζω overspoelen 9 χέρσος tot het vaste land behorend 0 στεινός smal λίμνη ἡ baai ἱδρύομαι stichten ἀξιαπήγητος vermeldenswaard 59

160 Min stroomopwaarts ongeveer 00 stadiën vanaf Memphis door de bocht in het zuiden ingedijkt te hebben de oude bedding droog gelegd en de rivier gekanaliseerd, zodat hij midden tussen de bergen stroomde. [] Ook nu nog wordt door de Perzen die bocht van de Nijl zwaar bewaakt opdat die ingedamd stroomt: hij wordt jaarlijks ingedamd. Want bals de rivier daar door de dijken wil breken en buiten zijn oevers wil treden, dan bestaat het gevaar voor heel Memphis overstroomd te worden. [4] Toen het afgedamde terrein door die Min, die de eerste koning is geweest, drooggelegd was, heeft hij daar die stad gesticht, die nu Memphis heet, want ook Memphis ligt in het smalle deel van Egypte. Daarbuiten groef hij een meer vanuit de rivier richting noorden en westen (want het oostelijk deel wordt door de Nijl zelf afgesloten), en hij heeft dat heiligdom van Hefaistos in die stad gebouwd: het is groot en zeer beschrijvenswaardig. 60

161 [.00.] Nitookris μετὰ δὲ τοῦτον κατέλεγον οἱ ἱρέες ἐκ βύβλου ἄλλων βασιλέων τριηκοσίων καὶ τριήκοντα οὐνόματα. ἐν τοσαύτῃσι δὲ γενεῇσι ἀνθρώπων ὀκτωκαίδεκα μὲν Αἰθίοπες ἦσαν, μία δὲ γυνὴ ἐπιχωρίη, οἱ δὲ ἄλλοι ἄνδρες Αἰγύπτιοι. [] τῇ δὲ γυναικὶ οὔνομα ἦν, ἥτις ἐβασίλευσε, τό περ τῇ Βαβυλωνίῃ, Νίτωκρις τὴν ἔλεγον τιμωρέουσαν 4 ἀδελφεῷ, τὸν Αἰγύπτιοι βασιλεύοντα σφέων ἀπέκτειναν, ἀποκτείναντες δὲ οὕτω ἐκείνῃ ἀπέδοσαν τὴν βασιληίην, τούτῳ τιμωρέουσαν πολλοὺς Αἰγυπτίων διαφθεῖραι δόλῳ. [] ποιησαμένην γάρ μιν οἴκημα περίμηκες 5 ὑπόγαιον 6 καινοῦν 7 τῷ λόγῳ, νόῳ δὲ ἄλλα μηχανᾶσθαι καλέσασαν δέ μιν Αἰγυπτίων τοὺς μάλιστα μεταιτίους 8 τοῦ φόνου ᾔδεε πολλοὺς ἱστιᾶν 9, δαινυμένοισι 0 δὲ ἐπεῖναι τὸν ποταμὸν δι αὐλῶνος κρυπτοῦ μεγάλου. [4] ταύτης μὲν πέρι τοσαῦτα ἔλεγον, πλὴν ὅτι αὐτήν μιν, ὡς τοῦτο ἐξέργαστο, ῥίψαι ἐς οἴκημα σποδοῦ πλέον, ὅκως ἀτιμώρητος 4 γένηται. [.0.] Moirios τῶν δὲ ἄλλων βασιλέων οὐ γὰρ ἔλεγον οὐδεμίαν ἔργων ἀπόδεξιν 5 καὶ οὐδὲν εἶναι λαμπρότητος 6, πλὴν ἑνὸς τοῦ ἐσχάτου 7 αὐτῶν Μοίριος γενεά ἡ generatie ἐπιχώριος inheems Nitokris (Oudgrieks Νίτωκρις) of Neit-Ikeret (Oudegyptisch nt-ỉkrt) was de laatste Vroegdynastieke farao/koningin van de 6e Dynastie van het Egypte. Nitokris wordt genoemd in de Historiën van Herodotus en in het werk van Manetho, in het laatste geval ook onder de naam Netikreti. 4 τιμωρέω + dat. wreken 5 περιμήκης zeer lang 6 ὑπόγαιος ondergronds 7 καινόω revolutionair zijn 8 μεταίτιος + gen. schuldig aan 9 ἱστιάω onthalen 0 δαίνυμαι eten ἐφίημι toelaten αὐλών ὁ, -ῶνος kanaal σποδός ἡ as 4 ἀτιμώρητος ongewroken 5 ἀπόδεξις ἡ bewiijs 6 λαμπρότης ἡ, -ητος glans, roem 7 ἔσχατος laatste 6

162 [.00.] Daarna somden de priesters van een geschrift de namen van 0 andere koningen op. Onder die generaties mensen waren achttien Aithiopiërs en één inheemse vrouw, maar de rest waren Egyptische mannen. [] Die vrouw die koningin was, had precies de naam, die de Babulonische had: Nitookris. Ze zeiden dat zij uit wraak voor haar broer veel Egyptenaren met een list gedood heeft, want de Egyptenaren hadden, toen haar broer hun koning was, hem gedood en hadden haar daarna zo het koningschap gegeven en zij nam wraak voor hem. [] Want zij was, zo zeiden de priesters, zogenaamd revolutionair bezig door een zeer lang, ondergronds vertrek te bouwen, maar in werkelijkheid zon ze op iets anders: ze nodigde diegenen van de Egyptenaren uit van wie ze wist dat ze de grootste schuld aan de dood van haar broer hadden en zij onthaalde hen en toen die aan het eten waren, liet zij de rivier door een groot, geheim kanaal op hen af komen. [4] Over haar vertelden ze zoveel, maar ook nog dat zij, toen ze dat gedaan had, zichzelf in een vertrek vol as gegooid heeft om te voorkomen dat men haar zou straffen. [.0.] Van de andere koningen zeiden ze dat er geen enkel bewijs van daden was en dat er niets van roem was afgezien van de laatste koning Moiris. 6

163 [] τοῦτον δὲ ἀποδέξασθαι μνημόσυνα τοῦ Ἡφαίστου τὰ πρὸς βορέην ἄνεμον τετραμμένα προπύλαια, λίμνην τε ὀρύξαι, τῆς ἡ περίοδος ὅσων ἐστὶ σταδίων ὕστερον δηλώσω, πυραμίδας τε ἐν αὐτῇ οἰκοδομῆσαι, τῶν τοῦ μεγάθεος πέρι ὁμοῦ αὐτῇ τῇ λίμνῃ ἐπιμνήσομαι τοῦτον μὲν τοσαῦτα ἀποδέξασθαι, τῶν δὲ ἄλλων οὐδένα οὐδέν. [.0.] Sesoostris παραμειψάμενος 4 ὦν τούτους τοῦ ἐπὶ τούτοισι γενομένου βασιλέος, τῷ οὔνομα ἦν Σέσωστρις, τούτου μνήμην 5 ποιήσομαι [] τὸν ἔλεγον οἱ ἱρέες πρῶτον μὲν πλοίοισι μακροῖσι ὁρμηθέντα ἐκ τοῦ Ἀραβίου κόλπου 6 τοὺς παρὰ τὴν Ἐρυθρὴν θάλασσαν κατοικημένους καταστρέφεσθαι 7, ἐς ὃ 8 πλέοντά μιν πρόσω ἀπικέσθαι ἐς θάλασσαν οὐκέτι πλωτὴν 9 ὑπὸ βραχέων 0. [] ἐνθεῦτεν δὲ ὡς ὀπίσω ἀπίκετο ἐς Αἴγυπτον, κατὰ τῶν ἱρέων τὴν φάτιν, πολλὴν στρατιὴν λαβὼν ἤλαυνε διὰ τῆς ἠπείρου, πᾶν ἔθνος τὸ ἐμποδὼν καταστρεφόμενος. [4] ὁτέοισι μέν νυν αὐτῶν ἀλκίμοισι ἐνετύγχανε καὶ δεινῶς γλιχομένοισι περὶ τῆς ἐλευθερίης, τούτοισι μὲν στήλας 4 ἐνίστη ἐς τὰς χώρας διὰ 5 γραμμάτων λεγούσας τό τε ἑωυτοῦ οὔνομα καὶ τῆς πάτρης, καὶ ὡς δυνάμι 6 τῇ ἑωυτοῦ κατεστρέψατο σφέας μνημόσυνον τό gedenkteken ὁμοῦ + dat. tegelijk met ἐπιμιμνῄσκομαι + gen. in herinnering brengen 4 παραμείβομαι overslaan 5 μνήμη ἡ gewag 6 κόλπος ὁ boezem; hier: de Perzische/Arabische golf 7 καταστρέφομαι onderwerpen 8 ἐς ὃ totdat 9 πλωτός bevaarbaar 0 βραχέα τά ondiepten φάτις ἡ wat men zegt, gesprek ἄλκιμος dapper γλίχομαι twisten 4 στήλη ἡ zuil 5 διά + gen. door middel van 6 δύναμις ἡ legermacht 6

164 [] Volgens de priesters heeft hij als gedenkteken de entree tot het heiligdom van Hefaistos, die naar het noorden gelegen is, gebouwd en liet hij een meer graven -ik zal later duidelijk maken hoeveel stadiën de omtrek daarvan is- en hij liet daarin piramiden bouwen, over de grootte waarvan ik tegelijk met het meer zelf zal spreken. Zoveel zou hij hebben verricht, maar niemand van de anderen zou iets tot stand gebracht hebben. [.0.] Na die dus te hebben overgeslagen zal ik van de koning na hen, die Sesoostris heette, vertellen. [] De priesters zeiden dat hij als eerste met oorlogsschepen vanuit de Arabische golf vertrokken de mensen die aan de Rode zee woonden, onderwierp, totdat hij, toen hij verder voer, bij een zee kwam die door ondiepten niet meer bevaarbaar was.[] Toen hij vandaar terug in Egypte was gekomen, trok hij, aldus de vertelling van de priesters, met een groot leger over het vasteland, terwijl hij ieder volk op zijn weg onderwierp. [4] En als hij onder hen dapperen aantrof en mensen die enorm streden om hun vrijheid, stelde hij voor hen zuilen op in hun gebied met als geschreven tekst zijn naam en vaderland en dat hij met zijn legermacht hen had onderworpen. 64

165 [5] ὅτεων δὲ ἀμαχητὶ καὶ εὐπετέως παρέλαβε τὰς πόλιας, τούτοισι δὲ ἐνέγραφε ἐν τῇσι στήλῃσι κατὰ ταὐτὰ καὶ τοῖσι ἀνδρηίοισι τῶν ἐθνέων γενομένοισι, καὶ δὴ καὶ αἰδοῖα 4 γυναικὸς προσενέγραφε 5, δῆλα βουλόμενος ποιέειν ὡς εἴησαν ἀνάλκιδες 6. [.0.] Thracië als keerpunt ταῦτα δὲ ποιέων διεξήιε τὴν ἤπειρον, ἐς ὃ ἐκ τῆς Ἀσίης ἐς τὴν Εὐρώπην διαβὰς τούς τε Σκύθας κατεστρέψατο καὶ τοὺς Θρήικας. ἐς τούτους δέ μοι δοκέει καὶ προσώτατα 7 ἀπικέσθαι ὁ Αἰγύπτιος στρατός ἐν μὲν γὰρ τῇ τούτων χώρῃ φαίνονται σταθεῖσαι αἱ στῆλαι, τὸ δὲ προσωτέρω τούτων οὐκέτι. [] ἐνθεῦτεν δὲ ἐπιστρέψας 8 ὀπίσω ἤιε, καὶ ἐπείτε ἐγίνετο ἐπὶ Φάσι 9 ποταμῷ, οὐκ ἔχω τὸ ἐνθεῦτεν ἀτρεκέως 0 εἰπεῖν εἴτε αὐτὸς ὁ βασιλεὺς Σέσωστρις ἀποδασάμενος τῆς ἑωυτοῦ στρατιῆς μόριον ὅσον δὴ αὐτοῦ κατέλιπε τῆς χώρης οἰκήτορας 4, εἴτε τῶν τινες στρατιωτέων τῇ πλάνῃ 5 αὐτοῦ ἀχθεσθέντες 6 περὶ Φᾶσιν ποταμὸν κατέμειναν. [.04.] De Thraciërs φαίνονται μὲν γὰρ ἐόντες οἱ Κόλχοι Αἰγύπτιοι, νοήσας δὲ πρότερον αὐτὸς ἢ ἀκούσας ἄλλων λέγω. ὡς δέ μοι ἐν φροντίδι 7 ἐγένετο, εἰρόμην ἀμφοτέρους, καὶ μᾶλλον οἱ Κόλχοι ἐμεμνέατο 8 τῶν Αἰγυπτίων ἢ οἱ Αἰγύπτιοι τῶν Κόλχων ἀμαχητὶ zonder te vechten εὐπετέως gemakkelijk ἀνδρεῖος dapper 4 αἰδοῖα τά schaamdelen 5 προσεγγράφω erbij opkrassen 6 ἄναλκις, -ιδος onweerbaar, laf 7 προσώτατα het verst 8 ἐπιστρέφω intr. omkeren 9 Φᾶσις ὁ, -ιδος de Phasis, een rivier in de Colchis 0 ἀτρεκέως precies ἀποδατέομαι + gen. afsplitsen van μόριον τό deel ὅσος δὴ een bepaald 4 οἰκήτωρ ὁ, -ορος bewoner 5 πλάνη ἡ het zwerven 6 ἄχθομαι zich ergeren, lijden 7 φροντίς ἡ, -ίδος gedachte 8 μιμνήσκομαι zich herinneren 65

166 [5] Voor die lieden van wie hij de steden zonder te strijden en met gemak in bezit had gekregen, liet hij hetzelfde op die zuilen graveren als voor de volkeren die dapper waren geweest en met name liet hij ook nog de schaamdelen van een vrouw erop zetten, omdat hij duidelijk wilde maken dat zij laf waren. [.0.] Terwijl hij dat deed, trok hij over het vasteland, totdat hij vanuit Asia overstak naar Europa en de Skuthen onderwierp en de Thraciërs. Volgens mij is het Egyptische leger ook niet verder gekomen dan bij die. Want in hun gebied blijken zuilen opgericht en voorbij aan die niet meer. [] Daar keerde hij om en ging hij terug en ik weet niet precies het vervolg te vertellen, toen hij bij de rivier de Phasis kwam, of koning Sesoostris zelf een bepaald deel van zijn leger heeft afgesplitst en dat terplekke als bewoners van het gebied heeft achtergelaten of dat enige soldaten uit ergernis over het ronddolen van hem bij de rivier de Phasis zijn achtergebleven. [.04.] Want de Colchiërs blijken Egyptenaren en ik zeg dat, terwijl ik het zelf eerder heb bedacht dan dat ik het van anderen gehoord heb. Toen ik die gedachte had, vroeg ik het beide volken en de Colchiërs hadden de Eyptenaren meer in herinnering dan de Egyptenaren de Colchiërs. 66

167 [] νομίζειν δ ἔφασαν οἱ Αἰγύπτιοι τῆς Σεσώστριος στρατιῆς εἶναι τοὺς Κόλχους. αὐτὸς δὲ εἴκασα τῇδε, καὶ ὅτι μελάγχροες εἰσὶ καὶ οὐλότριχες. καὶ τοῦτο μὲν ἐς οὐδὲν ἀνήκει 4 εἰσὶ γὰρ καὶ ἕτεροι τοιοῦτοι ἀλλὰ τοῖσιδε καὶ μᾶλλον, ὅτι μοῦνοι πάντων ἀνθρώπων Κόλχοι καὶ Αἰγύπτιοι καὶ Αἰθίοπες περιτάμνονται 5 ἀπ ἀρχῆς 6 τὰ αἰδοῖα. [] Φοίνικες δὲ καὶ Σύροι οἱ ἐν τῇ Παλαιστίνῃ καὶ αὐτοὶ ὁμολογέουσι παρ Αἰγυπτίων μεμαθηκέναι, Σύριοι δὲ οἱ περὶ Θερμώδοντα καὶ Παρθένιον ποταμὸν καὶ Μάκρωνες οἱ τούτοισι ἀστυγείτονες 7 ἐόντες ἀπὸ Κόλχων φασὶ νεωστὶ 8 μεμαθηκέναι. οὗτοι γὰρ εἰσὶ οἱ περιταμνόμενοι ἀνθρώπων μοῦνοι, καὶ οὗτοι Αἰγυπτίοισι φαίνονται ποιεῦντες κατὰ ταὐτά 9. [4] αὐτῶν δὲ Αἰγυπτίων καὶ Αἰθιόπων οὐκ ἔχω εἰπεῖν ὁκότεροι παρὰ τῶν ἑτέρων ἐξέμαθον ἀρχαῖον γὰρ δή τι φαίνεται ἐόν. ὡς δὲ ἐπιμισγόμενοι 0 Αἰγύπτῳ ἐξέμαθον, μέγα μοι καὶ τόδε τεκμήριον γίνεται Φοινίκων ὁκόσοι τῇ Ἑλλάδι ἐπιμίσγονται, οὐκέτι Αἰγυπτίους μιμέονται κατὰ τὰ αἰδοῖα. ἀλλὰ τῶν ἐπιγινομένων οὐ περιτάμνουσι τὰ αἰδοῖα. [.05.] Linnen φέρε νῦν καὶ ἄλλο εἴπω περὶ τῶν Κόλχων, ὡς Αἰγυπτίοισι προσφερέες εἰσί λίνον μοῦνοι οὗτοί τε καὶ Αἰγύπτιοι ἐργάζονται καὶ κατὰ ταὐτά, καὶ ἡ ζόη πᾶσα καὶ ἡ γλῶσσα ἐμφερής ἐστι ἀλλήλοισι. λίνον δὲ τὸ μὲν Κολχικὸν ὑπὸ Ἑλλήνων Σαρδωνικὸν κέκληται, τὸ μέντοι ἀπ Αἰγύπτου ἀπικνεύμενον καλέεται Αἰγύπτιον. [.06.] Afbeeldingen van Sesoostris αἱ δὲ στῆλαι τὰς ἵστα κατὰ τὰς χώρας ὁ Αἰγύπτου βασιλεὺς Σέσωστρις, αἱ μὲν πλεῦνες οὐκέτι φαίνονται περιεοῦσαι, ἐν δὲ τῇ Παλαιστίνῃ Συρίῃ αὐτὸς ὥρων ἐούσας καὶ τὰ γράμματα τὰ εἰρημένα ἐνεόντα καὶ γυναικὸς αἰδοῖα. εἰκάζω vemoeden μελάγχρους met donkere huidskleur οὐλόθριξ, -τριχος met krullen 4 ἀνήκω uitlopen op 5 περιτάμνομαι besnijden 6 ἀπ ἀρχῆς vanaf den beginne 7 ἀστυγείτων naburig 8 νεωστὶ onlangs 9 κατὰ ταὐτά + dat. op dezelfde wijze als 0 ἐπιμίσγομαι + dat. omgaan met προσφερής gelijkend ζόη ἡ het leven 67

168 [] De Egyptenaren zeiden te menen dat de Colchiërs tot het leger van Sesoostris behoorden. Ook ik zelf had dit vermoeden, omdat zij én een donkere huid én krullend haar hebben. En dat zegt wel niets, want ook anderen zijn zo, maar ik vermoedde het nog meer door het volgende, omdat als enige mensen de Colchiërs en Egyptenaren en Ethiopiërs van oudsher hun schaamdelen besnijden. [] De Phoinikiërs en Suriërs in Palestina erkennen ook zelf dat ze dit van de Egyptenaren geleerd hebben en de Suriërs rond de rivieren de Thermodon en Parthenios en de Makrones die hun buren zijn, zeggen dat ze het nog maar kort geleden van de Colchiërs geleerd hebben. Want zij zijn de enige van de mensen die zich besnijden en zij blijken dat hetzelfde als de Egyptenaren te doen. [4] van de Egyptenaren zelf en de Ethiopiërs kan ik niet zeggen wie van beiden het van de andere geleerd heeft. Want het blijkt iets ouds. Ook het volgende blijkt voor mij een groot bewijs ervan, dat ze het hebben geleerd toen ze contact hadden met Egypte. Al de Phoinikiërs die contact met Griekenland hebben, volgen niet meer de Egyptenaren na betreffende de schaamdelen, in tegendeel: van hun nakomelingen besnijden ze niet de schaamdelen. [.05.] Kom, laat ik nu ook iets anders zeggen over de Colchiërs, namelijk dat ze op de Egyptenaren lijken: alleen zij en de Egyptenaren fabriceren linnen en dat op dezelfde manier en heel hun levenswijze en hun taal lijken op die van elkaar. Het Colchische linnen is door de Grieken Sardonisch genoemd, maar het linnen dat uit Egypte komt wordt Egyptisch genoemd. [.06.] Van de zuilen die Sesoostris de koning van Egypte in die gebieden neerzette, blijkt de meerderheid niet meer te bestaan, maar in het Surische Palestina zag ik zelf dat er nog wel waren en dat daarop de vermelde tekst stond en schaamdelen van een vrouw. 68

169 [] εἰσὶ δὲ καὶ περὶ Ἰωνίην δύο τύποι ἐν πέτρῃσι ἐγκεκολαμμένοι τούτου τοῦ ἀνδρός, τῇ τε ἐκ τῆς Ἐφεσίης ἐς Φώκαιαν ἔρχονται καὶ τῇ ἐκ Σαρδίων ἐς Σμύρνην. [] ἑκατέρωθι δὲ ἀνὴρ ἐγγέγλυπται 4 μέγαθος πέμπτης σπιθαμῆς 5, τῇ μὲν δεξιῇ reliëf te Karabel. overeenkomstig de beschrijving van Herodotos; het is niet Egyptisch maar Hittitisch. χειρὶ ἔχων αἰχμὴν 6 τῇ δὲ ἀριστερῇ τόξα, καὶ τὴν ἄλλην σκευὴν 7 ὡσαύτως καὶ γὰρ Αἰγυπτίην καὶ Αἰθιοπίδα ἔχει [4] ἐκ δὲ τοῦ ὤμου ἐς τὸν ἕτερον ὦμον διὰ τῶν στηθέων γράμματα ἱρὰ Αἰγύπτια διήκει ἐγκεκολαμμένα, λέγοντα τάδε «ἐγὼ τήνδε τὴν χώρην ὤμοισι τοῖσι ἐμοῖσι ἐκτησάμην.» ὅστις δὲ καὶ ὁκόθεν ἐστί, ἐνθαῦτα μὲν οὐ δηλοῖ, ἑτέρωθι δὲ δεδήλωκε [5] τὰ δὴ καὶ μετεξέτεροι 8 τῶν θεησαμένων Μέμνονος 9 εἰκόνα 0 εἰκάζουσί μιν εἶναι, πολλὸν τῆς ἀληθείης ἀπολελειμμένοι. τύπος ὁ figuur ἐγκολάπτω ingraveren ἑκατέρωθι op ieder van beide plekken 4 γλύφω inkerven 5 σπιθαμή ἡ een span (tussen pink en duim), cm 6 αἰχμή ἡ lans 7 σκευή ἡ uitrusting 8 μετεξέτεροι sommige 9 Μέμνων, -ονος Memnon, de mythische koning van Ethiopië. Volgens de verhalen was hij de zoon van de godin van de dageraad, Eos, en een sterveling, Tithonus. Hij had ook een broer, Emathion. 0 εἰκών ἡ, -όνος beeld 69

170 [] Maar er zijn ook in Ionië twee afbeeldingen van die man in rotsen gegraveerd op de route waarlangs men uit het gebied van Ephesos naar Phokaia gaat en waarlangs men uit Sardes naar Smurna gaat. [] Op ieder van beide plekken staat een man ingekerfd een vijfde span groot, met in de rechterhand een lans en in de linker een boog en de rest op dezelfde manier uitgerust, want hij heeft zowel een Egyptische als Ethiopische uitrusting; [4] en van de ene schouder naar de andere over zijn borst heen lopen heilige Egyptische gebeitelde letters met de volgende tekst: ik heb dit gebied met mijn schouders in bezit gekregen. Wie hij is en waarvandaan hij komt maakt hij niet daar duidelijk, maar heeft hij elders duidelijk gemaakt. [5] Ook sommigen van wie die letters gezien hebben, vermoeden dat het t beeld van Memnon is, maar daarmee blijven ze ver van de waarheid. 70

171 [.07.] Een offerzet τοῦτον δὴ τὸν Αἰγύπτιον Σέσωστριν ἀναχωρέοντα καὶ ἀνάγοντα πολλοὺς ἀνθρώπους τῶν ἐθνέων τῶν τὰς χώρας κατεστρέψατο, ἔλεγον οἱ ἱρέες, ἐπείτε ἐγίνετο ἀνακομιζόμενος ἐν Δάφνῃσι τῇσι Πηλουσίῃσι, τὸν ἀδελφεὸν ἑωυτοῦ, τῷ ἐπέτρεψε ὁ Σέσωστρις τὴν Αἴγυπτον, τοῦτον ἐπὶ ξείνια 4 αὐτὸν καλέσαντα καὶ πρὸς αὐτῷ τοὺς παῖδας περινῆσαι 5 ἔξωθεν τὴν οἰκίην ὕλῃ, περινήσαντα δὲ ὑποπρῆσαι 6. [] τὸν δὲ ὡς μαθεῖν τοῦτο, αὐτίκα συμβουλεύεσθαι τῇ γυναικί καὶ γὰρ δὴ καὶ τὴν γυναῖκα αὐτὸν ἅμα ἄγεσθαι τὴν δέ οἱ συμβουλεῦσαι τῶν παίδων ἐόντων ἓξ τοὺς δύο ἐπὶ τὴν πυρὴν ἐκτείναντα 7 γεφυρῶσαι 8 τὸ καιόμενον, αὐτοὺς δὲ ἐπ ἐκείνων ἐπιβαίνοντας ἐκσώζεσθαι. ταῦτα ποιῆσαι τὸν Σέσωστριν, καὶ δύο μὲν τῶν παίδων κατακαῆναι 9 τρόπῳ τοιούτῳ, τοὺς δὲ λοιποὺς ἀποσωθῆναι 0 ἅμα τῷ πατρί. [.08.] Kanalisatie νοστήσας δὲ ὁ Σέσωστρις ἐς τὴν Αἴγυπτον καὶ τισάμενος τὸν ἀδελφεόν, τῷ μὲν ὁμίλῳ τὸν ἐπηγάγετο τῶν τὰς χώρας κατεστρέψατο, τούτῳ μὲν τάδε ἐχρήσατο [] τούς τέ οἱ λίθους τοὺς ἐπὶ τούτου τοῦ βασιλέος κομισθέντας ἐς τοῦ Ἡφαίστου τὸ ἱρόν, ἐόντας μεγάθεϊ περιμήκεας, οὗτοι ἦσαν οἱ ἑλκύσαντες, καὶ τὰς διώρυχας τὰς νῦν ἐούσας ἐν Αἰγύπτῳ πάσας οὗτοι ἀναγκαζόμενοι ὤρυσσον, ἐποίευν τε οὐκ ἑκόντες Αἴγυπτον, τὸ πρὶν ἐοῦσαν ἱππασίμην 4 καὶ ἁμαξευομένην 5 πᾶσαν, ἐνδεᾶ 6 τούτων. ἀναχωρέω terugkeren ἀνακομίζομαι terugkeren Πηλούσιος Pelousisch, van Pelousion (de oostelijke tak van de Nijl en de naam van een plaats) 4 ξείνια τά gastmaal 5 περινέω omgeven met een stapel 6 ὑποπίμπρημι in brand steken 7 ἐκτείνω uitstrekken 8 γεφυρόω overbruggen, een weg banen 9 κατακαίω, -εκάην in brand steken 0 ἀποσῴζω in veiligheid brengen τίνομαι straffen ὅμιλος ὁ menigte διῶρυξ ἡ, -υχος kanaal 4 ἱππάσιμος met paarden bereden 5 ἁμαξεύω met wagens berijden 6 ἐνδεής + gen. gebrek hebbend aan 7

172 [.07.] Toen die Egyptische Sesoostris dan op de terugtocht was en veel mensen van de volken, die hij onderworpen, had meenam, heeft zijn eigen broer, aan wie hij Egypte had toevertrouwd, zo zeiden de priesters, hemzelf, toen hij op zijn terugweg in het Pelousische Dafne was, voor een gastmaal uitgenodigd en naast hem zijn kinderen en heeft hij buiten rond het huis hout laten opstapelen en daarna dat in de brand laten steken. [] Toen Sesoostris dat bemerkt had, overlegde hij onmiddellijk met zijn vrouw; want hij had zijn vrouw bij zich. Zij adviseerde hem van de zes kinderen die hij had twee uit te strekken over de vuurstapel en zo het brandende deel te overbruggen en dat zij over hen lopend zich zouden redden. Dat deed Sesoostris, zo wordt verteld en twee van zijn kinderen werden zo verbrand, maar de anderen werden samen met hun vader gered. [.08.] Toen Sesoostris in Egypte teruggekeerd was en zijn broer gestraft had, gebruikte hij de menigte die hij mee had gevoerd die uit de mensen bestond wier gebied hij had onderworpen, voor het volgende doel. [] Dat waren de lieden die voor hem de stenen die ten tijde van die koning naar het heiligdom van Hefaistos gesleept waren en die zeer groot waren, getrokken hadden en zij groeven gedwongen al de kanalen die er nu in Egypte zijn en zij zorgden ervoor dat Egypte dat vóór die tijd geheel met paarden en wagens bereden werd nu dat ontbeert. 7

173 [] ἀπὸ γὰρ τούτου τοῦ χρόνου Αἴγυπτος ἐοῦσα πεδιὰς πᾶσα ἄνιππος καὶ ἀναμάξευτος γέγονε αἴτιαι δὲ τούτων αἱ διώρυχες γεγόνασι ἐοῦσαι πολλαὶ καὶ παντοίους τρόπους ἔχουσαί. [4] κατέταμνε 4 δὲ τοῦδε εἵνεκα τὴν χώρην ὁ βασιλεύς ὅσοι τῶν Αἰγυπτίων μὴ ἐπὶ τῷ ποταμῷ ἔκτηντο τὰς πόλις ἀλλ ἀναμέσους 5, οὗτοι, ὅκως τε ἀπίοι ὁ ποταμός, σπανίζοντες 6 ὑδάτων πλατυτέροισι 7 ἐχρέωντο τοῖσι πόμασι 8, ἐκ φρεάτων 9 χρεώμενοι. τούτων μὲν δὴ εἵνεκα κατετμήθη ἡ Αἴγυπτος. [.09.] Belastingen κατανεῖμαι 0 δὲ τὴν χώρην Αἰγυπτίοισι ἅπασι τοῦτον ἔλεγον τὸν βασιλέα, κλῆρον ἴσον ἑκάστῳ τετράγωνον διδόντα, καὶ ἀπὸ τούτου τὰς προσόδους ποιήσασθαι, ἐπιτάξαντα ἀποφορὴν ἐπιτελέειν κατ ἐνιαυτόν. [] εἰ δὲ τινὸς τοῦ κλήρου ὁ ποταμός τι παρέλοιτο, ἐλθὼν ἂν πρὸς αὐτὸν ἐσήμαινε τὸ γεγενημένον ὁ δὲ ἔπεμπε τοὺς ἐπισκεψομένους καὶ ἀναμετρήσοντας 4 ὅσῳ ἐλάσσων ὁ χῶρος γέγονε, ὅκως τοῦ λοιποῦ 5 κατὰ λόγον 6 τῆς τεταγμένης ἀποφορῆς τελέοι. [] δοκέει δέ μοι ἐνθεῦτεν γεωμετρίη 7 εὑρεθεῖσα ἐς τὴν Ἑλλάδα ἐπανελθεῖν πόλον 8 μὲν γὰρ καὶ γνώμονα 9 καὶ τὰ δυώδεκα μέρεα 0 τῆς ἡμέρης παρὰ Βαβυλωνίων ἔμαθον οἱ Ἕλληνες. [] Want sinds die tijd is Egypte, hoewel het vlak is, geheel zonder paarden en wagens. Schuld daaraan hebben de kanalen, waarvan er veel zijn en die alle πεδιάς, -αδος vlak ἀναμάξευτος niet door wagens bereden τρόπος bocht, richting 4 κατατάμνω in stukken snijden 5 ἀνάμεσος in het binnenland (levend) 6 σπανίζω + gen. een gebrek hebben aan 7 πλατύς brak 8 πόμα τό drinken 9 φρέαρ τό, -ατος bron 0 κατανέμω toedelen κλῆρος ὁ lot πρόσοδος ἡ inkomsten, belasting ἀποφορά ἡ afdrage 4 ἀναμετρέω opmeten 5 τοῦ λοιποῦ voortaan 6 λόγος verhouding 7 γεωμετρίη landmeetkunde 8 πόλος hemel(gewelf) 9 γνώμων ὁ, -ονος zonnewijzer 0 μέρος τό deel 7

174 kanten uitgaan. [4] De koning doorsneed om de volgende reden het land: al die Egyptenaren die niet bij de rivier hun steden hadden, maar in het binnenland, hadden telkens, wanneer het water zich terugtrok, een tekort aan water en derhalve gebruikten ze nogal brak drinkwater, terwijl ze dat uit de putten haalden. Daarom is Egypte gekanaliseerd. [.09.] Ze zeiden dat die koning het land heeft toegedeeld aan al de Egyptenaren. Hij gaf, zo zeiden ze, ieder een gelijke vierhoekig stuk grond en daarvandaan kreeg hij zijn inkomsten, omdat hij het oplegde een afdrage per jaar te betalen. [] En als de rivier iets afnam van het lot van iemand, dan ging die naar de koning toe en maakte hij hem duidelijk wat er gebeurd was. De koning stuurde dan mensen om ernaar te kijken en op te meten hoeveel kleiner het grondgebied geworden was, opdat hij voortaan in overeenstemming met de opgelegde afdrage zou betalen. [] Volgens mij is landmeetkunde daar ontdekt en daarna daarvandaan naar Griekenland gekomen. Want kennis over het hemelgewelf en de gnomon en de twaalf dagdelen hebben de Grieken van de kant van de Babyloniërs opgedaan. 74

175 [.0. ] Sesoostris βασιλεὺς μὲν δὴ οὗτος μοῦνος Αἰγύπτιος Αἰθιοπίης ἦρξε, μνημόσυνα δὲ ἐλίπετο πρὸ τοῦ Ἡφαιστείου ἀνδριάντας λιθίνους, δύο μὲν τριήκοντα πηχέων, ἑωυτόν τε καὶ τὴν γυναῖκα, τοὺς δὲ παῖδας ἐόντας τέσσερας εἴκοσι πηχέων ἕκαστον [] τῶν 4 δὴ ὁ ἱρεὺς τοῦ Ἡφαίστου χρόνῳ μετέπειτα πολλῷ Δαρεῖον τὸν Πέρσην οὐ περιεῖδε 5 ἱστάντα ἔμπροσθε ἀνδριάντα, φὰς οὔ οἱ 6 πεποιῆσθαι ἔργα οἷά περ Σεσώστρι τῷ Αἰγυπτίῳ Σέσωστριν μὲν γὰρ ἄλλα τε καταστρέψασθαι ἔθνεα οὐκ ἐλάσσω ἐκείνου καὶ δὴ καὶ Σκύθας, Δαρεῖον δὲ οὐ δυνασθῆναι Σκύθας ἑλεῖν [] οὔκων δίκαιον εἶναι ἱστάναι ἔμπροσθε τῶν ἐκείνου ἀναθημάτων μὴ οὐκ 7 ὑπερβαλλόμενον 8 τοῖσι ἔργοισι. Δαρεῖον μέν νυν λέγουσι πρὸς ταῦτα συγγνώμην 9 ποιήσασθαι. [.. ] Pheroon Σεσώστριος δὲ τελευτήσαντος ἐκδέξασθαι ἔλεγον τὴν βασιληίην τὸν παῖδα αὐτοῦ Φερῶν 0, τὸν ἀποδέξασθαι μὲν οὐδεμίαν στρατηίην, συνενειχθῆναι δέ οἱ τυφλὸν γενέσθαι διὰ τοιόνδε πρῆγμα. τοῦ ποταμοῦ κατελθόντος μέγιστα δὴ τότε ἐπ ὀκτωκαίδεκα πήχεας, ὡς ὑπερέβαλε 4 τὰς ἀρούρας, πνεύματος 5 ἐμπεσόντος κυματίης 6 ὁ ποταμὸς ἐγένετο [] τὸν δὲ βασιλέα λέγουσι τοῦτον ἀτασθαλίῃ 7 χρησάμενον, λαβόντα αἰχμὴν 8 βαλεῖν ἐς μέσας τὰς δίνας 9 τοῦ ποταμοῦ, μετὰ δὲ αὐτίκα καμόντα αὐτὸν τοὺς ὀφθαλμοὺς τυφλωθῆναι 0. δέκα μνημόσυνον τό gedenkteken ἀνδριάς, -άντος ὁ beeld πῆχυς ὁ, πήχεος el 4 afhankelijk van ἔμπροσθε 5 περιοράω + acp. lijdelijk toezien hoe 6 dat. auctoris 7 μὴ οὐκ: na negatieve voorzin bij participium: als niet 8 ὑπερβάλλομαι overtreffen 9 συγγνώμη ἡ vergiffeniς 0 Φερῶν ὁ Pheroon, indecl geen echte naam, maar verbastering van de titel Pharao. συμφέρεται + dat. het overkomt iemand τυφλὸς blind κατέρχομαι naar beneden stromen 4 ὑπερβάλλω + acc. overstromen 5 πνεῦμα τό wind 6 κυματίης met golven 7 ἀτασθαλία ἡ roekeloosheid 8 αἰχμή ἡ (lans)punt 9 δίνη ἡ kolk 0 τυφλόω blind maken 75

176 [.0.] Alleen die Egyptische koning dan heeft over Aithiopia geheerst en als gedenktekens liet hij voor het Hefaisteion stenen beelden achter, twee van dertig el (een beeld van hemzelf en een van zijn vrouw) en vier beelden van zijn kinderen, die ieder 0 el waren. [] De priester van Hefaistos dan heeft lange tijd daarna niet toegestaan dat Dareios de Pers een beeld daarvoor opstelde; hij zei dat door Dareios geen daden verricht waren zoals toch door Sesoostris de Egyptenaar: want Sesoostris had, zo zei hij, andere volken die niet voor hem onderdeden onderworpen en met name de Skythen, maar Dareios was niet in staat de Skythen in te lijven; [] hij verdiende het dus niet een beeld voor diens wijgeschenken neer te zetten, tenzij hij hem met daden overtrof. Men zegt nu dat Dareios hiervoor begrip had. [..] Ze zeiden dat na de dood van Sesoostris zijn zoon Pheroon het koningschap overnam, dat die geen enkele veldtocht heeft gehouden, maar dat het hem ten deel viel blind te worden door de volgende kwestie. Toen het rivierwater in enorme hoeveelheid in die tijd naar beneden gestroomd was tot een diepte van 8 el en toen de rivier de landerijen overspoeld had, kreeg de rivier golven, toen wind zich op de rivier gestort had. [] Ze zeggen dat die koning onbezonnen te werk ging, dat hij een speer nam en die midden in de kolken van de rivier gooide en dat hij daarna een oogaandoening kreeg en blind werd. En dat hij dan tien 76

177 μὲν δὴ ἔτεα εἶναί μιν τυφλόν, ἑνδεκάτῳ δὲ ἔτεϊ ἀπικέσθαι οἱ μαντήιον ἐκ Βουτοῦς πόλιος ὡς ἐξήκει τέ οἱ ὁ χρόνος τῆς ζημίης καὶ ἀναβλέψει γυναικὸς οὔρῳ 4 νιψάμενος 5 τοὺς ὀφθαλμούς, ἥτις παρὰ τὸν ἑωυτῆς ἄνδρα μοῦνον πεφοίτηκε, ἄλλων ἀνδρῶν ἐοῦσα ἄπειρος 6. [] καὶ τὸν πρώτης τῆς ἑωυτοῦ γυναικὸς πειρᾶσθαι 7, μετὰ δέ, ὡς οὐκ ἀνέβλεπε, ἐπεξῆς 8 πασέων πειρᾶσθαι ἀναβλέψαντα δὲ συναγαγεῖν τὰς γυναῖκας τῶν ἐπειρήθη, πλὴν ἢ 9 τῆς τῷ οὔρῳ νιψάμενος ἀνέβλεψε, ἐς μίαν πόλιν, ἣ νῦν καλέεται Ἐρυθρὴ βῶλος 0 ἐς ταύτην συναλίσαντα ὑποπρῆσαι πάσας σὺν αὐτῇ τῇ πόλι [4] τῆς δὲ νιψάμενος τῷ οὔρῳ ἀνέβλεψε, ταύτην δὲ ἔσχε αὐτὸς γυναῖκα. ἀναθήματα δὲ ἀποφυγὼν τὴν πάθην τῶν ὀφθαλμῶν ἄλλα τε ἀνὰ τὰ ἱρὰ πάντα τὰ λόγιμα 4 ἀνέθηκε καὶ τοῦ γε λόγον 5 μάλιστα ἄξιον ἐστὶ ἔχειν, ἐς τοῦ Ἡλίου τὸ ἱρὸν ἀξιοθέητα 6 ἀνέθηκε ἔργα, ὀβελοὺς 7 δύο λιθίνους, ἐξ ἑνὸς ἐόντα ἑκάτερον λίθου, μῆκος μὲν ἑκάτερον πηχέων ἑκατόν, εὖρος δὲ ὀκτὼ πηχέων. [..] Proteus domein τούτου δὲ ἐκδέξασθαι τὴν βασιληίην ἔλεγον ἄνδρα Μεμφίτην 8, τῷ κατὰ τὴν Ἑλλήνων γλῶσσαν οὔνομα Πρωτέα εἶναι τοῦ νῦν τέμενος 9 ἐστὶ ἐν Μέμφι κάρτα καλόν τε καὶ εὖ ἐσκευασμένον, τοῦ Ἡφαιστείου πρὸς νότον 0 ἄνεμον κείμενον. [] περιοικέουσι δὲ τὸ τέμενος τοῦτο Φοίνικες Τύριοι, καλέεται δὲ ὁ χῶρος οὗτος ὁ συνάπας Τυρίων στρατόπεδον. ἔστι δὲ ἐν τῷ τεμένεϊ τοῦ Πρωτέος ἱρὸν τὸ καλέεται ξείνης Ἀφροδίτης συμβάλλομαι δὲ τοῦτο τὸ ἱρὸν εἶναι Ἑλένης τῆς Τυνδάρεω, καὶ τὸν λόγον ἀκηκοὼς ὡς διαιτήθη Ἑλένη παρὰ ἐξήκω verstrijken ζημία ἡ straf ἀναβλέπω weer (kunnen) zien 4 οὖρον τό urine 5 νίπτω wassen 6 ἄπειρος + gen. zonder ervaring met 7 πειράομαι + gen. op de proef stellen 8 ἐπεξῆς op de rij af 9 πλὴν ἢ afgezien 0 βῶλος aardkluit, klomp συναλίζω verzamelen ὑποπίμπρημι in brand steken πάθη ἡ aandoening 4 λόγιμος in tel zijnd 5 λόγον ἔχω + gen. rekening houden met 6 ἀξιοθέητος bezienswaardig 7 ὀβελός obelisk 8 Μεμφίτης van Memphis 9 τέμενος τό domein 0 νότος ὁ zuidenwind ξεῖνος vreemd, uit den vreemde gekomen συμβάλλομαι gissen διαιτάομαι leven 77

178 jaar blind was en dat hem in het elfde jaar een orakel vanuit de stad Boutoo bereikte, dat de tijd van de straf voor hem afliep en dat hij weer zou gaan zien, als hij zijn ogen had gewassen met de urine van een vrouw, die alleen naar haar eigen man gegaan was, zonder ervaring met andere mannen te hebben. [] En hij probeerde eerst zijn eigen vrouw, zo zeiden ze, maar daarna, toen hij zijn gezicht niet terugkreeg, probeerde hij allen op de rij af; toen hij weer was gaan zien, bracht hij de vrouwen, die hij had geprobeerd, bijeen behalve de vrouw met wier urine hij zich gewassen had waardoor hij weer was gaan zien, naar één stad, die nu Rode Kluit heet; toen hij ze daar bijeengebracht had, stak hij alle vrouwen met stad en al in brand. [4] Na zich dus met die urine gewassen te hebben, ging hij weer zien en die vrouw kreeg hij zelf als vrouw. Toen hij ontsnapt was aan zijn oogaandoening stelde hij andere wijgeschenken op in al de heiligdommen die in tel waren en hij stelde bezienswaardige werken op in het heiligdom van Helios, met wie het t waard is rekening te houden: twee stenen obelisken, ieder van beide bestaand uit één steen, ieder van beide 00 el lang en acht el breed. [..] Ze zeiden dat diens koningschap overgenomen was door een man uit Memphis, die in de taal der Grieken Proteus was. Diens heilige domein is in Memphis zeer mooi en goed ingericht en ligt richting noordenwind gezien vanaf het Hefaisteion. [] Om dat domein heen wonen de Phoinikiërs uit Turos en heel dat gebied heet Het legerkamp der Turiërs. Op dat domein van Proteus bevindt zich een heiligdom, dat Van de vreemde Afrodite heet. Ik vermoed dat dat het heiligdom van Helena, de dochter van Tyndareus is, én omdat ik gehoord heb dat Helena bij Proteus verbleven heeft, Deze stad is niet traceerbaar. 78

179 Πρωτέι, καὶ δὴ καὶ ὅτι ξείνης Ἀφροδίτης ἐπώνυμον ἐστί ὅσα γὰρ ἄλλα Ἀφροδίτης ἱρά ἐστι, οὐδαμῶς ξείνης ἐπικαλέεται. [..] Het verhaal rond Helena ἔλεγον δέ μοι οἱ ἱρέες ἱστορέοντι τὰ περὶ Ἑλένην γενέσθαι ὧδε. Ἀλέξανδρον ἁρπάσαντα Ἑλένην ἐκ Σπάρτης ἀποπλέειν ἐς τὴν ἑωυτοῦ καί μιν, ὡς ἐγένετο ἐν τῷ Αἰγαίῳ, ἐξῶσται ἄνεμοι ἐκβάλλουσι ἐς τὸ Αἰγύπτιον πέλαγος, ἐνθεῦτεν δέ, οὐ γὰρ ἀνιεῖ 4 τὰ πνεύματα, ἀπικνέεται ἐς Αἴγυπτον καὶ Αἰγύπτου ἐς τὸ νῦν Κανωβικὸν 5 καλεύμενον στόμα τοῦ Νείλου καὶ ἐς Ταριχείας 6. [] ἦν δὲ ἐπὶ τῆς ἠιόνος 7 τὸ καὶ νῦν ἐστι Ἡρακλέος ἱρόν, ἐς τὸ ἢν καταφυγὼν οἰκέτης ὅτευ ὦν ἀνθρώπων ἐπιβάληται 8 στίγματα 9 ἱρά, ἑωυτὸν διδοὺς τῷ θεῷ, οὐκ ἔξεστι τούτου ἅψασθαι. [] ὁ νόμος οὗτος διατελέει 0 ἐὼν ὅμοιος μέχρι ἐμεῦ τῷ ἀπ ἀρχῆς τοῦ ὦν δὴ Ἀλεξάνδρου ἀπιστέαται θεράποντες πυθόμενοι τὸν περὶ τὸ ἱρὸν ἔχοντα νόμον, ἱκέται δὲ ἱζόμενοι τοῦ θεοῦ κατηγόρεον τοῦ Ἀλεξάνδρου, βουλόμενοι βλάπτειν αὐτόν, πάντα λόγον ἐξηγεύμενοι ὡς εἶχε περὶ τὴν Ἑλένην τε καὶ τὴν ἐς Μενέλεων ἀδικίην κατηγόρεον 4 δὲ ταῦτα πρός τε τοὺς ἱρέας καὶ τὸν στόματος τούτου φύλακον, τῷ οὔνομα ἦν Θῶνις. [.4.] Thoonis stuurt een bode naar Proteus. ἀκούσας δὲ τούτων ὁ Θῶνις πέμπει τὴν ταχίστην ἐς Μέμφιν παρὰ Πρωτέα ἀγγελίην λέγουσαν τάδε. [] «ἥκει ξεῖνος γένος μὲν Τευκρός 5, ἔργον δὲ ἀνόσιον ἐν τῇ Ἑλλάδι ἐξεργασμένος ξείνου γὰρ τοῦ ἑωυτοῦ ἐξαπατήσας 6 τὴν γυναῖκα αὐτήν τε ταύτην ἄγων ἥκει καὶ πολλὰ κάρτα χρήματα, ὑπὸ ἀνέμων ἐς γῆν ταύτην ἀπενειχθείς 7. κότερα δῆτα τοῦτον ἐῶμεν ἀσινέα 8 ἐκπλέειν ἢ ἱστορέω onderzoeken τὸ Αἰγαῖον de Egeïsche zee ἐξώστης schepen uit de koers drijvend 4 ἀνίημι ophouden 5 Κανωβικός van Kanoopos, stad aan de westelijkste Nijlmonding 6 Ταριχείαι αἱ Taricheiai 7 ἠιών ἡ het strand 8 ἐπιβάλλομαι zich aandoen 9 στίγμα τό brandmerk 0 διατελέω + ncp. blijven ἀφίσταμαι + gen. zich verwijderen van κατηγορέω + gen. beschuldigen wegens ἐξηγέομαι beschrijven 4 κατηγορέω beschuldigen, zeggen 5 Τευκρός Trojaan 6 ἀξαπατάω bedriegen, verleiden 7 ἀποφέρω wegbrengen, uit koers brengen 8 ἀσινής ongedeerd 79

180 én met name omdat het de naam Van de vreemde Afrodite heeft. want al de andere heiligdommen van Afrodite die er zijn, heten geenszins Van de vreemde. [..] De priesters vertelden mij, toen ik ernaar vroeg, dat het met Helena als volgt is gegaan: Alexandros voer na Helena uit Sparta geroofd te hebben naar zijn eigen land weg; en hem brachten, toen hij op de Aigeïsche zee was, winden uit de koers en die dreven hem naar de Egyptische zee naar wat nu de Kanopische monding van de Nijl heet en naar Taricheiai. [] Op de oever was het heiligdom van Herakles, dat er nu ook is en als een slaaf van wie der mensen ook daarheen gevlucht is en op zich heilige brandmerken aanbrengt, terwijl hij zich zo aan de god wijdt, mag de eigenaar hem niet aanraken. [] Die wet is nog onveranderd vanaf het begin tot aan mijn tijd. Van die Alexandros dan gingen dienaren weg, omdat ze van de wet die met betrekking tot dat heiligdom goldt, vernomen hadden en ze namen plaats als smekelingen van de god en beschuldigden Alexandros, omdat ze hem wilden schaden, terwijl ze het hele verhaal vertelden, hoe het met die Helena zat en het onrecht jegens Menelaos. En die beschuldigingen uitten ze bij de priesters en de wachter van die nijlmonding, die Thoonis heette. [.4.] Toen Thoonis dat gehoord had zond hij ten snelste een boodschap naar Memphis naar Proteus met de volgende woorden: [] Er is een vreemdeling gekomen, Trojaan van afkomst, maar hij heeft een goddeloze daad verricht in Griekenland: want van zijn gastheer heeft hij de vrouw verleid en met juist die is hij gekomen en met zeer veel bezittingen, nadat hij door de winden naar dit land uit koers is gebracht. Moeten wij hem dan ongedeerd laten wegvaren of 80

181 ἀπελώμεθα τὰ ἔχων ἦλθε;» [] ἀντιπέμπει πρὸς ταῦτα ὁ Πρωτεὺς λέγοντα τάδε.«ἄνδρα τοῦτον ὅστις κοτὲ ἐστὶ ἀνόσια ἐργασμένος ξεῖνον τὸν ἑωυτοῦ συλλαβόντες ἀπάγετε παρ ἐμέ, ἵνα εἰδέω ὅ τι κοτὲ καὶ λέξει.» [.5.] Proteus laat Alexandros arresteren. ἀκούσας δὲ ταῦτα ὁ Θῶνις συλλαμβάνει τὸν Ἀλέξανδρον καὶ τὰς νέας αὐτοῦ κατίσχει, μετὰ δὲ αὐτόν τε τοῦτον ἀνήγαγε ἐς Μέμφιν καὶ τὴν Ἑλένην τε καὶ τὰ χρήματα, πρὸς δὲ καὶ τοὺς ἱκέτας. [] ἀνακομισθέντων δὲ πάντων, εἰρώτα τὸν Ἀλέξανδρον ὁ Πρωτεὺς τίς εἴη καὶ ὁκόθεν πλέοι. ὁ δέ οἱ καὶ τὸ γένος κατέλεξε καὶ τῆς πάτρης εἶπε τὸ οὔνομα, καὶ δὴ καὶ τὸν πλόον ἀπηγήσατο ὁκόθεν πλέοι. [] μετὰ δὲ ὁ Πρωτεὺς εἰρώτα αὐτὸν ὁκόθεν τὴν Ἑλένην λάβοι πλανωμένου 4 δὲ τοῦ Ἀλεξάνδρου ἐν τῷ λόγῳ καὶ οὐ λέγοντος τὴν ἀληθείην, ἤλεγχον 5 οἱ γενόμενοι ἱκέται, ἐξηγεύμενοι πάντα λόγον τοῦ ἀδικήματος. [4] τέλος δὲ δή σφι λόγον τόνδε ἐκφαίνει 6 ὁ Πρωτεύς, λέγων ὅτι «ἐγὼ εἰ μὴ περὶ πολλοῦ ἡγεύμην 7 μηδένα ξείνων κτείνειν, ὅσοι ὑπ ἀνέμων ἤδη ἀπολαμφθέντες ἦλθον ἐς χώρην τὴν ἐμήν, ἐγὼ ἄν σε ὑπὲρ τοῦ Ἕλληνος ἐτισάμην 8, ὅς, ὦ κάκιστε ἀνδρῶν, ξεινίων 9 τυχὼν ἔργον ἀνοσιώτατον ἐργάσαο παρὰ τοῦ σεωυτοῦ ξείνου τὴν γυναῖκα ἦλθες. καὶ μάλα 0 ταῦτά τοι οὐκ ἤρκεσε, ἀλλ ἀναπτερώσας αὐτὴν οἴχεαι ἔχων ἐκκλέψας. [5] καὶ οὐδὲ ταῦτά τοι μοῦνα ἤρκεσε, ἀλλὰ καὶ οἰκία τοῦ ξείνου κεραΐσας ἥκεις. [6] νῦν ὦν ἐπειδὴ περὶ πολλοῦ ἥγημαι μὴ ξεινοκτονέειν 4, γυναῖκα μὲν ταύτην καὶ τὰ χρήματα οὔ τοι προήσω 5 ἀπάγεσθαι, ἀλλ αὐτὰ ἐγὼ τῷ Ἕλληνι ξείνῳ φυλάξω, ἐς ὃ ἂν αὐτὸς ἐλθὼν ἐκεῖνος ἀπαγαγέσθαι ἐθέλῃ αὐτὸν δέ σε καὶ τοὺς σοὺς συμπλόους τριῶν ἡμερέων προαγορεύω 6 ἐκ τῆς ἐμῆς γῆς ἐς ἄλλην τινὰ μετορμίζεσθαι 7, εἰ δὲ μή, ἅτε 8 πολεμίους περιέψεσθαι 9.» ἀνακομίζω landinwaarts brengen ὁκόθεν = ὁπόθεν waarvandaan ἀφηγέομαι beschrijven 4 πλανάομαι zwerven, weifelen, draaien 5 ἐλέγχω beschuldigen 6 ἐκφαίνω zeggen 7 περὶ πολλοῦ ἡγέομαι veel waarde hechten aan 8 τίνομαι straffen 9 τὰ ξείνια gastvrij onthaal 0 μάλα inderdaad ἀρκέω voldoende zijn ἀναπτερόω bevleugelen, iemands hoofd op hol brengen κεραΐζω plunderen 4 ξεινοκτονέω zijn gast doden 5 προΐημι toelaten 6 προαγορεύω bevelen 7 μετορμίζομαι varen naar elders 8 ἅτε als 9 περιέπομαι behandelen 8

182 moeten we van hem afpakken waarmee hij gekomen is? [] Proteus zond hierop een bode met het volgende bericht: Arresteert die man, wie het dan ook is, omdat hij zijn gastheer goddeloos heeft behandeld en brengt hem naar mij, opdat ik zal weten wat hij ook zal zeggen. [.5.] Toen Thoonis dat gehoord had, arresteerde hij Alexandros en hij hield zijn schepen tegen en daarna bracht hij hemzelf en Helena en de bezittingen en bovendien ook de smekelingen landinwaarts naar Memphis. [] Toen allen daarnaartoe gebracht waren, vroeg Proteus Alexandros wie hij was en waarvandaan hij voer. Hij vertelde hem én zijn afkomst én de naam van zijn vaderland en met name beschreef hij de vaart, waarvandaan hij voer. [] Daarna vroeg Proteus hem waarvandaan hij Helena had meegenomen. Toen Alexandros weifelde tijdens zijn relaas en niet de waarheid zei, beschuldigden degenen die zijn dienaren waren geweest door heel het verhaal van het onrecht te vertellen. [4] Tenslotte dan vertelde Proteus hem het volgende verhaal met de woorden: Als ik niet veel waarde eraan zou hechten niemand van al mijn gasten te doden, die nu door winden meegenomen mijn land bereikt hebben, dan zou ik jou gestraft hebben vanwege die Griek, omdat jij, slechtste der mannen, hoewel jij een gastvrije ontvangst had gekregen, een zeer goddeloze daad hebt verricht: want je drong binnen in de vrouw van je gastheer. En dat was voor jou nog niet voldoende, maar nadat je haar hoofd op hol had gebracht, schaakte je haar en ging je weg. [5] En ook dat alleen was niet genoeg voor jou, maar je bent hier gekomen na het huis van je gastheer geplunderd te hebben. [6] Nu dus aangezien ik er veel waarde aan hecht geen gasten te doden, zal ik het jou niet toestaan die vrouw en dat geld mee te nemen, maar ik zal het bewaren voor die Griekse gastvriend totdat die zelf zal komen en dat mee wil nemen. Jouzelf en je medeopvarenden beveel ik binnen drie dagen van mijn land naar een ander land te varen en als je dat niet doet, beveel ik jullie als vijanden te behandelen. 8

183 [.6.] Ook Homeros weet van Helena s verblijf in Egypte. Ἑλένης μὲν ταύτην ἄπιξιν παρὰ Πρωτέα ἔλεγον οἱ ἱρέες γενέσθαι δοκέει δέ μοι καὶ Ὅμηρος τὸν λόγον τοῦτον πυθέσθαι ἀλλ οὐ γὰρ ὁμοίως ἐς τὴν ἐποποιίην εὐπρεπὴς ἦν τῷ ἑτέρῳ τῷ περ ἐχρήσατο, ἑκὼν 4 μετῆκε 5 αὐτόν, δηλώσας ὡς καὶ τοῦτον ἐπίσταιτο τὸν λόγον [] δῆλον δὲ κατὰ 6 [γὰρ] ἐποίησε ἐν Ἰλιάδι (καὶ οὐδαμῇ ἄλλῃ ἀνεπόδισε 7 ἑωυτόν) πλάνην 8 τὴν Ἀλεξάνδρου, ὡς ἀπηνείχθη ἄγων Ἑλένην τῇ τε δὴ ἄλλῃ πλαζόμενος καὶ ὡς ἐς Σιδῶνα τῆς Φοινίκης ἀπίκετο. [] ἐπιμέμνηται 9 δὲ αὐτοῦ ἐν Διομήδεος ἀριστείῃ 0 λέγει δὲ τὰ ἔπεα ὧδε ἔνθ ἔσαν οἱ πέπλοι παμποίκιλοι, ἔργα γυναικῶν Σιδονίων, τὰς αὐτὸς Ἀλέξανδρος θεοειδής ἤγαγε Σιδονίηθεν, ἐπιπλὼς εὐρέα πόντον, τὴν ὁδὸν ἣν Ἑλένην περ ἀνήγαγεν εὐπατέρειαν. (Hom. Il. 6, 89-9) [4] ἐπιμέμνηται δὲ καὶ ἐν Ὀδυσσείῃ ἐν τοῖσιδε τοῖσι ἔπεσι τοῖα 4 Διὸς θυγάτηρ ἔχε φάρμακα μητιόεντα 5, ἐσθλά, τά οἱ Πολύδαμνα πόρεν Θῶνος 6 παράκοιτις 7 Αἰγυπτίη, τῇ πλεῖστα φέρει ζείδωρος 8 ἄρουρα 9 φάρμακα, πολλὰ μὲν ἐσθλὰ μεμιγμένα 0, πολλὰ δὲ λυγρά. (Hom. Od. 4, 7-0) [5] καὶ τάδε ἕτερα πρὸς Τηλέμαχον Μενέλεως λέγει Αἰγύπτῳ μ ἔτι δεῦρο θεοὶ μεμαῶτα νέεσθαι ἄπιξις ἡ aankomst ἐποποιίη ἡ heldendicht εὐπρεπὴς schoon 4 ἑκὼν vrijwillig 5 μεθίημι laten gaan 6 κατά zoals 7 ἀναποδίζω ἑμωυτόν zich tegenspreken 8 πλάνη ἡ zwerftocht 9 ἐπιμιμνῄσκομαι, ἐπιμέμνημαι zich herinneren, vermelden 0 ἀριστεία ἡ heldendaad παμποίκιλος bont versierd ἐπιπλώω, aor.part.ἐπιπλὼς varen naar εὐπατέρεια van een edele vader 4 τοῖος zodanig 5 μητιόεις heilzaam 6 Θῶν, Θῶνος Thoon, koning van Egypte 7 παράκοιτις ἡ echtgenote 8 ζείδωρος graan schenkend 9 ἄρουρα akkerland 0 μεμιγμένος gemengd, door elkaar λυγρός vreselijk μέμονα, μεμαώς verlangen; perf. met praes. betekenis νέομαι terugkeren 8

184 6.De priesters zeiden dat Helena zo bij Proteus gekomen was. Volgens mij heeft ook Homeros dat verhaal vernomen, maar hij zag bewust van die versie af; het scheen hem niet even mooi voor zijn heldendicht als het andere verhaal, juist welke hij gebruikt heeft; hij maakte namelijk duidelijk dat hij ook die versie kende; [] want het is duidelijk zoals hij in de Ilias (en hij heeft nergens anders zichzelf tegengesproken) over de dwaaltocht van Alexandros gedicht heeft, dat hij uit koers geslagen was, terwijl hij Helena bij zich had en zo dan naar andere plaatsen gedreven werd en dat hij ook Sidon in Phoenicië bereikte. [] Hij maakt daar melding van in De heldendaad van Diomedes. Hij zegt het met de volgende woorden: waar zij zeer bonte peploi had, werken van vrouwen uit Sidon, die de op een god gelijkende Alexandros zelf uit Sidon had meegenomen, toen hij over de wijde zee had gevaren over de route waarover hij Helena, dochter van een voortreffelijke vader, toch had meegenomen. [4] Ook vermeldt hij het in de Odyssee met de volgende woorden: Zulke heilzame, voortreffelijke kruiden had Zeus dochter, die aan haar gegeven waren door Poludamna, Thoon s echtgenote uit Egypte, waar het graan schenkende land zeer vele kruiden levert vele voortreffelijke door elkaar en vele vreselijke. [5] En verder zegt Menelaos het volgende tegen Telemachos: Hoewel ik hierheen verlangde terug te keren hielden de goden mij 84

185 ἔσχον, ἐπεὶ οὔ σφιν ἔρεξα τεληέσσας ἑκατόμβας. (Hom. Od. 4, 5-5) [6] ἐν τούτοισι τοῖσι ἔπεσι δηλοῖ ὅτι ἠπίστατο τὴν ἐς Αἴγυπτον Ἀλεξάνδρου πλάνην ὁμουρέει 4 γὰρ ἡ Συρίη Αἰγύπτῶ, οἱ δὲ Φοίνικες, τῶν ἐστὶ ἡ Σιδών, ἐν τῇ Συρίῃ οἰκέουσι. [.7.] De Kypria κατὰ 5 ταῦτα δὲ τὰ ἔπεα καὶ τόδε τὸ χωρίον οὐκ ἥκιστα ἀλλὰ μάλιστα δηλοῖ 6 ὅτι οὐκ Ὁμήρου τὰ Κύπρια 7 ἔπεα ἐστὶ ἀλλ ἄλλου τινός. ἐν μὲν γὰρ τοῖσι Κυπρίοισι εἴρηται ὡς τριταῖος ἐκ Σπάρτης Ἀλέξανδρος ἀπίκετο ἐς τὸ Ἴλιον ἄγων Ἑλένην, εὐαέι 8 τε πνεύματι χρησάμενος καὶ θαλάσσῃ λείῃ 9 ἐν δὲ Ἰλιάδι λέγει ὡς ἐπλάζετο 0 ἄγων αὐτήν. Ὅμηρος μέν νυν καὶ τὰ Κύπρια ἔπεα χαιρέτω. [.8.] Toch geen Helena in Troje εἰρομένου δέ μευ τοὺς ἱρέας εἰ μάταιον λόγον λέγουσι οἱ Ἕλληνες τὰ περὶ Ἴλιον γενέσθαι ἢ οὔ, ἔφασαν πρὸς ταῦτα τάδε, ἱστορίῃσι 4 φάμενοι εἰδέναι παρ αὐτοῦ Μενέλεω. [] ἐλθεῖν μὲν γὰρ μετὰ τὴν Ἑλένης ἁρπαγὴν 5 ἐς τὴν Τευκρίδα γῆν Ἑλλήνων στρατιὴν πολλὴν βοηθεῦσαν Μενέλεῳ, ἐκβᾶσαν δὲ ἐς γῆν καὶ ἱδρυθεῖσαν 6 τὴν στρατιὴν πέμπειν ἐς τὸ Ἴλιον ἀγγέλους, σὺν δέ σφι ἰέναι καὶ αὐτὸν Μενέλεων [] τοὺς δ ἐπείτε ἐσελθεῖν ἐς τὸ τεῖχος, ἀπαιτέειν Ἑλένην τε καὶ τὰ χρήματα τά οἱ οἴχετο κλέψας Ἀλέξανδρος, τῶν τε ἀδικημάτων δίκας 7 αἰτέειν τοὺς δὲ Τευκροὺς τὸν αὐτὸν λόγον λέγειν τότε καὶ μετέπειτα, ῥέζω doen τελήεις perfect ἑκατόμβη ἡ hekatombe, offer van 00 runderen 4 ὁμουρέω + dat. grenzen aan 5 κατά + acc. overeenkomstig 6 δηλοῖ het is duidelijk 7 De Kypria is een heldendicht dat de Trojaanse oorlog behandelt tot waar de Ilias begint. Het is na Homeros ontstaan, waarschijnlijk op Cyprus. 8 εὐαής gunstig waaiend 9 λεῖος glad 0 πλάζομαι uit koers geslagen wordend χαιρέτω: hier met acc. hij moet laten varen εἴρομαι vragen μάταιος ijdel 4 ἱστορία ἡ onderzoek 5 ἁρπαγή ἡ roof 6 ἱδρύω doen plaats nemen 7 δίκη ἡ straf, vergoeding 85

186 in Egypte vast, omdat ik hun geen perfecte hekatomben had gebracht. [6] Op grond van die verzen is het duidelijk, dat hij van Alexanders tocht naar Egypte afwist; Syrië grenst immers aan Egypte en de Phoeniciërs van wie Sidon is, wonen in Syrië. [.7.] Op grond van die woorden en die streek is het niet in het minst, maar vooral duidelijk, dat het epos de Kypria niet van Homeros maar van een ander is. Want in de Kypria is verteld hoe Alexander op de derde dag vanuit Sparta in Ilion aankwam, terwijl hij Helena meenam, waarbij hij gebruik gemaakt had van gunstige wind en een gladde zee; maar in de Ilias zegt hij dat Alexandros met haar uit koers geslagen werd. Homeros moet nu werkelijk dan ook de Kypria laten varen. [.8.] Toen ik de priesters vroeg of de Grieken het als een ongegrond verhaal vertellen dat de dingen rond Troje gebeurd zijn of niet, zeiden ze daarop het volgende en zij beweerden daarbij dat zij het door onderzoek van de kant van Menelaos zelf wisten. [] Want na de roof van Helena, aldus de priesters, was een groot leger van de Grieken naar het Trojaanse land gekomen om Menelaos te helpen en toen dat leger van boord aan land gegaan was en zich daar gestationeerd had, stuurde het boden naar Ilion en met die bodes ging ook Menelaos zelf mee. [] Toen zij binnen de muur gekomen waren, vroegen ze Helena terug en de zaken die Alexandros van hem had gestolen en waarmee Alexandros hem was gesmeerd en ze vroegen genoegdoening voor die misdaden. De Trojanen vertelden hetzelfde verhaal, toen en later, 86

187 καὶ ὀμνύντας καὶ ἀνωμοτί, μὴ μὲν ἔχειν Ἑλένην μηδὲ τὰ ἐπικαλεύμενα χρήματα, ἀλλ εἶναι αὐτὰ πάντα ἐν Αἰγύπτῳ, καὶ οὐκ ἂν δικαίως αὐτοὶ δίκας ὑπέχειν τῶν Πρωτεὺς ὁ Αἰγύπτιος βασιλεὺς ἔχει. [4] οἱ δὲ Ἕλληνες καταγελᾶσθαι δοκέοντες ὑπ αὐτῶν οὕτω δὴ ἐπολιόρκεον, ἐς ὃ ἐξεῖλον ἑλοῦσι δὲ τὸ τεῖχος ὡς οὐκ ἐφαίνετο ἡ Ἑλένη, ἀλλὰ τὸν αὐτὸν λόγον τῷ προτέρῳ ἐπυνθάνοντο, οὕτω δὴ πιστεύσαντες τῷ λόγῳ τῷ πρώτῳ οἱ Ἕλληνες αὐτὸν Μενέλεων ἀποστέλλουσι παρὰ Πρωτέα. [.9.] Menelaos goddeloze daad ἀπικόμενος δὲ ὁ Μενέλεως ἐς τὴν Αἴγυπτον καὶ ἀναπλώσας ἐς τὴν Μέμφιν, εἴπας τὴν ἀληθείην τῶν πρηγμάτων, καὶ ξεινίων ἤντησε μεγάλων καὶ Ἑλένην ἀπαθέα 4 κακῶν ἀπέλαβε, πρὸς δὲ καὶ τὰ ἑωυτοῦ χρήματα πάντα. [] τυχὼν μέντοι τούτων ἐγένετο Μενέλεως ἀνὴρ ἄδικος 5 ἐς Αἰγυπτίους. ἀποπλέειν γὰρ ὁρμημένον 6 αὐτὸν ἶσχον ἄπλοιαι 7 ἐπειδὴ δὲ τοῦτο ἐπὶ πολλὸν τοιοῦτον ἦν, ἐπιτεχνᾶται 8 πρῆγμα οὐκ ὅσιον [] λαβὼν γὰρ δύο παιδία ἀνδρῶν ἐπιχωρίων ἔντομα 9 σφέα ἐποίησε. μετὰ δὲ ὡς ἐπάιστος 0 ἐγένετο τοῦτο ἐργασμένος, μισηθείς τε καὶ διωκόμενος οἴχετο φεύγων τῇσι νηυσὶ ἐπὶ Λιβύης τὸ ἐνθεῦτεν δὲ ὅκου ἔτι ἐτράπετο οὐκ εἶχον εἰπεῖν Αἰγύπτιοι. τούτων δὲ τὰ μὲν ἱστορίῃσι ἔφασαν ἐπίστασθαι, τὰ δὲ παρ ἑωυτοῖσι γενόμενα ἀτρεκέως ἐπιστάμενοι λέγειν. ὑπέχω verschaffen καταγελάω uitlachen ἀντάω + gen. deel krijgen aan 4 ἀπαθής + gen. zonder 5 ἄδικος onrechtvaardig 6 ὁρμάομαι zich opmaken 7 ἄπλοια ἡ slecht vaarweer 8 ἐπιτεχνάομαι bedenken 9 ἔντομον τό offerdier 0 ἐπάιστος ruchtbaar μισέω haten ἀτρεκέως precies 87

188 zowel onder ede als ook zonder eed, dat ze Helena waarachtig niet hadden en ook niet de opgeëiste bezittingen, maar dat alles in Egypte was en dat ze zelf dus wel niet terecht zouden boeten voor wat Proteus de Egyptische koning had. [4] Omdat de Grieken dachten dat ze door hen uitgelachen werden, belegerden ze hen daarom totdat ze Troje innamen. Maar toen geen Helena zich aan hen bij inname van de stad toonde, maar ze hetzelfde verhaal als voorheen vernamen, geloofde de Grieken zodoende eindelijk het eerste verhaal en zonden ze Menelaos zelf naar Proteus. [.9.] Toen Menelaos aangekomen was in Egypte en landinwaarts naar Memphis gevaren was en hij de waarheid van wat er gebeurd was verteld had, kreeg hij én deel aan een groot gastvrij onthaal én kreeg hij Helena terug, zonder dat zij iets kwaads had meegemaakt en hij kreeg ook nog eens al zijn eigen bezittingen. [] Toen Menelaos dat gekregen had, betoonde hij zich een onrechtvaardig man jegens de Egyptenaren. Want toen hij op het punt stond weg te varen, werd hij tegengehouden door ongunstig weer. Toen dat dan lange tijd zo bleef, bedacht hij een goddeloze daad; [] want na twee kinderen van inheemse mensen genomen te hebben maakte hij hen tot zoenoffers. Daarna, toen het ruchtbaar werd dat hij dat gedaan had, vluchtte hij gehaat en achtervolgd met zijn schepen naar Libuè. Vervolgens wisten de Egyptenaren niet te vertellen waarheen hij verder de steven wendde. De priesters zeiden dat deels te weten door onderzoek en dat ze dat deels vertelden, omdat ze dat precies wisten, omdat het bij hen gebeurd was. 88

189 [.0.] De goden straffen zwaar. ταῦτα μὲν Αἰγυπτίων οἱ ἱρέες ἔλεγον ἐγὼ δὲ τῷ λόγῳ τῷ περὶ Ἑλένης λεχθέντι καὶ αὐτὸς προστίθεμαι, τάδε ἐπιλεγόμενος, εἰ ἦν Ἑλένη ἐν Ἰλίῳ, ἀποδοθῆναι ἂν αὐτὴν τοῖσι Ἕλλησι ἤτοι ἑκόντος γε ἢ ἀέκοντος Ἀλεξάνδρου. [] οὐ γὰρ δὴ οὕτω γε φρενοβλαβὴς 4 ἦν ὁ Πρίαμος οὐδὲ οἱ ἄλλοι οἱ προσήκοντες αὐτῷ, ὥστε τοῖσι σφετέροισι σώμασι καὶ τοῖσι τέκνοισι καὶ τῇ πόλι κινδυνεύειν 5 ἐβούλοντο, ὅκως Ἀλέξανδρος Ἑλένῃ συνοικέῃ. [] εἰ δέ τοι καὶ ἐν τοῖσι πρώτοισι χρόνοισι ταῦτα ἐγίνωσκον, ἐπεὶ πολλοὶ μὲν τῶν ἄλλων Τρώων, ὁκότε συμμίσγοιεν 6 τοῖσι Ἕλλησι, ἀπώλλυντο, αὐτοῦ δὲ Πριάμου οὐκ ἔστι ὅτε οὐ δύο ἢ τρεῖς ἢ καὶ ἔτι πλέους τῶν παίδων μάχης γινομένης ἀπέθνησκον, εἰ χρή τι τοῖσι ἐποποιοῖσι 7 χρεώμενον λέγειν, τούτων δὲ τοιούτων συμβαινόντων 8 ἐγὼ μὲν ἔλπομαι, εἰ καὶ αὐτὸς Πρίαμος συνοίκεε Ἑλένῃ, ἀποδοῦναι ἂν αὐτὴν τοῖσι Ἀχαιοῖσι, μέλλοντά γε δὴ τῶν παρεόντων κακῶν ἀπαλλαγήσεσθαι 9. [4] οὐ μὲν οὐδὲ ἡ βασιληίη ἐς Ἀλέξανδρον περιήιε 0, ὥστε γέροντος Πριάμου ἐόντος ἐπ ἐκείνῳ τὰ πρήγματα εἶναι, ἀλλὰ Ἕκτωρ καὶ πρεσβύτερος καὶ ἀνὴρ ἐκείνου μᾶλλον ἐὼν ἔμελλε αὐτὴν Πριάμου ἀποθανόντος παραλάμψεσθαι, τὸν οὐ προσῆκε ἀδικέοντι τῷ ἀδελφεῷ ἐπιτρέπειν, καὶ ταῦτα μεγάλων κακῶν δι αὐτὸν συμβαινόντων 4 ἰδίῃ 5 τε αὐτῷ καὶ τοῖσι ἄλλοισι πᾶσι Τρωσί. [5] ἀλλ οὐ γὰρ εἶχον Ἑλένην ἀποδοῦναι, οὐδὲ λέγουσι αὐτοῖσι τὴν ἀληθείην ἐπίστευον οἱ Ἕλληνες, ὡς μὲν ἐγὼ γνώμην ἀποφαίνομαι, τοῦ δαιμονίου 6 παρασκευάζοντος, ὅκως πανωλεθρίῃ 7 ἀπολόμενοι καταφανὲς 8 τοῦτο τοῖσι προστίθεμαι + dat. zich aansluiten bij ἐπιλέγομαι daarbij zeggen ἤτοι...ἢ of of 4 φρενοβλαβὴς zwakzinnig 5 κινδυνεύω + dat. op het spel zetten 6 συμμίσγω + dat. slaagsraken met 7 ἐποποιός ὁ eposdichter 8 συμβαίνω gebeuren 9 ἀπαλλάσσομαι + gen. zich losmaken van 0 περίειμι overgaan μέλλω zullen, bestemd zijn προσήκει het betaamt καὶ ταῦτα en dat nog wel 4 συμβαίνω gebeuren, overkomen 5 ἰδίῃ persoonlijk 6 τὸ δαιμόνιον de goddelijke macht 7 πανωλεθρία gehele ondergang 8 καταφανής duidelijk 89

190 [.0.] Dat zeiden de priesters van de Egyptenaren en ik sluit me ook zelf aan bij het verhaal dat over Helena verteld is, terwijl ik dit nog overweeg, dat Helena als zij in Ilion was, teruggegeven zou zijn aan de Grieken of nu Alexandros daarmee instemde of niet. [] Want Priamos was niet zo van zijn verstand beroofd en niet de rest van zijn verwanten dat zij hun eigen lichamen en hun kinderen en de stad op het spel wilden zetten met als doel dat Alexandros zou samenwonen met Helena. [] Als de Trojanen toch ook al in de eerste tijd dat inzagen, omdat velen van de rest van Trojanen, wanneer ze met de Grieken slaags raakten, omkwamen en omdat ook telkens van Priamos twee of drie of zelfs nog meer kinderen, wanneer strijd ontbrandde, stierven, dan verwacht ik, als ik iets moet zeggen terwijl ik me baseer op de eposdichters, toen namelijk dat soort dingen gebeurde, dat Priamos, ook als hij zelf met Helena samenwoonde, haar wel aan de Grieken zou teruggeven, als hij zo dan toch zich zou bevrijden van de op handen zijnde ellende. [4] Maar er was geen sprake van dat het koningschap in handen van Alexander zou komen, zodat het bestuur bij hem lag, toen Priamos oud was, maar Hektoor zou, omdat hij ouder was en meer man dan Alexander was, het koningschap overnemen na Priamos dood, want het had geen pas dat Hektoor het koningschap aan zijn broer ondanks diens onrechtvaardigheid toevertrouwde en dat nog wel terwijl door hem grote ellende hem persoonlijk en al de andere Trojanen te beurt viel. [5] Maar zo was het niet, want ze konden Helena niet teruggeven, maar, hoewel de Trojanen de waarheid zeiden, vertrouwden de Grieken hun niet -want ik ventileer echt mijn mening- omdat de godheid erop uit was, dat de Trojanen met hun volledige ondergang het duidelijk zouden maken aan de mensen 90

191 ἀνθρώποισι ποιήσωσι, ὡς τῶν μεγάλων ἀδικημάτων μεγάλαι εἰσὶ καὶ αἱ τιμωρίαι παρὰ τῶν θεῶν. καὶ ταῦτα μὲν τῇ ἐμοὶ δοκέει εἴρηται. [..]Zomer en Winter Πρωτέος δὲ ἐκδέξασθαι τὴν βασιληίην Ῥαμψίνιτον ἔλεγον, ὃς μνημόσυνα ἐλίπετο τὰ προπύλαια τὰ πρὸς ἑσπέρην τετραμμένα τοῦ Ἡφαιστείου, ἀντίους δὲ τῶν προπυλαίων ἔστησε ἀνδριάντας δύο, ἐόντας τὸ μέγαθος πέντε καὶ εἴκοσι πηχέων, τῶν Αἰγύπτιοι τὸν μὲν πρὸς βορέω 4 ἑστεῶτα καλέουσι θέρος 5, τὸν δὲ πρὸς νότον 6 χειμῶνα καὶ τὸν μὲν καλέουσι θέρος, τοῦτον μὲν προσκυνέουσί τε καὶ εὖ ποιέουσι, τὸν δὲ χειμῶνα καλεόμενον τὰ ἔμπαλιν 7 τούτων ἔρδουσι 8 [.. α.] Rampsinitos laat een schatkamer bouwen. Πλοῦτον 9 δὲ τούτῳ τῷ βασιλέϊ γενέσθαι 0 ἀργύρου μέγαν, τὸν οὐδένα τῶν ὕστερον ἐπιτραφέντων βασιλέων δύνασθαι ὑπερβαλέσθαι 4 οὐδ' ἐγγὺς 5 ἐλθεῖν. Βουλόμενον δὲ αὐτὸν ἐν ἀσφαλείῃ 6 τὰ χρήματα 7 θησαυρίζειν 8 οἰκοδομέεσθαι 9 οἴκημα 0 λίθινον, τοῦ τῶν τοίχων ἕνα ἐς τὸ ἔξω 4 μέρος τῆς οἰκίης ἔχειν. Τὸν δὲ ἐργαζόμενον 4 ἐπιβουλεύοντα 5 τάδε μηχανᾶσθαι 6 τῇ zoals τὰ προπύλαια de propyleeën, de toegang ἀντίος +gen. tegenover 4 βορέας ὁ noordenwind 5 θέρος τό zomer 6 νότος ὁ zuidenwind 7 ἔμπαλιν terug 8 ἔρδω doen 9 πλοῦτος ὁ rijkdom 0 γίνομαι worden, aor. zijn = ὃν ὕστερον adv. later ἐπιτρέφομαι, -ετράφην later opgroeien, komen, later geboren worden 4 ὑπερβάλλομαι + gen. iem. overtreffen 5 ἐγγὺς nabij 6 ἀσφάλειη veiligheid 7 χρήματα τά geld 8 θησαυρίζω bewaren 9 οἰκοδομέομαι bouwen 0 οἴκημα τό vertrek λίθινος stenen =οὗ τοῖχος ὁ muur 4 ἔξω buiten 9

192 dat ook de straffen van de kant van de goden voor grote onrechten groot zijn. En daarmee is dan mijn mening gezegd. [..] Ze zeiden dat Rampsinitos het koningschap van Proteus overgenomen heeft. Rampsinitos heeft de propylaeën aan de westkant van het Hefaisteion als gedenkteken achtergelaten en tegenover de propylaeën heeft hij twee beelden geplaatst die 5 el groot waren, waarvan de Egyptenaren het beeld dat aan de noordkant staat, Zomer noemen en het beeld aan de zuidkant Winter. En het beeld dat ze Zomer noemen, vereren ze en behandelen ze goed en het beeld dat Winter heet, behandelen ze precies tegengesteld daaraan. [.. α] De priesters vertelden, dat die koning een grote rijkdom aan zilver had, die niemand van de later geboren koningen kon overtreffen, zelfs niet benaderen: hij liet, omdat hij zijn geld in veiligheid wilde opslaan, een stenen vertrek liet bouwen, waarvan één van de muren uitliep op het buitendeel van zijn woning. De bouwer bedacht het volgende, omdat hij zijn zinnen op dat geld zette: μέρος τό deel οἰκίη woning ἔχω ἐς + acc. zijn aan, uitkomen op; let op de a.c.i., die in de bijzin doorloopt. 4 ἐργάζομαι bouwen 5 ἐπιβουλεύω zinnen op, belagen 6 μηχανάομαι beramen 9

193 τῶν λίθων παρασκευάσασθαι ἕνα ἐξαίρετον εἶναι ἐκ τοῦ τοίχου ῥηιδίως 4 καὶ ὑπὸ δύο ἀνδρῶν καὶ ὑπὸ ἑνός. Ως δὲ ἐπετελέσθη 5 τὸ οἴκημα, τὸν μὲν βασιλέα θησαυρίσαι τὰ χρήματα ἐν αὐτῷ, χρόνου δὲ περιιόντος 6 τὸν οἰκοδόμον 7 περὶ τελευτὴν τοῦ βίου ἐόντα ἀνακαλέσασθαι 8 τοὺς παῖδας (εἶναι γὰρ αὐτῷ δύο), τούτοισι δὲ ἀπηγήσασθαι 9 ὡς 0 ἐκείνων προορέων, ὅκως βίον ἄφθονον 4 ἔχωσι, τεχνάσαιτο οἰκοδομέων τὸν θησαυρὸν τοῦ βασιλέος σαφέως 5 δὲ αὐτοῖσι πάντα ἐξηγησάμενον 6 τὰ περὶ 7 τὴν ἐξαίρεσιν 8 τοῦ λίθου δοῦναι τὰ μέτρα 9 αὐτοῦ, λέγοντα ὡς ταῦτα διαφυλάσσοντες 0 ταμίαι τῶν <τοῦ> βασιλέος χρημάτων ἔσονται. Καὶ τὸν μὲν τελευτῆσαι τὸν βίον, τοὺς δὲ παῖδας αὐτοῦ οὐκ ἐς μακρὴν ἔργου ἔχεσθαι. Επελθόντας δὲ ἐπὶ τὰ βασιλήια νυκτὸς καὶ τὸν λίθον ἐπὶ τῷ οἰκοδομήματι 4 ἀνευρόντας ῥηιδίως μεταχειρίσασθαι 5 καὶ τῶν χρημάτων πολλὰ ἐξενείκασθαι 6. λίθος steen παρασκευάζομαι ervoor zorgen ἐξαίρετος uitneembaar 4 ῥηιδίως gemakkelijk 5 ἐπιτελέω voltooien 6 περίιειμι rondgaan, verstrijken 7 οἰκοδόμος ὁ bouwer 8 ἀνακαλέομαι bij zich roepen 9 ἀπηγέομαι beschrijven 0 ὡς + part. gefing. reden: alsof, obj. reden: omdat προορέων < προοράων προοράω + gen. zorgen voor = ὅπως βίος ὁ leven, levenshave 4 ἄφθονος overvloedig 5 σαφέως duidelijk 6 ἐξηγέομαι beschrijven 7 τὰ περὶ τι de dingen met betrekking tot 8 ἐξαίρεσις ἡ het uitnemen 9 μέτρον τό maat 0 διαφυλάσσω bewaken ταμίης ὁ schatmeester ἐς μακρὴν lange tijd ἔχομαι + gen. zich verre houden van 4 οἰκοδόμημα τό vertrek 5 μεταχειρίζομαι in de hand nemen 6 ἐκφέρομαι, ἐξηνείκαμην met zich wegnemen 9

194 zorgde hij ervoor, dat één van de stenen makkelijk uit de muur genomen kon worden, zowel door twee mannen als door één. De koning liet, toen het vertrek voltooid was, het geld daarin bewaren en toen de tijd verstreek, riep de bouwer aan het eind van zijn leven zijn zoons bij zich (hij had er immers twee) en vertelde hun, dat hij uit voorzorg voor hen listig bij het bouwen van de schatkamer van de koning ervoor gezorgd had, dat zij voldoende levenshave zouden hebben. Toen hij hun alles duidelijk verteld had met betrekking tot het uitnemen van de steen, gaf hij de maten van die steen met de woorden, dat er thesauriërs van dat geld van de koning waren, die het bewaakten. En toen hij gestorven was, gingen zijn zoons spoedig aan de slag. Toen zij in de nacht naar het paleis gegaan waren en de steen bij het vertrek opgespoord hadden, hebben ze die gemakkelijk in de hand genomen en veel van het geld mee naar buiten genomen. 94

195 . β. De koning zet een val. Ως δὲ τυχεῖν τὸν βασιλέα ἀνοίξαντα τὸ οἴκημα, θωμάσαι ἰδόντα τῶν χρημάτων καταδέα 4 τὰ ἀγγεῖα 5, οὐκ ἔχειν δὲ ὅντινα ἐπαιτιᾶται 6, τῶν τε σημάντρων 7 ἐόντων σόων 8 καὶ τοῦ οἰκήματος κεκληιμένου 9. Ως δὲ αὐτῷ καὶ δὶς 0 καὶ τρὶς ἀνοίξαντι αἰεὶ ἐλάσσω φαίνεσθαι τὰ χρήματα (τοὺς γὰρ κλέπτας οὐκ ἀνιέναι κεραΐζοντας 4 ), ποιῆσαί μιν τάδε. Πάγας 5 προστάξαι 6 ἐργάσασθαι καὶ ταύτας περὶ τὰ ἀγγεῖα, ἐν τοῖσι 7 τὰ χρήματα ἐνῆν, στῆσαι 8. Τῶν δὲ φωρῶν 9 ὥσπερ ἐν τῷ πρὸ τοῦ 0 χρόνῳ ἐλθόντων καὶ ἐσδύντος τοῦ ἑτέρου αὐτῶν, ἐπεὶ πρὸς τὸ ἄγγος προσῆλθε, ἰθέως τῇ πάγῃ ἐνέχεσθαι 4. Ως δὲ γνῶναι 5 αὐτὸν ἐν οἵῳ 6 κακῷ ἦν, ἰθέως καλέειν τὸν ἀδελφεὸν καὶ δηλοῦν αὐτῷ τὰ παρεόντα καὶ κελεύειν τὴν ταχίστην ἐσδύντα ἀποταμεῖν 7 αὐτοῦ τὴν κεφαλήν, ὅκως μὴ αὐτὸς ὀφθεὶς καὶ γνωρισθεὶς 8 ὃς εἴη προσαπολέσῃ κἀκεῖνον. Τῷ δὲ δόξαι εὖ λέγειν καὶ ποιῆσαί μιν πεισθέντα τυγχάνω + part. toevallig; nota bene, dat in de temporele bijzin de a.c.i. van de indir. rede doorloopt. ἀνοίγω openen = θαυμάζω 4 καταδεής + gen. missend 5 ἀγγεῖον τό kist 6 ἐπαιτιάομαι beschuldigen 7 σήμαντρον τό zegel 8 σῶς behouden, intact 9 κλῄω sluiten 0 δὶς, τρὶς twee maal, drie maal φαίνομαι + part. (hier verzwegen ἐών) blijken κλέπτης ὁ dief ἀνίημι + part. ophouden te 4 κεραίζω plunderen 5 πάγη ἡ klem 6 προστάσσω opdragen 7 = οἷσι 8 ἵστημι plaatsen 9 φώρ ὁ dief 0 πρὸ τοῦ voor die tijd ἐσδύομαι, ἐσέδυν naar binnengaan ἄγγος τό kist ἰθέως onmiddellijk 4 ἐνέχω houden in 5 a.c.i. van de indir. rede in de temporele bijzin. 6 οἷος wat voor een 7 ἀποτάμνω, -έταμον afsnijden 8 γνωρίζω herkennen 95

196 [.. β.] Toen de koning toevallig het vertrek geopend had, zag hij, aldus de priesters, met verbazing, dat de kisten geld misten en dat hij niet wist, wie hij moest beschuldigen, omdat de zegels ongeschonden waren en het vertrek op slot was. Toen hem na èn twee maal èn drie maal het vertrek geopend te hebben het geld steeds minder bleek (de dieven immers hielden niet op te plunderen), deed hij het volgende. Hij beval klemmen te maken en die rond de kisten, waarin het geld zat, te plaatsen. Toen de dieven, precies zoals in de tijd daarvoor, gekomen waren en de éne van hen naar binnen was gegaan, bleef deze onmiddellijk nadat hij naar de kist was gegaan, in de klem vast zitten. Toen hij begrepen had, in wat voor slechte situatie hij zat, riep hij onmiddellijk zijn broer en maakte hem de situatie van dat moment duidelijk en beval hem na ten snelste naar binnen gegaan te zijn zijn hoofd af te snijden, opdat hij niet zelf gezien en herkend, wie hij was, ook hem nog eens te gronde zou richten. Hij scheen hem toe goed te spreken en toen hij overreed was =τίς προσαπόλλυμι daarenboven te gronde richten πείθω overreden 96

197 ταῦτα καὶ καταρμόσαντα τὸν λίθον ἀπιέναι ἐπ' οἴκου, φέροντα τὴν κεφαλὴν τοῦ ἀδελφεοῦ. [.. γ] Een gruwelijke ontdekking Ως δὲ ἡμέρη ἐγένετο, ἐσελθόντα τὸν βασιλέα ἐς τὸ οἴκημα ἐκπεπλῆχθαι ὁρῶντα τὸ σῶμα τοῦ φωρὸς ἐν τῇ πάγῃ ἄνευ τῆς κεφαλῆς ἐόν, τὸ δὲ οἴκημα ἀσινὲς 4 καὶ οὔτε ἔσοδον 5 οὔτε ἔκδυσιν 6 οὐδεμίαν ἔχον. Απορεόμενον 7 δέ μιν τάδε ποιῆσαι τοῦ φωρὸς τὸν νέκυν κατὰ 8 τοῦ τείχεος κατακρεμάσαι, φυλάκους 9 δὲ αὐτοῦ καταστήσαντα ἐντείλασθαί σφι, τὸν 0 ἂν ἴδωνται ἀποκλαύσαντα ἢ κατοικτισάμενον, συλλαβόντας ἄγειν πρὸς ἑωυτόν. Ανακρεμαμένου 4 δὲ τοῦ νέκυος τὴν μητέρα δεινῶς φέρειν 5, λόγους 6 δὲ πρὸς τὸν περιεόντα παῖδα ποιευμένην προστάσσειν 7 αὐτῷ ὅτεῳ 8 τρόπῳ δύναται μηχανᾶσθαι 9 ὅκως τὸ σῶμα τοῦ ἀδελφεοῦ καταλύσας κομιεῖ 0 εἰ δὲ τούτων ἀμελήσει, διαπειλέειν αὐτὴ ὡς ἐλθοῦσα πρὸς τὸν βασιλέα μηνύσει αὐτὸν ἔχοντα τὰ χρήματα. καθαρμόζω passen, plaatsen, invoegen ἐπί + gen. naar ἐκπλήσσω uit het veld slaan 4 ἀσινής ongeschonden 5 ἔσοδος ἡ toegang 6 ἔκδυσις ἡ uitweg 7 ἀπορέομαι geen uitweg zien 8 κατακρεμάννυμι κατά + gen. ophangen aan 9 φύλακος wachter 0 =ὃν ἀποκλαίω afsluiten κατοικτίζομαι beklagen συλλαμβάνω arresteren 4 ἀνακρεμάννυμι ophangen Perf. ἀνακρέμαμαι 5 δεινῶς φέρω het verschrikkelijk vinden 6 λόγους ποιέομαι woorden krijgen met 7 προστάσσω opdragen 8 = ὅτινι 9 μηχανάομαι listig bewerkstelligen 0 κομίζω brengen ἀμελέω + gen. zorgen voor διαπειλέω bedreigen μηνύω verklikken 97

198 dat te doen en na de steen weer ingevoegd te hebben, ging hij weg naar huis met het hoofd van zijn broer. [..γ] Toen het dag geworden was en de koning het vertrek ingegaan was, zag hij met ontzetting het lichaam van de dief in de klem zitten zonder hoofd, maar dat het vertrek ongeschonden was en dat het noch enige ingang of uitgang had. Hij deed, omdat hij radeloos was, het volgende. Hij hing het lijk van de dief aan de muur op, stelde wachten daarvan op en beval hun wie zij eventueel het lijk zagen bejammeren of beklagen, te arresteren en naar hem toe te leiden. Toen het lijk hing, maakte de moeder vreselijk misbaar en kreeg woorden met de overlevende zoon en droeg hem op op iedere wijze, waarop hij zou kunnen, te bewerkstelligen het lichaam van zijn broer los te maken en te halen en, als hij daarvoor niet zou zorgen, dreigde zijzelf, dat zij naar de koning toe zou gaan en hem zou verraden dat hij het geld had. 98

199 [.. δ] Een sluwe list Ως δὲ χαλεπῶς ἐλαμβάνετο ἡ μήτηρ τοῦ περιεόντος παιδὸς καὶ πολλὰ πρὸς αὐτὴν λέγων οὐκ ἔπειθε, ἐπιτεχνήσασθαι τοιάδε μιν. Ονους κατασκευασάμενον 4 καὶ ἀσκοὺς 5 πλήσαντα 6 οἴνου ἐπιθεῖναι 7 ἐπὶ τῶν ὄνων καὶ ἔπειτα ἐλαύνειν αὐτούς. Ως δὲ κατὰ 8 τοὺς φυλάσσοντας ἦν τὸν κρεμάμενον νέκυν,ἐπισπάσαντα 9 τῶν ἀσκῶν δύο ἢ τρεῖς ποδεῶνας 0 αὐτὸν λύειν ἀπαμμένους ὡς δὲ ἔρρεε ὁ οἶνος, τὴν κεφαλήν μιν κόπτεσθαι μεγάλα βοῶντα ὡς 4 οὐκ ἔχοντα 5 πρὸς ὁκοῖον 6 τῶν ὄνων πρῶτον τράπηται 7. Τοὺς δὲ φυλάκους ὡς ἰδεῖν 8 πολλὸν ῥέοντα τὸν οἶνον, συντρέχειν 9 ἐς τὴν ὁδὸν ἀγγεῖα 0 ἔχοντας καὶ τὸν ἐκκεχυμένον οἶνον συγκομίζειν ἐν κέρδεϊ ποιευμένους. Τὸν δὲ διαλοιδορέεσθαι 4 πᾶσι ὀργὴν 5 προσποιεύμενον 6 παραμυθεομένων 7 δὲ αὐτὸν τῶν φυλάκων χρόνῳ 8 πρηΰνεσθαι προσποιέεσθαι καὶ ὑπίεσθαι τῆς χαλεπῶς λαμβάνομαι hard aanpakken ἐπιτεχνάομαι bedenken ὄνος ezel 4 κατασκευάζομαι gereedmaken 5 ἀσκός zak 6 πίμπλημι + acc. + gen. iets met iets vullen 7 ἐπιτίθημι leggen op 8 κατὰ + acc. bij 9 ἐπισπάω trekken aan 0 ποδεών hals van een wijnzak (gemaakt van een dierenhuid) ἀφάπτω afbinden (psilosis) ῥέω stromen κόπτω slaan 4 ὡς + part. gefingeerde rede 5 ἔχω weten 6 ὁκοῖον = ὁποῖον = ὅντινα 7 τρέπομαι, ἐτράπομην zich wenden 8 a.c.i. in de temporele bijzin 9 συντρέχω te hoop rennen 0 ἀγγεῖον τό nap ἐκχέω uitgieten συγκομίζω bijeenbrengen, opvangen ἐν κέρδεϊ ποιέομαι als winst zien, de gelegenheid benutten 4 διαλοιδορέομαι τινι schelden op 5 ὀργή woede 6 προσποιέομαι veinzen 7 παραμυθέομαι bepraten 8 χρόνῳ mettertijd 99

200 [..δ] Toen de moeder de overlevende zoon hard aanpakte en hij, hoewel hij veel tegen haar zei, haar niet overtuigde, bedacht hij het volgende slim. Hij bracht ezels in gereedheid en vulde zakken met wijn en laadde die op de ezels en vervolgens dreef hij hen voort. Toen hij bij de wachters van het hangende lijk was, sjorde hij aan twee of drie afgebonden halzen van de zakken en opende hen daarna. Toen de wijn stroomde, sloeg hij zich luid schreeuwend voor zijn hoofd, alsof hij niet wist tot welk van de ezels hij zich het eerst moest wenden. Toen de wachten gezien hadden dat er veel wijn stroomde, liepen zij te hoop naar de weg met nappen en vingen zij, de gelegenheid benuttend, de uitgegoten wijn op. Hij schold op hen allen zogenaamd uit woede. Doordat de wachten op hem inpraatten, deed hij mettertijd, alsof hij zacht gestemd werd en zijn woede liet varen en πρηύνομαι zacht gestemd raken ὑφίεμαι + gen. laten varen 00

201 ὀργῆς, τέλος δὲ ἐξελάσαι αὐτὸν τοὺς ὄνους ἐκ τῆς ὁδοῦ καὶ κατασκευάζειν. Ως δὲ λόγους τε πλέους 4 ἐγγίνεσθαι 5 καί τινα καὶ σκῶψαί 6 μιν καὶ ἐς γέλωτα 7 προαγαγέσθαι 8, ἐπιδοῦναι 9 αὐτοῖσι τῶν ἀσκῶν ἕνα τοὺς δὲ αὐτοῦ 0, ὥσπερ εἶχον, κατακλιθέντας πίνειν διανοέεσθαι 4 καὶ ἐκεῖνον παραλαμβάνειν καὶ κελεύειν μετ' ἑωυτῶν μείναντα συμπίνειν. Τὸν δὲ πεισθῆναί τε δὴ καὶ καταμεῖναι 5 ὡς δέ μιν παρὰ τὴν πόσιν 6 φιλοφρόνως 7 ἠσπάζοντο, ἐπιδοῦναι αὐτοῖσι καὶ ἄλλον τῶν ἀσκῶν. Δαψιλέϊ 8 δὲ τῷ ποτῷ 9 χρησαμένους τοὺς φυλάκους ὑπερμεθυσθῆναι 0 καὶ κρατηθέντας ὑπὸ τοῦ ὕπνου αὐτοῦ ἔνθα περ ἔπινον κατακοιμηθῆναι 4. Τὸν δέ, ὡς πρόσω 5 ἦν τῆς νυκτός, τό τε σῶμα τοῦ ἀδελφεοῦ καταλῦσαι καὶ τῶν φυλάκων ἐπὶ λύμῃ 6 πάντων ξυρῶσαι 7 τὰς δεξιὰς παρηίδας 8, ἐπιθέντα δὲ τὸν νέκυν ἐπὶ τοὺς ὄνους ἀπελαύνειν ἐπ' οἴκου, ἐπιτελέσαντα 9 τῇ μητρὶ τὰ προσταχθέντα 0. τέλος acc.adv. tenslotte ἐξελαύνω wegdrijven κατασκευάζω in orde maken 4 πλέους = πλέονας 5 ἐγγίγνομαι in iets ontstaan, geschieden 6 σκώπτω bespotten 7 γέλως gelach 8 προάγω ἐς + acc. brengen tot 9 ἐπιδίδωμι daarenboven geven 0 αὐτοῦ ter plekke ὥσπερ precies zoals ἔχω adv. zijn κατακλίνω neerleggen 4 διανοέομαι van plan zijn 5 καταμένω achterblijven 6 πόσις ἡ drinkgelag 7 φιλοφρόνως vriendelijk 8 δαψιλής overvloedig 9 ποτόν τό drank 0 ὑπερμεθύσκομαι erg dronken worden κρατέω overwinnen αὐτοῦ ter plekke ἔνθα waar 4 κατακοιμάομαι gaan slapen 5 πρόσω τινος gevorderd in 6 λύμη bespotting 7 ξυρέω scheren 8 παρηίς ἡ wangen 9 ἐπιτελέω volbrengen 0 προστάσσω opdragen 0

202 tenslotte dreef hij de ezels van de weg en maakte hij hen in orde. Toen er meer gesproken werd en iemand hem bespotte en aan het lachen maakte, gaf hij hun bovendien één van de zakken. Zij waren van plan ter plekke, precies zoals zij waren, achterover geleund te drinken en zij namen hem erbij en vroegen hem bij hen te blijven en met hen mee te drinken. Hij werd dan overreed en bleef. Toen zij hem vriendelijk verwelkomden bij het drinkgelag, gaf hij hun nog een ander van de zakken. De wachten gebruikten de drank rijkelijk en werden erg dronken en gingen overmeesterd door de slaap ter plekke slapen, precies waar zij dronken. Hij maakte, toen het diep in de nacht was, het lichaam van zijn broer los en schoor van al de wachten om hen te bespotten de rechter wang en hij dreef de ezels na het lijk op hen gelegd te hebben hen weg naar huis, nadat hij voor de moeder de opdrachten voltooid had. 0

203 Rampsinitos en zijn schatkamer [.. ε] De koning zet zijn dochter in. Τὸν δὲ βασιλέα, ὡς αὐτῷ ἀπηγγέλθη τοῦ φωρὸς ὁ νέκυς ἐκκεκλεμμένος, δεινὰ ποιέειν, πάντως 4 δὲ βουλόμενον εὑρεθῆναι ὅστις κοτὲ 5 εἴη ὁ ταῦτα μηχανώμενος 6, ποιῆσαί μιν τάδε, ἐμοὶ μὲν 7 οὐ πιστά 8. Τὴν θυγατέρα τὴν ἑωυτοῦκατίσαι 9 ἐπ' οἰκήματος, ἐντειλάμενον πάντας τε ὁμοίως 0 προσδέκεσθαι καί, πρὶν συγγενέσθαι, ἀναγκάζειν λέγειν αὐτῇ ὅ τι δὴ ἐν ἀπαγγέλλω berichten ἐκκλέπτω ontvreemden δεινὰ ποιέω vreselijk misbaar maken 4 πάντως volstrekt 5 κοτὲ in vragen toch 6 μηχανάομαι listig doen 7 μὲν alleen staand zonder δε voorwaar 8 πιστός betrouwbaar 9 κατίζω neerzetten, laten zitten 0 ὁμοίως gelijkelijk προσδέχομαι ontvangen συγγίγνομαι seks hebben met ἀναγκάζω dwingen 0

204 [..ε] De koning deed, toen aan hem gerapporteerd was, dat het lijk van de dief ontvreemd was en hij absoluut wilde, dat ontdekt werd, wie toch degene was, die dat voor elkaar gekregen had, het volgende, iets, wat in mijn ogen werkelijk ongeloofwaardig is. Hij liet zijn dochter bij het vertrek zitten met de opdracht allen op gelijke wijze te ontvangen en alvorens seks te hebben hen te 04

205 τῷ βίῳ ἔργασται αὐτῷ σοφώτατον καὶ ἀνοσιώτατον ὃς δ' ἂν ἀπηγήσηται 4 τὰ περὶ τὸν φῶρα γεγενημένα, τοῦτον συλλαμβάνειν καὶ μὴ ἀπιέναι 5 ἔξω. Ὡς δὲ τὴν παῖδα ποιέειν τὰ ἐκ 6 τοῦ πατρὸς προσταχθέντα, τὸν φῶρα, πυθόμενον τῶν εἵνεκα 7 ταῦτα ἐπρήσσετο, βουληθέντα πολυτροπίῃ 8 τοῦ βασιλέος περιγενέσθαι 9 ποιέειν τάδε. Νεκροῦ προσφάτου 0 ἀποταμόντα ἐν τῷ ὤμῳ τὴν χεῖρα ἰέναι αὐτὸν ἔχοντα αὐτὴν ὑπὸ τῷ ἱματίῳ ἐσελθόντα δὲ ὡς 4 τοῦ βασιλέος τὴν θυγατέρα καὶ εἰρωτώμενον 5 τά 6 περ καὶ οἱ ἄλλοι, ἀπηγήσασθαι ὡς ἀνοσιώτατον μὲν εἴη ἐργασμένος 7 ὅτε τοῦ ἀδελφεοῦ ἐν τῷ θησαυρῷ τοῦ βασιλέος ὑπὸ πάγης 8 ἁλόντος 9 ἀποτάμοι τὴν κεφαλήν, σοφώτατον δὲ ὅτε τοὺς φυλάκους καταμεθύσας 0 καταλύσειε τοῦ ἀδελφεοῦ κρεμάμενον τὸν νέκυν. Τὴν δέ, ὡς ἤκουσε, ἅπτεσθαι αὐτοῦ, τὸν δὲ φῶρα ἐν τῷ σκότεϊ προτεῖναι αὐτῇ τοῦ νεκροῦ τὴν χεῖρα τὴν δὲ ἐπιλαβομένην 4 ἔχειν, νομίζουσαν αὐτοῦ ἐκείνου τῆς χειρὸς ἀντέχεσθαι 5 τὸν δὲ φῶρα προέμενον 6 αὐτῇ οἴχεσθαι 7 διὰ θυρέων φεύγοντα. ἔργασται perf. hier met passieve betekenis ἐργάζομαι doen, maken ἀνόσιος goddeloos, zondig Antecedent volgt: τοῦτον 4 ἀφηγέομαι vertellen 5 = ἀφίεναι 6 ἐκ τινος door 7 τῶν εἵνεκα waarom 8 πολυτροπίη vindingrijkheid 9 περιγίγνομαι τινος iemand overtreffen 0 πρόσφατος pas gedood, vers, nieuw ἀποτάμνω afsnijden ὦμος schouder ἱμάτιον τό mantel 4 ὡς τινα naar iemand 5 εἰρωτάω + acc. iem. vragen 6 = ταῦτα, ἅ 7 εἴη ἐργασμένος = ἔργασται hier actief 8 πάγη klem 9 ἁλίσκομαι, ἑάλων gegrepen worden 0 καταμεθύω dronken voeren ἅπτομαι τινος iemand vastpakken σκότος τό duisternis προτείνω uitstrekken 4 ἐπιλαμβάνομαι vastpakken 5 ἀντέχομαι τινος zich vastklampen aan 6 προίεμαι prijsgeven 7 οἴχομαι + part. weg 05

206 dwingen haar te vertellen, al wat dan door hem in het leven als sluwste en als meest zondige gedaan was. Zij moest wie dat zou beschrijven wat met betrekking tot de dief gebeurd was, vastpakken en hem niet naar buiten laten gaan. Het meisje deed zo wat door haar vader opgedragen was en de dief deed na vernomen te hebben, waarom dat gedaan werd, het volgende, omdat hij de koning wilde overtreffen in vindingrijkheid. Hij ging, nadat hij van een pas gedood lijk de arm bij de schouder had afgesneden, op weg met de arm onder zijn mantel. Hij vertelde toen hij bij de dochter van de koning gekomen was en hem gevraagd werd, precies wat ook aan de anderen gevraagd werd, dat hij als meest goddeloze daad gedaan had, toen hij zijn broers hoofd afgesneden had, nadat zijn broer in de schatkamer van de koning door een klem gevangen was, en als sluwste daad, toen hij na de wachten dronken gevoerd te hebben het lijk van zijn broer, toen het daar hing, losmaakte. Zij greep, toen ze dat gehoord had, hem vast en de dief stak in het duister haar de arm van het lijk toe. Zij hield die vastgepakt in de mening zich vast te klampen aan de arm van juist hem. De dief gaf de arm prijs aan haar en vluchtte door het portaal weg. 06

207 [..ζ] De dief beloond. Ως δὲ καὶ ταῦτα ἐς τὸν βασιλέα ἀνηνεῖχθαι, ἐκπεπλῆχθαι μὲν ἐπὶ τῇ πολυφροσύνῃ τε καὶ τόλμῃ τοῦ ἀνθρώπου, τέλος 4 δὲ διαπέμποντα 5 ἐς πάσας τὰς πόλις ἐπαγγέλλεσθαι ἀδείην 6 τε διδόντα καὶ μεγάλα ὑποδεκόμενον 7 ἐλθόντι ἐς ὄψιν 8 τὴν ἑωυτοῦ. Τὸν δὲ φῶρα πιστεύσαντα ἐλθεῖν πρὸς αὐτόν, Ραμψίνιτον δὲ μεγάλως θωμάσαι καί οἱ τὴν θυγατέρα ταύτην συνοικίσαι 9 ὡς 0 πλεῖστα ἐπισταμένῳ ἀνθρώπων Αἰγυπτίους μὲν γὰρ τῶν ἄλλων προκεκρίσθαι,ἐκεῖνον δὲ Αἰγυπτίων. [..] Rampsinitis bezoek aan de onderwereld μετὰ δὲ ταῦτα ἔλεγον τοῦτον τὸν βασιλέα ζωὸν καταβῆναι κάτω ἐς τὸν οἱ Ἕλληνες Ἅιδην νομίζουσι εἶναι, καὶ κεῖθι συγκυβεύειν τῇ Δήμητρι, καὶ τὰ μὲν νικᾶν αὐτὴν τὰ δὲ ἑσσοῦσθαι ὑπ αὐτῆς, καί μιν πάλιν ἀπικέσθαι δῶρον ἔχοντα παρ αὐτῆς χειρόμακτρον 4 χρύσεον. [] ἀπὸ δὲ τῆς Ῥαμψινίτου καταβάσιος, ὡς πάλιν ἀπίκετο, ὁρτὴν 5 δὴ ἀνάγειν 6 Αἰγυπτίους ἔφασαν τὴν καὶ ἐγὼ οἶδα ἔτι καὶ ἐς ἐμὲ ἐπιτελέοντας 7 αὐτούς, οὐ μέντοι εἴ γε διὰ ταῦτα ὁρτάζουσι ἔχω λέγειν. [] φᾶρος 8 δὲ αὐτημερὸν 9 ἐξυφήναντες 0 οἱ ἱρέες κατ ὦν ἔδησαν ἑνὸς ἑωυτῶν μίτρῃ τοὺς ὀφθαλμούς, ἀγαγόντες δέ μιν ἔχοντα τὸ φᾶρος ἐς ὁδὸν φέρουσαν ἐς ἱρὸν Δήμητρος αὐτοὶ ἀπαλλάσσονται ὀπίσω ἀναφέρω rapporteren πολυφροσύνη vindingrijkheid τόλμη durf 4 τέλος zie boven 5 διαπέμπω elliptisch; het obj. boden is weggelaten uiteen zenden 6 ἀδείη straffeloosheid 7 μεγάλα ὑποδεχομαι grote beloften doen 8 ὄψις ἡ aangezicht 9 συνοικίζω τινα τινι laten samenwonen/trouwen met 0 ὡς+ part. subj reden in de mening dat προκρίνω +acc. + gen. iemand kiezen boven συγκυβεύω samen dobbelen ἑσσόομαι het afleggen tegen, 4 χειρόμακτρον handdoek 5 ὁρτή feest 6 ἀνάγω houden, vieren 7 ἐπιτελέω vieren 8 φᾶρος τό (linnen) lap 9 αὐτημερὸν diezelfde dag 0 ἐξυφαίνω weven καταδέω omwikkelen ὀπίσω terug 07

208 [..ζ] Toen ook dat bij de koning gerapporteerd was, was die versteld over de vindingrijkheid en de durf van de kerel en tenslotte zond hij boden naar alle kanten uit naar al de steden en liet hij afkondigen dat hij straffeloosheid zou geven en dat hij grote beloften deed, als hij onder zijn ogen zou komen. De dief kwam vol vertrouwen naar hem toe en Rampsinitos verbaasde zich zeer en liet die dochter met hem samenwonen in de mening, dat hij het meest van de mensen wist. Want dat de Egyptenaren waren gekozen boven de rest, maar hij boven de Egyptenaren. [..] Ze zeiden dat daarna die koning levend is afgedaald naar de plek waarvan de Grieken menen dat het de Hades is en dat hij daar met Demeter dobbelde en dat hij soms van haar won en soms van haar verloor en dat hij met een gouden handdoek als geschenk van haar is teruggekomen. [] Ze zeiden dat de Egyptenaren na Rampsinitis afdaling feest vierden, toen hij was teruggekeerd en ik weet dat ze dat feest ook nog tot mijn tijd vieren, maar ik kan niet zeggen of ze dat daarom vieren. [] De priesters weven op de dag zelf een doek en van een van hen zelf omwikkelen ze met een hoofddoek de ogen en ze brengen hem met de geweven doek naar de weg die naar het heiligdom van Demeter leidt en zelf gaan ze terug. 08

209 τὸν δὲ ἱρέα τοῦτον καταδεδεμένον τοὺς ὀφθαλμοὺς λέγουσι ὑπὸ δύο λύκων ἄγεσθαι ἐς τὸ ἱρὸν τῆς Δήμητρος ἀπέχον τῆς πόλιος εἴκοσι σταδίους, καὶ αὖτις ὀπίσω ἐκ τοῦ ἱροῦ ἀπάγειν μιν τοὺς λύκους ἐς τὠυτὸ χωρίον. [..] De Egyptenaren als uitvinders van de metempsychose τοῖσι μέν νυν ὑπ Αἰγυπτίων λεγομένοισι χράσθω ὅτεῳ τὰ τοιαῦτα πιθανά 4 ἐστι ἐμοὶ δὲ παρὰ 5 πάντα τὸν λόγον 6 ὑπόκειται 7 ὅτι τὰ λεγόμενα ὑπ ἑκάστων ἀκοῇ 8 γράφω. ἀρχηγετέειν 9 δὲ τῶν κάτω Αἰγύπτιοι λέγουσι Δήμητρα 0 καὶ Διόνυσον. [] πρῶτοι δὲ καὶ τόνδε τὸν λόγον Αἰγύπτιοι εἰσὶ οἱ εἰπόντες, ὡς ἀνθρώπου ψυχὴ ἀθάνατος ἐστί, τοῦ σώματος δὲ καταφθίνοντος ἐς ἄλλο ζῷον αἰεὶ γινόμενον ἐσδύεται, ἐπεὰν δὲ πάντα περιέλθῃ τὰ χερσαῖα 4 καὶ τὰ θαλάσσια καὶ τὰ πετεινά 5, αὖτις ἐς ἀνθρώπου σῶμα γινόμενον ἐσδύνει 6 τὴν περιήλυσιν 7 δὲ αὐτῇ γίνεσθαι ἐν τρισχιλίοισι ἔτεσι. [] τούτῳ τῷ λόγῳ εἰσὶ οἳ Ἑλλήνων ἐχρήσαντο, οἳ μὲν πρότερον οἳ δὲ ὕστερον, ὡς ἰδίῳ 8 ἑωυτῶν ἐόντι τῶν ἐγὼ εἰδὼς τὰ οὐνόματα οὐ γράφω. λύκος ὁ wolf ἀπέχω + gen. verwijderd zijn van χράομαι + dat. gebruiken 4 πιθανός geloofwaardig 5 παρά + acc. in verband met, gedurende 6 λόγος ὁ (geschied)verhaal 7 ὑπόκειται ἐμοί het is mijn vast voornemen 8 ἀκοή het horen 9 ἀρχηγετέω + gen. de leiding hebben over 0 Demeter wordt hier gelijk gesteld aan Isis. Isis stond bekend als vruchtbaarheidsgodin en als een meesteres van magie, die zelfs Ra om de tuin leidde in de mythe van Ra en Isis. Haar man Osiris echter werd gedood door zijn broer Seth en zijn lijk in stukken gesneden. Isis, geholpen door Anubis, de jakhals-god die het balsemen uitvond, verzamelde de stukken en wist door haar magie zwanger te worden van een zoon Horus die zijn vader zou wreken en diens plaats op de troon innemen. Osiris werd heerser over het dodenrijk en Isis was permanent op zoek naar hem. Dionyos is hier Osiris. καταφθίνω wegkwijnen εἰσδύομαι binnengaan 4 χερσαῖον τό landwezen 5 τὸ πετεινόν vogel 6 εἰσδύνω binnengaan 7 περιήλυσις ἡ rondgang 8 ἴδιος + gen. eigen aan 09

210 Ze zeggen dat die priester met omwikkelde ogen door twee wolven meegevoerd wordt naar het heiligdom van Demeter dat twintig stadiën van de stad ligt en dat die wolven hem weer terug van het heiligdom naar dezelfde plek brengen. [..] Degene voor wie dat soort dingen geloofwaardig is, moet maar met wat nu door de Egyptenaren gezegd wordt, het zijne doen. Ik heb echter gedurende mijn gehele geschiedverslag als principe, dat ik opschrijf wat door iedere groepering gezegd wordt, omdat ik het hoor. De Egyptenaren zeggen dat Demeter en Dionysos de leiding hebben over de wereld beneden. [] de Egyptenaren zijn de eersten die ook dit verhaal verteld hebben, dat de ziel van de mens onsterfelijk is en dat wanneer het lichaam vergaat, de ziel steeds weer door geboorte een ander levend wezen induikt en dat de ziel, wanneer de ziel de kring van al de landdieren en de zeedieren en de gevleugelden heeft afgelegd, weer bij geboorte het lichaam van een mens binnengaat en dat die rondgang voor haar in drieduizend jaren plaats vindt. [] Er zijn Grieken, die die theorie gebruikt hebben, sommigen eerder, anderen later, als was die van henzelf. Hoewel ik hun namen wel ken, schrijf ik ze niet op. 0

211 [.4.] De aanvoer van de piramidestenen μέχρι μέν νυν Ῥαμψινίτου βασιλέος εἶναι ἐν Αἰγύπτῳ πᾶσαν εὐνομίην ἔλεγον καὶ εὐθηνέειν Αἴγυπτον μεγάλως, μετὰ δὲ τοῦτον βασιλεύσαντα σφέων Χέοπα ἐς πᾶσαν κακότητα ἐλάσαι 4. κατακληίσαντα 5 γάρ μιν πάντα τὰ ἱρὰ πρῶτα μὲν σφέας θυσιέων 6 τουτέων ἀπέρξαι, μετὰ δὲ ἐργάζεσθαι ἑωυτῷ κελεύειν πάντας Αἰγυπτίους. [] τοῖσι μὲν δὴ ἀποδεδέχθαι 7 ἐκ τῶν λιθοτομιέων 8 τῶν ἐν τῷ Ἀραβίῳ ὄρεϊ 9, ἐκ τουτέων ἕλκειν λίθους μέχρι τοῦ Νείλου διαπεραιωθέντας 0 δὲ τὸν ποταμὸν πλοίοισι τοὺς λίθους ἑτέροισι ἐπέταξε ἐκδέκεσθαι καὶ πρὸς τὸ Λιβυκὸν καλεύμενον ὄρος, πρὸς τοῦτο ἕλκειν. [] ἐργάζοντο δὲ κατὰ δέκα μυριάδας ἀνθρώπων αἰεὶ τὴν τρίμηνον ἑκάστην. χρόνον δὲ ἐγγενέσθαι 4 τριβομένῳ 5 τῷ λεῷ 6 δέκα ἔτεα μὲν τῆς ὁδοῦ κατ ἣν εἷλκον τοὺς λίθους, τὴν ἔδειμαν 7 ἔργον ἐὸν οὐ πολλῷ τεῳ 8 ἔλασσον τῆς πυραμίδος. ὡς ἐμοὶ δοκέειν [4] τῆς μὲν γὰρ μῆκος 9 εἰσὶ πέντε στάδιοι, εὖρος δὲ δέκα ὀργυιαί 0, ὕψος δέ, τῇ ὑψηλοτάτη ἐστὶ αὐτὴ ἑωυτῆς, ὀκτὼ ὀργυιαί, λίθου δὲ ξεστοῦ καὶ ζῴων ἐγγεγλυμμένων εὐνομίη ἡ rechtsorde εὐθηνέω bloeien, gedijen Cheops is de tweede koning (farao) van de 4e Dynastie van het Oude Egypte. De farao is onder diverse namen bekend (Cheops, Choefoe, Khufu, Suphis), maar vooral bekend van zijn piramide te Gizeh die als één van de zeven wereld wonderen wordt beschouwd. 4 ἐλαύνω drijven 5 κατακληίω sluiten 6 θυσιά offerfeest 7 ἀποδείκνηυμι opdragen 8 λιθοτομία ἡ steengroeve 9 het Moqattamgebergte, aan de overzijde van Memphis 0 διαπεραιόω oversteken ἐπιτάττω opdragen μυριάς, άδος tal ἡ τρίμηνος periode van drie maanden; waarschijnlijk de drie zomermaanden; dan werd niet op het veld gewerkt en was transport makkelijker. 4 ἐγγίγνομαι verstrijken 5 τρίβομαι afgemat worden (door herendienst) 6 λεώς ὁ volk 7 δέμω bouwen 8 = τινι 9 μῆκος το lengte 0 ὀργυιά ἡ vadem,,85 m ὕψος τό hoogte; de weg steeg langzaam (,5 %) naar het plateau van Gizeh ὑψηλός hoog ξεστός glad

212 [.4.] Ze zeiden nu dat er tot koning Rampsinitis in Egypte volledige rechtsorde was en dat Egypte zeer gedijde en dat na hem Cheops koning was geworden en dat die hen in totale ellende had gebracht. Want hij sloot, aldus de priesters, eerst al de heiligdommen en hield hen af van die offerfeesten en daarna beval hij al de Egyptenaren voor hem te werken. [] Een deel van hen was opgedragen uit de steenhouwerijen in het Arabisch gebergte stenen tot aan de Nijl te trekken en hij droeg anderen op om die stenen nadat die met schepen de rivier overgezet waren over te nemen en naar de zogeheten Libysche berg te slepen. [] En ze werkten met mensen altijd telkens drie maanden lang. Het duurde tien jaren dat het volk werd afgemat met de aanleg van de weg, waarover zij de stenen sleepten en de aanleg van die weg was naar mijn idee een niet veel kleiner werk dan de piramide. [4] Immers, de lengte van die weg is vijf stadiën en de breedte vijf vadems en de hoogte, waar zij op haar hoogste punt is, bedraagt acht vadems en de weg is gemaakt van gepolijste steen en voorzien van reliëfs van levende wezens. ἐγγλύφω inkrassen; waarschijnlijk in de recht opstaande wanden van de weg

213 ταύτης τε δὴ τὰ δέκα ἔτεα γενέσθαι καὶ τῶν ἐπὶ τοῦ λόφου ἐπ οὗ ἑστᾶσι αἱ πυραμίδες, τῶν ὑπὸ γῆν οἰκημάτων, τὰς ἐποιέετο θήκας ἑωυτῷ ἐν νήσῳ, διώρυχα τοῦ Νείλου ἐσαγαγών. [5] τῇ δὲ πυραμίδι αὐτῇ χρόνον γενέσθαι εἴκοσι ἔτεα ποιευμένῃ τῆς ἐστὶ πανταχῇ μέτωπον 4 ἕκαστον ὀκτὼ πλέθρα 5 ἐούσης τετραγώνου καὶ ὕψος ἴσον, λίθου δὲ ξεστοῦ τε καὶ ἁρμοσμένου 6 τὰ μάλιστα 7 οὐδεὶς τῶν λίθων τριήκοντα ποδῶν ἐλάσσων. [.5.] Hoe de piramide gebouwd is. ἐποιήθη δὲ ὧδε αὕτη ἡ πυραμίς ἀναβαθμῶν 8 τρόπον 9, τὰς μετεξέτεροι 0 κρόσσας οἳ δὲ βωμίδας ὀνομάζουσι, [] τοιαύτην τὸ πρῶτον ἐπείτε ἐποίησαν αὐτήν, ἤειρον τοὺς ἐπιλοίπους λίθους μηχανῇσι 4 ξύλων βραχέων πεποιημένῃσι, χαμᾶθεν 5 μὲν ἐπὶ τὸν πρῶτον στοῖχον 6 τῶν ἀναβαθμῶν ἀείροντες [] ὅκως δὲ ἀνίοι ὁ λίθος ἐπ αὐτόν, ἐς ἑτέρην μηχανὴν ἐτίθετο ἑστεῶσαν ἐπὶ τοῦ πρώτου στοίχου, ἀπὸ τούτου δὲ ἐπὶ τὸν δεύτερον εἵλκετο στοῖχον ἐπ ἄλλης μηχανῆς [4] ὅσοι γὰρ δὴ στοῖχοι ἦσαν τῶν ἀναβαθμῶν, τοσαῦται καὶ μηχαναὶ ἦσαν, εἴτε καὶ τὴν αὐτὴν μηχανὴν ἐοῦσαν μίαν τε καὶ εὐβάστακτον 7 μετεφόρεον ἐπὶ στοῖχον ἕκαστον, ὅκως τὸν λίθον ἐξέλοιεν λελέχθω γὰρ ἡμῖν ἐπ ἀμφότερα, κατά 8 περ λέγεται. [5] ἐξεποιήθη δ ὦν τὰ ἀνώτατα 9 αὐτῆς πρῶτα, μετὰ δὲ τὰ ἐχόμενα τούτων ἐξεποίευν, τελευταῖα δὲ αὐτῆς τὰ ἐπίγαια 0 καὶ τὰ κατωτάτω ἐξεποίησαν. λόφος ὁ heuvel θήκη ἡ graf διῶρυξ, -υγος ἡ kanaal 4 μέτωπον voorkant 5 πλέθρον plethron, m 6 ἁρμόζω passend maken 7 τὰ μάλιστα bijzonder 8 ἀναβαθμός ὁ trede, trap 9 gen. + τρόπον op de wijze van, als 0 μετεξέτεροι sommige κρόσσαι ἁι trap, trede βωμίς, -ιδος ἡ trap, trede ἀείρω optillen 4 μηχανή ἡ hefwerktuig 5 χαμᾶθεν van de grond 6 στοῖχος rij, laag 7 εὐβάστακτος gemakkelijk te verplaatsen 8 κατά zoals 9 ἀνώτατος hoogst 0 ἐπίγαίος op de grond

214 De aanleg daarvan heeft tien jaren geduurd en van de werkzaamheden op de heuvel, waar de piramiden staan, namelijk de vertrekken onder de grond, die hij als graven voor zichzelf op een eiland maakte, doordat hij een kanaal vanaf de Nijl er naartoe leidde. [5] De bouw van de piramide zelf duurde twintig jaren. Ieder front daarvan is naar alle kanten acht plethra de piramide is vierkant en even hoog als breed en hij bestaat uit gladde stenen 4, die zeer goed aansluiten. Geen steen is minder dan dertig voet. [.5.] De piramide zelf is als volgt gemaakt op de wijze van treden, die sommigen trappen, anderen treden noemen. Toen ze de piramide aanvankelijk zo gemaakt hadden, hieven ze de resterende prismastenen 5 met een werktuig gemaakt van korte houten balken op, terwijl ze die van de grond naar de eerste rij treden optilden. [] Telkens wanneer de steen daarop kwam, werd hij op een andere werktuig gelegd, dat op de eerste rij stond en werd hij vandaar naar de volgende rij getrokken op een ander werktuig. [4] Want zoveel rijen treden als er waren, zovele werktuigen waren ook, hetzij dat ze ook hetzelfde werktuig, omdat dat het enige was en gemakkelijk te verplaatsen was, naar iedere rij transporteerden, wanneer ze de steen hadden weggetrokken. Door mij moet een lezing ten aanzien van beide kanten gegeven worden, precies zoals verteld wordt. [5] Want de hoogste delen van de piramide zijn als eerste afgebouwd en daarna maakten ze dat af wat daaraan grenst en als laatste delen daarvan dat wat op de grond is en wat op het laagste niveau is. circa 0 m onder de grond Dit zijn ca. 44 m, maar in werkelijkheid zijn het 0 m. in werkelijkheid 46 m en nu nog slechts 7 m. 4 De gepolijste stenen van de Piramide van Cheops zijn nu geheel verdwenen. 5 Deze stenen maakten de fronten glad; dus moest men wel boven beginnen. 4

215 [6] σεσήμανται δὲ διὰ γραμμάτων Αἰγυπτίων ἐν τῇ πυραμίδι ὅσα ἔς τε συρμαίην καὶ κρόμμυα καὶ σκόροδα 4 ἀναισιμώθη 5 τοῖσι ἐργαζομένοισι καὶ ὡς 6 ἐμὲ εὖ μεμνῆσθαι τὰ ὁ ἑρμηνεύς μοι ἐπιλεγόμενος τὰ γράμματα ἔφη, ἑξακόσια καὶ χίλια τάλαντα ἀργυρίου τετελέσθαι 7. [7] εἰ δ ἔστι οὕτω ἔχοντα ταῦτα, κόσα οἰκὸς 8 ἄλλα δεδαπανῆσθαι 9 ἐστὶ ἔς τε σίδηρον τῷ ἐργάζοντο καὶ σιτία καὶ ἐσθῆτα τοῖσι ἐργαζομένοισι, ὁκότε χρόνον μὲν οἰκοδόμεον τὰ ἔργα τὸν εἰρημένον, ἄλλον δέ, ὡς ἐγὼ δοκέω, ἐν τῷ τοὺς λίθους ἔταμνον καὶ ἦγον καὶ τὸ ὑπὸ γῆν ὄρυγμα ἐργάζοντο, οὐκ ὀλίγον χρόνον. [.6.] Rekening ἐς τοῦτο δὲ ἐλθεῖν Χέοπα κακότητος ὥστε χρημάτων δεόμενον 0 τὴν θυγατέρα τὴν ἑωυτοῦ κατίσαντα ἐπ οἰκήματος προστάξαι πρήσσεσθαι ἀργύριον ὁκόσον δή τι οὐ γὰρ δὴ τοῦτό γε ἔλεγον. τὴν δὲ τά τε ὑπὸ τοῦ πατρὸς ταχθέντα πρήσσεσθαι, ἰδίῃ δὲ καὶ αὐτὴν διανοηθῆναι μνημήιον καταλιπέσθαι, καὶ τοῦ ἐσιόντος πρὸς αὐτὴν ἑκάστου δέεσθαι 4 ὅκως ἂν αὐτῇ ἕνα λίθον [ἐν τοῖσι ἔργοισι] δωρέοιτο 5. [] ἐκ τούτων δὲ τῶν λίθων ἔφασαν τὴν πυραμίδα οἰκοδομηθῆναι τὴν ἐν μέσῳ τῶν τριῶν ἑστηκυῖαν, ἔμπροσθε 6 τῆς μεγάλης πυραμίδος, τῆς ἐστὶ τὸ κῶλον 7 ἕκαστον ὅλου καὶ ἡμίσεος 8 πλέθρου. σημαίνω te kennen geven, mededelen συρμαίη lange ramanas κρόμμυον τό ui 4 σκόροδον το knoflook 5 ἀναισιμόω besteden 6 ὡς inf.abs. naar ik me 7 τελέω betalen 8 οἰκὸς logisch 9 δαπανάω uitgeven 0 δέομαι + gen. vragen aan κατίζω ἐπ οἰκήματος bij een bordeelkamer neerzetten πρήσσομαι innemen ἰδίῃ voor zichzelf 4 δέομαι + gen. vragen aan 5 δωρέομαι geven 6 ἔμπροσθε + gen. voor 7 κῶλον been, zijde, gevel 8 ἥμισυς half 5

216 [6] Door middel van het Egyptische schrift is in de piramide aangegeven hoeveel besteed is aan lange ramanas en uien en knoflook ten behoeve van de arbeiders en dat er 600 talenten zilver besteed zijn voor zover ik me goed herinnner wat de tolk zei, toen hij het geschrevene las. [7] Als dat zo is, hoeveel verder is er dan nog logischerwijs besteed aan ijzer waarmee zij werkten en aan eten en kleding voor de arbeiders, omdat zij gedurende de vermelde tijd de werken aan het bouwen waren en gedurende de overige, niet geringe tijd, naar ik meen, toen zij de stenen aan het houwen waren en vervoerden en het ondergrondse kanaal aanlegden. [.6.] Cheops had dat punt van slechtheid bereikt dat hij uit geldgebrek zijn eigen dochter bij een bordeelkamer had laten zitten en haar had opgedragen een bepaald bedrag (van de bezoekers) te innen. Want dat noemden ze niet. Zij voerde de opdrachten van haar vader uit, maar ook zij bedacht voor zichzelf een gedenkteken achter te laten en van een ieder die bij haar binnenkwam te vragen haar tijdens de bouwerkzaamheden één steen te geven. [] Ze zeiden dat van die stenen de piramide is gebouwd, die midden tussen de drie staat, vóór de grote piramide, en van haar piramide is ieder been anderhalve plethron. Dit zijn de toespijzen bij het eten. Blijkens een inscriptie heeft Cheops inderdaad een piramide voor zijn dochter laten bouwen. 6

217 [.7.] De piramide van Chefren βασιλεῦσαι δὲ τὸν Χέοπα τοῦτον Αἰγύπτιοι ἔλεγον πεντήκοντα ἔτεα, τελευτήσαντος δὲ τούτου ἐκδέξασθαι τὴν βασιληίην τὸν ἀδελφεὸν αὐτοῦ Χεφρῆνα καὶ τοῦτον δὲ τῷ αὐτῷ τρόπῳ διαχρᾶσθαι τῷ ἑτέρῳ τά τε ἄλλα καὶ πυραμίδα ποιῆσαι, ἐς μὲν τὰ ἐκείνου μέτρα οὐκ ἀνήκουσαν [] ταῦτα γὰρ ὦν καὶ ἡμεῖς ἐμετρήσαμεν 4 (οὔτε γὰρ ὕπεστι οἰκήματα ὑπὸ γῆν, οὔτε ἐκ τοῦ Νείλου διῶρυξ ἥκει ἐς αὐτὴν ὥσπερ ἐς τὴν ἑτέρην ῥέουσα δι οἰκοδομημένου δὲ αὐλῶνος 5 ἔσω νῆσον περιρρέει, ἐν τῇ αὐτὸν λέγουσι κεῖσθαι Χέοπα) [] ὑποδείμας 6 δὲ τὸν πρῶτον δόμον 7 λίθου Αἰθιοπικοῦ ποικίλου, τεσσεράκοντα πόδας ὑποβὰς 8 τῆς ἑτέρης τὠυτὸ μέγαθος, ἐχομένην 9 τῆς μεγάλης οἰκοδόμησε. ἑστᾶσι δὲ ἐπὶ λόφου τοῦ αὐτοῦ ἀμφότεραι, μάλιστα ἐς 0 ἑκατὸν πόδας ὑψηλοῦ. βασιλεῦσαι δὲ ἔλεγον Χεφρῆνα ἓξ καὶ πεντήκοντα ἔτεα. [.8.] De herder Philitis ταῦτα ἕξ τε καὶ ἑκατὸν λογίζονται ἔτεα, ἐν τοῖσι Αἰγυπτίοισί τε πᾶσαν εἶναι κακότητα καὶ τὰ ἱρὰ χρόνου τοσούτου κατακληισθέντα οὐκ ἀνοιχθῆναι. τούτους ὑπὸ μίσεος οὐ κάρτα θέλουσι Αἰγύπτιοι ὀνομάζειν, ἀλλὰ καὶ τὰς πυραμίδας καλέουσι ποιμένος Φιλίτιος, ὃς τοῦτον τὸν χρόνον ἔνεμε κτήνεα 4 κατὰ ταῦτα τὰ χωρία. [.9.] De dood van Mukerinos dochter μετὰ δὲ τοῦτον βασιλεῦσαι Αἰγύπτου Μυκερῖνον ἔλεγον Χέοπος παῖδα τῷ τὰ μὲν τοῦ πατρὸς ἔργα ἀπαδεῖν 5, τὸν δὲ τά τε ἱρὰ ἀνοῖξαι καὶ τὸν λεὼν τετρυμένον 6 ἐς τὸ ἔσχατον κακοῦ ἀνεῖναι πρὸς ἔργα τε καὶ θυσίας, δίκας δέ Χεφρήν ὁ Chefren διαχράομαι + dat. gebruiken ἀνήκω ἐς + acc. reiken tot 4 μετρέω meten 5 αὐλών, -ώνος kanaal 6 ὑποδέμω als fundament aan leggen 7 δόμος een laag stenen 8 ὑποβαίνω lager uitkomen, achterblijven 9 ἔχομαι + gen. grenzen aan 0 μάλιστα ἐς ongeveer (bij getal) λογίζομαι berekenen μῖσος τό haat οὐ κάρτα zeker niet 4 κτῆνος τό (stuk) vee 5 ἀφανδάνειν mishagen 6 τρύω uitputten 7

218 [.7.] De Egyptenaren zeiden dat die Cheops 50 jaren koning is geweest en dat na diens dood zijn broer Chefren het koningschap heeft aanvaard en hij gebruilkte dezelfde methode als die andere in de andere aspecten en ook liet hij een piramide maken die het niet haalde bij de maten van de piramide van Cheops. [] Want dat dan hebben ook wij opgemeten. (want noch zijn er vertrekken onder de grond noch komt er een kanaal van de Nijl naar die piramide precies zoals dat kanaal dat naar die andere piramide stroomt; door een aangelegd kanaal stroomt het rond het eiland binnen, waarvan men zegt dat daar Cheops ligt). [] Na de eerste laag van bont Ethiopische steen als basis gebouwd te hebben bouwde hij zijn piramide, terwijl hij 40 voet lager bleef dan de andere. Beide staan op dezelfde heuvel ongeveer honder voet hoog. Ze zeiden dat Chefren 56 jaren koning is geweest. [.8.] Volgens hun berekeningen waren dat 06 jaren, waarin de Egyptenaren louter ellende hadden en de heiligdommen gedurende heel die tijd gesloten waren en niet geopend werden. De Egyptenaren willen uit haat zeker die niet noemen, maar ze noemen ook de piramides die van de herder Philitis, die in die tijd kleinvee hoedde in die gebieden. [.9.] Ze zeiden dat na die Chefren Mukerinos, Cheops zoon, koning van Egypte is geworden. Hij was niet gecharmeerd van de daden van zijn vader en opende de heiligdommen en zette het volk, terwijl dat erger dan erg uitgeput was, aan tot werk en offers en hij vonniste van al de koningen de meest rechtvaardige vonnissen voor hen. ἀνίημι aanzetten volgens Egyptische documenten jaar. rode Syeniet, alleen aan de buitenzijde, aan de binnenzijde kalksteen 8

219 σφι πάντων βασιλέων δικαιότατας κρίνειν. [] κατὰ τοῦτο μέν νυν τὸ ἔργον ἁπάντων ὅσοι ἤδη βασιλέες ἐγένοντο Αἰγυπτίων αἰνέουσι μάλιστα τοῦτον. τά τε ἄλλα γάρ μιν κρίνειν εὖ, καὶ δὴ καὶ τῷ ἐπιμεμφομένῳ ἐκ τῆς δίκης παρ ἑωυτοῦ διδόντα ἄλλα ἀποπιμπλάναι αὐτοῦ τὸν θυμόν. [] ἐόντι δὲ ἠπίῳ τῷ Μυκερίνῳ κατὰ τοὺς πολιήτας καὶ ταῦτα ἐπιτηδεύοντι πρῶτον κακῶν ἄρξαι τὴν θυγατέρα ἀποθανοῦσαν αὐτοῦ, τὴν μοῦνόν οἱ εἶναι ἐν τοῖσι οἰκίοισι τέκνον. τὸν δὲ ὑπεραλγήσαντά 4 τε τῷ περιεπεπτώκεε 5 πρήγματι, καὶ βουλόμενον περισσότερόν 6 τι τῶν ἄλλων θάψαι τὴν θυγατέρα, ποιήσασθαι βοῦν ξυλίνην κοίλην 7, καὶ ἔπειτα καταχρυσώσαντά 8 μιν ταύτην ἔσω ἐν αὐτῇ θάψαι ταύτην δὴ τὴν ἀποθανοῦσαν θυγατέρα. ἐπιμέμφομαι ontevreden zijn, verwijten ἀποπίμπλημι tevreden stellen ἤπιος vriendelijk 4 ὑπεραλγέω zeer veel verdriet hebben 5 περιπίπτω overkomen 6 περισσότερόν meer 7 κοίλος hol 8 καταχρυσόω vergulden 9

220 [] Wegens dat optreden prijzen ze hem het meest van al diegenen die al koning van de Egyptenaren waren geweest. Want hij nam in alle andere kwesties goede beslissingen en met name gaf hij aan wie ontevreden was ten gevolge van een uitspraak uit zijn zak compensatie en hij stelde hem zo tevreden. [] Voor die Mukerinos begon, hoewel hij vriendelijk was jegens zijn burgers en dat deed, de eerste ellende met de dood van zijn dochter, die toen zijn enig kind in zijn huis was. Toen hij buiten zich van verdriet was door de situatie waarin hij verzeild was en hij zijn dochter een grootsere begrafenis dan de rest wilde geven, liet hij een holle, houten koe maken en liet die vergulden en liet hij die gestorven dochter binnen in die koe begraven. 0

221 [.0.] De koe en twintig beelden αὕτη ὦν ἡ βοῦς γῇ οὐκ ἐκρύφθη, ἀλλ ἔτι καὶ ἐς ἐμὲ ἦν φανερή, ἐν Σάι μὲν πόλι ἐοῦσα, κειμένη δὲ ἐν τοῖσι βασιληίοισι ἐν οἰκήματι ἠσκημένῳ θυμιήματα δὲ παρ αὐτῇ παντοῖα καταγίζουσι ἀνὰ πᾶσαν ἡμέρην, νύκτα δὲ ἑκάστην πάννυχος 4 λύχνος 5 παρακαίεται. [] ἀγχοῦ 6 δὲ τῆς βοὸς ταύτης ἐν ἄλλῳ οἰκήματι εἰκόνες τῶν παλλακέων 7 τῶν Μυκερίνου ἑστᾶσι, ὡς ἔλεγον οἱ ἐν Σάι πόλι ἱρέες ἑστᾶσι μὲν γὰρ ξύλιναι κολοσσοί 8, ἐοῦσαι ἀριθμὸν ὡς εἴκοσι μάλιστά κῃ, γυμναὶ ἐργασμέναι αἵτινες μέντοι εἰσί, οὐκ ἔχω εἰπεῖν πλὴν ἢ τὰ λεγόμενα. [..] De handen van de beelden οἳ δὲ τινὲς λέγουσι περὶ τῆς βοὸς ταύτης καὶ τῶν κολοσσῶν τόνδε τὸν λόγον, ὡς Μυκερῖνος ἠράσθη τῆς ἑωυτοῦ θυγατρὸς καὶ ἔπειτα ἐμίγη οἱ ἀεκούσῃ 9 [] μετὰ δὲ λέγουσι ὡς ἡ παῖς ἀπήγξατο 0 ὑπὸ ἄχεος, ὁ δέ μιν ἔθαψε ἐν τῇ βοῒ ταύτῃ, ἡ δὲ μήτηρ αὐτῆς τῶν ἀμφιπόλων τῶν προδουσέων τὴν θυγατέρα τῷ πατρὶ ἀπέταμε τὰς χεῖρας, καὶ νῦν τὰς εἰκόνας αὐτέων εἶναι πεπονθυίας 4 τά περ αἱ ζωαὶ 5 ἔπαθον. [] ταῦτα δὲ λέγουσι φλυηρέοντες 6, ὡς ἐγὼ δοκέω, τά τε ἄλλα καὶ δὴ καὶ τὰ περὶ τὰς χεῖρας τῶν κολοσσῶν ταύτας γὰρ ὦν καὶ ἡμεῖς ὡρῶμεν ὅτι ὑπὸ χρόνου τὰς χεῖρας ἀποβεβλήκασι, αἳ ἐν ποσὶ αὐτέων ἐφαίνοντο ἐοῦσαι ἔτι καὶ ἐς ἐμέ. [..] De jaarlijkse plechtigheid om de koe ἡ δὲ βοῦς τὰ μὲν ἄλλα κατακέκρυπται φοινικέῳ 7 εἵματι, τὸν αὐχένα δὲ καὶ τὴν κεφαλὴν φαίνει κεχρυσωμένα παχέι κάρτα χρυσῷ μεταξὺ δὲ τῶν κερέων ὁ τοῦ ἡλίου κύκλος μεμιμημένος ἔπεστι χρύσεος. [] ἔστι δὲ ἡ βοῦς οὐκ ὀρθὴ ἀσκέω toerusten, versieren θυμίαμα τό reukwerk καταγίζω offeren 4 πάννυχος adi. de hele nacht door 5 λύχνος ὁ luchter, lamp 6 ἀγχοῦ + gen. dichtbij 7 παλλακή ἡ bijzit 8 κολοσσός ἡ beeld 9 ἀέκων tegen de zin 0 ἀπάγχομαι zich ophangen ἄχος τό smart ἀμφίπολος ή dienares ἀποτέμνω afsnijden 4 πάσχω, πέπονθα lijden, ondergaan 5 ζωός levend 6 φλυαρέω onzin verkondigen 7 φοινίκεος donkerrood

222 [.0.] Die koe dus werd niet in de grond verborgen, maar was ook nog tot mijn tijd zichtbaar: zij bevindt zich in de stad Saïs en is opgesteld in het paleis in een versierd vertrek. Iedere dag brengen ze allerhande reukwerken als offers bij die koe en iedere nacht brandt er de nacht lang een luchter. [] Dichtbij die koe in een ander vertrek staan de beelden van de bijzitten van Mukerinos, zoals de priesters in de stad Saïs zeiden. Want er staan houten grote beelden, ongeveer twintig in getal, naakt gemaakt, maar wie het zijn kan ik niet zeggen behalve dat wat gezegd wordt. [..] Sommigen vertellen over die koe en die grote beelden het volgende verhaal, dat Mukerinos verliefd was geworden op zijn eigen dochter en daarna tegen haar zin seks heeft gehad met haar. [] Ze vertellen dat het meisje daarna uit verdriet zich heeft opgehangen en dat hij haar in die koe heeft begraven en dat haar moeder van de dienaressen die haar dochter aan de vader overhandigd hadden de handen heeft afgesneden en dat nu die beelden van hen exact hetzelfde ondergaan hebben als zij bij leven hebben meegemaakt. Dat zeggen ze, maar ze vertellen niet alleen wat betreft de rest, naar mijn idee, onzin, maar vooral betreffende de geschiedenis van de handen van de beelden; want ook wij dan zagen daarvan dat ze die door de tijd verloren zijn, want zij waren nog tot mijn tijd aan hun voeten te zien. [..] Die koe is voor de rest verborgen onder een purperen kleed, maar ze laat haar hals en hoofd zien, terwijl die met zeer dik goud verguld zijn; tussen de horens bevindt zich bovendien de zonneschijf nagebootst in goud. [] De koe staat niet overeind maar bevindt zich op de knieën en qua grootte is zij precies zo groot als een levende koe.

223 ἀλλ ἐν γούνασι κειμένη, μέγαθος δὲ ὅση περ μεγάλη βοῦς ζωή. ἐκφέρεται δὲ ἐκ τοῦ οἰκήματος ἀνὰ πάντα ἔτεα, ἐπεὰν τύπτωνται Αἰγύπτιοι τὸν οὐκ Mykerinos τύπτομαι zich slaan voor, treuren om

224 Ieder jaar wordt ze uit haar vertrek meegenomen, wanneer Egyptenaren zich slaan voor de god die door mij bij zulk een zaak niet genoemd wordt; [] Dan brengen ze dus ook de koe in het licht, 4

225 ὀνομαζόμενον θεὸν ὑπ ἐμεῦ ἐπὶ τοιούτῳ πρήγματι [] τότε ὦν καὶ τὴν βοῦν ἐκφέρουσι ἐς τὸ φῶς φασὶ γὰρ αὐτὴν δεηθῆναι τοῦ πατρὸς Μυκερίνου ἀποθνήσκουσαν ἐν τῷ ἐν τῷ ἐνιαυτῷ ἅπαξ μιν τὸν ἥλιον κατιδεῖν. [..] Mukerinos list μετὰ δὲ τῆς θυγατρὸς τὸ πάθος δεύτερα τούτῳ τῷ βασιλέι τάδε γενέσθαι ἐλθεῖν οἱ μαντήιον ἐκ Βουτοῦς πόλιος ὡς μέλλοι ἓξ ἔτεα μοῦνον βιοὺς τῷ ἑβδόμῳ τελευτήσειν. [] τὸν δὲ δεινὸν ποιησάμενον 4 πέμψαι ἐς τὸ μαντήιον τῷ θεῷ ὀνείδισμα 5, ἀντιμεμφόμενον 6 ὅτι ὁ μὲν αὐτοῦ πατὴρ καὶ πάτρως 7, ἀποκληίσαντες τὰ ἱρὰ καὶ θεῶν οὐ μεμνημένοι ἀλλὰ καὶ τοὺς ἀνθρώπους φθείροντες, ἐβίωσαν χρόνον ἐπὶ πολλόν, αὐτὸς δ εὐσεβὴς ἐὼν μέλλοι ταχέως οὕτω τελευτήσειν. [] ἐκ δὲ τοῦ χρηστηρίου αὐτῷ δεύτερα ἐλθεῖν λέγοντα 8 τούτων εἵνεκα καὶ συνταχύνειν 9 αὐτὸν τὸν βίον οὐ γὰρ ποιῆσαί μιν τὸ χρεὸν 0 ἦν ποιέειν δεῖν γὰρ Αἴγυπτον κακοῦσθαι ἐπ ἔτεα πεντήκοντά τε καὶ ἑκατόν, καὶ τοὺς μὲν δύο τοὺς πρὸ ἐκείνου γενομένους βασιλέας μαθεῖν τοῦτο, κεῖνον δὲ οὔ. [4] ταῦτα ἀκούσαντα τὸν Μυκερῖνον, ὡς κατακεκριμένων ἤδη οἱ τούτων, λύχνα ποιησάμενον πολλά, ὅκως γίνοιτο νύξ, ἀνάψαντα 4 αὐτὰ πίνειν τε καὶ εὐπαθέειν 5, οὔτε ἡμέρης οὔτε νυκτὸς ἀνιέντα 6, ἔς τε τὰ ἕλεα 7 καὶ τὰ ἄλσεα 8 πλανώμενον 9 καὶ ἵνα πυνθάνοιτο εἶναι ἐνηβητήρια 0 ἐπιτηδεότατα. [5] ταῦτα δὲ ἐμηχανᾶτο θέλων τὸ μαντήιον ψευδόμενον ἀποδέξαι, ἵνα οἱ δυώδεκα ἔτεα ἀντὶ ἓξ ἐτέων γένηται, αἱ νύκτες ἡμέραι ποιεύμεναι. ἐνιαυτός ὁ jaar μαντήιον τό orakel βιόω, aor. ἔβιων leven 4 δεινόν ποιέομαι het verschrikkelijk vinden 5 ὀνείδισμα τό verwijt 6 ἀντιμέμφομαι het op zijn beurt verwijten, aanmerkingen maken op 7 πάτρως ὁ oom 8 vul aan: μαντήια 9 συνταχύνω tegelijk versnellen 0 χρεών nodig κακόομαι het vergaat mij slecht κατακρίνω oordelen λύχνον το kandelaar 4 ἀνάπτω aansteken 5 εὐπαθέω zich overgeven aan genot 6 ἀνίημι + gen. aflaten van 7 ἔλος τό moeras 8 ἄλσος τό woud 9 πλανάομαι dolen 0 ἐνηβητήριον τό speelplaats ἐπιμηχανάομαι bekokstoven, beramen, handig bedrijven participiumconstructie als bijstelling 5

226 want ze zeggen dat ze haar vader Mukerinos, toen ze stierf, gevraagd heeft dat ze een maal in het jaar de zon zou zien. [..4] Na het leed van zijn dochter is dit de koning daarna te beurt gevallen, zo vertellen ze: tot hem kwam uit de stad Bouto het orakel dat hij na slechts zes jaar geleefd te hebben in het zevende zou sterven. [] Dat vond hij verschrikkelijk en daarom zond hij naar het orakel aan de god een verwijt: op zijn beurt maakte hij een aanmerking op het feit dat zijn vader en oom, toen zij de heiligdommen hadden gesloten en niet aan de goden dachten, maar de mensen te gronde richtten, lange tijd geleefd hadden en dat hijzelf, hoewel hij vroom was, zo snel zou sterven. [] Uit dat orakel kwam tot hem een tweede orakelsuitspraak met de woorden dat hij daarom ook tegelijk zijn leven versnelde, want hij deed niet wat hij moest doen; want Egypte moest 50 jaar ellende doormaken en die twee koningen voor hem hadden dat begrepen en hij niet. [4] Toen Mukerinos dat gehoord had en meende dat het verdict tegen hem onherroepelijk was, heeft hij zich vele vuurbekkens verschaft en telkens wanneer het nacht was, heeft hij die laten aansteken en dan dronk hij en gaf hij zich over aan genot en geen dag en geen nacht liet hij zich onbetuigd en hij zwierf naar moerassen en wouden en daarheen waarvan hij vernam dat daar zeer geschikte speelplaatsen waren. [5] Met de bedoeling aan te tonen dat het orakel loog, deed hij dat met de sluwe opzet, dat hij twaalf jaren en niet zes zou krijgen, doordat de nachten tot dagen werden gemaakt. 6

227 [.4.] Aisopos πυραμίδα δὲ οὗτος ἀπελίπετο πολλὸν ἐλάσσω τοῦ πατρός, εἴκοσι ποδῶν καταδέουσαν κῶλον ἕκαστον τριῶν πλέθρων, ἐούσης τετραγώνου, λίθου δὲ ἐς τὸ ἥμισυ Αἰθιοπικοῦ τὴν δὴ μετεξέτεροι φασὶ Ἑλλήνων Ῥοδώπιος ἑταίρης γυναικὸς εἶναι, οὐκ ὀρθῶς λέγοντες. [] οὐδὲ ὦν οὐδὲ εἰδότες μοι φαίνονται λέγειν οὗτοι ἥτις ἦν ἡ Ῥοδῶπις οὐ γὰρ ἄν οἱ πυραμίδα ἀνέθεσαν 4 ποιήσασθαι τοιαύτην, ἐς τὴν ταλάντων χιλιάδες ἀναρίθμητοι 5 ὡς 6 λόγῳ εἰπεῖν ἀναισίμωνται πρὸς 7 δὲ ὅτι κατὰ Ἄμασιν βασιλεύοντα ἦν ἀκμάζουσα 8 Ῥοδῶπις, ἀλλ οὐ κατὰ τοῦτον. [] ἔτεσι γὰρ κάρτα πολλοῖσι ὕστερον τούτων τῶν βασιλέων τῶν τὰς πυραμίδας ταύτας ἦν λιπομένων Ῥοδῶπις 9, γενεὴν μὲν ἀπὸ Θρηίκης, δούλη δὲ ἦν Ἰάδμονος 0 τοῦ Ἡφαιστοπόλιος ἀνδρὸς Σαμίου, σύνδουλος δὲ Αἰσώπου τοῦ λογοποιοῦ. καὶ γὰρ οὗτος Ἰάδμονος ἐγένετο, ὡς διέδεξε τῇδε οὐκ ἥκιστα [4] ἐπείτε 4 γὰρ πολλάκις κηρυσσόντων 5 Δελφῶν 6 ἐκ θεοπροπίου ὃς βούλοιτο ποινὴν 7 τῆς Αἰσώπου ψυχῆς ἀνελέσθαι 8, ἄλλος μὲν οὐδεὶς ἐφάνη, Ἰάδμονος δὲ παιδὸς παῖς ἄλλος Ἰάδμων ἀνείλετο. οὕτω καὶ Αἴσωπος Ἰάδμονος ἐγένετο. [.5.] Het verhaal van Rhodopis Ῥοδῶπις δὲ ἐς Αἴγυπτον ἀπίκετο Ξάνθεω 9 τοῦ Σαμίου κομίσαντος, ἀπικομένη δὲ κατ 0 ἐργασίην ἐλύθη χρημάτων μεγάλων ὑπὸ ἀνδρὸς Μυτιληναίου Χαράξου 4 τοῦ Σκαμανδρωνύμου 5 παιδός, ἀδελφεοῦ δὲ Σαπφοῦς 6 τῆς anakolouthische genitivus; hier ipv acc. τὸ ἥμισυ de helft Ῥοδῶπις ἡ Rhodopis, een Thracische courtisane 4 ἀνατίθημι toeschrijven 5 ἀναρίθμητος ontelbaar 6 ὡς + inf. finalis om te 7 πρὸς adv. bovendien 8 ἀκμάζω bloeien, volwassen zijn 9 Rhodopis was een bijnaam van de vrouw. Ze heette Doricha. 0 Ἰάδμων ὁ Iadmoon λογοποιός fabeldichter διαδείκνυμι aantonen; διέδεξε het was duidelijk τῇδε zo 4 ἐπείτε want (in zelfstandige zin) 5 κηρύσσω aankondigen 6 Δελφός ὁ inw. van Delphiu 7 ποινή ἡ boete; Aesopos was als afgezant van Kroisos naar Delphi gekomen met een geschenk voor Apollo en de inwoners van Delphi. Toen zij Aesopos bespotten, zond hij dat geschenk terug, maar de inwoners doodden hem. Daarna werden ze door ziekte getroffen en het orakel eiste genoegdoening. Op hun oproep reageerde de kleinzoon van de heer van Aesopos, Iadmoon kleinzoon van Iadmoon. 8 ἀναιρέομαι op zich nemen 9 Ξάνθης Χanthes 0 κατά + acc. (doel) wegens, om 7

228 [.4.] Hij liet een veel kleinere piramide achter dan zijn vader: aan iedere zijde bleef de piramide twintig voet af van drie plethra, hij was vier en tot aan de helft van Ethiopische steen 7. Sommigen zeggen dat die piramide van de hetaire Rhodopis is en dat zeggen ze ten onrechte. [] Die lieden schijnen mij toe dat ook te zeggen zonder enige kennis van wie die Rhodopis was; want dan zouden ze het haar niet toegeschreven hebben zo een piramide gemaakt te hebben waarvoor ontelbare duizenden talenten om het te benoemen besteed zijn; en daarbij komt het feit dat Rhodopis tijdens het koningschap van Amasis haar bloeitijd kende, maar niet ten tijde van Mukerinos. [] Want zeer vele jaren later dan die koningen die die piramides hebben achtergelaten, leefde Rhodopis en ze was van afkomst uit Thracië, maar ze was een slavin van Iadmon, zoon van Hefaistopolis, een Samiër en medeslaaf van de fabelverteller Aisopos. Want ook die was een slaaf van Iadmon, zoals als volgt niet in het minst duidelijk was. [4] Want toen immers de inwoners van Delphi dikwijls een oproep deden op grond van een godspraak om als iemand het zou willen, de boete voor het leven van Aisopos op zich te nemen, vertoonde zich verder niemand, maar een andere Iadmon, de kleinzoon van Iadmon, nam die boete op zich. Dus was ook Aisopos van Iadmon. [.5.] Rhodopis kwam in Egypte, omdat de Samiër Xanthes hem meenam en toen ze daar aangekomen was om te werken werd zij voor een groot bedrag vrij gekocht door de Mytilenaier Xaraxos, de zoon van Skamandronumos en de broer van Sappho ἐργασίη ἡ werk, beroep gen. pretii Μυτιληναῖος van Mytilene 4 Χαράξος Xaraxos 5 Σκαμανδρωνύμος Skamandronumos 6 Σαπφώ, -οῦς ἡ Sappho (geboren op Lesbos en wonend in Mytilene) 7 Er zijn sporen van donker graniet tot aan de helft. 8

229 μουσοποιοῦ. [] οὕτω δὴ ἡ Ῥοδῶπις ἐλευθερώθη, καὶ κατέμεινέ τε ἐν Αἰγύπτῳ καὶ κάρτα ἐπαφρόδιτος γενομένη μεγάλα ἐκτήσατο χρήματα ὡς ἂν εἶναι Ῥοδώπιν, ἀτὰρ οὐκ ὥς γε ἐς πυραμίδα τοιαύτην ἐξικέσθαι. [] τῆς γὰρ τὴν δεκάτην τῶν χρημάτων ἰδέσθαι ἐστὶ ἔτι καὶ ἐς τόδε παντὶ τῷ βουλομένῳ, οὐδὲν δεῖ μεγάλα οἱ χρήματα ἀναθεῖναι. ἐπεθύμησε γὰρ Ῥοδῶπις μνημήιον ἑωυτῆς ἐν τῇ Ἑλλάδι καταλιπέσθαι, ποίημα 4 ποιησαμένη τοῦτο τὸ μὴ τυγχάνοι ἄλλῳ ἐξευρημένον καὶ ἀνακείμενον 5 ἐν ἱρῷ, τοῦτο ἀναθεῖναι ἐς Δελφοὺς μνημόσυνον 6 ἑωυτῆς. [4] τῆς ὦν δεκάτης τῶν χρημάτων ποιησαμένη ὀβελοὺς 7 βουπόρους 8 πολλοὺς σιδηρέους, ὅσον ἐνεχώρεε 9 ἡ δεκάτη οἱ, ἀπέπεμπε ἐς Δελφούς οἳ καὶ νῦν ἔτι συννενέαται 0 ὄπισθε μὲν τοῦ βωμοῦ τὸν Χῖοι ἀνέθεσαν, ἀντίον δὲ αὐτοῦ τοῦ νηοῦ. [5] φιλέουσι δέ κως ἐν τῇ Ναυκράτι ἐπαφρόδιτοι γίνεσθαι αἱ ἑταῖραι. τοῦτο μὲν γὰρ αὕτη, τῆς πέρι λέγεται ὅδε ὁ λόγος, οὕτω δή τι κλεινὴ ἐγένετο ὡς καὶ οἱ πάντες Ἕλληνες Ῥοδώπιος τὸ οὔνομα ἐξέμαθον τοῦτο δὲ ὕστερον ταύτης, τῇ οὔνομα ἦν Ἀρχιδίκη, ἀοίδιμος 4 ἀνὰ τὴν Ἑλλάδα ἐγένετο, ἧσσον δὲ τῆς ἑτέρης περιλεσχήνευτος 5. [6] Χάραξος δὲ ὡς λυσάμενος Ῥοδῶπιν ἀπενόστησε 6 ἐς Μυτιλήνην, ἐν μέλεϊ 7 Σαπφὼ πολλὰ κατεκερτόμησέ 8 μιν. Ῥοδώπιος μέν νυν πέρι πέπαυμαι. [.6.] Asuchos μετὰ δὲ Μυκερῖνον γενέσθαι Αἰγύπτου βασιλέα ἔλεγον οἱ ἱρέες Ἄσυχιν 9, τὸν τὰ πρὸς ἥλιον ἀνίσχοντα 0 ποιῆσαι τῷ Ἡφαίστῳ προπύλαια, ἐόντα πολλῷ τε κάλλιστα καὶ πολλῷ μέγιστα ἔχει μὲν γὰρ καὶ τὰ πάντα προπύλαια τύπους τε ἐγγεγλυμμένους καὶ ἄλλην ὄψιν οἰκοδομημάτων μυρίην, ἐκεῖνα δὲ καὶ ἐξικνέομαι toereikend zijn δεκάτη ἡ het tiende deel ἀνατίθημι opstellen, wijden 4 ποίημα τό product 5 ἀνάκειμαι opgesteld staan 6 μνημόσυνον τό gedenkteken 7 ὀβελός ὁ braadspit 8 βουπόρος groot genoeg om een rund te doorboren 9 ἐγχωρέω bevatten 0 συννέω opstapelen ἀντίον + gen. tegenover κλεινός beroemd ὕστερον +gen. later dan 4 ἀοίδιμος het onderwerp van liederen vormend 5 περιλεσχήνευτος alom besproken 6 ἀπονοστέω terugkeren 7 μέλος τό lied 8 κατακερτομέω honen 9 Ἄσυχις: Diodoros I.94 spreek t van een koning Sasychis, die hij als wetgever roemt. 0 ἀνίσχω opkomen τύπος ὁ figuur γλύφω graveren 9

230 de dichters. [] Zo is Rhodopis in vrijheid gesteld en ze bleef in Egypte en omdat ze zeer bekoorlijk was, verdiende ze veel geld, zodat ze Rhodopis kon zijn, maar niet genoeg had voor zo n piramide. [] Want ook tot op heden is het voor een ieder die wil mogelijk het tiende deel van haar vermogen te zien; men moet haar helemaal geen groot vermogen toeschrijven. Want Rhodpis heeft het verlangen gehad een gedenkteken van haarzelf in Griekenland achter te laten en om daarom als creatie dat te laten maken wat nog niet door een ander bedacht en in een heiligdom opgesteld was, en om dat op te stellen in Delphi als gedenkteken van haarzelf. [4] Ze heeft dus van het tiende deel van haar geld vele, ijzeren braadspeten laten maken, die groot genoeg zijn om door een rund te gaan, zoveel als het tiende deel haar toeliet en ze zond die weg naar Delphi. Die liggen ook nu nog opgestapeld achter het altaar dat de Chiërs gewijd hebben en tegenover de tempel zelf. [5] En op de een of andere manier plegen de hetairen in Naukratis bekoorlijk te zijn. Want enerzijds dan was die vrouw, over wie dit verhaal verteld wordt, zo beroemd dat ook alle Grieken de naam Rhodopis hebben vernomen. Anderzijds was zij later dan die vrouw die Archidikè heette, beroemd in Griekenland, maar niet zo alom besproken als die andere. [6] Toen Charaxos Rhodopis had vrijgekocht en naar huis naar Mytilene was teruggekeerd, hoonde Sappho in een lied hem heftig. Met Rhodopis nu ben ik klaar. [.6.] De priesters zeiden dat na Mukerinos Asuchis, die de propylaien, die verreweg het mooist en grootst waren, aan de oostkant voor Hefaistos heeft gemaakt, koning van Egypte is geworden. Want al die propylaien hebben zowel reliëfs als ook nog een onbeperkt aanzicht van vertrekken en die propylaien hebben dat ook verreweg het meest. ὄψις ἡ aangezicht οἰκοδόμημα τό vertrek μυρίος ontelbaar 0

231 μακρῷ μάλιστα. [] ἐπὶ τούτου βασιλεύοντος ἔλεγον, ἀμιξίης ἐούσης πολλῆς χρημάτων, γενέσθαι νόμον Αἰγυπτίοισι, ἀποδεικνύντα ἐνέχυρον τοῦ πατρὸς τὸν νέκυν οὕτω λαμβάνειν τὸ χρέος προστεθῆναι δὲ ἔτι τούτῳ τῷ νόμῳ τόνδε, τὸν διδόντα τὸ χρέος καὶ ἁπάσης κρατέειν τῆς τοῦ λαμβάνοντος θήκης 4, τῷ δὲ ὑποτιθέντι τοῦτο τὸ ἐνέχυρον τήνδε ἐπεῖναι ζημίην μὴ βουλομένῳ ἀποδοῦναι τὸ χρέος, μήτε αὐτῷ ἐκείνῳ τελευτήσαντι εἶναι ταφῆς 5 κυρῆσαι 6 μήτ ἐν ἐκείνῳ τῷ πατρωίῳ τάφῳ μήτ ἐν ἄλλῳ μηδενί, μήτε ἄλλον μηδένα τῶν ἑωυτοῦ ἀπογενόμενον θάψαι. [] ὑπερβαλέσθαι 7 δὲ βουλόμενον τοῦτον τὸν βασιλέα τοὺς πρότερον ἑωυτοῦ βασιλέας γενομένους Αἰγύπτου μνημόσυνον πυραμίδα λιπέσθαι ἐκ πλίνθων 8 ποιήσαντα, ἐν τῇ γράμματα ἐν λίθῳ ἐγκεκολαμμένα 9 τάδε λέγοντα ἐστί. [4] «μή με κατονοσθῇς 0 πρὸς τὰς λιθίνας πυραμίδας προέχω γὰρ αὐτέων τοσοῦτον ὅσον ὁ Ζεὺς τῶν ἄλλων θεῶν. κοντῷ γὰρ ὑποτύπτοντες ἐς λίμνην, ὅ τι πρόσσχοιτο τοῦ πηλοῦ τῷ κοντῷ, τοῦτο συλλέγοντες πλίνθους εἴρυσαν 4 καί με τρόπῳ τοιούτῳ ἐξεποίησαν.» τοῦτον μὲν τοσαῦτα ἀποδέξασθαι 5. [.7.] Anusis μετὰ δὲ τοῦτον βασιλεῦσαι ἄνδρα τυφλὸν ἐξ Ἀνύσιος 6 πόλιος, τῷ οὔνομα Ἄνυσιν εἶναι. ἐπὶ τούτου βασιλεύοντος ἐλάσαι ἐπ Αἴγυπτον χειρὶ πολλῇ Αἰθίοπάς τε καὶ Σαβακῶν τὸν Αἰθιόπων βασιλέα. [] τὸν μὲν δὴ τυφλὸν τοῦτον οἴχεσθαι φεύγοντα ἐς τὰ ἕλεα, τὸν δὲ Αἰθίοπα βασιλεύειν Αἰγύπτου ἐπ ἔτεα πεντήκοντα, ἐν τοῖσι αὐτὸν τάδε ἀποδέξασθαι [] ὅκως τῶν τις Αἰγυπτίων ἁμάρτοι τι, κτείνειν μὲν αὐτῶν οὐδένα ἐθέλειν, τὸν δὲ κατὰ μέγαθος τοῦ ἀδικήματος ἑκάστῳ δικάζειν ἐπιτάσσοντα χώματα χοῦν 7 πρὸς τῇ ἑωυτῶν πόλι, ὅθεν ἕκαστος ἦν τῶν ἀδικεόντων. καὶ οὕτω ἔτι αἱ πόλιες ἐγένοντο ὑψηλότεραι [4] τὸ μὲν γὰρ πρῶτον ἐχώσθησαν ὑπὸ τῶν τὰς διώρυχας ἀμιξίη gebrek aan verkeer ἐνέχυρον τό pand χρέος τό schuld, lening 4 θήκη ἡ kist 5 ταφή ἡ graf 6 κυρέω + gen. treffen, krijgen 7 ὑπερβάλλομαι overtreffen 8 πλίνθος ἡ baksteen 9 ἐγκολάπτω ingraveren 0 κατόνομαι verachten προέχω + gen. uitsteken boven κοντός ὁ staak προσέχομαι + dat. blijven kleven aan 4 ἐρύω trekken 5 ἀποδείκνυμαι uiten 6 Ἄνυσις Anusis, stad in Egypte 7 χόω opwerpen, ophogen

232 [] Ze zeiden dat ten tijde van die koning, doordat er een groot gebrek aan financieel verkeer was, het gewoonte was geworden voor de Egyptenaren dat je door het lijk van je vader als borg te leveren zo een lening kreeg. Dat bovendien aan deze gewoonte de volgende is toegevoegd, dat degene die de lening gaf ook de zeggenschap kreeg over heel het familiegraf van de ontvanger en dat voor degene die dat onderpand gaf, dat als straf gold als hij de lening niet wilde terugbetalen, dat hijzelf noch na zijn dood een graf kon krijgen, noch in dat familiegraf noch in enig ander en dat hij ook niet een ander van zijn familieleden na diens dood kon begraven. [] Omdat die koning, zo zeiden zij, al de koningen van Egypte voor hem wilde overtreffen, liet hij als gedenkteken een piramide achter, die hij van baksteen gemaakt had, waarin in steen de volgende tekst gegraveerd was met de mededeling: [4] Veracht me niet in relatie met die stenen piramides; want ik overtref hen zozeer als Zeus de andere goden overtreft. Want ze hebben met een staak in het meer geschept, en wat er aan modder aan de staak bleef zitten, ervan afgetrokken en dat verzamelend hebben ze tegels gemaakt en zo hebben ze me gebouwd. [.7.] Na hem, zo vertelden ze, is een blinde man uit de stad Anusis koning geworden; hij heette Anusis. Ten tijde van die koning trokken de Aithiopiërs en hun koning Sabakoos met een grote schare op tegen Egypte. [] Die blinde vluchtte weg naar de moerassen en die Aithopiër was gedurende vijftig jaren koning van Egypte en in die vijftig jaren verrichtte hij het volgende. [] Telkens wanneer iemand van de Egyptenaren een fout beging, wilde hij niemand van hen doden, maar in verhouding tot de omvang van het onrecht velde hij vonnis, terwijl hij opdroeg een dam op te werpen bij hun stad, waarvan een ieder van de onrechtplegers kwam. En zo werden de steden nog hoger. [4] Want oorspronkelijk waren ze opgeworpen door de lieden die kanalen hadden gegraven ten tijde van koning Sesoostris en daarna werden ze ten tijde van de Aithiopiër ook zeer hoog. [5] En ook al zijn andere steden in Egypte hoog geworden,

233 ὀρυξάντων ἐπὶ Σεσώστριος βασιλέος, δεύτερα δὲ ἐπὶ τοῦ Αἰθίοπος καὶ κάρτα ὑψηλαὶ ἐγένοντο. [5] ὑψηλέων δὲ καὶ ἑτερέων γενομενέων ἐν τῇ Αἰγύπτῳ πολίων, ὡς ἐμοὶ δοκέει, μάλιστα ἡ ἐν Βουβάστι πόλις ἐξεχώσθη, ἐν τῇ καὶ ἱρόν ἐστι Βουβάστιος ἀξιαπηγητότατον μέζω μὲν γὰρ ἄλλα καὶ πολυδαπανώτερα ἐστὶ ἱρά, ἡδονὴ δὲ ἰδέσθαι οὐδὲν τούτου μᾶλλον. ἡ δὲ Βούβαστις κατὰ Ἑλλάδα γλῶσσαν ἐστὶ Ἄρτεμις. [.8.] Boubastis heiligdom τὸ δ ἱρὸν αὐτῆς ὧδε ἔχει 4. πλὴν τῆς ἐσόδου τὸ ἄλλο νῆσος ἐστί ἐκ γὰρ τοῦ Νείλου διώρυχες ἐσέχουσι 5 οὐ συμμίσγουσαι ἀλλήλῃσι, ἀλλ ἄχρι 6 τῆς ἐσόδου τοῦ ἱροῦ ἑκατέρη ἐσέχει, ἣ μὲν τῇ 7 περιρρέουσα ἣ δὲ τῇ, εὖρος ἐοῦσα ἑκατέρη ἑκατὸν ποδῶν, δένδρεσι κατάσκιος 8. [] τὰ δὲ προπύλαια ὕψος μὲν δέκα ὀργυιέων ἐστί, τύποισι δὲ ἑξαπήχεσι ἐσκευάδαται ἀξίοισι λόγου. ἐὸν δ ἐν μέσῃ τῇ πόλι τὸ ἱρὸν κατορᾶται πάντοθεν περιιόντι ἅτε 9 γὰρ τῆς πόλιος μὲν ἐκκεχωσμένης ὑψοῦ 0, τοῦ δ ἱροῦ οὐ κεκινημένου ὡς ἀρχῆθεν ἐποιήθη, ἔσοπτον ἐστί. [] περιθέει δὲ αὐτὸ αἱμασιὴ ἐγγεγλυμμένη τύποισι, ἔστι δὲ ἔσωθεν 4 ἄλσος δενδρέων μεγίστων πεφυτευμένον περὶ νηὸν μέγαν, ἐν τῷ δὴ τὤγαλμα ἔνι εὖρος δὲ καὶ μῆκος τοῦ ἱροῦ πάντῃ σταδίου ἐστί. [4] κατὰ μὲν δὴ τὴν ἔσοδον ἐστρωμένη 5 ἐστὶ ὁδὸς λίθου ἐπὶ σταδίους τρεῖς μάλιστά κῃ, διὰ τῆς ἀγορῆς φέρουσα ἐς τὸ πρὸς ἠῶ, εὖρος δὲ ὡς τεσσέρων πλέθρων τῇ δὲ καὶ τῇ 6 τῆς ὁδοῦ δένδρεα οὐρανομήκεα 7 πέφυκε φέρει δὲ ἐς Ἑρμέω ἱρόν. τὸ μὲν δὴ ἱρὸν τοῦτο οὕτω ἔχει. [.9.] Sabakoos vertrek τέλος δὲ τῆς ἀπαλλαγῆς τοῦ Αἰθίοπος ὧδε ἔλεγον γενέσθαι ὄψιν ἐν τῷ ὕπνῳ τοιήνδε ἰδόντα αὐτὸν οἴχεσθαι φεύγοντα ἐδόκέε οἱ ἄνδρα ἐπιστάντα Βούβαστις Boubastis, stad in Egypte ἀξιαπήγητος vermeldenswaard πολυδάπανος kostbaar 4 ἔχω + adv. zijn 5 εἰςέχω zich uitstrekken 6 ἄχρι + gen. tot 7 τῇ hierlangs 8 κατάσκιος beschaduwd 9 ἅτε + part. omdat 0 ὑψοῦ hoog, in de hoogte ἀρχῆθεν van oudsher ἔσοπτος aanschouwd kunnende worden αἱμασιή ἡ wal 4 ἔσωθεν van de binnenkant 5 στρώννυμι verharden 6 τῇ δὲ καὶ τῇ aan de ene en aan de andere kant 7 οὐρανομήκης tot aan de hemel reikend

234 het meest is in mijn ogen de stad in het complex Boubastis opgeworpen, waar ook het heiligdom van Boubastis het meest beschrijvenswaardig is. Want andere zijn wel groter en kostbaarder, maar niets biedt meer genot dan dat heiligdom om te zien. Die Boubastis is in het Grieks Artemis. [.8.]Haar heiligdom is als volgt: afgezien van de toegang is de rest eiland; want vanuit de Nijl lopen twee kanalen daarheen, die niet in elkaar overgaan, maar ieder loopt tot aan de ingang van het heiligdom, het ene linksom, het andere rechtsom stromend, ieder van beide honderd voet breed en overschaduwd door bomen. [] De propulaien zijn tien vadems hoog en toegerust met beelden van zes el, die vermeldenswaard zijn. Als men om de stad loopt, ziet men van alle kanten neer op het heiligdom, omdat dat in het midden van de stad ligt; want omdat de stad met aarde verhoogd is en het heiligdom niet veranderd is, precies zoals het oorspronkelijk gemaakt is, is het heiligdom zichtbaar. [] Om het heiligdom loopt een wal met reliëfs en aan de binnenkant is er een woud met zeer grote bomen geplant rond een grote tempel, waarin dan het beeld staat. De breedte en lengte van het heiligdom zijn in alle richtingen een stadion. [4] Bij de ingang dan is een verharde weg van steen over ongeveer drie stadiën, die dwars over de agora loopt richting oosten en de breedte is ongeveer vier plethra; aan de ene en aan de andere kant van de weg staan bomen tot in de hemel reikend. De weg leidt tot het heiligdom van Hermes. Dat heiligdom is dus zo. [.9.] Tenslotte zeiden ze dat de aftocht van de Aithiopiër als volgt heeft plaats gevonden: hij zou weggevlucht zijn na in zijn slaap het volgende droomgezicht gezien te hebben; want hij dacht dat een man bij hem was Thot, de god van de ibis en de hondskopbaviaan; maangod en uitvinder van schrift en kunst en wetenschap; hij leert de mens wat hij moet weten op zijn weg in de onderwereld. 4

235 συμβουλεύειν τοὺς ἱρέας τοὺς ἐν Αἰγύπτῳ συλλέξαντα πάντας μέσους διαταμεῖν. [] ἰδόντα δὲ τὴν ὄψιν ταύτην λέγειν αὐτὸν ὡς πρόφασίν οἱ δοκέοι ταύτην τοὺς θεοὺς προδεικνύναι, ἵνα ἀσεβήσας περὶ τὰ ἱρὰ κακόν τι πρὸς θεῶν ἢ πρὸς ἀνθρώπων λάβοι οὔκων ποιήσειν ταῦτα, ἀλλὰ γάρ οἱ ἐξεληλυθέναι τὸν χρόνον, ὁκόσον κεχρῆσθαι 4 ἄρξαντα Αἰγύπτου ἐκχωρήσειν 5. [] ἐν γὰρ τῇ Αἰθιοπίῃ ἐόντι αὐτῷ τὰ μαντήια, τοῖσι χρέωνται Αἰθίοπες, ἀνεῖλε 6 ὡς δέοι αὐτὸν Αἰγύπτου βασιλεῦσαι ἔτεα πεντήκοντα. ὡς ὦν ὁ χρόνος οὗτος ἐξήιε καὶ αὐτὸν ἡ ὄψις τοῦ ἐνυπνίου 7 ἐπετάρασσε 8, ἑκὼν ἀπαλλάσσετο ἐκ τῆς Αἰγύπτου ὁ Σαβακῶς. ἀσεβέω goddeloos zich gedragen οὔκων dus niet ἐξέρχομαι verstrijken 4 κέχρηται het orakel is gegeven 5 ἐκχωρέω weggaan 6 ἀναιρέω het orakel geven 7 ἐνύπνιον τό droom 8 ἐπιταράσσω in verwarring brengen 5

236 gestaan en hem adviseerde al de priesters in Egypte te verzamelen en hen door midden te snijden. [] Toen hij dat gezicht gezien had, zei hij dat het hem toescheen dat de goden dat van tevoren toonden om hem ertoe te bewegen dat hij zich goddeloos zou gedragen met betrekking tot de heiligdommen en zo enig kwaad van de kant van de goden of van de mensen te lijden zou hebben. Hij zei dat hij dat dus niet zou doen, en nu was het zo dat voor hem de regeringstijd voorbij was, na welke hij volgens een gegeven orakel zou vertrekken uit Egypte. [] Want toen hij in Aithiopië was, hadden de orakels, waarvan de Aithiopiërs gebruik maken, hem als godspraak gegeven dat hij vijftig jaar koning van Egypte moest zijn. Toen dus die tijd voor hem verstreek en hij door het droomgezicht verward werd, ging Sabakoos vrijwillig weg uit Egypte. 6

237 [.40.] De terugkeer van de blinde. ὡς δ ἄρα οἴχεσθαι τὸν Αἰθίοπα ἐξ Αἰγύπτου, αὖτις τὸν τυφλὸν ἄρχειν ἐκ τῶν ἑλέων ἀπικόμενον, ἔνθα πεντήκοντα ἔτεα νῆσον χώσας σποδῷ τε καὶ γῇ οἴκεε. ὅκως γάρ οἱ φοιτᾶν σῖτον ἄγοντας Αἰγυπτίων, ὡς ἑκάστοισι προστετάχθαι, σιγῇ τοῦ Αἰθίοπος, ἐς τὴν δωρεὴν κελεύειν σφέας καὶ σποδὸν κομίζειν. [] ταύτην τὴν νῆσον οὐδεὶς πρότερον ἐδυνάσθη Ἀμυρταίου ἐξευρεῖν, ἀλλὰ ἔτεα ἐπὶ πλέω ἢ ἑπτακόσια 4 οὐκ οἷοί τε ἦσαν αὐτὴν ἀνευρεῖν οἱ πρότεροι γενόμενοι βασιλέες Ἀμυρταίου. οὔνομα δὲ ταύτῃ τῇ νήσῳ Ἐλβώ 5, μέγαθος δ ἐστὶ πάντῃ δέκα σταδίων. [.4.] Gered door muizen. μετὰ δὲ τοῦτον βασιλεῦσαι τὸν ἱρέα τοῦ Ἡφαίστου, τῷ οὔνομα εἶναι Σεθῶν τὸν ἐν ἀλογίῃσι 6 ἔχειν παραχρησάμενον 7 τῶν μαχίμων Αἰγυπτίων ὡς οὐδὲν δεησόμενον αὐτῶν, ἄλλα τε δὴ ἄτιμα 8 ποιεῦντα ἐς αὐτούς, καί σφεας ἀπελέσθαι τὰς ἀρούρας τοῖσι ἐπὶ τῶν προτέρων βασιλέων δεδόσθαι ἐξαιρέτους 9 ἑκάστῳ δυώδεκα ἀρούρας. [] μετὰ δὲ ἐπ Αἴγυπτον ἐλαύνειν στρατὸν μέγαν Σαναχάριβον 0 βασιλέα Ἀραβίων τε καὶ Ἀσσυρίων οὔκων δὴ ἐθέλειν τοὺς μαχίμους τῶν Αἰγυπτίων βοηθέειν. [] τὸν δ ἱρέα ἐς ἀπορίην ἀπειλημένον ἐσελθόντα ἐς τὸ μέγαρον πρὸς τὤγαλμα ἀποδύρεσθαι οἷα κινδυνεύει παθεῖν. ὀλοφυρόμενον δ ἄρα μιν ἐπελθεῖν ὕπνον, καί οἱ δόξαι ἐν τῇ ὄψι ἐπιστάντα τὸν θεὸν θαρσύνειν 4 ὡς οὐδὲν πείσεται ἄχαρι 5 ἀντιάζων 6 τὸν Ἀραβίων στρατόν αὐτὸς γάρ οἱ πέμψειν τιμωρούς 7. σποδός ἡ as σιγῇ + gen. buiten medeweten van Ἀμυρταῖος in 460 vorst in de Delta 4 Deze berekening klopt niet; tussen Psammetichis I 66 en Anysis zitten alleen nog Sethos en de dodekarchie 5 niet te plaatsen eiland 6 ἀλογία ἡ verwaarlozing 7 παραχράομαι minachten 8 ἄτιμος respectloos 9 ἐξαίρετος als geschenk 0 Σαναχάριβος Sanacharibos ἀπειλέω in het nauw brengen μέγαρον τό het allerheiligste ἀποδύρομαι jammeren 4 θαρσύνω bemoedigen 5 ἄχαρις onaangenaam 6 ἀντιάζω tegemoet gaan 7 τιμωρός helper 7

238 [.40.] De Aithiopiër zou dus vertrokken zijn uit Egypte en de blinde zou weer de heerschappij hebben na teruggekomen te zijn uit de moerassen, waar hij vijftig jaren woonde na een eiland opgehoogd te hebben met as en aarde. Want wanneer van de Egyptenaren mensen bij hem kwamen met eten, zoals aan iedere groep opgedragen was, buiten medeweten van de Aithiopiër, beval hij hun als geschenk ook as mee te nemen. [] Dat eiland kon niemand eerder dan Amurtaios vinden, maar gedurende meer dan 600 jaren konden de koningen voor Amurtaios het niet vinden. Dat eiland heet Elboo en is qua grootte in alle richtingen tien stadiën. [.4.] Na hem was de priester van Hephaistos koning, die Sethoon heette. Uit minachting verwaarloosde hij de strijdersklasse der Egyptenaren, omdat hij dacht ze geenszins nodig te zullen hebben en afgezien van zijn overige blijken van minachting die hij jegens hen gaf, nam hij hun ook hun bouwland af; aan ieder van hen waren ten tijde van de vroegere koningen landerijen als geschenk gegeven. [] Maar daarna trok Sanacharibos, koning van de Arabieren en Assyriërs, met een groot leger tegen Egypte op. Niet dus wilden de strijdbaren onder de Egyptenaren helpen. [] Maar de koning in aporie gebracht, ging het allerheiligste binnen naar het beeld en beklaagde zich over wat voor dingen hij gevaar liep mee te maken. Toen hij dan aan het jammeren was, overviel hem slaap en het kwam hem voor dat in zijn slaap de god bij hem kwam staan en hem geruststelde, dat hij niets onaangenaams zou ondergaan, als hij het leger van de Arabieren tegemoet ging; want dat hij zelf hem helpers zou sturen. 8

239 [4] τούτοισι δή μιν πίσυνον τοῖσι ἐνυπνίοισι, παραλαβόντα Αἰγυπτίων τοὺς βουλομένους οἱ ἕπεσθαι, στρατοπεδεύσασθαι ἐν Πηλουσίῳ ταύτῃ γὰρ εἰσὶ αἱ ἐσβολαί ἕπεσθαι δέ οἱ τῶν μαχίμων μὲν οὐδένα ἀνδρῶν, καπήλους δὲ καὶ χειρώνακτας 4 καὶ ἀγοραίους ἀνθρώπους. [5] ἐνθαῦτα ἀπικομένοισι τοῖσι ἐναντίοισι αὐτοῖσι ἐπιχυθέντας 5 νυκτὸς μῦς 6 ἀρουραίους κατὰ μὲν φαγεῖν 7 τοὺς φαρετρεῶνας 8 αὐτῶν κατὰ δὲ τὰ τόξα, πρὸς δὲ τῶν ἀσπίδων τὰ ὄχανα 9, ὥστε τῇ ὑστεραίῃ φευγόντων σφέων γυμνῶν πεσεῖν πολλούς. [6] καὶ νῦν οὗτος ὁ βασιλεὺς ἕστηκε ἐν τῷ ἱρῷ τοῦ Ἡφαίστου λίθινος 0, ἔχων ἐπὶ τῆς χειρὸς μῦν, λέγων διὰ γραμμάτων τάδε «ἐς ἐμέ τις ὁρέων εὐσεβὴς ἔστω.» [.4.] 4 generaties ἐς μὲν τοσόνδε τοῦ λόγου Αἰγύπτιοί τε καὶ οἱ ἱρέες ἔλεγον, ἀποδεικνύντες ἀπὸ τοῦ πρώτου βασιλέος ἐς τοῦ Ἡφαίστου τὸν ἱρέα τοῦτον τὸν τελευταῖον βασιλεύσαντα μίαν τε καὶ τεσσεράκοντα καὶ τριηκοσίας γενεὰς ἀνθρώπων γενομένας, καὶ ἐν ταύτῃσι ἀρχιερέας καὶ βασιλέας ἑκατέρους τοσούτους γενομένους. [] καίτοι τριηκόσιαι μὲν ἀνδρῶν γενεαὶ δυνέαται μύρια ἔτεα γενεαὶ γὰρ τρεῖς ἀνδρῶν ἑκατὸν ἔτεα ἐστί μιῆς δὲ καὶ τεσσεράκοντα ἔτι τῶν ἐπιλοίπων γενεέων, αἳ ἐπῆσαν τῇσι τριηκοσίῃσι, ἐστὶ τεσσεράκοντα καὶ τριηκόσια καὶ χίλια ἔτεα. [] οὕτω ἐν μυρίοισί τε ἔτεσι καὶ χιλίοισι καὶ τριηκοσίοισί τε καὶ τεσσεράκοντα ἔλεγον θεὸν ἀνθρωποειδέα οὐδένα γενέσθαι οὐ μέντοι οὐδὲ πρότερον οὐδὲ ὕστερον ἐν τοῖσι ὑπολοίποισι Αἰγύπτου βασιλεῦσι γενομένοισι ἔλεγον οὐδὲν τοιοῦτο. πίσυνος + dat. gelovend ἐσβολή ingangen, mondingen κάπηλος ὁ winkelier 4 χειρῶναξ, -ακτος ὁ ambachtsman 5 ἐπιχέω + dat. storten op 6 μῦς ὁ muis 7 κατέσθιω opeten 8 φαρετρέων ὁ pijlkoker 9 ὄχανον τό armriem 0 λίθινος stenen ἀρχιερεύς ὁ hoge priester; Hiervan is in 00 geen sprake geweest. Herodotos loopt hier vooruit op 4. μυρίος oneindig; ἀνθρωποειδής met menselijke gedaante 9

240 [4] omdat hij dan die droom geloofde, nam hij degenen van de Egyptenaren die hem wilden volgen, in dienst en hij sloeg zijn kamp op in Pelousion; want daar zijn de toegangswegen; maar niemand van de strijdersklasse volgde hem, maar wel winkeliers en handwerklui en marktkooplui. [5] Toen de vijanden zelf daar aangekomen waren, werden die in de nacht overstroomd door veldmuizen en die aten hun pijlenkokers op en hun bogen en bovendien de armriemen van de schilden, zodat velen van hen, toen ze zonder wapens op de vlucht waren, sneuvelden. [6] En nu staat die koning in het heiligdom van Hephaistos in steen met op zijn hand een muis, terwijl hij in schrift het volgende zegt: Wanneer men naar mij kijkt, moet men vol ontzag zijn. [.4.] Het relaas van de Egyptenaren en priesters gaat tot zover. Hierbij toonden zij aan dat er vanaf de eerste koning tot aan die priester van Hephaistos, die de laatste koning is geweest, 4 generaties mensen zijn geweest en dat tijdens die generaties er evenzoveel hoge priesters en koningen, ieder afzonderlijk, zijn geweest. [] En toch komen 00 generaties mannen met jaren overeen, want drie generaties mannen zijn 00 jaren en van de overige 4 generaties, die op die 00 waren, zijn het 40 jaren. [] Zo zeiden ze dus dat in 40 jaren er geen god geboren is met de gedaante van een mens. En ze zeiden dat ook niet eerder en ook niet later zoiets gebeurd is in de tijd dat de andere koningen van Egypte er waren. 40

241 [4] ἐν τοίνυν τούτῳ τῷ χρόνῳ τετράκις ἔλεγον ἐξ ἠθέων τὸν ἥλιον ἀνατεῖλαι ἔνθα τε νῦν καταδύεται, ἐνθεῦτεν δὶς ἐπαντεῖλαι, καὶ ἔνθεν νῦν ἀνατέλλει, ἐνθαῦτα δὶς καταδῦναι. καὶ οὐδὲν τῶν κατ Αἴγυπτον ὑπὸ ταῦτα ἑτεροιωθῆναι, οὔτε τὰ ἐκ τῆς γῆς οὔτε τὰ ἐκ τοῦ ποταμοῦ σφι γινόμενα, οὔτε τὰ ἀμφὶ νούσους οὔτε τὰ κατὰ τοὺς θανάτους. [.4.] Hekataios goddelijkheid πρότερον δὲ Ἑκαταίῳ 4 τῷ λογοποιῷ 5 ἐν Θήβῃσι 6 γενεηλογήσαντί 7 τε ἑωυτὸν καὶ ἀναδήσαντι 8 τὴν πατριὴν 9 ἐς ἑκκαιδέκατον θεὸν 0 ἐποίησαν οἱ ἱρέες τοῦ Διὸς οἷόν τι καὶ ἐμοὶ οὐ γενεηλογήσαντι ἐμεωυτόν [] ἐσαγαγόντες ἐς τὸ μέγαρον ἔσω ἐὸν μέγα ἐξηρίθμεον δεικνύντες κολοσσοὺς ξυλίνους τοσούτους ὅσους περ εἶπον ἀρχιερεὺς γὰρ ἕκαστος αὐτόθι ἱστᾷ ἐπὶ τῆς ἑωυτοῦ ζόης εἰκόνα ἑωυτοῦ [] ἀριθμέοντες ὦν καὶ δεικνύντες οἱ ἱρέες ἐμοὶ ἀπεδείκνυσαν παῖδα πατρὸς ἑωυτῶν ἕκαστον ἐόντα, ἐκ τοῦ ἄγχιστα ἀποθανόντος τῆς εἰκόνος διεξιόντες διὰ πασέων, ἕως οὗ ἀπέδεξαν ἁπάσας αὐτάς. [4] Ἑκαταίῳ δὲ γενεηλογήσαντι ἑωυτὸν καὶ ἀναδήσαντι ἐς ἑκκαιδέκατον θεὸν ἀντεγενεηλόγησαν 4 ἐπὶ τῇ ἀριθμήσι 5, οὐ δεκόμενοι παρ αὐτοῦ ἀπὸ θεοῦ γενέσθαι ἄνθρωπον ἀντεγενεηλόγησαν δὲ ὧδε, φάμενοι ἕκαστον τῶν κολοσσῶν πίρωμιν 6 ἐκ πιρώμιος γεγονέναι, ἐς ὃ τοὺς πέντε καὶ τεσσεράκοντα ἦθος τό de gewone verblijfplaats; mogelijk is hier sprake een vergissing van Herodotus; terwijl hij hier van een plaats uitgaat, zou er eigenlijk sprake moeten zijn van tijd: dat de zon in die periode maar vier keer is opgekomen op de eigenlijke dag van het Egyptische maanjaar. ἑτεροιόω veranderen νούσος ἡ ziekte 4 Hekataios van Milete werd vóór 545 v.chr. geboren in de Ionische kolonie Milete. Hij zou uitgroeien tot een van de eerste Ionische prozaschrijvers en is de oudste geschied- en aardrijkskundige wetenschapper. Hij leefde tot ca. 480 v.chr. 5 λογοποιός ὁ geschiedschrijver 6 Θῆβαι αἱ Thebe, hoofdstad van Boven-Egypte 7 γενεηλογέω een stamboom maken 8 ἀναδέω ἐς verbinden met 9 πατριά ἡ stamboom 0 θεὸν praedicatief ἐξαριθμεώ tellen in 4 ἄγχιστα adv. laatst 4 ἀντιγενεηλογέω een andere genealogie opstellen 5 ἀριθμήσις ἡ telling 6 πίρωμις ἡ: Egyptisch woord voor het Griekse κάλος κἀγαθός mooi en deugdzaam 4

242 [4] Welnu, ze zeiden dat in die tijd de zon vier keer opgekomen is vanuit zijn gewone verblijfplaats en dat hij twee maal is opgekomen van de plek waar hij nu ondergaat en twee keer daar is ondergegaan waarvandaan hij nu opkomt. En niets van de dingen in Egypte zou gedurende die gebeurtenissen veranderd zijn, noch wat uit de aarde noch wat uit de rivier voortkomt, noch wat te maken heeft met ziekte noch wat te maken heeft met sterfgevallen. [.4.] Eerder hebben de priesters van Zeus met Hekataios de geschiedschrijver, toen hij in Thebe zijn stamboom gemaakt had en zijn afkomst had verbonden met een god als zestiende voorouder, iets gedaan vergelijkbaar met wat ze met mij gedaan hebben zonder dat ik mijn eigen stamboom gemaakt had. [] Toen ze mij in het allerheiligste gebracht hadden, dat van binnen groot was, telden zij zoveel houten beelden, terwijl ze die aanwezen, precies zoveel als ik gezegd heb; want iedere hoge priester zet daar tijdens zijn leven een beeld van zichzelf op. [] Terwijl ze dus telden en de beelden aanwezen, toonden ze mij aan dat een ieder een kind van de eigen vader is, terwijl zij vanaf het beeld van de laatst gestorvene tussen alle doorgingen, totdat zij hen allemaal hadden aangewezen. [4] Toen Hekataios zijn eigen genealogie had gemaakt en zichzelf had verbonden met een god als 6 e voorouder, stelden zij een andere genealogie op bij die telling, omdat ze het niet aanvaardden dat een mens geboren was vanuit een god zelf. Die andere genealogie stelden ze als volgt op: ze zeiden dat ieder van die beelden als piroomis ontstaan was uit een piroomis, totdat ze die 45 beelden hadden aangewezen, 4

243 καὶ τριηκοσίους ἀπέδεξαν κολοσσούς [πίρωμιν ἐπονομαζόμενον], καὶ οὔτε ἐς θεὸν οὔτε ἐς ἥρωα ἀνέδησαν αὐτούς. πίρωμις δὲ ἐστὶ κατὰ Ἑλλάδα γλῶσσαν καλὸς κἀγαθός. [.44.] De goden als heersers ἤδη ὦν τῶν αἱ εἰκόνες ἦσαν, τοιούτους ἀπεδείκνυσαν σφέας πάντας ἐόντας, θεῶν δὲ πολλὸν ἀπαλλαγμένους. [] τὸ δὲ πρότερον τῶν ἀνδρῶν τούτων θεοὺς εἶναι τοὺς ἐν Αἰγύπτῳ ἄρχοντας, οὐκ ἐόντας ἅμα τοῖσι ἀνθρώποισι, καὶ τούτων αἰεὶ ἕνα τὸν κρατέοντα εἶναι ὕστατον δὲ αὐτῆς βασιλεῦσαι Ὦρον τὸν Ὀσίριος παῖδα, τὸν Ἀπόλλωνα Ἕλληνες ὀνομάζουσι τοῦτον καταπαύσαντα Τυφῶνα βασιλεῦσαι ὕστατον Αἰγύπτου. Ὄσιρις δὲ ἐστὶ Διόνυσος κατὰ Ἑλλάδα γλῶσσαν. [.45.] Herakles, Dionysos en Pan ἐν Ἕλλησι μέν νυν νεώτατοι τῶν θεῶν νομίζονται εἶναι Ἡρακλέης τε καὶ Διόνυσος καὶ Πάν, παρ Αἰγυπτίοισι δὲ Πὰν μὲν ἀρχαιότατος καὶ τῶν ὀκτὼ τῶν πρώτων λεγομένων θεῶν, Ἡρακλέης δὲ τῶν δευτέρων τῶν δυώδεκα λεγομένων εἶναι, Διόνυσος δὲ τῶν τρίτων, οἳ ἐκ τῶν δυώδεκα θεῶν ἐγένοντο. [] Ἡρακλέι μὲν δὴ ὅσα αὐτοὶ Αἰγύπτιοι φασὶ εἶναι ἔτεα ἐς Ἄμασιν βασιλέα, δεδήλωταί μοι πρόσθε Πανὶ δὲ ἔτι τούτων πλέονα λέγεται εἶναι, Διονύσῳ δ ἐλάχιστα τούτων, καὶ τούτῳ πεντακισχίλια καὶ μύρια λογίζονται 4 εἶναι ἐς Ἄμασιν βασιλέα. [] καὶ ταῦτα Αἰγύπτιοι ἀτρεκέως φασὶ. ἐπίστασθαι, αἰεί τε λογιζόμενοι καὶ αἰεὶ ἀπογραφόμενοι τὰ ἔτεα. [4] Διονύσῳ μέν νυν τῷ ἐκ Σεμέλης τῆς Κάδμου λεγομένῳ γενέσθαι κατὰ ἑξακόσια ἔτεα καὶ χίλια μάλιστα ἐστὶ ἐς ἐμέ, Ἡρακλέι δὲ τῷ Ἀλκμήνης κατὰ εἰνακόσια 5 ἔτεα Πανὶ δὲ τῷ ἐκ Πηνελόπης (ἐκ ταύτης γὰρ καὶ Ἑρμέω λέγεται γενέσθαι ὑπὸ Ἑλλήνων ὁ Πάν) ἐλάσσω ἔτεα ἐστὶ τῶν Τρωικῶν 6, κατὰ ὀκτακόσια μάλιστα ἐς ἐμέ. [.46.] Herodotos visie τούτων ὦν ἀμφοτέρων 7 πάρεστι χρᾶσθαι τοῖσί τις πείσεται λεγομένοισι μᾶλλον ἐμοὶ δ ὦν ἡ περὶ αὐτῶν γνώμη ἀποδέδεκται. εἰ μὲν γὰρ φανεροί τε Ὦρος ὁ: Horus, oeroude valkgod en god van hemel en licht Eigenlijk hadden de Egyptenaren hun goden ingedeeld in drie negentallen; mogelijk is hier sprake van uitgebreide enneaden. πρόσθε eerder 4 λογίζομαι berekenen 5 εἰνακόσιοι τὰ Τρωικά de Trojaanse oorlog 7 de zienswijze van de Grieken en de Egyptenaren 4

244 en zij verbonden hen noch met een god noψη met een heroos. Piroomis is in de Griekse taal kalos kai agathos (voortreffelijk en nobel). [.44.] Zij toonden nu dus dat zij allen van wie die beelden waren, zodanig waren, maar wel ver verwijderd van goden. [] Want volgens hen waren het vóór die mannen goden die in Egypte heersten, zonder dat zij tegelijk met de mensen bestonden en altijd was het één van die goden die heerste. Als laatste was Horus de zoon van Osiris, die de Grieken Apollo noemen, koning van Egypte. Hij is de laatste koning van Egypte geweest na Typhoon een halt toe geroepen te hebben. Osiris is in de Griekse taal Dionysos. [.45.] Men meent dat bij de Grieken de jongste goden Herakles en Dionysos en Pan zijn, maar dat bij de Egyptenaren Pan zeer oud is en lid van de acht goden die de eersten genoemd worden en dat Herakles behoorde tot de tweede zo geheten goden en Dionysos tot de derde groep van twaalf, die uit de twaalf voortgekomen zijn. [] Door mij is al eerder duidelijk gemaakt hoeveel jaren Herakles volgens de Egyptenaren zelf heeft tot aan koning Amasis. Men zegt dat Pan nog meer heeft dan die en dat Dionysos het minste aantal jaren heeft en volgens berekeningen heeft hij jaren tot aan koning Amasis. [] En dat zeggen de Egyptenaren zonder omwegen. Zij weten dat, zo zeggen ze, omdat ze altijd de jaren berekenen en opschrijven. [4] Dionysus nu, van wie men zegt dat hij geboren is uit Semele, de dochter van Kadmos, heeft ongeveer 600 jaar tot mijn tijd en Herakles, de zoon van Alkmene ongeveer 900. En Pan van Penelope (want door de Grieken wordt gezegd dat Pan uit haar en Hermes is geboren) heeft minder jaren dan de Trojaanse geschiedenis, ongeveer 800 tot aan mijn tijd. [.46.] Van die beide lezingen kan men die gebruiken, waarvan men het verhaal meer zal geloven. Ik heb dus mijn mening daarover ten beste gegeven. zoon van Seth, god van het kwaaad 44

245 ἐγένοντο καὶ κατεγήρασαν καὶ οὗτοι ἐν τῇ Ἑλλάδι, κατά περ Ἡρακλέης ὁ ἐξ Ἀμφιτρύωνος γενόμενος, καὶ δὴ καὶ Διόνυσος ὁ ἐκ Σεμέλης καὶ Πὰν ὁ ἐκ Πηνελόπης γενόμενος, ἔφη ἄν τις καὶ τούτους ἄλλους ἄνδρας γενομένους ἔχειν τὰ ἐκείνων οὐνόματα τῶν προγεγονότων θεῶν. [] νῦν δὲ Διόνυσόν τε λέγουσι οἱ Ἕλληνες ὡς αὐτίκα γενόμενον ἐς τὸν μηρὸν ἐνερράψατο Ζεὺς καὶ ἤνεικε ἐς Νύσαν τὴν ὑπὲρ Αἰγύπτου ἐοῦσαν ἐν τῇ Αἰθιοπίῃ, καὶ Πανός γε πέρι οὐκ ἔχουσι εἰπεῖν ὅκῃ ἐτράπετο 4 γενόμενος. δῆλά μοι γέγονε ὅτι ὕστερον ἐπύθοντο οἱ Ἕλληνες τούτων τὰ οὐνόματα ἢ τὰ τῶν ἄλλων θεῶν ἀπ οὗ δὲ ἐπύθοντο χρόνου, ἀπὸ τούτου γενεηλογέουσι αὐτῶν τὴν γένεσιν. [.47.] Het koningschap van twaalf ταῦτα μέν νυν αὐτοὶ Αἰγύπτιοι λέγουσι ὅσα δὲ οἵ τε ἄλλοι ἄνθρωποι καὶ Αἰγύπτιοι λέγουσι ὁμολογέοντες τοῖσι ἄλλοισι κατὰ ταύτην τὴν χώρην γενέσθαι, ταῦτ ἤδη φράσω προσέσται δέ τι αὐτοῖσι καὶ τῆς ἐμῆς ὄψιος 5. [] ἐλευθερωθέντες 6 Αἰγύπτιοι μετὰ τὸν ἱρέα τοῦ Ἡφαίστου βασιλεύσαντα, οὐδένα γὰρ χρόνον οἷοί τε ἦσαν ἄνευ βασιλέος διαιτᾶσθαι 7, ἐστήσαντο δυώδεκα βασιλέας, δυώδεκα μοίρας δασάμενοι 8 Αἴγυπτον πᾶσαν. [] οὗτοι ἐπιγαμίας 9 ποιησάμενοι ἐβασίλευον νόμοισι τοῖσιδε χρεώμενοι, μήτε καταιρέειν ἀλλήλους μήτε πλέον τι δίζησθαι 0 ἔχειν τὸν ἕτερον τοῦ ἑτέρου, εἶναί τε φίλους τὰ μάλιστα. [4] τῶνδε δὲ εἵνεκα τοὺς νόμους τούτους ἐποιέοντο, ἰσχυρῶς περιστέλλοντες ἐκέχρηστό 4 σφι κατ ἀρχὰς 5 αὐτίκα ἐνισταμένοισι ἐς τὰς τυραννίδας τὸν χαλκέῃ φιάλῃ 6 σπείσαντα αὐτῶν ἐν τῷ ἱρῷ τοῦ Ἡφαίστου, τοῦτον ἁπάσης βασιλεύσειν Αἰγύπτου ἐς γὰρ δὴ τὰ πάντα ἱρὰ συνελέγοντο. καταγηράω oud worden ἐνράπτω innaaien Νύσα: mythische stad en gebergte waar Dionysos werd opgevoed 4 τρέπομαι zich begeven (naar) 5 ὄψις ἡ gezicht 6 ἐλευθερόω bevrijden 7 διαιτάομαι leven 8 δατέομαι verdelen 9 ἐπιγαμία ἡ huwelijksrecht 0 δίζημαι zoeken, streven τὰ μάλιστα het meest, bijzonder ἰσχυρῶς met kracht περιστέλλω handhaven 4 χράω een orakel geven 5 κατ ἀρχὰς in het begin 6 φιάλη ἡ schaal 45

246 Want als ook die te zien zouden zijn geweest en oud zouden zijn geworden in Griekenland, precies zoals Herakles die de zoon van Amphitryoon is, en met name Dionysos, de zoon van Semele, en Pan die uit Penelope geboren is, dan zou men zeggen dat ook die overigens als mannen geboren de namen zouden hebben van die voor hen geboren goden. [] En nu zeggen de Grieken van Dionysos, dat Zeus hem onmiddellijk na zijn geboorte in zijn dij heeft genaaid en naar Nysa heeft gebracht, dat voorbij Egypte in Aithiopië ligt en ze kunnen niet van Pan vertellen, waarheen hij na zijn geboorte is gegaan. Voor mij is het duidelijk dat de Grieken hun namen later hebben vernomen dan die van de rest der goden. Sinds die tijd dat ze die hebben vernomen, stellen ze de stamboom van hun geboorte op. [.47.] Dat nu zeggen de Egyptenaren zelf. Al de dingen waarvan de overige mensen zeggen en de Egyptenaren in overeenstemming met de rest zeggen dat die in die streek ontstaan zijn, zal ik nu mededelen. maar dat zal ook enigszins voorzien zijn van mijn visie. [] Toen de Egyptenaren bevrijd waren, nadat de priester van Hefaistos koning was geweest zij konden immers geen moment zonder koning leven- stelden ze twaalf koningen voor zich aan, nadat ze heel Egypte in twaalf delen hadden verdeeld. [] En nadat ze het recht hadden ingesteld onderling huwelijken te sluiten, waren ze koning met gebruikmaking van de volgende gewoontes: én dat ze elkaar niet ten val brachten én dat niet de een ernaar streefde meer te hebben dan de ander én dat ze ten zeerste bevriend waren. [4] Hierom stelden ze die gewoontes in en handhaafden ze die met kracht: zij hadden al direct bij het begin toen zij de alleenheerschappij aanvaardden, dat degene van hen die met een bronzen schaal geplengd had in het heiligdom van Hephaistos, koning zou worden van heel Egypte. Want zij dan hadden de gewoonte bij al de heiligdommen bijeen te komen. 46

247 [.48.]Een labyrint in Egypte καὶ δή σφι μνημόσυνα ἔδοξε λιπέσθαι κοινῇ, δόξαν δέ σφι ἐποιήσαντο λαβύρινθον, ὀλίγον ὑπὲρ τῆς λίμνης τῆς Μοίριος κατὰ Κροκοδείλων καλεομένην πόλιν 4 μάλιστά κῃ κείμενον τὸν ἐγὼ ἤδη εἶδον λόγου μέζω. [] εἰ γάρ τις τὰ ἐξ Ἑλλήνων τείχεά τε καὶ ἔργων ἀπόδεξιν 5 συλλογίσαιτο 6, ἐλάσσονος πόνου τε ἂν καὶ δαπάνης φανείη ἐόντα τοῦ λαβυρίνθου τούτου. καίτοι ἀξιόλογός γε καὶ ὁ ἐν Ἐφέσῳ ἐστὶ νηὸς καὶ ὁ ἐν Σάμῳ. [] ἦσαν μέν νυν καὶ αἱ πυραμίδες λόγου μέζονες, καὶ πολλῶν ἑκάστη αὐτέων Ἑλληνικῶν ἔργων καὶ μεγάλων ἀνταξίη 7, ὁ δὲ δὴ λαβύρινθος καὶ τὰς πυραμίδας ὑπερβάλλει 8 [4] τοῦ [γὰρ] δυώδεκα μὲν εἰσὶ αὐλαὶ κατάστεγοι 9, ἀντίπυλοι 0 ἀλλήλῃσι, ἓξ μὲν πρὸς βορέω ἓξ δὲ πρὸς νότον τετραμμέναι, συνεχέες τοῖχος δὲ ἔξωθεν ὁ αὐτός σφεας περιέργει. οἰκήματα δ ἔνεστι διπλᾶ, τὰ μὲν ὑπόγαια 4 τὰ δὲ μετέωρα 5 ἐπ ἐκείνοισι, τρισχίλια ἀριθμόν, πεντακοσίων καὶ χιλίων ἑκάτερα. [5] τὰ μέν νυν μετέωρα τῶν οἰκημάτων αὐτοί τε ὡρῶμεν διεξιόντες καὶ αὐτοὶ θεησάμενοι λέγομεν, τὰ δὲ αὐτῶν ὑπόγαια λόγοισι ἐπυνθανόμεθα οἱ γὰρ ἐπεστεῶτες 6 τῶν Αἰγυπτίων δεικνύναι αὐτὰ οὐδαμῶς ἤθελον, φάμενοι θήκας 7 αὐτόθι 8 εἶναι τῶν τε ἀρχὴν 9 τὸν λαβύρινθον τοῦτον οἰκοδομησαμένων βασιλέων καὶ τῶν ἱρῶν κροκοδείλων. [6] οὕτω τῶν μὲν κάτω πέρι οἰκημάτων ἀκοῇ παραλαβόντες λέγομεν, τὰ δὲ ἄνω μέζονα ἀνθρωπηίων ἔργων αὐτοὶ ὡρῶμεν αἵ τε γὰρ διέξοδοι 0 διὰ τῶν στεγέων καὶ acc. absolutus ὑπέρ + gen. verder dan Zie II.4,, 69 4 Κροκοδείλων πόλις Krokodillenstad 5 ἀπόδεξις ἡ het tot stand brengen, publicatie, bewijs 6 συλλογίζομαι berekenen, overwegen 7 ἀνταξίος + gen. opwegend tegen 8 ὑπερβάλλω overtreffen 9 κατάστεγος overdekt 0 ἀντίπυλος met de poorten tegenover elkaar συνεχής ononderbroken, verbonden περιέργω rondom insluiten διπλοῦς dubbel 4 ὑπόγαιος onder de grond 5 μετέωρος boven de grond 6 ἐφίσταμαι. aan het hoofd gaan staan 7 θήκη ἡ graf, kist 8 αὐτόθι ter plekke 9 ἀρχὴν in den beginne 0 διέξοδος ἡ doorgang στέγη ἡ dak, vertrek. kamer 47

248 [.48.] Ook zij dan besloten gemeenschappelijk een gedenkteken achter te laten en toen ze dat besloten hadden, lieten ze een labyrint bouwen, verder dan het Moirismeer, ongeveer ter hoogte van de zo genoemde Krokodillenstad gelegen. Dat het onbeschrijfelijk groot is, heb ik werkelijk gezien. [] Want als men de muren van de Grieken en het totstandkomen van hun werken overweegt, dan zullen die wel van minder inspanning en minder uitgaven blijken dan dat labyrint. En toch zijn ook de tempel in Efesos en die op Samos vermeldenswaard. [] Ook de piramides nu waren te groot voor woorden en een ieder van hen weegt op tegen vele en grote werken van de Grieken, maar dat labyrint dan overtreft ook de piramiden. [4] want dat heeft twaalf overdekte hoven, die tegenover elkaar liggen, zes aan de noordkant zes aan de zuidkant gelegen, ononderbroken. Dezelfde buitenmuur omvat hen. En daarin zitten twee verdiepingen, de ene onder de grond en de andere daarbovenop, 000 in getal, iedere verdieping met 500 vertrekken. [5] Wat nu van de vertrekken boven was, hebben we zelf gezien: we zijn er doorheen gelopen en we zeggen dit na het zelf gezien te hebben, maar wat daarvan onder de grond is, vernamen wij doordat het verteld werd. Want de Egyptenaren, die daar de leiding hebben, wilden het geenszins laten zien, terwijl ze zeiden dat daar de graven van de koningen die in den beginne dat labyrint gebouwd hebben en van de heilige krokodillen zijn. [6] Zo luidt ons relaas over de vertrekken beneden, terwijl we daarover mondeling informatie verkregen hebben, maar we zagen in eigen persoon dat wat boven de grond was, groter was dan bouwwerken van mensen. Want de doorgangen door de vertrekken en 48

249 οἱ ἑλιγμοὶ διὰ τῶν αὐλέων ἐόντες ποικιλώτατοι θῶμα μυρίον παρείχοντο ἐξ αὐλῆς τε ἐς τὰ οἰκήματα διεξιοῦσι καὶ ἐκ τῶν οἰκημάτων ἐς παστάδας, ἐς στέγας τε ἄλλας ἐκ τῶν παστάδων καὶ ἐς αὐλὰς ἄλλας ἐκ τῶν οἰκημάτων. [7] ὀροφὴ 4 δὲ πάντων τούτων λιθίνη κατά περ 5 οἱ τοῖχοι, οἱ δὲ τοῖχοι τύπων ἐγγεγλυμμένων πλέοι 6, αὐλὴ δὲ ἑκάστη περίστυλος 7 λίθου λευκοῦ ἁρμοσμένου τὰ μάλιστα. τῆς δὲ γωνίης τελευτῶντος τοῦ λαβυρίνθου ἔχεται 8 πυραμὶς τεσσερακοντόργυιος 9, ἐν τῇ ζῷα μεγάλα ἐγγέγλυπται ὁδὸς δ ἐς αὐτὴν ὑπὸ γῆν πεποίηται. [.49.] Het wonder van het Moirismeer τοῦ δὲ λαβυρίνθου τούτου ἐόντος τοιούτου θῶμα ἔτι μέζον παρέχεται ἡ Μοίριος καλεομένη λίμνη, παρ ἣν ὁ λαβύρινθος οὗτος οἰκοδόμηται τῆς τὸ περίμετρον τῆς περιόδου εἰσὶ στάδιοι ἑξακόσιοι καὶ τρισχίλιοι, σχοίνων 0 ἑξήκοντα ἐόντων, ἴσοι καὶ αὐτῆς Αἰγύπτου τὸ παρὰ θάλασσαν. κεῖται δὲ μακρὴ ἡ λίμνη πρὸς βορέην τε καὶ νότον, ἐοῦσα βάθος, τῇ βαθυτάτη αὐτὴ ἑωυτῆς, πεντηκοντόργυιος. [] ὅτι δὲ χειροποίητος ἐστὶ καὶ ὀρυκτή, αὐτὴ δηλοῖ ἐν γὰρ μέσῃ τῇ λίμνῃ μάλιστά 4 κῃ ἑστᾶσι δύο πυραμίδες, τοῦ ὕδατος ὑπερέχουσαι 5 πεντήκοντα ὀργυιὰς ἑκατέρη, καὶ τὸ κατ 6 ὕδατος οἰκοδόμηται ἕτερον τοσοῦτον, καὶ ἐπ ἀμφοτέρῃσι ἔπεστι κολοσσὸς λίθινος κατήμενος ἐν θρόνῳ. [] οὕτω αἱ μὲν πυραμίδες εἰσὶ ἑκατὸν ὀργυιέων, αἱ δ ἑκατὸν ὀργυιαὶ δίκαιαι 7 εἰσὶ στάδιον ἑξάπλεθρον, ἑξαπέδου 8 τε τῆς ὀργυιῆς μετρεομένης καὶ τετραπήχεος, τῶν ποδῶν μὲν τετραπαλαίστων 9 ἐόντων, τοῦ δὲ πήχεος ἑλιγμος ὁ kronkeling ποικίλος ingewikkeld παστάς ἡ, -αδος zuilengalerij 4 ὀροφή ἡ dak 5 κατά περ zoals 6 πλέος + gen. vol van 7 περίστυλος door zuilen omgeven 8 ἔχομαι + gen. grenzen aan 9 τεσσερακοντόργυιος van 40 vadems 0 σχοῖνος ὁ 60 stadiën ἴσος καὶ gelijk aan βάθος diepte χειροποίητος met de hand gemaakt 4 μάλιστά ongeveer 5 ὑπερέχω + gen. uitsteken boven 6 κατά + gen. onder 7 δίκαιος precies 8 ἑξάπεδος van zes voet 9 τετραπάλαιστος vier span lang/breed 49

250 de kronkelingen door de hoven bezorgden door hun grote complexiteit ons ontzettende bewondering, terwijl wij vanuit een hof de vertrekken doorkruisten en uit de vertrekken weer naar de zuilengalerijen gingen en vandaar weer naar de andere vertrekken en weer naar andere hoven vanuit die vertrekken. [7] Het dak van al die vertrekken was van steen, precies zoals de muren en de muren waren vol reliëfs en iedere hof omgeven door zuilen van witte steen die zeer goed passend was gemaakt. Aan de hoek van het uiteinde van het labyrint grenst een piramide van 40 vadems, waarop vele levende wezens ingegraveerd zijn. De weg daarnaartoe is onder de grond aangebracht. [.49.] Een nog grotere bewondering dan dat labyrint ondanks die kwaliteit levert het zo genoemde Moirismeer, waarlangs dat labyrint gebouwd is. Zijn omtrek bedraagt 600 stadiën -60 schoinoi- evenveel als die van Egypte zelf langs de zee. Dat meer strekt zich in de lengte uit naar het noorden en zuiden met een diepte van vijftig vadems waar het op zijn diepste punt is. [] Dat het met de hand gemaakt en gegraven is, maakt het zelf duidelijk. Want ongeveer in het midden van het meer staan twee piramides, die ieder beide vijftig vadems boven het water uitsteken en dat wat onder water is gebouwd, is nog eens zo groot en op ieder van beide staat een stenen beeld, dat op een troon zit. [] Zo zijn dus die piramiden honderd vadems en die honderd vadems zijn exact een stadion en zes plethra, want een vadem meet zes voet en ook vier el en die voeten zijn weer vier span lang en die el zes span. 50

251 ἑξαπαλαίστου. [4] τὸ δὲ ὕδωρ τὸ ἐν τῇ λίμνῃ αὐθιγενὲς μὲν οὐκ ἔστι; ἄνυδρος γὰρ δὴ δεινῶς ἐστι ἡ ταύτῃ, ἐκ τοῦ Νείλου δὲ κατὰ διώρυχα ἐσῆκται, καὶ ἓξ μὲν μῆνας ἔσω ῥέει ἐς τὴν λίμνην, ἓξ δὲ μῆνας ἔξω ἐς τὸν Νεῖλον αὖτις [5] καὶ ἐπεὰν μὲν ἐκρέῃ ἔξω, ἣ δὲ τότε τοὺς ἓξ μῆνας ἐς τὸ βασιλήιον καταβάλλει ἐπ ἡμέρην ἑκάστην τάλαντον ἀργυρίου ἐκ τῶν ἰχθύων, ἐπεὰν δὲ ἐσίῃ τὸ ὓδωρ ἐς αὐτήν, εἴκοσι μνέας 4. αὐθιγενής ter plaatse ontstaan διῶρυξ, -υχος ἡ gracht βασιλήιον τό de koninklijke schatkist 4 μνέα ἡ mna 5

252 [4] Het water in dat meer is niet ter plaatse ontstaan; want daar dan is het enorm droog, maar het is vanuit de Nijl via een kanaal daarnaartoe gebracht en het stroomt zes maanden lang het meer in en weer zes maanden daaruit naar de Nijl. [5] En wanneer het eruit stroomt, dan stort dat meer gedurende die zes maanden dagelijks een talent aan zilver in de koninklijke kas uit visvangst, maar wanneer het water daarin stroomt, twintig mnai. 5

253 [.50.] Hoe het meer gegraven is. ἔλεγον δὲ οἱ ἐπιχώριοι καὶ ὡς ἐς τὴν Σύρτιν τὴν ἐς Λιβύην ἐκδιδοῖ ἡ λίμνη αὕτη ὑπὸ γῆν, τετραμμένη τὸ πρὸς ἑσπέρην ἐς τὴν μεσόγαιαν 4 παρὰ τὸ ὄρος τὸ ὑπὲρ Μέμφιος. [] ἐπείτε δὲ τοῦ ὀρύγματος 5 τούτου οὐκ ὥρων τὸν χοῦν 6 οὐδαμοῦ ἐόντα, ἐπιμελὲς 7 γὰρ δή μοι ἦν, εἰρόμην τοὺς ἄγχιστα 8 οἰκέοντας τῆς λίμνης ὅκου εἴη ὁ χοῦς ὁ ἐξορυχθείς 9. οἳ δὲ ἔφρασάν μοι ἵνα 0 ἐξεφορήθη, καὶ εὐπετέως ἔπειθον ᾔδεα γὰρ λόγῳ καὶ ἐν Νίνῳ τῇ Ἀσσυρίων πόλι γενόμενον ἕτερον τοιοῦτον. [] τὰ γὰρ Σαρδαναπάλλου 4 τοῦ Νίνου 5 βασιλέος ἐόντα μεγάλα χρήματα καὶ φυλασσόμενα ἐν θησαυροῖσι καταγαίοισι 6 ἐπενόησαν κλῶπες 7 ἐκφορῆσαι. ἐκ δὴ ὦν τῶν σφετέρων οἰκίων ἀρξάμενοι οἱ κλῶπες ὑπὸ γῆν σταθμεόμενοι 8 ἐς τὰ βασιλήια οἰκία ὤρυσσον, τὸν δὲ χοῦν τὸν ἐκφορεόμενον ἐκ τοῦ ὀρύγματος, ὅκως γένοιτο νύξ, ἐς τὸν Τίγρην ποταμὸν παραρρέοντα τὴν Νίνον ἐξεφόρεον, ἐς ὃ κατεργάσαντο 9 ὅ τι ἐβούλοντο. [4] τοιοῦτον ἕτερον ἤκουσα καὶ κατὰ τὸ τῆς ἐν Αἰγύπτῳ λίμνης ὄρυγμα γενέσθαι, Σύρτις ἡ het gebied aan de Syrte; de Golf van Sidra of Grote Sidra is een grote baai in de Middellandse Zee, aan de noordkust van Libië. De golf staat ook bekend als de Golf van Sirte, omdat hij dicht bij de stad Sirte ligt. De baai is ongeveer 440 km breed en strekt zich uit van Tripolitanië tot het Plateau van Barka. ἐκδίδωμι; ἐκδιδοῖ <- διδοει i.p.v. δίδωσι uitmonden ὑπό + acc. onder 4 μεσόγαια ἡ het binnenland 5 ὄρυγμα τό kanaal 6 χοῦς ὁ opgeworpen aarde 7 ἐπιμελής ter harte gaand 8 ἄγχιστα adv. het dichtstbij 9 ἐξορύσσω uitgraven 0 ἵνα waar ἐκφορέω wegdragen εὐπετέως gemakkelijk Νίνος de stad Nineve 4 Σαρδανάπαλλος Sardanapallos was een Assyrische koning uit de zevende eeuw voor Christus die in grote luxe leefde. Toen de Meden hem versloegen bij Ninive, verbrandde hij zijn paleis, bracht de hofhouding om en pleegde zelfmoord. 5 Ninos, koning van Babylonië 6 κατάγαιος ondergronds 7 κλώψ, κλωπος ὁ dief 8 σταθμέομαι afmeten, berekenen 9 κατεργάζομαι tot stand brengen 5

254 [.50.] De inwoners zeiden ook dat dat meer ondergronds uitmondt in de Syrte, een golf aan de kust van Afrika, en dat dat meer naar het westen gelegen is, zich naar het binnenland uitstrekt langs het gebergte dat boven Memphis loopt. [] Toen ik zag dat nergens de opgeworpen aarde van het kanaal was dat interesseerde me namelijk wel- vroeg ik de mensen die het dichtst bij dat meer woonden, waar die uitgegraven grond was. Zij lieten me zien waar die aarde naartoe weggebracht was en ze overtuigden me makkelijk. Ik wist namelijk van vertellen, dat ook in Nineve, de stad van de Assyriërs, nog zoiets gebeurd was. [] Want dieven hadden bedacht om het vermogen van Sardanapallos, de koning van Nineve, dat groot was en bewaakt werd in ondergrondse schatkamers daar weg te halen. Die dieven dan groeven vanuit hun eigen huizen begonnen onder de grond al berekenend een gang naar dat koninklijke paleis en de aarde die opgegraven werd uit die gang, brachten ze telkens, wanneer het nacht werd, weg naar de rivier de Tigris, die langs Nineve stroomt totdat ze wat ze wilden, geklaard hadden. [4] Ik heb gehoord dat ook zo n ander graafwerk plaatsgevonden heeft zoals het graafwerk van het meer in Egypte. 54

255 πλὴν οὐ νυκτὸς ἀλλὰ μετ ἡμέρην ποιεύμενον ὀρύσσοντας γὰρ τὸν χοῦν τοὺς Αἰγυπτίους ἐς τὸν Νεῖλον φορέειν ὁ δὲ ὑπολαμβάνων ἔμελλε διαχέειν. ἡ μέν νυν λίμνη αὕτη οὕτω λέγεται ὀρυχθῆναι [.5.] Psammetichos bestemd voor het koningschap τῶν δὲ δυώδεκα βασιλέων δικαιοσύνῃ χρεωμένων, ἀνὰ χρόνον ὡς ἔθυσαν ἐν τῷ ἱρῷ τοῦ Ἡφαίστου, τῇ ὑστάτῃ τῆς ὁρτῆς, μελλόντων κατασπείσειν 4, ὁ ἀρχιερεὺς ἐξήνεικέ σφι φιάλας 5 χρυσέας, τῇσί περ ἐώθεσαν 6 σπένδειν, ἁμαρτὼν 7 τοῦ ἀριθμοῦ, ἕνδεκα δυώδεκα ἐοῦσι. [] ἐνθαῦτα ὡς οὐκ εἶχε φιάλην ὁ ἔσχατος 8 ἑστεὼς αὐτῶν Ψαμμήτιχος, περιελόμενος τὴν κυνέην 9 ἐοῦσαν χαλκέην ὑπέσχε τε καὶ ἔσπενδε. κυνέας δὲ καὶ οἱ ἄλλοι ἅπαντες ἐφόρεόν τε βασιλέες καὶ ἐτύγχανον τότε ἔχοντες. [] Ψαμμήτιχος μέν νυν οὐδενὶ δολερῷ 0 νόῳ χρεώμενος ὑπέσχε τὴν κυνέην οἳ δὲ ἐν φρενὶ λαβόντες τό τε ποιηθὲν ἐκ Ψαμμητίχου καὶ τὸ χρηστήριον, ὅτι ἐκέχρηστό σφι τὸν χαλκέῃ σπείσαντα αὐτῶν φιάλῃ τοῦτον βασιλέα ἔσεσθαι μοῦνον Αἰγύπτου, ἀναμνησθέντες τοῦ χρησμοῦ κτεῖναι μὲν οὐκ ἐδικαίωσαν Ψαμμήτιχον, ὡς ἀνεύρισκον βασανίζοντες ἐξ οὐδεμιῆς προνοίης 4 αὐτὸν ποιήσαντα, ἐς δὲ τὰ ἕλεα ἔδοξέ σφι διῶξαι 5 ψιλώσαντας 6 τὰ πλεῖστα τῆς δυνάμιος, ἐκ δὲ τῶν ἑλέων ὁρμώμενον 7 μὴ ἐπιμίσγεσθαι τῇ ἄλλῃ Αἰγύπτῳ. [.5.] Psammetichos herovert de macht. τὸν δὲ Ψαμμήτιχον τοῦτον πρότερον φεύγοντα τὸν Αἰθίοπα Σαβακῶν, ὅς οἱ τὸν πατέρα Νεκῶν ἀπέκτεινε, τοῦτον φεύγοντα τότε ἐς Συρίην, ὡς ἀπαλλάχθη ἐκ διαχέω verstrooien ἀνὰ χρόνον over enige tijd verspreid, na verloop van tijd ἡ ὕστατη de laatste dag 4 κατασπένδω plengen 5 φίαλη ἡ schaal 6 εἴωθα ik ben gewoon te 7 ἁμαρτάνω niet vinden, niet hebben 8 ἔσχατος uiterst 9 κυνέη helm 0 δολερός listig δικαιόω recht vinden ἀνευρίσκω ontdekken βασανίζω toetsen 4 πρόνοια opzet 5 διώκω verbannen 6 ψιλόω beroven, machteloos maken 7 ὁρμάομαι opbreken 55

256 afgezien van het feit dat dat niet s nachts, maar overdag gedaan werd. Ze zeiden namelijk dat de Egyptenaren tijdens het graven de aarde naar de Nijl brachten en dat de Nijl die aarde opnam en verspreidde. Men vertelt nu dat dat meer zo gegraven is. [.5.] Die twaalf koningen pasten rechtvaardigheid toe. Na verloop van tijd, toen zij in het heiligdom van Hephaistos geofferd hadden, bracht de hoge priester op de laatste dag van het feest, toen zij op het punt stonden een plengoffer te brengen, voor hen de gouden offerschalen, waarmee zij plachten te plengen, naar buiten, maar hij had niet het aantal, omdat er maar elf schalen voor de twaalf waren. [] Toen daar Psammetichos die als laatste van hen in de rij stond, geen schaal had, nam hij zijn bronzen helm af en bracht hij het plengoffer. Ook al de andere koningen droegen helmen en toevallig hadden ze die toen. [] Psammetichos zonder enige listige gedachte toe te passen reikte die helm aan. Toen zij echter in gedachte hadden genomen wat door Psammetichos gedaan was en het orakel, dat hun voorspeld was dat wie van hen met een bronzen schaal een plengoffer gebracht had, de enige koning zou zijn van Egypte, wilden zij met dat orakel in gedachte niet Psammetichos doden, omdat zij al onderzoekend ontdekten dat hij dat zonder enige voorgedachte gedaan had, maar ze besloten hem te verdrijven naar de moerassen na hem beroofd te hebben van het merendeel van zijn legermacht en dat hij niet die moerassen zou verlaten en omgang zou hebben met de rest van Egypte. [.5.] Die Psammetichos was, toen hij eerder op de vlucht was voor de Ethiopiër Sabakoos, die zijn vader Nekoos had gedood, toen hij in die tijd zijn toevlucht nam tot Syrië, toen die Ethiopiër zich verwijderd had 56

257 τῆς ὄψιος τοῦ ὀνείρου ὁ Αἰθίοψ, κατήγαγον Αἰγυπτίων οὗτοι οἳ ἐκ νομοῦ τοῦ Σαΐτεω εἰσί. [] μετὰ δὲ βασιλεύοντα τὸ δεύτερον πρὸς τῶν ἕνδεκα βασιλέων καταλαμβάνει μιν διὰ τὴν κυνέην φεύγειν ἐς τὰ ἕλεα. [] ἐπιστάμενος ὦν ὡς περιυβρισμένος εἴη πρὸς αὐτῶν, ἐπενόεε τίσασθαι τοὺς διώξαντας. πέμψαντι δέ οἱ ἐς Βουτοῦν πόλιν ἐς τὸ χρηστήριον τῆς Λητοῦς, ἔνθα δὴ Αἰγυπτίοισι ἐστὶ μαντήιον ἀψευδέστατον 4, ἦλθε χρησμὸς ὡς τίσις ἥξει ἀπὸ θαλάσσης χαλκέων ἀνδρῶν ἐπιφανέντων. [4] καὶ τῷ μὲν δὴ ἀπιστίη 5 μεγάλη ὑπεκέχυτο 6 χαλκέους οἱ ἄνδρας ἥξειν ἐπικούρους. χρόνου δὲ οὐ πολλοῦ διελθόντος ἀναγκαίη κατέλαβε Ἴωνάς τε καὶ Κᾶρας ἄνδρας κατὰ ληίην 7 ἐκπλώσαντας ἀπενειχθῆναι 8 ἐς Αἴγυπτον, ἐκβάντας δὲ ἐς γῆν καὶ ὁπλισθέντας 9 χαλκῷ ἀγγέλλει τῶν τις Αἰγυπτίων ἐς τὰ ἕλεα ἀπικόμενος τῷ Ψαμμητίχῳ, ὡς οὐκ ἰδὼν πρότερον χαλκῷ ἄνδρας ὁπλισθέντας, ὡς χάλκεοι ἄνδρες ἀπιγμένοι ἀπὸ θαλάσσης λεηλατεῦσι 0 τὸ πεδίον. [5] ὁ δὲ μαθὼν τὸ χρηστήριον ἐπιτελεύμενον φίλα τε τοῖσι Ἴωσι καὶ Καρσὶ ποιέεται καί σφεας μεγάλα ὑπισχνεύμενος πείθει μετ ἑωυτοῦ γενέσθαι. ὡς δὲ ἔπεισε, οὕτω ἅμα τοῖσι τὰ ἑωυτοῦ βουλομένοισι Αἰγυπτίοισι καὶ τοῖσι ἐπικούροισι καταιρέει τοὺς βασιλέας. [.5.] Bouwactiviteiten van Psammetichos κρατήσας δὲ Αἰγύπτου πάσης ὁ Ψαμμήτιχος ἐποίησε τῷ Ἡφαίστῳ προπύλαια ἐν Μέμφι τὰ πρὸς νότον ἄνεμον τετραμμένα, αὐλήν τε τῷ Ἄπι, ἐν τῇ τρέφεται ἐπεὰν φανῇ ὁ Ἆπις, οἰκοδόμησε ἐναντίον τῶν προπυλαίων, πᾶσάν τε περίστυλον ἐοῦσαν καὶ τύπων πλέην ἀντὶ δὲ κιόνων ὑπεστᾶσι κολοσσοὶ δυωδεκαπήχεες τῇ αὐλῇ. ὁ δὲ Ἆπις κατὰ τὴν Ἑλλήνων γλῶσσαν ἐστὶ Ἔπαφος. νομός Σαΐτης provincie in Egypte: de provincie van Sais τὸ δεύτερον voor de tweede keer περιυβρίζω overmatig schofferen 4 ἀψευδής zonder leugen 5 ἀπιστίη ἡ ongeloof 6 ὑποχέω + dat. ongemerkt opwekken bij 7 ληίη ἡ buit 8 ἀποφέρομαι van koers geraken 9 ὁπλίζομαι zich wapenen 0 λεηλατέω plunderen φίλα ποιέομαι vriendschap sluiten 57

258 door dat droomgezicht, door die Egyptenaren teruggebracht, die uit de provincie van Sais komen. [] Toen trof het hem, toen hij daarna voor de tweede keer koning was, van de kant van die elf koningen vanwege die helm naar de moerassen te vluchten. [] In de wetenschap dat hun optreden tegen hem bijzonder over de limiet was, zon hij erop degenen, die hem verjaagd hadden, te straffen. Toen hij iemand voor zichzelf gezonden had naar de stad Boutoo naar het orakel van Leto, waar dan de Egyptenaren het minst leugenachtige orakel hebben, kwam er een orakel dat er straf zou komen, wanneer bronzen mannen vanaf zee zouden zijn verschenen. [4] En groot ongeloof dan had hem bekropen dat bronzen mannen als helpers naar hem toe zouden komen. Maar toen niet lange tijd verstreken was, werden Ioniërs en Kariërs gedwongen toen zij uitgevaren waren om buit te maken, hun koers te verlaten richting Egypte en toen ze aan land gegaan waren, berichtte iemand van de Egyptenaren van hen, toen die in de moerassen gekomen was, aan Psammetichos, omdat hij naar mijn idee niet eerder mannen in brons geharnast had gezien, dat bronzen mannen van zee uit gearriveerd waren en de vlakte aan het plunderen waren. [5] Toen hij begrepen had dat het orakel in vervulling gegaan was, sloot hij vriendschap met Ioniërs en Kariërs en door hun grote beloftes te doen, overreedde hij hen zijn kant te kiezen. Toen hij hen had overreed, heeft hij zo samen met de Egyptenaren die voor zijn zijde kozen en met de bondgenoten de koningen ten val gebracht. [.5.] Toen Psammetichos zich meester had gemaakt van heel Egypte, liet hij voor Hephaistos de propylaien maken in Memphis, die richting zuiden gelegen waren en hij liet een hof voor de Apis maken, waar die zich voedt, wanneer hij verschijnt, tegenover die propulaien; die hof was geheel omgeven door zuilen en vol van beelden: in plaats van zuilen staan er als stutten beelden van twaalf el in de hof. Die Apis is in de taal der Grieken Epafos. 58

259 [.54.] Grieken in Egypte τοῖσι δὲ Ἴωσι καὶ τοῖσι Καρσὶ τοῖσι συγκατεργασαμένοισι αὐτῷ ὁ Ψαμμήτιχος δίδωσι χώρους ἐνοικῆσαι ἀντίους ἀλλήλων, τοῦ Νείλου τὸ μέσον ἔχοντος, τοῖσι οὐνόματα ἐτέθη Στρατόπεδα τούτους τε δή σφι τοὺς χώρους δίδωσι καὶ τὰ ἄλλα τὰ ὑπέσχετο πάντα ἀπέδωκε. [] καὶ δὴ καὶ παῖδας παρέβαλε αὐτοῖσι Αἰγυπτίους τὴν Ἑλλάδα γλῶσσαν ἐκδιδάσκεσθαι. ἀπὸ δὲ τούτων ἐκμαθόντων τὴν γλῶσσαν οἱ νῦν ἑρμηνέες 4 ἐν Αἰγύπτῳ γεγόνασι. [] οἱ δὲ Ἴωνές τε καὶ οἱ Κᾶρες τούτους τοὺς χώρους οἴκησαν χρόνον ἐπὶ πολλόν εἰσὶ δὲ οὗτοι οἱ χῶροι πρὸς θαλάσσης ὀλίγον ἔνερθε 5 Βουβάστιος πόλιος, ἐπὶ τῷ Πηλουσίῳ καλεομένῳ στόματι τοῦ Νείλου. τούτους μὲν δὴ χρόνῳ ὕστερον βασιλεὺς Ἄμασις ἐξαναστήσας ἐνθεῦτεν κατοίκισε 6 ἐς Μέμφιν, φυλακὴν ἑωυτοῦ ποιεύμενος πρὸς 7 Αἰγυπτίων. [4] τούτων δὲ οἰκισθέντων ἐν Αἰγύπτῳ, οἱ Ἕλληνες οὕτω ἐπιμισγόμενοι τούτοισι τὰ περὶ Αἴγυπτον γινόμενα ἀπὸ Ψαμμητίχου βασιλέος ἀρξάμενοι πάντα καὶ τὰ ὕστερον ἐπιστάμεθα ἀτρεκέως 8 πρῶτοι γὰρ οὗτοι ἐν Αἰγύπτῳ ἀλλόγλωσσοι κατοικίσθησαν. [5] ἐξ ὧν δὲ ἐξανέστησαν χώρων, ἐν τούτοισι δὲ οἵ τε ὁλκοὶ 9 τῶν νεῶν καὶ τὰ ἐρείπια 0 τῶν οἰκημάτων τὸ μέχρι ἐμεῦ ἦσαν. Ψαμμήτιχος μέν νυν οὕτω ἔσχε Αἴγυπτον. [.55.] De tempel van Leto τοῦ δὲ χρηστηρίου τοῦ ἐν Αἰγύπτῳ πολλὰ ἐπεμνήσθην ἤδη, καὶ δὴ λόγον περὶ αὐτοῦ ὡς ἀξίου ἐόντος ποιήσομαι. τὸ γὰρ χρηστήριον τοῦτο τὸ ἐν Αἰγύπτῳ ἐστὶ μὲν Λητοῦς ἱρόν, ἐν πόλι δὲ μεγάλῃ ἱδρυμένον κατὰ τὸ Σεβεννυτικὸν καλεόμενον στόμα τοῦ Νείλου, ἀναπλέοντι ἀπὸ θαλάσσης ἄνω. [] οὔνομα δὲ τῇ πόλι ταύτῃ ὅκου τὸ χρηστήριον ἐστὶ Βουτώ, ὡς καὶ πρότερον ὠνόμασταί μοι. ἱρὸν δὲ ἐστὶ ἐν τῇ Βουτοῖ ταύτῃ Ἀπόλλωνος καὶ Ἀρτέμιδος, καὶ ὅ γε νηὸς τῆς Λητοῦς, ἐν τῷ δὴ τὸ χρηστήριον ἔνι, αὐτός τε τυγχάνει ἐὼν μέγας ἀντίος + dat. tegenover Στρατόπεδα τά Stratopeda, streek langs de Nijl παραβάλλω zetten bij 4 ἑρμηνεύς ὁ tolk 5 ἔνερθε + gen. onder 6 κατοικίζω laten wonen in 7 προς + gen. van de kant van, tegen 8 ἀτρεκέως precies 9 ὁλκός ὁ lier 0 ἐρείπια τά overblijfselen, wrakken ἐπιμνῄσκομαι zich herinneren, melding maken van ἱδρύω bouwen 59

260 [.54.] Psammetichos gaf aan de Ioniërs en Kariërs die met hem samengewerkt hadden gebieden die tegenover elkaar gelegen waren om te bewonen, terwijl de Nijl in het midden lag, aan welke gebieden de naam Stratopeda gegeven was. Hij gaf hun dus die gebieden en al de overige dingen die hij beloofd had, loste hij in. [] En hij zette Egyptische kinderen bij hen om de Griekse taal goed te leren. Van die mensen die de taal geleerd hadden, stammen de huidige tolken in Egypte. [] De Ioniërs en de Kariërs bewoonden die streken gedurende lange tijd. Dat gebied ligt aan de zee een beetje onder de stad Boubastis bij de zo genoemde Pelousische monding van de Nijl. Hen heeft korte tijd later koning Amasis daarvandaan laten vertrekken en hij heeft hen zich laten vestigen in Memphis en hij maakte hen tot zijn wacht tegen de Egyptenaren. [4] Omdat die in Egypte zijn gaan wonen, weten wij Grieken, doordat wij zo in contact staan met hen, precies al wat er betreffende Egypte gebeurt te beginnen vanaf koning Psammetichos en de dingen daarna. Want zij hebben zich als eerste anderstaligen in Egypte neergelaten. [5] In die streken, waarvandaan ze vertrokken zijn, waren de lieren van de schepen en de overblijfselen van de woningen er nog tot aan mijn tijd. Psammetichos nu kreeg zo Egypte. [.55.] Ik heb al vaak van dat orakel in Egypte melding gemaakt en ik zal dan ook daarover vertellen omdat het volgens mij dat verdient. Dat heiligdom in Egypte namelijk is gewijd aan Leto en het is gebouwd in een grote stad ter hoogte van de zogeheten Sebennytische monding van de Nijl, als je landinwaarts vaart vanaf de zee. [] Die stad waar dat orakel is heet Bouto, zoals die ook al eerder door mij genoemd is. Er is in die stad Bouto ook een heiligdom van Apollo en Artemis en die tempel zelf van Leto, waar dan dat orakel is, is toevallig groot 60

261 καὶ τὰ προπύλαια ἔχει ἐς ὕψος δέκα ὀργυιέων. [] τὸ δέ μοι τῶν φανερῶν ἦν θῶμα μέγιστον παρεχόμενον, φράσω ἔστι ἐν τῷ τεμένεϊ τούτῳ Λητοῦς νηὸς ἐξ ἑνὸς λίθου πεποιημένος ἔς τε ὕψος καὶ ἐς μῆκος καὶ τοῖχος ἕκαστος τούτοισι ἴσος τεσσεράκοντα πηχέων τούτων ἕκαστον ἐστί, τὸ δὲ καταστέγασμα τῆς ὀροφῆς 4 ἄλλος ἐπίκειται λίθος, ἔχων τὴν παρωροφίδα 5 τετράπηχυν. [.56.] Een drijvend eiland οὕτω μέν νυν ὁ νηὸς τῶν φανερῶν μοι τῶν περὶ τοῦτο τὸ ἱρὸν ἐστὶ θωμαστότατον, τῶν δὲ δευτέρων 6 νῆσος ἡ Χέμμις καλευμένη [] ἔστι μὲν ἐν λίμνῃ βαθέῃ καὶ πλατέῃ κειμένη παρὰ 7 τὸ ἐν Βουτοῖ ἱρόν, λέγεται δὲ ὑπ Αἰγυπτίων εἶναι αὕτη ἡ νῆσος πλωτή 8. αὐτὸς μὲν ἔγωγε οὔτε πλέουσαν οὔτε κινηθεῖσαν εἶδον, τέθηπα 9 δὲ ἀκούων εἰ νῆσος ἀληθέως ἐστὶ πλωτή. [] ἐν δὲ ὦν ταύτῃ νηός τε Ἀπόλλωνος μέγας ἔνι καὶ βωμοὶ τριφάσιοι 0 ἐνιδρύαται, ἐμπεφύκασι δ ἐν αὐτῇ φοίνικες συχνοὶ καὶ ἄλλα δένδρεα καὶ καρποφόρα καὶ ἄφορα πολλά. [4] λόγον δὲ τόνδε ἐπιλέγοντες οἱ Αἰγύπτιοι φασὶ εἶναι αὐτὴν πλωτήν, ὡς ἐν τῇ νήσῳ ταύτῃ οὐκ ἐούσῃ πρότερον πλωτῇ Λητώ, ἐοῦσα τῶν ὀκτὼ θεῶν τῶν πρώτων γενομένων, οἰκέουσα δὲ ἐν Βουτοῖ πόλι, ἵνα δή οἱ τὸ χρηστήριον τοῦτο ἐστί, Ἀπόλλωνα παρ Ἴσιος παρακαταθήκην δεξαμένη διέσωσε κατακρύψασα ἐν τῇ νῦν πλωτῇ λεγομένῃ νήσῳ, ὅτε τὸ πᾶν 4 διζήμενος 5 ὁ Τυφῶν ἐπῆλθε, θέλων ἐξευρεῖν τοῦ Ὀσίριος τὸν παῖδα. [5] Ἀπόλλωνα δὲ καὶ Ἄρτεμιν Διονύσου καὶ Ἴσιος λέγουσι εἶναι παῖδας, Λητοῦν δὲ τροφὸν αὐτοῖσι καὶ σώτειραν 6 γενέσθαι. Αἰγυπτιστὶ 7 δὲ Ἀπόλλων μὲν Ὦρος, Δημήτηρ δὲ Ἶσις, Ἄρτεμις δὲ Βούβαστις. [6] ἐκ τούτου δὲ τοῦ λόγου καὶ οὐδενὸς ἄλλου Αἰσχύλος ὁ Εὐφορίωνος ἥρπασε τὸ ἐγὼ φράσω, μοῦνος δὴ ὕψος τό hoogte acc. Graecus καταστέγασμα τό bedekking 4 gen. explicativus 5 παρωροφίς, ίδος ἡ kroonlijst 6 δεύτερος verder 7 παρά + acc. bij 8 πλωτός drijvend 9 τέθηπα ik ben verbaasd, zich verbaasd afvragen 0 τριφάσιος = τρεῖς φοῖνιξ ὁ, ῑκος palm καρποφόρος vruchtdragend παρακαταθήκη pand 4 τὸ πᾶν overal 5 δίζημαι zoeken 6 σώτειρα ἡ redster 7 Αἰγυπτιστὶ in het Egyptisch 6

262 en heeft propylaien tot een hoogte van tien vadem. [] Wat mij van datgene wat zichtbaar was, de grootste verbazing verschafte, zal ik vertellen. In dat domein van Leto is een tempel, die uit één steen vervaardigd is in de hoogte en in de diepte en iedere muur heeft in hoogte en diepte telkens dezelfde afmeting van 00 el en het dak is afgedekt met nog een steen met een kroonlijst van vier el. [.56.] Zo is dus nu het tempelgebouw van wat voor mij te zien was rond dat heiligdom het meest verbazingwekkend, maar van de rest was dat het zogenoemde eiland Chemmis. [] het is in een diep en breed meer gelegen bij het heiligdom in Bouto. Door de Egyptenaren wordt gezegd dat dat eiland drijft. Ikzelf heb niet gezien dat het dreef of bewoog en ik vraag me verbaasd af bij zo n tijding, of een eiland werkelijk drijvend is. [] Op dat eiland staat een grote tempel van Apollo en er zijn drie altaren opgericht en daarop staan talrijke palmen en andere bomen, zowel die vrucht dragen als ook die geen vrucht dragen. [4] De Egyptenaren zeggen, terwijl ze het volgende verhaal ter verklaring vertellen, dat dat eiland drijft, omdat op dat eiland toen het eerder nog niet dreef, Leto als lid van de acht eerst geboren goden en toen zij in de stad Bouto woonde, waar zij dan dat orakel heeft, nadat zij van Isis Apollo als pand had gekregen, hem redde door hem op het eiland te verbergen waarvan nu gezegd wordt dat het drijft, toen Typhoon gekomen was toen hij overal zocht, omdat hij het kind van Osiris wilde vinden. [5] De Egyptenaren zeggen dat Apollo en Artemis kinderen zijn van Dionysos en Isis en dat Leto hun voedster en redster was. In het Egyptisch is Apollo Horus en Demeter Isis en Artemis Boubastis. [6] Aan dat verhaal en aan geen ander heeft Aischulos de zoon van Euforioon ontleend wat ik zal laten zien, als enige dan van de vroegere dichters. 6

263 ποιητέων τῶν προγενομένων ἐποίησε γὰρ Ἄρτεμιν εἶναι θυγατέρα Δήμητρος. τὴν δὲ νῆσον διὰ τοῦτο γενέσθαι πλωτήν. ταῦτα μὲν οὕτω λέγουσι. [.57.] De belegering van Azootos Ψαμμήτιχος δὲ ἐβασίλευσε Αἰγύπτου τέσσερα καὶ πεντήκοντα ἔτεα, τῶν τὰ ἑνὸς δέοντα τριήκοντα Ἄζωτον τῆς Συρίης μεγάλην πόλιν προσκατήμενος ἐπολιόρκεε, ἐς ὃ ἐξεῖλε. αὕτη δὲ ἡ Ἄζωτος ἁπασέων πολίων ἐπὶ πλεῖστον χρόνον πολιορκεομένη ἀντέσχε τῶν ἡμεῖς ἴδμεν. [.58.] Een kanaal Ψαμμητίχου δὲ Νεκῶς παῖς ἐγένετο καὶ ἐβασίλευσε Αἰγύπτου, ὃς τῇ διώρυχι ἐπεχείρησε πρῶτος τῇ ἐς τὴν Ἐρυθρὴν θάλασσαν φερούσῃ, τὴν Δαρεῖος ὁ Πέρσης δεύτερα διώρυξε τῆς μῆκος ἐστὶ πλόος ἡμέραι τέσσερες, εὖρος δὲ ὠρύχθη ὥστε τριήρεας δύο πλέειν ὁμοῦ ἐλαστρευμένας 4. [] ἦκται δὲ ἀπὸ τοῦ Νείλου τὸ ὕδωρ ἐς αὐτήν ἦκται δὲ κατύπερθε 5 ὀλίγον Βουβάστιος πόλιος παρὰ Πάτουμον 6 τὴν Ἀραβίην πόλιν, ἐσέχει 7 δὲ ἐς τὴν Ἐρυθρὴν θάλασσαν. ὀρώρυκται δὲ πρῶτον μὲν τοῦ πεδίου τοῦ Αἰγυπτίου τὰ πρὸς Ἀραβίην ἔχοντα ἔχεται δὲ κατύπερθε τοῦ πεδίου τὸ κατὰ Μέμφιν τεῖνον 8 ὄρος, ἐν τῷ αἱ λιθοτομίαι ἔνεισι [] τοῦ ὦν δὴ ὄρεος τούτου παρὰ τὴν ὑπώρεαν 9 ἦκται ἡ διῶρυξ ἀπ ἑσπέρης μακρὴ πρὸς τὴν ἠῶ, καὶ ἔπειτα τείνει ἐς διασφάγας 0, φέρουσα ἀπὸ τοῦ ὄρεος πρὸς μεσαμβρίην τε καὶ νότον ἄνεμον ἐς τὸν κόλπον τὸν Ἀράβιον. [4] τῇ δὲ ἐλάχιστον ἐστὶ καὶ συντομώτατον ἐκ τῆς βορηίης θαλάσσης ὑπερβῆναι ἐς τὴν νοτίην καὶ Ἐρυθρὴν τὴν αὐτὴν ταύτην καλεομένην, ἀπὸ τοῦ Κασίου ὄρεος τοῦ οὐρίζοντος Αἴγυπτόν τε καὶ Συρίην, ἀπὸ τούτου εἰσὶ στάδιοι ἀπαρτὶ 4 χίλιοι ἐς τὸν Ἀράβιον κόλπον. [5] τοῦτο μὲν τὸ συντομώτατον, ἡ δὲ διῶρυξ πολλῷ μακροτέρη, ὅσῳ σκολιωτέρη ἐστί τὴν προσκάθημαι belegeren ἀντέχω + ncp het uithouden πλόος vaart 4 ἐλαστρέω voortroeien 5 κατύπερθε + gen. afhankelijk van het standpunt: verder dan 6 Πάτουμος: Patoumos, stad aan de Nijl ten westen van Ismaïla 7 εἰσέχω εἰς + acc. zich uitstrekken tot 8 τείνω (εἰς + acc.) zich uitstrekken 9 ὑπώρεα ἡ de voet van een berg, streek aan de voet van een berg 0 διασφάξ, -αγος spleet, kloof συντόμος afgekort, verkort Κάσιον ὄρος τό Kasisch gebergte, aan de oostgrens van Egypte οὐρίζω begrenzen 4 ἀπαρτὶ juist, nauwkeurig 6

264 Want hij dichtte dat Artemis de dochter van Demeter was. Daarom zou het eiland drijvend zijn. Dat vertellen ze zo. [.57.] Psammetichos is 5 jaren koning van Egypte geweest, waarvan hij 9 jaren Azootos een grote stad in Syrië met een blokkade belegerde, totdat hij de stad innam. Die stad Azootos heeft van alle steden, waarvan we weten, het langst een belegering uitgehouden. [.58.] Psammetichos had als zoon Nekoos gekregen en deze werd koning van Egypte; hij is als eerste begonnen met het kanaal, dat naar de Rode Zee leidt, dat in tweede instantie door Dareios de Pers volledig aangelegd is. De lengte daarvan is vier dagen varen en in de breedte is het zo gegraven dat twee triëren tegelijk kunnen varen, terwijl ze voortgeroeid worden. [] Het water is van de Nijl daarheen geleid. Het kanaal is een weinig verder dan de stad Boubastis langs Patoumos, de Arabische stad, geleid en mondt uit in de Rode Zee. Dat kanaal is gegraven met als beginpunt de Egyptische vlakte aan de kant van Arabië en aan de rand van die vlakte loopt het gebergte bij Memphis, waar de steengroeven zijn. [] Langs de voet van dat gebergte dus is het kanaal aangebracht over een grote afstand vanuit het westen naar het oosten en daarna strekt het zich uit tot in kloven, terwijl het van dat gebergte naar de middag en de zuidenwind gaat naar de Arabische golf. [4] Waarlangs het het geringst en het kortst is om vanaf de noordelijke zee over te steken naar het zuiden en diezelfde zo geheten Rode Zee, vanaf het Kasisch gebergte, dat de grens vormt van Egypte en Syrië zijn het vanaf dat punt exact 000 stadiën naar de Arabische Golf. [5] Dat is de kortste weg en dat kanaal is veel langer, in de mate waarin het meer kronkelt. κόλπος ὁ baai. boezem σκολιός kronkelend Asdod, een stad van de Filipijnen, voorstad van de Assyrische macht. 64

265 ἐπὶ Νεκῶ βασιλέος ὀρύσσοντες Αἰγυπτίων ἀπώλοντο δυώδεκα μυριάδες. Νεκῶς μέν νυν μεταξὺ ὀρύσσων ἐπαύσατο μαντηίου ἐμποδίου γενομένου τοιοῦδε, τῷ βαρβάρῳ αὐτὸν προεργάζεσθαι. βαρβάρους δὲ πάντας οἱ Αἰγύπτιοι καλέουσι τοὺς μὴ σφίσι ὁμογλώσσους. [.59.] Psammis παυσάμενος δὲ τῆς διώρυχος ὁ Νεκῶς ἐτράπετο πρὸς στρατηίας, καὶ τριήρεες αἳ μὲν ἐπὶ τῇ βορηίῃ θαλάσσῃ ἐποιήθησαν, αἳ δ ἐν τῷ Ἀραβίῳ κόλπῳ ἐπὶ τῇ Ἐρυθρῇ θαλάσσῃ, τῶν ἔτι οἱ ὁλκοὶ ἐπίδηλοι 4. [] καὶ ταύτῃσί τε ἐχρᾶτο ἐν τῷ δέοντι καὶ Σύροισι πεζῇ ὁ Νεκῶς συμβαλὼν ἐν Μαγδώλῳ ἐνίκησε, μετὰ δὲ τὴν μάχην Κάδυτιν πόλιν τῆς Συρίης ἐοῦσαν μεγάλην εἷλε. [] ἐν τῇ δὲ ἐσθῆτι ἔτυχε ταῦτα κατεργασάμενος, ἀνέθηκε 5 τῷ Ἀπόλλωνι πέμψας ἐς Βραγχίδας 6 τὰς Μιλησίων. μετὰ δέ, ἑκκαίδεκα ἔτεα τὰ πάντα ἄρξας, τελευτᾷ, τῷ παιδὶ Ψάμμι παραδοὺς τὴν ἀρχήν. μεταξὺ adv. midden tussen in ἐμπόδιος belemmerende προεργάζομαι werken voor 4 ἐπίδηλος duidelijk, zichtbaar 5 ἀνατίθημι wijden 6 Βραγχίδαι οἱ de Branchiden, priestergeslacht aan het hoofd van het orakel van Apollo in Milete 65

266 Tijdens het graven van dat kanaal ten tijde van koning Nekoos stierven.000 man. Nekoos nu is midden tijdens het graven ermee gestopt, omdat het volgende hem belemmerde: hij zou werken voor de barbaar. De Egyptenaren noemen allen barbaren die niet dezelfde taal als zij spreken. [.59.] Toen hij met dat kanaal opgehouden was, richtte Nekoos zich op veldtochten en er werden triëren aan de noordelijke zee gemaakt en ook bij de Arabische Golf bij de Rode Zee, waarvan de lieren nog zichtbaar zijn. [] Hij gebruikte die toen het nodig was en toen hij op het land slaags was geraakt met de Syriërs in Magdoolos, overwon hij hen en na die slag nam hij Kadutis, een stad in Syrië, in. [] De kleren waarin hij dat toevallig tot stand had gebracht, wijdde hij aan Apollo, nadat hij gezanten naar de Branchiden van de Milesiërs gestuurd had. Daarna, toen hij in totaal 6 jaren geregeerd had, stierf hij, nadat hij de macht had overgedragen aan zijn zoon Psammis stad bij Pèlousion. 66

267 [.60.] De Egyptenaren adviseren de Eleiers. ἐπὶ τοῦτον δὴ τὸν Ψάμμιν βασιλεύοντα Αἰγύπτου ἀπίκοντο Ἠλείων ἄγγελοι, αὐχέοντες δικαιότατα καὶ κάλλιστα τιθέναι τὸν ἐν Ὀλυμπίῃ ἀγῶνα πάντων ἀνθρώπων, καὶ δοκέοντες παρὰ ταῦτα οὐδ ἂν τοὺς σοφωτάτους ἀνθρώπων Αἰγυπτίους οὐδὲν ἐπεξευρεῖν [] ὡς δὲ ἀπικόμενοι ἐς τὴν Αἴγυπτον οἱ Ἠλεῖοι ἔλεγον τῶν εἵνεκα ἀπίκοντο, ἐνθαῦτα ὁ βασιλεὺς οὗτος συγκαλέεται Αἰγυπτίων τοὺς λεγομένους εἶναι σοφωτάτους. συνελθόντες δὲ οἱ Αἰγύπτιοι ἐπυνθάνοντο τῶν Ἠλείων λεγόντων ἅπαντα τὰ κατήκει 4 σφέας ποιέειν περὶ τὸν ἀγῶνα ἀπηγησάμενοι δὲ τὰ πάντα ἔφασαν ἥκειν ἐπιμαθησόμενοι 5 εἴ τι ἔχοιεν Αἰγύπτιοι τούτων δικαιότερον ἐπεξευρεῖν. [] οἳ δὲ βουλευσάμενοι ἐπειρώτων τοὺς Ἠλείους εἴ σφι οἱ πολιῆται 6 ἐναγωνίζονται 7. οἳ δὲ ἔφασαν καὶ σφέων καὶ τῶν ἄλλων Ἑλλήνων ὁμοίως τῷ βουλομένῳ ἐξεῖναι ἀγωνίζεσθαι. [4] οἱ δὲ Αἰγύπτιοι ἔφασαν σφέας οὕτω τιθέντας παντὸς τοῦ δικαίου ἡμαρτηκέναι. οὐδεμίαν γὰρ εἶναι μηχανὴν ὅκως οὐ τῷ ἀστῷ ἀγωνιζομένῳ προσθήσονται 8, ἀδικέοντες τὸν ξεῖνον. ἀλλ εἰ δὴ βούλονται δικαίως τιθέναι καὶ τούτου εἵνεκα ἀπικοίατο ἐς Αἴγυπτον, ξείνοισι ἀγωνιστῇσι ἐκέλευον τὸν ἀγῶνα τιθέναι, Ἠλείων δὲ μηδενὶ εἶναι ἀγωνίζεσθαι. ταῦτα μὲν Αἰγύπτιοι Ἠλείοισι ὑπεθήκαντο 9. [.6.] Apriès Ψάμμιος δὲ ἓξ ἔτεα μοῦνον βασιλεύσαντος Αἰγύπτου καὶ στρατευσαμένου ἐς Αἰθιοπίην καὶ μεταυτίκα 0 τελευτήσαντος ἐξεδέξατο Ἀπρίης ὁ Ψάμμιος [] ὃς μετὰ Ψαμμήτιχον τὸν ἑωυτοῦ προπάτορα ἐγένετο εὐδαιμονέστατος τῶν πρότερον βασιλέων, ἐπ ἔτεα πέντε καὶ εἴκοσι ἄρξας, ἐν τοῖσι ἐπί τε Σιδῶνα στρατὸν ἤλασε καὶ ἐναυμάχησε τῷ Τυρίῳ. [] ἐπεὶ δέ οἱ ἔδεε κακῶς γενέσθαι, ἐγίνετο ἀπὸ προφάσιος τὴν ἐγὼ μεζόνως μὲν ἐν τοῖσι Λιβυκοῖσι λόγοισι ἀπηγήσομαι, μετρίως δ ἐν τῷ παρεόντι. οἱ Ἠλεῖοι de inwoners van Elis, streek waar Olympia is. αὐχέω zeggen, pochen, menen παρά + acc. in vergelijking met 4 καθήκω betamen 5 ἐπιμανθάνω erbij leren 6 πολιήτης ὁ burger 7 ἐπαγωνίζομαι ook meedoen aan de spelen 8 προστίθεμαι + dat. de kans kiezen van 9 ὑποτίθεμαι adviseren 0 μεταυτίκα onmiddellijk daarna πρόφασις ἡ aanleiding, reden 67

268 [.60.] Naar die Psammis dan kwamen, toen hij koning was, gezanten van de Eleiers; zij pochten dat zij op de meest juiste en goede manier van alle mensen de Olympische spelen organiseerden en dat zelfs wel niet de Egyptenaren die de wijsten van de mensen waren nog iets als aanvulling zouden kunnen vinden. [] Toen dus de Eleiers in Egypte waren aangekomen en vertelden waarom ze gekomen waren, riep de koning bij die gelegenheid diegenen van de Egyptenaren bijeen die de wijsten genoemd werden. Toen die bijeengekomen waren, vroegen ze de Eleiers alles te vertellen, wat ze moesten doen betreffende de spelen. Toen de Eleiers dat alles verteld hadden, zeiden ze gekomen te zijn om bovendien erachter te komen of de Egyptenaren nog iets beters dan dat konden bedenken. [] Toen zij hadden overlegd, vroegen ze de Eleiers, of hun burgers meededen aan de spelen. En zij zeiden dat zowel van hen als van de rest van de Grieken ieder die wilde evenzeer mee mocht doen aan de spelen. [4] De Egyptenaren zeiden dat zij, als ze de spelen zo organiseerden, het helemaal verkeerd hadden, want dat het absoluut onmogelijk was dat zij niet de kant zouden kiezen van een burger, wanneer die deelnam. Als zij de spelen op een juiste manier wilden organiseren en als ze daarom in Egypte waren gekomen, bevalen zij de spelen voor vreemde deelnemers te organiseren en dat niemand van de Eleiers mocht deelnemen. Dat advies hebben de Egyptenaren de Eleiers gegeven. [.6.] Toen Psammis slechts zes jaren koning was geweest van Egypte en naar Ethiopië te velde getrokken was en onmiddellijk daarna gestorven was, volgde Psammis zoon Apriès hem op; [] hij werd na Psammetichos zijn voorvader de voorspoedigste van de koningen voor hem en hij was 5 jaren koning, waarin hij tegen Sidon te velde trok en met de koning van Tyros een zeeslag leverde. [] Maar omdat het hem slecht moest vergaan, gebeurde dat ook op grond van een aanleiding die ik uitgebreider zal beschrijven in mijn Libische relaas, maar nu beperkt. 68

269 [4] ἀποπέμψας γὰρ στράτευμα ὁ Ἀπρίης ἐπὶ Κυρηναίους μεγαλωστὶ προσέπταισε, Αἰγύπτιοι δὲ ταῦτα ἐπιμεμφόμενοι ἀπέστησαν ἀπ αὐτοῦ, δοκέοντες τὸν Ἀπρίην ἐκ προνοίης αὐτοὺς ἀποπέμψαι ἐς φαινόμενον κακόν, ἵνα δὴ σφέων φθορὴ γένηται, αὐτὸς δὲ τῶν λοιπῶν Αἰγυπτίων ἀσφαλέστερον 4 ἄρχοι. ταῦτα δὲ δεινὰ ποιεύμενοι οὗτοί τε οἱ ἀπονοστήσαντες 5 καὶ οἱ τῶν ἀπολομένων φίλοι ἀπέστησαν ἐκ τῆς ἰθέης 6. [.6.] Patarbèmis mishandeld πυθόμενος δὲ Ἀπρίης ταῦτα πέμπει ἐπ αὐτοὺς Ἄμασιν καταπαύσοντα λόγοισι. ὁ δὲ ἐπείτε ἀπικόμενος κατελάμβανε 7 τοὺς Αἰγυπτίους ταῦτα μὴ ποιέειν, λέγοντος αὐτοῦ τῶν τις Αἰγυπτίων ὄπισθε στὰς περιέθηκέ 8 οἱ κυνέην 9, καὶ περιτιθεὶς ἔφη ἐπὶ βασιληίῃ 0 περιτιθέναι. [] καὶ τῷ οὔ κως ἀεκούσιον ἐγίνετο τὸ ποιεύμενον, ὡς διεδείκνυε. ἐπείτε γὰρ ἐστήσαντό μιν βασιλέα τῶν Αἰγυπτίων οἱ ἀπεστεῶτες, παρεσκευάζετο ὡς ἐλῶν ἐπὶ τὸν Ἀπρίην. [] πυθόμενος δὲ ταῦτα ὁ Ἀπρίης ἔπεμπε ἐπ Ἄμασιν ἄνδρα δόκιμον τῶν περὶ ἑωυτὸν Αἰγυπτίων, τῷ οὔνομα ἦν Πατάρβημις, ἐντειλάμενος αὐτῷ ζῶντα Ἄμασιν ἀγαγεῖν παρ ἑωυτόν. ὡς δὲ ἀπικόμενος τὸν Ἄμασιν ἐκάλεε ὁ Πατάρβημις, ὁ Ἄμασις, ἔτυχε γὰρ ἐπ ἵππου κατήμενος, ἐπαείρας ἀπεματάισε 4, καὶ τοῦτό μιν ἐκέλευε Ἀπρίῃ ἀπάγειν. [4] ὅμως δὲ αὐτὸν ἀξιοῦν τὸν Πατάρβημιν βασιλέος μεταπεμπομένου ἰέναι πρὸς αὐτόν τὸν δὲ αὐτῷ ὑποκρίνεσθαι ὡς ταῦτα πάλαι παρεσκευάζετο ποιέειν, καὶ αὐτῷ οὐ μέμψεσθαι Ἀπρίην παρέσεσθαι γὰρ καὶ αὐτὸς καὶ ἄλλους ἄξειν. [5] τὸν δὲ Πατάρβημιν ἔκ τε τῶν λεγομένων οὐκ ἀγνοέειν 5 τὴν διάνοιαν 6, καὶ παρασκευαζόμενον ὁρῶντα σπουδῇ ἀπιέναι, βουλόμενον τὴν ταχίστην βασιλέι δηλῶσαι τὰ πρησσόμενα. ὡς δὲ ἀπικέσθαι αὐτὸν πρὸς τὸν Ἀπρίην οὐκ Κυρηναίοι οἱ inwoners van Kyrene, Griekse stad in Libië προσπταίω een nederlaag lijden φθορή ἡ vernietiging 4 ἀσφαλής veilig 5 ἀπονοστέω terugkeren 6 ἐκ τῆς ἰθέης openlijk 7 καταλαμβάνω tegenhouden 8 περιτίθημι opzetten 9 κυνέη ἡ helm 0 βασιλεία ἡ koningschap ἀεκούσιος tegen de zin van ἀφίσταμαι afvallen van ἐλαύνω, f. ἐλάω optrekken 4 ἀποματαΐζω een scheet laten 5 ἀγνοέω niet weten 6 διάνοια plan, bedoeling 69

270 [4] Toen hij immers een leger had weggestuurd, leed Apriès een grote nederlaag tegen de Kyrenaiers, en uit onvrede hierover kwamen de Egyptenaren tegen hem in opstand, omdat ze dachten dat Apriès hen met opzet had weggestuurd naar een ramp, die zich liet zien, met de bedoeling dan dat zij vernietigd werden en hijzelf steviger de leiding had over de rest van de Egyptenaren. Omdat ze het vreselijk vonden, kwamen diegenen die teruggekeerd waren en de geliefden van de gevallenen openlijk in opstand tegen hem. [.6.] Toen Apriès dat vernomen had, zond hij Amasis naar hen toe om hen met woorden een halt toe te roepen. Toen hij daar aangekomen begreep dat de Egyptenaren dat niet deden, ging een Egyptenaar toen hij aan het praten was, achter hem staan en zette hem een helm op en hij zei, terwijl hij hem bij hem opzette dat hij hem daarmee tot koning kroonde. [] En die daad gebeurde hem helemaal niet tegen de zin, zoals hij duidelijk liet zien. Want toen de opstandelingen hem tot koning van de Egyptenaren hadden aangesteld, bereidde hij zich voor om tegen Apriès op te trekken. [] Toen Apriès dat vernomen had, zond hij naar Amasis een aanzienlijk man van de Egyptenaren om hem heen, die Patarbèmis heette, nadat hij hem opgedragen had Amasis levend naar hem toe te brengen. Toen Patarbèmis na aankomst Amasis riep, liet Amasis een scheet na zijn achterwerk gelicht te hebben, want hij zat toevallig op een paard, en hij beval hem die weg te brengen naar Apriès. [4] Toch vond Patarbèmis het juist dat hij, omdat de koning hem ontbood, naar hem toeging en hij antwoordde hem dat hij allang ermee bezig was dat te doen en dat Apriès geen kritiek op hem zou hebben, want zowel zou hijzelf verschijnen als ook anderen meenemen. [5] Patarbèmis begreep niet op grond van wat er gezegd werd de bedoeling en toen hij zag dat Amasis zich gereed maakte, ging hij snel weg, omdat hij de koning ten snelste wilde duidelijk maken wat er aan de hand was. Toen hij bij Apriès gekomen was 70

271 ἄγοντα τὸν Ἄμασιν, οὐδένα λόγον αὐτῷ δόντα ἀλλὰ περιθύμως ἔχοντα περιταμεῖν προστάξαι αὐτοῦ τά τε ὦτα καὶ τὴν ῥῖνα 4. [6] ἰδόμενοι δ οἱ λοιποὶ τῶν Αἰγυπτίων, οἳ ἔτι τὰ ἐκείνου ἐφρόνεον, ἄνδρα τὸν δοκιμώτατον ἑωυτῶν οὕτω αἰσχρῶς λύμῃ 5 διακείμενον 6, οὐδένα δὴ χρόνον ἐπισχόντες 7 ἀπιστέατο πρὸς τοὺς ἑτέρους καὶ ἐδίδοσαν σφέας αὐτοὺς Ἀμάσι. [.6.] Ontmoeting in Moomemphis πυθόμενος δὲ καὶ ταῦτα ὁ Ἀπρίης ὥπλιζε τοὺς ἐπικούρους καὶ ἤλαυνε ἐπὶ τοὺς Αἰγυπτίους εἶχε δὲ περὶ ἑωυτὸν Κᾶράς τε καὶ Ἴωνας ἄνδρας ἐπικούρους τρισμυρίους ἦν δέ οἱ τὰ βασιλήια ἐν Σάι πόλι, μεγάλα ἐόντα καὶ ἀξιοθέητα. [] καὶ οἵ τε περὶ τὸν Ἀπρίην ἐπὶ τοὺς Αἰγυπτίους ἤισαν καὶ οἱ περὶ τὸν Ἄμασιν ἐπὶ τοὺς ξείνους ἔν τε δὴ Μωμέμφι 8 πόλι ἐγένοντο ἀμφότεροι καὶ πειρήσεσθαι 9 ἔμελλον ἀλλήλων. [.64.] Zeven groepen ἔστι δὲ Αἰγυπτίων ἑπτὰ γένεα 0, καὶ τούτων οἳ μὲν ἱρέες οἳ δὲ μάχιμοι κεκλέαται, οἳ δὲ βουκόλοι οἳ δὲ συβῶται, οἳ δὲ κάπηλοι, οἳ δὲ ἑρμηνέες, οἳ δὲ κυβερνήται. γένεα μὲν Αἰγυπτίων τοσαῦτα ἐστί, οὐνόματα δέ σφι κέεται ἀπὸ τῶν τεχνέων. [] οἱ δὲ μάχιμοι αὐτῶν καλέονται μὲν Καλασίριές τε καὶ Ἑρμοτύβιες, ἐκ νομῶν 4 δὲ τῶνδε εἰσί κατὰ γὰρ δὴ νομοὺς Αἴγυπτος ἅπασα διαραίρηται. [.65.] De Hermotybiërs Ἑρμοτυβίων μὲν οἵδε εἰσὶ νομοί, Βουσιρίτης, Σαΐτης, Χεμμίτης, Παπρημίτης, νῆσος ἡ Προσωπῖτις καλεομένη, Ναθῶ τὸ ἥμισυ. ἐκ μὲν τούτων τῶν νομῶν περιθύμως zeer boos περιτέμνω afsnijden οὖς τό oor 4 ῥίς, ῥινός ἡ neus 5 λύμη ἡ verminking 6 διάκειμαι eraan toe zijn 7 ἐπέχω wachten 8 Μωμέμφις Menuf, aan een zijkanaal van de Kanobische arm tussen Memfis en de zee 9 πειράομαι zich meten 0 γένος τό groep κάπηλος ὁ winkelier κυβερνήτης ὁ stuurman κέομαι/κεῖμαι liggen, gesteld zijn 4 νομός ὁ gebied 7

272 Zonder dat hij Amasis bij zich had, gaf hij de opdracht zonder hem enige uitleg te geven, maar terwijl hij zeer boos was, diens oren en neus af te snijden. [6] Toen de rest van de Egyptenaren, die nog aan zijn kant stond, dat gezien had, dat de aanzienlijkste onder hen zo schandelijk verminkt was, vielen zij zonder enige tijd te wachten af en sloten zij zich bij Amasis aan. [.6.] Toen Apriès ook dat gehoord had, bewapende hij zijn huurlingen en trok hij op tegen de Egyptenaren. Als huurlingen had hij Kariërs en Ioniërs om zich heen. Zijn paleis stond in de stad Saïs; het was groot en de moeite waard te zien. Zowel trokken Apriès en de zijnen op tegen de Egyptenaren als ook Amasis en de zijnen tegen de huurlingen op. Beiden dan kwamen in de stad Moomemphis en ze waren van plan zich met elkaar te meten. [.64.] Er zijn zeven groepen Egyptenaren en daarvan heet de ene groep priesters, de andere strijders en weer een andere koeherders, en de vierde zwijnenhoeders en de vijfde tuinders en de zesde tolken en de laatste stuurlui. Er zijn zoveel groepen Egyptenaren en ze danken hun naam aan hun beroep. [] Degenen onder hen die strijders heten, zijn Kalasiriërs en Hermotybiërs, want ze stammen uit deze gebieden. Want heel Egypt is ingedeeld in districten. [.65.] De volgende gebieden zijn van de Hermotybiërs: het gebied van Bousiris, dat van Saïs en dat van Chemmis en dat van Paprèmis, het zo geheten eiland Prosoopitis en de Nathoo voor de helft. Uit die districten 7

273 Ἑρμοτύβιες εἰσί, γενόμενοι, ὅτε ἐπὶ πλείστους ἐγένοντο, ἑκκαίδεκα μυριάδες. καὶ τούτων βαναυσίης οὐδεὶς δεδάηκε οὐδέν, ἀλλ ἀνέωνται ἐς τὸ μάχιμον. [.66.] De Kalasiriërs καλασιρίων δὲ οἵδε ἄλλοι νομοί εἰσι, Θηβαῖος, Βουβαστίτης, Ἀφθίτης, Τανίτης, Μενδήσιος, Σεβεννύτης, Ἀθριβίτης, Φαρβαϊθίτης, Θμουΐτης, Ὀνουφίτης, Ἀνύτιος, Μυεκφορίτης οὗτος ὁ νομὸς ἐν νήσῳ οἰκέει 4 ἀντίον Βουβάστιος πόλιος. [] οὗτοι δὲ οἱ νομοὶ Καλασιρίων εἰσί, γενόμενοι, ὅτε ἐπὶ πλείστους ἐγένοντο, πέντε καὶ εἴκοσι μυριάδες ἀνδρῶν. οὐδὲ τούτοισι ἔξεστι τέχνην ἐπασκῆσαι 5 οὐδεμίαν, ἀλλὰ τὰ ἐς πόλεμον ἐπασκέουσι μοῦνα, παῖς παρὰ πατρὸς ἐκδεκόμενος. [.67.] Respect voor ambachtslui εἰ μέν νυν καὶ τοῦτο παρ Αἰγυπτίων μεμαθήκασι οἱ Ἕλληνες, οὐκ ἔχω ἀτρεκέως κρῖναι, ὁρέων καὶ Θρήικας καὶ Σκύθας καὶ Πέρσας καὶ Λυδοὺς καὶ σχεδὸν πάντας τοὺς βαρβάρους ἀποτιμοτέρους 6 τῶν ἄλλων ἡγημένους πολιητέων τοὺς τὰς τέχνας μανθάνοντας καὶ τοὺς ἐκγόνους τούτων, τοὺς δὲ ἀπαλλαγμένους τῶν χειρωναξιέων 7 γενναίους νομιζομένους εἶναι, καὶ μάλιστα τοὺς ἐς τὸν πόλεμον ἀνειμένους 8 [] μεμαθήκασι δ ὦν τοῦτο πάντες οἱ Ἕλληνες καὶ μάλιστα Λακεδαιμόνιοι. ἥκιστα δὲ Κορίνθιοι ὄνονται 9 τοὺς χειροτέχνας 0. [.68.] Eerbewijzen γέρεα δέ σφι ἦν τάδε ἐξαραιρημένα μούνοισι Αἰγυπτίων πάρεξ τῶν ἱρέων, ἄρουραι ἐξαίρετοι δυώδεκα ἑκάστῳ ἀτελέες. ἡ δὲ ἄρουρα ἑκατὸν πηχέων ἐστὶ Αἰγυπτίων πάντῃ, ὁ δὲ Αἰγύπτιος πῆχυς τυγχάνει ἴσος ἐὼν τῷ Σαμίῳ. [] ταῦτα μὲν δὴ τοῖσι ἅπασι ἦν ἐξαραιρημένα, τάδε δὲ ἐν περιτροπῇ βαναυσία ἡ ambacht δεδάηκα ik heb geleerd ἀνέωνται = ἀνέονται afgezonderd worden 4 οἰκέω wonen, gelegen zijn 5 ἐπασκέω uitoefenen 6 ἀπότιμος ongeëerd 7 χειρωναξία ἡ ambacht 8 ἀνίεμαι opwekken, wijden 9 ὄνομαι afkeuren 0 χειροτέχνης ὁ ambachtsman γέρας τό eergeschenk ἀτελής zonder belasting περιτροπή beurt 7

274 komen de Hermotybiërs en ze telden , toen ze het omvangrijkst waren. Geen van hen heeft een ambacht geleerd, maar ze worden gereserveerd voor de strijd. [.66.] Van de Kalasiriërs zijn de volgende andere districten: die van Thebe, van Boubastis, de Thmouïtische provincie, de Onoufitische, de Anytische, de Myekforitische; die provincie ligt op een eiland tegenover de stad Boubas.[] Die provincies zijn van de Kalasiriërs; zij telden man toen zij het omvangrijkst waren. Ook zij mogen geen beroep uitoefenen, maar zij bekwamen zich alleen in wat met de oorlog te maken heeft, terwijl de zoon het van de vader overerft. [.67.] Of nu de Grieken dat van de Egyptenaren geleerd hebben, kan ik niet precies beoordelen, terwijl ik wel zie dat én Thrakiërs én Skythen én Persen én Lydiërs en zo n beetje alle barbaren de mensen die een ambacht leren en hun nakomelingen als minder beschouwen dan de rest van de burgers en dat ze menen dat de mensen die zich van de ambachten hebben verwijderd aanzienlijk zijn en vooral degenen die zich hebben gewijd aan de oorlog. [] Dat dus hebben alle Grieken geleerd en het meest de Lakedaimoniërs. Het minst kijken de Korinthiërs neer op ambachtslui. [.68.] Voor hen als enigen afgezien van de priesters waren de volgende eregeschenken gereserveerd: 500 m land belastingvrij uitgekozen voor eenieder. Het akkerland is honderd Egyptische el in alle richtingen en de Egyptische el is ongeveer gelijk aan de Samische. [] Die grond was dus voor hen allen gereserveerd en zij genoten ook het volgende voorrecht om de beurt Circa 5 cm 74

275 ἐκαρποῦντο καὶ οὐδαμὰ ὡυτοί. Καλασιρίων χίλιοι καὶ Ἑρμοτυβίων ἐδορυφόρεον ἐνιαυτὸν ἕκαστοι τὸν βασιλέα τούτοισι ὦν τάδε πάρεξ τῶν ἀρουρέων ἄλλα ἐδίδοτο ἐπ ἡμέρῃ ἑκάστῃ, ὀπτοῦ σίτου σταθμὸς 4 πέντε μνέαι 5 ἑκάστῳ, κρεῶν βοέων δύο μνέαι, οἴνου 6 τέσσερες ἀρυστῆρες 7. ταῦτα τοῖσι αἰεὶ δορυφορέουσι ἐδίδοτο. [.69.] Strijd bij Moomemphis ἐπείτε δὲ συνιόντες ὅ τε Ἀπρίης ἄγων τοὺς ἐπικούρους καὶ ὁ Ἄμασις πάντας Αἰγυπτίους ἀπίκοντο ἐς Μώμεμφιν πόλιν, συνέβαλον καὶ ἐμαχέσαντο μὲν εὖ οἱ ξεῖνοι, πλήθεϊ 8 δὲ πολλῷ ἐλάσσονες ἐόντες κατὰ τοῦτο ἑσσώθησαν 9. [] Ἀπρίεω δὲ λέγεται εἶναι ἥδε διάνοια, μηδ ἂν θεόν μιν μηδένα δύνασθαι παῦσαι τῆς βασιληίης οὕτω ἀσφαλέως ἑωυτῷ ἱδρῦσθαι 0 ἐδόκεε. καὶ δὴ τότε συμβαλὼν ἑσσώθη καὶ ζωγρηθεὶς ἀπήχθη ἐς Σάιν πόλιν, ἐς τὰ ἑωυτοῦ οἰκία πρότερον ἐόντα, τότε δὲ Ἀμάσιος ἤδη βασιληία. [] ἐνθαῦτα δὲ τέως μὲν ἐτρέφετο ἐν τοῖσι βασιληίοισι, καί μιν Ἄμασις εὖ περιεῖπε τέλος δὲ μεμφομένων Αἰγυπτίων ὡς οὐ ποιέοι δίκαια τρέφων τὸν σφίσι τε καὶ ἑωυτῷ ἔχθιστον, οὕτω δὴ παραδιδοῖ τὸν Ἀπρίην τοῖσι Αἰγυπτίοισι. οἳ δέ μιν ἀπέπνιξαν καὶ ἔπειτα ἔθαψαν ἐν τῇσι πατρωίῃσι ταφῇσι [4] αἳ δὲ εἰσὶ ἐν τῷ ἱρῷ τῆς Ἀθηναίης, ἀγχοτάτω τοῦ μεγάρου, ἐσιόντι ἀριστερῆς χειρός. ἔθαψαν δὲ Σαῖ ται πάντας τοὺς ἐκ νομοῦ τούτου γενομένους βασιλέας ἔσω ἐν τῷ ἱρῷ. [5] καὶ γὰρ τὸ τοῦ Ἀμάσιος σῆμα 4 ἑκαστέρω 5 μὲν ἐστὶ τοῦ μεγάρου ἢ τὸ τοῦ Ἀπρίεω καὶ τῶν τούτου προπατόρων, ἔστι μέντοι καὶ τοῦτο ἐν τῇ αὐλῇ τοῦ ἱροῦ, παστὰς 6 λιθίνη μεγάλη καὶ ἠσκημένη 7 στύλοισί τε φοίνικας 8 τὰ οὐδαμὰ nooit δορυφορέω + acc. de lijfwacht zijn van ὀπτός gebakken, gebraden, meestal graanproducten 4 σταθμός ὁ gewicht 5 μνᾶ, μνέα gewicht, geldstuk 6 οἶνος ὁ wijn, bier 7 ἀρυστήρ ὁ schep 8 πλῆθος τό menigte 9 ἑσσόω doen verliezen 0 ἱδρύω vestigen ζωγρέω levend gevangen nemen περιέπω behandelen ἀποπνίγω wurgen 4 σῆμα τό grafteken 5 ἑκαστέρω ͺγεν. verder weg van 6 παστάς, -αδος ἡ zuilengalerij 7 ἀσκέω voorzien van 8 φοῖνιξ, -ικος palm, populair in de Delta 75

276 en nooit dezelfden. Duizend Kalasiriërs en Hermotubiërs waren, iedere groep voor zich afzonderlijk, een jaar lang de lijfwacht van de koning; aan hen dan werd ook dit nog afgezien van dat bouwland iedere dag gegeven, per man vijf mnai aan gebakken brood, twee mnai koeienvlees, vier scheppen wijn. Dat werd aan hen die altijd lijfwacht waren gegeven. [.69.] Toen Apriès met zijn huursoldaten en Amasis met alle Egyptenaren voor een treffen in de stad Moomemphis waren aangekomen, bonden ze de strijd met elkaar aan. De huurlingen streden wel goed, maar omdat ze met veel minder waren, dolven ze derhalve het onderspit. [] Men zegt dat Apriès deze gedachte had, dat zelfs geen god hem wel zou kunnen stoppen koning te zijn; hij dacht dat zijn koningschap zo onwankelbaar gevestigd was. En toen hij dan slaags geraakt was, leed hij een nederlaag en werd hij levend gevangen genomen en meegenomen naar de stad Saïs, naar wat vroeger zijn huis was, maar toen al het paleis van Amasis. [] En daar leefde hij intussen in het paleis en behandelde Amasis hem goed. Tenslotte, toen de Egyptenaren het hem verweten dat hij niet deed wat rechtvaardig was door hun en zijn vijand te onderhouden, leverde hij dus derhalve Apriès aan de Egyptenaren uit. Zij wurgden hem en daarna begroeven zij hem te midden van van de graven van zijn voorvaderen; [4] die bevinden zich in het heiligdom van Athene, zeer dicht bij het allerheiligste, wanneer men het betreedt aan de linkerkant. De inwoners van Saïs begroeven al de koningen uit dat district afkomstig in dat heiligdom. [5] Want het het grafmonument van Amasis ligt verder van het allerheiligste dan dat van Apriès en die van diens voorvaderen, maar ook dat bevindt zich in de hof van dat heiligdom, een grote, stenen zuilengalerij, die uitgerust is met zuilen die palmbomen voorstellen en andere kostbare versieringen; 76

277 δένδρεα μεμιμημένοισι καὶ τῇ ἄλλῃ δαπάνῃ ἔσω δὲ ἐν τῇ παστάδι διξὰ θυρώματα ἕστηκε, ἐν δὲ τοῖσι θυρώμασι ἡ θήκη ἐστί. Amasis δαπάνη ἡ kostbare versiering διξός dubbel θύρωμα τό portaal 77

278 en binnen in de zuilengalerij zijn twee portalen en in die portalen staat de sarcofaag. Amasis 78

279 [.70.] Een graf εἰσὶ δὲ καὶ αἱ ταφαὶ τοῦ οὐκ ὅσιον ποιεῦμαι ἐπὶ τοιούτῳ πρήγματι ἐξαγορεύειν τὸ οὔνομα ἐν Σάι, ἐν τῷ ἱρῷ τῆς Ἀθηναίης, ὄπισθε τοῦ νηοῦ, παντὸς τοῦ τῆς Ἀθηναίης ἐχόμεναι τοίχου. [] καὶ ἐν τῷ τεμένεϊ ὀβελοὶ ἑστᾶσι μεγάλοι λίθινοι, λίμνη τε ἐστὶ ἐχομένη λιθίνῃ κρηπῖδι 4 κεκοσμημένη καὶ ἐργασμένη εὖ κύκλῳ καὶ μέγαθος, ὡς ἐμοὶ ἐδόκεε, ὅση περ ἡ ἐν Δήλῳ ἡ τροχοειδὴς 5 καλεομένη. [.7.] Osiris mysteriën ἐν δὲ τῇ λίμνῃ ταύτῃ τὰ δείκηλα 6 τῶν παθέων αὐτοῦ νυκτὸς ποιεῦσι, τὰ καλέουσι μυστήρια Αἰγύπτιοι. περὶ μέν νυν τούτων εἰδότι μοι ἐπὶ πλέον ὡς ἕκαστα αὐτῶν ἔχει, εὔστομα 7 κείσθω. [] καὶ τῆς Δήμητρος τελετῆς 8 πέρι, τὴν οἱ Ἕλληνες θεσμοφόρια 9 καλέουσι, καὶ ταύτης μοι πέρι εὔστομα κείσθω, πλὴν ὅσον αὐτῆς ὁσίη 0 ἐστὶ λέγειν [] αἱ Δαναοῦ θυγατέρες ἦσαν αἱ τὴν τελετὴν ταύτην ἐξ Αἰγύπτου ἐξαγαγοῦσαι καὶ διδάξασαι τὰς Πελασγιώτιδας γυναῖκας μετὰ δὲ ἐξαναστάσης πάσης Πελοποννήσου ὑπὸ Δωριέων ἐξαπώλετο ἡ τελετή, οἱ δὲ ὑπολειφθέντες Πελοποννησίων καὶ οὐκ ἐξαναστάντες Ἀρκάδες διέσωζον αὐτὴν μοῦνοι. ἔχομαι+gen. grenzen aan τοῖχος muur ὀβελός ὁ obelisk 4 κρηπίς ἡ, ῖδος fundering, oeverrand, bodem 5 τροχοειδὴς wielvormig, rond 6 δείκηλον τό voorstelling 7 εὔστομος stilzwijgend 8 τελετή ἡ inwijdingsceremonie 9 θεσμοφόρια τά De Thesmophoria waren, in het Oude Griekenland, een feest, dat jaarlijks ter ere van Demeter Thesmophoros en haar dochter Persephone werd gevierd. De Thesmophoria golden als één der belangrijkste Griekse feesten en werden gevierd uitsluitend door (gehuwde) vrouwen, ter bevordering van de vruchtbaarheid van het pas gezaaide graan, en van de vruchtbaarheid van de vrouwen zelf. 0 ὁσίη ἐστι het is geoorloofd Danaïden noemt men de 50 dochters van koning Danaos van Libië. Danaos nam met zijn 50 dochters de vlucht naar Argos, toen zijn tweelingbroer Aigyptos de meisjes wilde dwingen tot een huwelijk met zijn 50 zonen. Toen zij ondanks hun verzet toch tot trouwen werden genoodzaakt, vermoordden alle Danaïden hun echtgenoten, behalve Hypermnestra, die haar man, Lygkeus, spaarde omdat zij echt van hem hield. Met dit paar begon het nieuwe koningsgeslacht van Argos, waarvan de bewoners voortaan "Danaoi" zouden heten. De overige Danaïden moeten voor straf voor altijd in de Onderwereld een bodemloos vat volscheppen (het Danaïdenvat). Πελασγιωτίς, ιδος Pelasgisch ἐξανίσταμαι ontvolkt, verwoest worden 79

280 [.70.] Er is ook dat graf van wie ik het niet vroom vind bij zulk een gelegenheid de naam uit te spreken in Saïs, in het heiligdom van Athene, achter de tempel, grenzend aan heel de muur van Athene. [] Ook staan op het domein grote obelisken van steen en er is aangrenzend een vijver met een stenen rand versierd en mooi bewerkt in het rond en qua grootte, naar het mij schijnt, precies zo groot als de zo genoemde wielvormige op Delos. [.7.] In die vijver houden ze de voorstellingen van Osiris wederwaardigheden 4, die de Egyptenaren mysteriën noemen. Hoewel ik daarover meer weet, hoe ieder deel daarvan gaat, moet ik erover zwijgen. [] Ook over de inwijding van Demeter, die de Grieken de Thesmophoriën noemen, moet ik zwijgen, afgezien voor zover het toegestaan is daarover te spreken. [] Het waren de dochters van Danaos die die inwijding vanuit Egypte hebben meegenomen en de Pelasgische vrouwen daarin hebben onderwezen. Later, toen heel de Peloponnesos door de Doriërs ontvolkt was, is die inwijdingsceremonie verdwenen en als enige van de Peloponnesiërs hielden de Arkadiërs die achtergebleven en niet vertrokken zijn, die rite in stand. sc. van Osiris voor cultus doeleinden elliptisch, ca. 90x60 m 4 de dood van Osiris, het zoeken van Isis, de strijd van Horus en Seth en de wederopstanding van Osiris 80

281 [.7.] Amasis en het voetenwasbekken Ἀπρίεω δὲ ὧδε καταραιρημένου ἐβασίλευσε Ἄμασις, νομοῦ μὲν Σαΐτεω ἐών, ἐκ τῆς δὲ ἦν πόλιος, οὔνομά οἱ ἐστὶ Σιούφ. [] τὰ μὲν δὴ πρῶτα κατώνοντο τὸν Ἄμασιν Αἰγύπτιοι καὶ ἐν οὐδεμιῇ μοίρῃ μεγάλῃ ἦγον ἅτε δὴ δημότην τὸ πρὶν ἐόντα καὶ οἰκίης οὐκ ἐπιφανέος 4 μετὰ δὲ σοφίῃ αὐτοὺς ὁ Ἄμασις, οὐκ ἀγνωμοσύνῃ προσηγάγετο 5. [] ἦν οἱ ἄλλα τε ἀγαθὰ μυρία, ἐν δὲ καὶ ποδανιπτὴρ 6 χρύσεος, ἐν τῷ αὐτός τε ὁ Ἄμασις καὶ οἱ δαιτυμόνες 7 οἱ πάντες τοὺς πόδας ἑκάστοτε ἐναπενίζοντο 8 τοῦτον κατ ὦν κόψας 9 ἄγαλμα δαίμονος ἐξ αὐτοῦ ἐποιήσατο, καὶ ἵδρυσε 0 τῆς πόλιος ὅκου ἦν ἐπιτηδεότατον οἱ δὲ Αἰγύπτιοι φοιτέοντες πρὸς τὤγαλμα ἐσέβοντο μεγάλως. [4] μαθὼν δὲ ὁ Ἄμασις τὸ ἐκ τῶν ἀστῶν ποιεύμενον, συγκαλέσας Αἰγυπτίους ἐξέφηνε φὰς ἐκ τοῦ ποδανιπτῆρος τὤγαλμα γεγονέναι, ἐς τὸν πρότερον μὲν τοὺς Αἰγυπτίους ἐνεμέειν τε καὶ ἐνουρέειν καὶ πόδας ἐναπονίζεσθαι, τότε δὲ μεγάλως σέβεσθαι. [5] ἤδη ὦν ἔφη λέγων ὁμοίως 4 αὐτὸς τῷ ποδανιπτῆρι πεπρηγέναι 5 εἰ γὰρ πρότερον εἶναι δημότης, ἀλλ ἐν τῷ παρεόντι εἶναι αὐτῶν βασιλεύς καὶ τιμᾶν τε καὶ προμηθέεσθαι 6 ἑωυτοῦ ἐκέλευε. τοιούτῳ μὲν τρόπῳ προσηγάγετο τοὺς Αἰγυπτίους ὥστε δικαιοῦν 7 δουλεύειν. κατόνομαι verachten ἐν οὐδεμιῇ μοίρῃ μεγάλῃ ἄγω absoluut niet erg hoogachten ἅτε + part. omdat 4 ἐπιφανής aanzienlijk 5 προσάγομαι voor zich winnen 6 ποδανιπτὴρ voetenwasbekken 7 δαιτυμών ὁ gast 8 ἐναπονίζω wassen in 9 κατακόπτω in stukken slaan 0 ἱδρύω plaatsen ἐκφαίνω laten zien ἐνεμέω spugen in ἐνουρέω plassen in 4 ὁμοίως + dat. op dezelfde wijze als 5 πράττω het maken 6 προμηθέομαι + gen. zorgen voor 7 δικαιόω het juist vinden 8

282 [.7.] Toen zo Apriès ten val gekomen was, is Amasis koning geworden; hij kwam uit het district Saïs en de stad waaruit hij kwam heette Siouph. [] In eerste instantie minachtten de Egyptenaren Amasis en hadden ze echt geen hoge dunk van hem omdat hij voordien een man van het volk was en niet van aanzienlijke huize was. Daarna won Amasis hen voor zich door wijsheid, niet door onverstand. [] Hij had ontelbare andere goederen en ook een gouden voetenwasbekken, waarin Amasis zelf en al zijn disgenoten telkens de voeten wasten. Nadat hij dan dat bekken in stukken had geslagen, maakte hij er een beeld van een god van en plaatste hij dat op de meest geschikte plek van de stad. De Egyptenaren gingen geregeld naar dat beeld en vereerden hem zeer. [4] Toen Amasis vernomen had wat door de stedelingen gedaan werd, riep hij de Egyptenaren bijeen en liet met woorden zien dat het beeld ontstaan was uit dat voetenwasbekken, waarin voorheen de Egyptenaren spuugden en plasten en hun voeten wasten, maar dat ze toen zeer vereerden. [5] Nu zei hij dan woordelijk dat het met hem precies zoals met dat voetenwasbekken gegaan was: want als hij dan voordien een man van volk was, zo zei hij, hij was echter toch op dat moment hun koning. Hij beval hun zowel hem te eren en voor hem te zorgen. Zo won hij de Egyptenaren voor zich zodat zij het juist vonden hem te dienen. nu Es-Sefeh 8

283 [.7.] Amasis bestuur ἐχρᾶτο δὲ καταστάσι πρηγμάτων τοιῇδε τὸ μὲν ὄρθριον μέχρι ὅτευ πληθούσης 4 ἀγορῆς προθύμως ἔπρησσε τὰ προσφερόμενα πρήγματα, τὸ δὲ ἀπὸ τούτου ἔπινέ τε καὶ κατέσκωπτε 5 τοὺς συμπότας καὶ ἦν μάταιός 6 τε καὶ παιγνιήμων 7. [] ἀχθεσθέντες 8 δὲ τούτοισι οἱ φίλοι αὐτοῦ ἐνουθέτεον 9 αὐτὸν τοιάδε λέγοντες. «ὦ βασιλεῦ, οὐκ ὀρθῶς σεωυτοῦ προέστηκας 0, ἐς τὸ ἄγαν φαῦλον προάγων σεωυτόν. σὲ γὰρ ἐχρῆν ἐν θρόνῳ σεμνῷ σεμνὸν θωκέοντα δι ἡμέρης πρήσσειν τὰ πρήγματα, καὶ οὕτω Αἰγύπτιοί τ ἂν ἠπιστέατο ὡς ὑπ ἀνδρὸς μεγάλου ἄρχονται, καὶ ἄμεινον σὺ ἂν ἤκουες νῦν δὲ ποιέεις οὐδαμῶς βασιλικά.» [] ὃ δ ἀμείβετο τοῖσιδε αὐτούς. «τὰ τόξα οἱ ἐκτημένοι, ἐπεὰν μὲν δέωνται χρᾶσθαι, ἐντανύουσι 4 εἰ γὰρ δὴ τὸν πάντα χρόνον ἐντεταμένα 5 εἴη, ἐκραγείη 6 ἄν, ὥστε ἐς τὸ δέον 7 οὐκ ἂν ἔχοιεν αὐτοῖσι χρᾶσθαι. [4] οὕτω δὲ καὶ ἀνθρώπου κατάστασις 8 εἰ ἐθέλοι κατεσπουδάσθαι 9 αἰεὶ μηδὲ ἐς παιγνίην 0 τὸ μέρος ἑωυτὸν ἀνιέναι, λάθοι ἂν ἤτοι μανεὶς ἢ ὅ γε ἀπόπληκτος γενόμενος τὰ ἐγὼ ἐπιστάμενος μέρος ἑκατέρῳ νέμω.» ταῦτα μὲν τοὺς φίλους ἀμείψατο. κατάσατσις ἡ regeling ὄρθριον τό vroeg in de ochtend μέχρι ὅτευ = μέχρι + gen. tot 4 πλήθω vol zijn ( uur) 5 κατασκώπτω bespotten 6 μάταιός dwaas, lichtzinnig 7 παιγνιήμων schertsend 8 ἄχθομαι zich ergeren 9 νουθετέω laken 0 προίσταμαι + gen. zorgen voor θωκέω zitten διά + gen. gedurende ἀκούω een naam hebben 4 ἐντανύω spannen 5 ἐντείνω spannen 6 ἐκρήγνυμι stuk breken 7 ἐς τὸ δέον wanneer het nodig is 8 κατάστασις gesteldheid, toestand 9 κατασπουδάζομαι serieus zijn 0 παιγνίη ἡ scherts ἀνίημι los laten ἀπόπληκτος dom 8

284 [.7.] Hij gebruikte de volgende bestuurswijze: in de vroege ochtend behandelde hij totdat de markt vol was, met overgave de zaken die hem voorgelegd werden, maar daarna dronk hij en hoonde hij zijn gasten en was hij lichtzinnig en schertsend. [] Zijn vrienden echter ergerden zich daarover en wezen hem terecht met de volgende woorden: Koning, jij hebt niet juist voor jezelf gezorgd door jezelf tot een te slecht gedrag aan te zetten. Jij zou immers eerbiedwaardig op je eerbiedwaardige troon moeten zitten en je zaken moeten regelen en zo zouden de Egyptenaren weten dat ze door een groot man geleid worden en dan zou jij een betere naam hebben, maar nu handel je absoluut niet koninklijk. [] Hij antwoordde hun met de volgende woorden: Zij die een boog hebben, spannen die boog wanneer ze hem moeten gebruiken. Want lals die boog de hele tijd gespannen zou zijn, zou die wel breken, zodat ze hem niet zouden kunnen gebruiken, wanneer het nodig was. [4] Zo is ook de gesteldheid van de mens: gesteld dat hij altijd serieus wil zijn en zichzelf nooit op zijn tijd overgeeft aan spel, dan zal hij wel hetzij ongemerkt gek hetzij dom zijn. In de wetenschap hiervan geef ik ieder van beide, ernst en spel, zijn deel. Dat antwoord gaf hij zijn vrienden. 84

285 [.74.] Amasis en orakels λέγεται δὲ ὁ Ἄμασις, καὶ ὅτε ἦν ἰδιώτης, ὡς φιλοπότης ἦν καὶ φιλοσκώμμων καὶ οὐδαμῶς κατεσπουδασμένος ἀνήρ ὅκως δέ μιν ἐπιλείποι πίνοντά τε καὶ εὐπαθέοντα τὰ ἐπιτήδεα, κλέπτεσκε ἂν περιιών οἳ δ ἄν μιν φάμενοι ἔχειν τὰ σφέτερα χρήματα ἀρνεύμενον ἄγεσκον ἐπὶ μαντήιον, ὅκου ἑκάστοισι εἴη. πολλὰ μὲν δὴ καὶ ἡλίσκετο 4 ὑπὸ τῶν μαντηίων, πολλὰ δὲ καὶ ἀπέφευγε. [] ἐπείτε δὲ καὶ ἐβασίλευσε, ἐποίησε τοιάδε ὅσοι μὲν αὐτὸν τῶν θεῶν ἀπέλυσαν μὴ φῶρα 5 εἶναι, τούτων μὲν τῶν ἱρῶν οὔτε ἐπεμέλετο οὔτε ἐς ἐπισκευὴν 6 ἐδίδου οὐδέν, οὐδὲ φοιτέων ἔθυε ὡς οὐδενὸς ἐοῦσι ἀξίοισι ψευδέα τε μαντήια ἐκτημένοισι ὅσοι δέ μιν κατέδησαν 7 φῶρα εἶναι, τούτων δὲ ὡς ἀληθέων θεῶν ἐόντων καὶ ἀψευδέα μαντήια παρεχομένων τὰ μάλιστα ἐπεμέλετο. [.75.] Een bijzonder heiligdom καὶ τοῦτο μὲν ἐν Σάι τῇ Ἀθηναίῃ προπύλαια θωμάσια οἷα ἐξεποίησε 8, πολλὸν πάντας ὑπερβαλόμενος τῷ τε ὕψεϊ καὶ τῷ μεγάθεϊ, ὅσων τε τὸ μέγαθος λίθων ἐστὶ καὶ ὁκοίων τεῶν τοῦτο δὲ κολοσσοὺς μεγάλους καὶ ἀνδρόσφιγγας 9 περιμήκεας 0 ἀνέθηκε, λίθους τε ἄλλους ἐς ἐπισκευὴν ὑπερφυέας τὸ μέγαθος ἐκόμισε. [] ἠγάγετο δὲ τούτων τοὺς μὲν ἐκ τῶν κατὰ Μέμφιν ἐουσέων λιθοτομιέων, τοὺς δὲ ὑπερμεγάθεας ἐξ Ἐλεφαντίνης πόλιος πλόον καὶ εἴκοσι ἡμερέων ἀπεχούσης ἀπὸ Σάιος. [] τὸ δὲ οὐκ ἥκιστα αὐτῶν ἀλλὰ μάλιστα θωμάζω, ἔστι τόδε οἴκημα μουνόλιθον ἐκόμισε ἐξ Ἐλεφαντίνης πόλιος, καὶ τοῦτο ἐκόμιζον μὲν ἐπ ἔτεα τρία, δισχίλιοι δέ οἱ προσετετάχατο ἄνδρες ἀγωγέες, καὶ οὗτοι ἅπαντες ἦσαν κυβερνῆται. τῆς δὲ στέγης 4 ταύτης τὸ μὲν μῆκος ἔξωθεν ἐστὶ εἷς τε καὶ εἴκοσι πήχεες, εὖρος δὲ τεσσερεσκαίδεκα, ὕψος δὲ ὀκτώ. ἐπιλείπω opraken ἐπιτήδεα τά levensbenodigdheden ἀρνέομαι ontkennen, weigeren 4 ἁλίσκομαι schuldig verklaard worden 5 φώρ ὁ dief 6 ἐπισκευή ἡ herstelling 7 καταδέω veroordelen, schuldig verklaren 8 ἐκποιέω afmaken 9 ἀνδρόσφιγξ ὁ mannelijke sfinx 0 περιμήκης zeer lang/groot ὑπερφυής buitengewoon προστάττω toewijzen ἀγωγεύς ὁ transporteur 4 στέγη dank, woning 85

286 [.74.] Men zegt van Amasis dat hij ook toen hij een gewoon man was, graag dronk en schertste en dat hij helemaal geen serieus man was; en telkens wanneer de benodigdheden bij het drinken en wanneer hij zich te goed deed, opraakten, ging hij rond en stal hij die; en als ze zeiden dat hij hun spullen had, namen ze hem, als hij het ontkende, telkens mee naar een orakel waar zij ieder dat ook maar hadden. Hij werd dan ook wel vaak door die orakels schuldig bevonden, maar ook werd hij vaak vrijgesproken. [] Toen hij ook koning was geworden, deed hij het volgende: noch bekommerde hij zich om die heiligdommen van al de goden die hem ervan vrij hadden gesproken dat hij een dief was noch heeft iets gegeven ter restauratie en hij ging er niet naartoe en niet offerde hij, omdat zij in zijn ogen niets waard waren en leugenachtige orakels hadden, maar om al die goden die hem schuldig hadden verklaard aan het feit dat hij een dief was, bekommerde hij zich het meest in de mening dat zij ware goden waren en waarachtige orakels gaven. [.75.] En enerzijds heeft hij in Saïs voor Athene propyleeën afgebouwd, die door hun hoedanigheid bewondering oogsten, waarmee hij allen in hoogte en omvang heeft overtroffen en het wordt bewonderd om zijn omvang door het grote aantal stenen en om de kwaliteit van een aantal. Anderzijds heeft hij grote beelden en zeer mannelijke sfinxen opgesteld en liet hij nog buitengewoon grote stenen aanrukken voor herstelwerkzaamheden. [] Hij liet sommige stenen uit de groeven bij Memphis halen, maar de zeer grote uit de stad Elefantine, die een vaart van maar liefst 0 dagen verwijderd is van Saïs. [] Maar wat ik niet het minst, maar het meest daarvan bewonder, is het volgende: hij heeft een tempel uit één steen bestaand laten halen uit de stad Elefantine en daar waren ze drie jaren mee bezig en tweeduizend transporteurs waren daarop gezet en zij allen waren stuurlui. De lengte van dat bouwwerk bedraagt aan de buitenkant eenentwintig el en de breedte veertien en de hoogte acht. 86

287 [4] ταῦτα μὲν τὰ μέτρα ἔξωθεν τῆς στέγης τῆς μουνολίθου ἐστί, ἀτὰρ ἔσωθεν τὸ μῆκος ὀκτωκαίδεκα πηχέων καὶ πυγόνος..., τὸ δὲ ὕψος πέντε πηχέων ἐστί. αὕτη τοῦ ἱροῦ κέεται παρὰ τὴν ἔσοδον [5] ἔσω γάρ μιν ἐς τὸ ἱρόν φασι τῶνδε εἵνεκα οὐκ ἐσελκύσαι τὸν ἀρχιτέκτονα αὐτῆς ἑλκομένης τῆς στέγης ἀναστενάξαι 4, οἷά τε 5 χρόνου ἐγγεγονότος πολλοῦ καὶ ἀχθόμενον τῷ ἔργῳ, τὸν δὲ Ἄμασιν ἐνθύμιον 6 ποιησάμενον οὐκ ἐᾶν ἔτι προσωτέρω ἑλκύσαι. ἤδη δὲ τινὲς λέγουσι ὡς ἄνθρωπος διεφθάρη ὑπ αὐτῆς τῶν τις αὐτὴν μοχλευόντων 7, καὶ ἀπὸ τούτου οὐκ ἐσελκυσθῆναι. [.76.] Andere werken van Amasis ἀνέθηκε δὲ καὶ ἐν τοῖσι ἄλλοισι ἱροῖσι ὁ Ἄμασις πᾶσι τοῖσι ἐλλογίμοισι 8 ἔργα τὸ μέγαθος ἀξιοθέητα, ἐν δὲ καὶ ἐν Μέμφι τὸν ὕπτιον 9 κείμενον κολοσσὸν τοῦ Ἡφαιστείου ἔμπροσθε 0, τοῦ πόδες πέντε καὶ ἑβδομήκοντα εἰσὶ τὸ μῆκος ἐπὶ δὲ τῷ αὐτῷ βάθρῳ ἑστᾶσι τοῦ αὐτοῦ ἐόντος λίθου δύο κολοσσοί, εἴκοσι ποδῶν τὸ μέγαθος ἐὼν ἑκάτερος, ὃ μὲν ἔνθεν ὃ δ ἔνθεν τοῦ μεγάλου. [] ἔστι δὲ λίθινος ἕτερος τοσοῦτος καὶ ἐν Σάι, κείμενος κατὰ τὸν αὐτὸν τρόπον τῷ ἐν Μέμφι. τῇ Ἴσι τε τὸ ἐν Μέμφι ἱρὸν Ἄμασις ἐστὶ ὁ ἐξοικοδομήσας, ἐὸν μέγα τε καὶ ἀξιοθεητότατον. [.77.] Voorspoed ἐπ Ἀμάσιος δὲ βασιλέος λέγεται Αἴγυπτος μάλιστα δὴ τότε εὐδαιμονῆσαι καὶ τὰ ἀπὸ τοῦ ποταμοῦ τῇ χώρῃ γινόμενα καὶ τὰ ἀπὸ τῆς χώρης τοῖσι ἀνθρώποισι, καὶ πόλις ἐν αὐτῇ γενέσθαι τὰς ἁπάσας τότε δισμυρίας τὰς οἰκεομένας. [] νόμον τε Αἰγυπτίοισι τόνδε Ἄμασις ἐστὶ ὁ καταστήσας, ἀτὰρ maar πυγών, -ονος ἡ kleine el εἰσέλκω naar binnen slepen 4 ἀναστενάζω luid zuchten 5 οἷά τε + part. omdat 6 ἐνθύμιον ποιέομαι een gewetenszaak van iets maken 7 μοχλεύω met een hefboom bewegen 8 ἐλλόγιμος aanzienlijk 9 ὕπτιος achterover 0 ἔμπροσθε + gen. voor βάθρον τό basis ἔνθεν vanhier, vandaar εὐδαιμονέω voorspoed kennen 87

288 [4] Dat zijn de buitenmaten van dat gebouw dat uit één steen bestaat, maar aan de binnenkant is de lengte achttien el en een kleine el., en de hoogte is vijf el. Dat bouwwerk staat bij de ingang van het heiligdom. [5] Want men zegt dat hij het om de volgende redenen niet het heiligdom heeft binnengetrokken.: de architect zou toen men de tempel zelf aan het voortslepen was, luid gezucht hebben, omdat veel tijd verlopen was en hij zich aan het werk ergerde en Amasis zou daarvan een gewetenszaak gemaakt hebben en het niet verder hebben laten voortslepen. Sommigen echter zeggen nu dat één van de mensen die hem met een hefboom voortbewogen door het gebouw gedood is en dat het daarom niet naar binnen is gesleept. [.76.] Maar ook in al de andere, aanzienlijke heiligdommen heeft Amasis werken neergezet die het verdienen gezien te worden wegens hun grootte en ook in Memphis heeft hij de op zijn rug liggende kolossos, waarvan de lengte 75 voeten telt, voor het Hephaisteion neergezet. Op hetzelfde basement staan van dezelfde steen twee kolossen, ieder van beide twintig voet groot, de een links en de andere rechts van de grote. [] Ook in Saïs is nog zo een grote van steen, liggend op dezelfde wijze als die in Memphis. Amasis is degene die voor Isis het grote en zeer bezienswaardige heiligdom in Memphis afgebouwd heeft. [.77.] Men zegt dat toen dan ten tijde van koning Amasis Egypte de grootste voorspoed heeft gekend zowel in zaken die het land overkwamen door de rivier als ook in zaken die de mensen door het land overkwamen en dat in die tijd in totaal steden in Egypte bewoond werden. [] Het is Amasis, die voor de Egyptenaren de volgende wet heeft ingesteld dat ieder jaar iedere Egyptenaar 88

289 ἀποδεικνύναι ἔτεος ἑκάστου τῷ νομάρχῃ πάντα τινὰ Αἰγυπτίων ὅθεν βιοῦται μὴ δὲ ποιεῦντα ταῦτα μηδὲ ἀποφαίνοντα δικαίην ζόην ἰθύνεσθαι 4 θανάτῳ. Σόλων δὲ ὁ Ἀθηναῖος λαβὼν ἐξ Αἰγύπτου τοῦτον τὸν νόμον Ἀθηναίοισι ἔθετο τῷ ἐκεῖνοι ἐς αἰεὶ χρέωνται ἐόντι ἀμώμῳ 5 νόμῳ. [.78.] Naukratis φιλέλλην δὲ γενόμενος ὁ Ἄμασις ἄλλα τε ἐς Ἑλλήνων μετεξετέρους 6 ἀπεδέξατο 7, καὶ δὴ καὶ τοῖσι ἀπικνευμένοισι ἐς Αἴγυπτον ἔδωκε Ναύκρατιν πόλιν ἐνοικῆσαι τοῖσι δὲ μὴ βουλομένοισι αὐτῶν οἰκέειν, αὐτοῦ δὲ ναυτιλλομένοισι 8 ἔδωκε χώρους ἐνιδρύσασθαι 9 βωμοὺς 0 καὶ τεμένεα θεοῖσι. [] τὸ μέν νυν μέγιστον αὐτῶν τέμενος, καὶ ὀνομαστότατον ἐὸν καὶ χρησιμώτατον, καλεύμενον δὲ Ἑλλήνιον, αἵδε αἱ πόλιες εἰσὶ αἱ ἱδρυμέναι κοινῇ, Ἱώνων μὲν Χίος καὶ Τέως καὶ Φώκαια καὶ Κλαζομεναί, Δωριέων δὲ Ῥόδος καὶ Κνίδος καὶ Ἁλικαρνησσὸς καὶ Φάσηλις, Αἰολέων δὲ ἡ Μυτιληναίων μούνη. [] τουτέων μὲν ἐστὶ τοῦτο τὸ τέμενος, καὶ προστάτας τοῦ ἐμπορίου αὗται αἱ πόλιες εἰσὶ αἱ παρέχουσαι ὅσαι δὲ ἄλλαι πόλιες μεταποιεῦνται 4, οὐδέν σφι μετεὸν μεταποιεῦνται. χωρὶς 5 δὲ Αἰγινῆται ἐπὶ ἑωυτῶν ἱδρύσαντο τέμενος Διός, καὶ ἄλλο Σάμιοι Ἥρης καὶ Μιλήσιοι Ἀπόλλωνος. [.79.] Het enige handelscentrum ἦν δὲ τὸ παλαιὸν 6 μούνη Ναύκρατις ἐμπόριον καὶ ἄλλο οὐδὲν Αἰγύπτου εἰ δέ τις ἐς τῶν τι ἄλλο στομάτων τοῦ Νείλου ἀπίκοιτο, χρῆν ὀμόσαι μὴ μὲν ἑκόντα ἐλθεῖν, ἀπομόσαντα δὲ τῇ νηὶ αὐτῇ πλέειν ἐς τὸ Κανωβικόν ἢ εἰ μή γε οἷά τε νομάρχης ὁ gouverneur βιόομαι leven ζόη ἡ het leven 4 ἰθύνω berechten, straffen 5 ἄμωμος onberispelijk 6 μετεξέτεροι sommige 7 ἀποδείκνυμαι toewijzen 8 ναυτίλλομαι varen 9 ἐνιδρύομαι vestigen 0 βωμός ὁ altaar ὀνομαστός beroemd προστάτης ὁ leider ἐμπόριον τό handelscentrum 4 μεταποιέομαι + gen. aanspraak maken op 5 χωρὶς afzonderlijk 6 τὸ παλαιὸν oorspronkelijk 89

290 aan de gouverneur laat zien waarvan hij leeft en dat als hij dat niet doet en niet een juist bestaan laat zien met de dood gestraft wordt. Soloon de Athener heeft die wet aan Egypte ontleend en voor de Atheners ingesteld. Zij gebruiken die nog steeds omdat het een onberispelijke wet is. [.78.] Dat Amasis een philhelleen was, liet hij in andere daden jegens enige Grieken zien en met name gaf hij aan degenen die in Egypte aankwamen de stad Naukratis om te bewonen. En degenen van hen die daar niet wilden wonen, maar daar voeren, gaf hij gebieden om daar altaren en domeinen voor de goden te vestigen. [] Het zijn de volgende steden, die het grootste domein van hen nu, dat zowel het beroemdst als ook het nuttigst was en de naam Hellenion had, gemeenschappelijk gesticht hebben: van de Ioniërs Chios en Teoos en Phokaia en Klazomenai en van de Doriërs Rhodos en Knidos en Halikarnassos en Phaselis en van de Aioliërs alleen de polis der Mytilinaiers. [] Van hen is dat domein en het zijn die steden die van dat handelscentrum de consuls leveren. Al de andere poleis die er aanspraak opmaken, doen dat terwijl ze er geen enkel aandeel aan hebben. De Aigineten hebben apart op zichzelf een domein van Zeus gesticht en de Samiërs hebben een ander van Hera en de Milesiërs van Apollo gesticht. [.79.] Oorspronkelijk was alleen Naukratis handelscentrum en verder was er geen in Egypte. Als iemand in een andere monding van de Nijl kwam, dan moest hij zweren niet met opzet daar gekomen te zijn en dan moest hij na die eed te hebben afgelegd met zijn schip zelf naar de Kanobische Nijlmonding 90

291 εἴη πρὸς ἀνέμους ἀντίους πλέειν, τὰ φορτία ἔδεε περιάγειν ἐν βάρισι περὶ τὸ Δέλτα, μέχρι οὗ ἀπίκοιτο ἐς Ναύκρατιν. οὕτω μὲν δὴ Ναύκρατις ἐτετίμητο. βᾶρις ἡ, -ιος Egyptische boot 9