Περιγραφική έρευνα επιδημιολογία παρατήρηση. Περιγραφική Έρευνα

Transcript

1 ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΑΣ (# 252) Ε ΕΞΑΜΗΝΟ 11 η ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΕΙΔΗ ΕΡΕΥΝΑΣ III Περιγραφική έρευνα επιδημιολογία παρατήρηση Περιγραφική Έρευνα Είδαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο τον διαχωρισμό των ερευνών σε ποιοτική και ποσοτική. Εντάξαμε δε την περιγραφική έρευνα στα είδη της ποσοτικής έρευνας μαζί με την πειραματική και την ημι-πειραματική και την ορίσαμε ως τη μελέτη της εκάστοτε κατάστασης χωρίς να περιλαμβάνει πειραματικό σχεδιασμό. Υπό τον ορισμό αυτό είδαμε ότι και κάποια άλλα είδη που τα είχαμε εντάξει στην ποιοτική έρευνα όπως η παρατήρηση ή η περιπτωσιολογική μελέτη μπορούν υπό προϋποθέσεις να ενταχθούν και αυτές στην περιγραφική έρευνα. Αν θέλαμε να βελτιώσουμε λίγο τον ορισμό θα λέγαμε ότι πρόκειται για μία επιστημονική μελέτη ενός φαινομένου ή μιας κατάστασης που εξελίσσεται κατά τη διάρκεια που ο ερευνητής το περιγράφει μετά από μια συστηματική παρατήρηση. Η δε διαφορά μεταξύ Περιγραφικής και Πειραματικής έρευνας έγκειται στο ότι η δεύτερη στοχεύει στην επαλήθευση ή απόρριψη υποθέσεων κι αυτό επιτυγχάνεται με την παρέμβαση του ερευνητή, ο οποίος δημιουργεί τις συνθήκες του πειράματος και ελέγχει τους παράγοντες που επηρεάζουν την εξέλιξη κάθε πειραματικής ομάδας. Η λογική της περιγραφικής έρευνας είναι ότι αν η υπόθεση που έχουμε διατυπώσει είναι η σωστή, τότε αν παρατηρήσουμε ένα φαινόμενο, όπως τη συμπεριφορά μιας ομάδας ατόμων, θα μπορέσουμε να διακρίνουμε και τα χαρακτηριστικά που προβλέπουμε για την αυτήν την συμπεριφορά. Η μεθοδολογία αυτή βρίσκει εφαρμογές σε οποιοδήποτε επιστημονικό πεδίο όπου μπορούν να καταγραφούν στάσεις, απόψεις ή συμπεριφορές για ένα συγκεκριμένο θέμα. Έτσι παρατηρούμε περιγραφικές μελέτες στη παιδαγωγική, ψυχολογία, κοινωνιολογία κ.α. Στο χώρο της Φυσικής Αγωγής και του Αθλητισμού εκτός από τα αντίστοιχα των παραπάνω και στην προπονητική σε γυμναστήρια αλλά και στην προπονητική σε ανάλυση αγώνων διαφόρων ομαδικών αθλημάτων. Για παράδειγμα με την περιγραφική έρευνα μπορεί ο ερευνητής να συλλέξει πληροφορία σχετική με

2 την άποψη των μαθητών λυκείου για το μάθημα της Φυσικής Αγωγής, την στάση τους απέναντι στο κάπνισμα ή τις στάσεις ατόμων τρίτης ηλικίας για την φυσική δραστηριότητα. Στην περιγραφική έρευνα ο ερευνητής προσπαθεί να βρει την ποσοτική σχέση μεταξύ μεταβλητών, χωρίς ο ίδιος να επηρεάζει καμία μεταβλητή. Δηλ. οι περιγραφικές έρευνες ασχολούνται με φαινόμενα που εξελίσσονται στο φυσικό τους πλαίσιο. Σ αυτό τον τύπο έρευνας είναι πολύ δύσκολο να αποδοθεί αιτιώδης σχέση μεταξύ των μεταβλητών. Οι «τρίτοι» παράγοντες κατά τον χρόνο που παρατηρούμε την ανεξάρτητη και εξαρτημένη μεταβλητή και οι οποίοι εν δυνάμει θα μπορούσαν να επηρεάσουν το περιβάλλον παρατήρησης, αφήνονται ελεύθεροι να συνυπάρχουν και να επιδρούν. Στη χειρότερη περίπτωση αγνοούμε τις επιδράσεις των παραγόντων αυτών. Στην καλύτερη περίπτωση προσπαθούμε εκ των υστέρων να λάβουμε υπόψη μας αυτές τις επιδράσεις. Για παράδειγμα στη μελέτη «να ερευνηθεί η σχέση που υπάρχει ανάμεσα στη συνήθεια του καπνίσματος και στον καρκίνο των πνευμόνων» η ανεξάρτητη μεταβλητή είναι η συνήθεια του καπνίσματος, την οποία δεν την επηρεάζει ο ερευνητής ενώ η εξαρτημένη μεταβλητή είναι ο καρκίνος των πνευμόνων. Το ερώτημα που τίθεται είναι αν υπάρχει πιθανότητα οι καπνιστές να παρουσιάσουν καρκίνο των πνευμόνων που να οφείλεται σε άλλες αιτίες. Η απάντηση είναι η διατροφή ή οι συνθήκες του περιβάλλοντος θα μπορούσαν να αποτελέσουν άλλες αιτίες, που όμως δεν μπορούμε να τις κάνουμε «ελεγχόμενες», δηλαδή να τις σταθεροποιήσουμε. Ενώ στην πειραματική έρευνα αυτό προσπαθούσαμε να κάνουμε και σ αυτό έγκειται η ουσιαστική διαφορά μεταξύ των δύο κατηγοριών. Ενδεικτικές μεγάλες κατηγορίες περιγραφικής έρευνας είναι η Δημοσκόπηση, Επισκόπηση (survey research) όπως την ορίζουν οι Αγγλοσάξονες, μία μορφή της Επιδημιολογίας όπως και η Παρατήρηση που όπως ήδη είπαμε παλινδρομεί μεταξύ ποιοτικής και περιγραφικής έρευνας. Εν τάχει μπορούμε να πούμε ότι η έρευνα δημοσκόπησης έχει ως κύριο σκοπό την εκτίμηση της κατανομής ενός συνόλου στα διάφορα επίπεδα μιας μεταβλητής που παρουσιάζει ενδιαφέρον. Για παράδειγμα, οι πολιτικές δημοσκοπήσεις έχουν στόχο να εκτιμήσουν την κατανομή των ψηφοφόρων στα διάφορα κόμματα ή την κατανομή των προτιμήσεων των ψηφοφόρων μεταξύ των διαφόρων υποψηφίων. Η δημοσκόπηση είναι μια μορφή έρευνας που περιλαμβάνει ποσοτικά στοιχεία με την έννοια ότι γίνονται μετρήσεις διαφόρων μεταβλητών. Όμως, δεν περιλαμβάνει συνήθως μια ανάλυση της σχέση μεταξύ των διαφόρων μεταβλητών που εμπλέκονται στην έρευνα. Οι δημοσκοπήσεις έχουν στόχο να εξυπηρετήσουν πρακτικούς και όχι επιστημονικούς σκοπούς.

3 Η δε έρευνα επισκόπησης (survey research) χαρακτηρίζεται στον αγγλοσαξονικό χώρο η συστηματική έρευνα ενός κοινωνικού πεδίου, η οποία πληροί τα εξής βασικά χαρακτηριστικά: 1) Λαμβάνονται αντιπροσωπευτικά δείγματα υποκειμένων από τον πληθυσμό που ενδιαφέρει την έρευνα 2) Στα υποκείμενα υποβάλλονται με προφορικό ή γραπτό τρόπο ερωτήσεις, οι οποίες έχουν διατυπωθεί συστηματικά σε σχέση με τις υποθέσεις ή τους στόχους της έρευνας. 3) Οι απαντήσεις των ερωτώμενων κωδικοποιούνται και μετά την ηλεκτρονική επεξεργασία τους υποβάλλονται σε στατιστική ανάλυση Από τα παραπάνω καταλαβαίνουμε ότι η συνέντευξη και η αποστολή του γραπτού ερωτηματολογίου είναι ο συχνότερα χρησιμοποιούμενες μέθοδοι στην κοινωνική έρευνα. Επιδημιολογία Ως επιδημιολογία μπορεί να οριστεί ο κλάδος της επιστήμης που μελετά την εξάπλωση μιας ασθένειας σε διάφορους πληθυσμούς (ανθρώπους, ζώα κ.λ.π.) και τους λόγους που επηρεάζουν αυτή την εξάπλωση. Σε αντίθεση με την κλινική ιατρική, όπου δίδεται έμφαση στη θεραπεία του ατόμου, η επιδημιολογία ασχολείται με την εκτίμηση διαφόρων μορφών ασθενειών που αναπτύσσονται μέσα σε ομάδες ατόμων. Συνεπώς, τα συμπεράσματα που εξάγονται από τις επιδημιολογικές μελέτες είναι γενικού ενδιαφέροντος και δεν απευθύνονται σε συγκεκριμένα άτομα. Η επιδημιολογία έχει αποδειχθεί μεγίστης σημασίας στην προσπάθεια μελέτης των επιπτώσεων διαφόρων φυσικών και χημικών παραγόντων στην ανθρώπινη υγεία. Συγκεκριμένα, στην περίπτωση του καρκίνου η επιδημιολογία παίζει σημαντικό ρόλο στην προσπάθεια ποσοτικοποίησης του κινδύνου. Παρόλα αυτά, πρέπει να λαμβάνονται υπόψη ορισμένα στοιχεία στην προσπάθεια ερμηνείας των επιδημιολογικών αποτελεσμάτων, όπως αναφέρεται και στη συνέχεια. Η επιδημιολογία χωρίζεται σε δύο μεγάλες κατηγορίες στις περιγραφικές και στις αναλυτικές έρευνες. Οι περιγραφικές έχουν σκοπό να περιγράψουν τον πληθυσμό σ ένα συγκεκριμένο χρόνο και τόπο. Ονομάζονται δε και δημογραφικές ή επιπολασμού. Ο όρος επιπολασμός χρησιμοποιείται στην επιδημιολογία όταν εκτιμάται το ποσοστό επί του πληθυσμού ατόμων που ασθενούν από κάποια νόσο. Ο σκοπός της περιγραφικής επιδημιολογίας λοιπόν, περιορίζεται στην εκτίμηση της αναλογίας ατόμων του πληθυσμού που έχουν μια νόσο σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή ή περίοδο.

4 Υποκατηγορία της περιγραφικής επιδημιολογίας είναι οι Οικολογικές έρευνες που αναφέρονται σε πληθυσμούς αλλά έχουν την ομάδα ως μονάδα παρατήρησης. π.χ. τα επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης στις διάφορες ελληνικές πόλεις και η αναλογία (επιπολασμός) σχετικών νοσημάτων. Μια άλλη υποκατηγορία είναι Διατμηματικές (ή συγχρονικές) που μελετάνε ένα τυχαίο δείγμα σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή σε συγκεκριμένο χώρο. π.χ. Έρευνα μέσα σε μία αίθουσα, κατά την διάρκεια της διδασκαλίας, σχετικά με την χρήση αντικαταθλιπτικών, καπνίσματος, παχυσαρκίας κλπ. Σχετικά με τις Αναλυτικές μελέτες ή Αιτιολογικές ή Επαγωγικής Επιδημιολογίας σκοπός τους είναι ο έλεγχος μιας επιδημιολογικής υπόθεσης διαμέσου της διερεύνησης της αιτιότητας ενός νοσήματος. Η μία υποκατηγορία των Αναλυτικών μελετών είναι οι Πειραματικές επιδημιολογικές έρευνες όπου ο ερευνητής επεμβαίνει ενεργητικά στον καθορισμό των ομάδων, του τρόπου διαβίωσης, της θεραπείας και άλλων χαρακτηριστικών (π.χ. κλινικές δοκιμές). π.χ. Εφαρμογή σε μια πειραματική ομάδα μιας φαρμακευτικής αγωγής και σύγκρισή της με μία ομάδα ελέγχου (placebo). Η άλλη υποκατηγορία των Αναλυτικών μελετών είναι οι επιδημιολογικές έρευνες Παρατήρησης όπου ο ερευνητής δεν επεμβαίνει αλλά παρατηρεί και καταγράφει είτε α) την πορεία μιας ομάδας ατόμων (προοπτικές μελέτες) είτε β) τις συνήθειες ατόμων που είχαν στο παρελθόν (αναδρομικές μελέτες). Παράδειγμα προοπτικών μελετών θα μπορούσε να ήταν η καταγραφή των βασικών στοιχείων του ασθενή και τον χρόνο θανάτου του (μελέτη θνησιμότητας). Αντίστοιχα για τις αναδρομικές μελέτες παράδειγμα θα μπορούσε να ήταν η καταγραφή της αναμνηστικής ανάκλησης πληροφοριών μιας ομάδας ασθενών μιας νόσου και μιας ομάδας μαρτύρων που δεν έχουν την νόσο. Στις Αναλυτικές μελέτες είπαμε ότι σκοπός είναι η εύρεσης των αιτιατών σχέσεων. Για να το κάνουμε αυτό χρησιμοποιούμε κάποια κριτήρια αξιολόγησης. Αυτά είναι: Συνέπεια (consistency): Μία σχέση είναι συνεπής όταν εμφανίζεται επανειλημμένα σε μελέτες με διαφορετικό σχεδιασμό και πληθυσμούς π.χ. Η σχέση καρκίνου καπνίσματος που έχει επιβεβαιωθεί από πολλές μελέτες τα τελευταία χρόνια. Ισχύς (strength): Μία σχέση ονομάζεται ισχυρή όταν η πιθανότητα εμφάνισης μιας νόσου είναι μεγάλη π.χ. Η πιθανότητα εμφάνισης του καρκίνου του πνεύμονα στους καπνιστές είναι μεγάλη και ανάλογη του αριθμού των τσιγάρων. Ειδικότητα (specificity): Μία σχέση ονομάζεται ειδική όταν η παρουσία του παράγοντα κινδύνου οδηγεί με μεγάλη πιθανότητα στην εμφάνιση μιας νόσου ενώ η απουσία του οδηγεί με μεγάλη πιθανότητα στην αποφυγή της εμφάνισής της. Μία ειδική σχέση εμφανίζεται αρκετά σπάνια διότι για παράδειγμα, η παρουσία του καπνίσματος μεγιστοποιεί την πιθανότητα του καρκίνου του πνεύμονα. Η απουσία του όμως δεν τη μηδενίζει. Όταν όμως διαπιστωθεί είναι ένα ισχυρότατο κριτήριο.

5 Χρονική Αλληλουχία (temporality): Υπάρχει όταν ο παράγοντας κινδύνου προϋπάρχει της νόσου π.χ. το κάπνισμα και ο καρκίνος του πνεύμονα. Δεν είναι πάντα προφανής η χρονική αλληλουχία, γιατί δεν είναι προφανής πάντα και ο χρόνος έναρξης μιας νόσου. Το παράδειγμα με το παθητικό κάπνισμα και τον καρκίνο του πνεύμονα είναι ενδεικτικό. Λογική Αλληλουχία (coherency): Για να υπάρχει σε μία σχέση δεν θα πρέπει να αντικρούει αποδεδειγμένες αλήθειες των φυσικών και βιολογικών επιστημών. Παρατήρηση Ο στόχος της παρατήρησης είναι να καταγράψει και να εξηγήσει την πραγματική συμπεριφορά, όχι την εικόνα που παρουσιάζεται από τα υποκείμενα ως πραγματική συμπεριφορά. Για παράδειγμα, ενδιαφέρει η διαπίστωση, πόσο καλά κατέχουν πράγματι τα άτομα μία συγκεκριμένη δεξιότητα (γνωστική, αισθητική, ηθική, κινητική), όχι πόσο καλά ισχυρίζονται ότι την κατέχουν. Οι πιο ανεπτυγμένες επιστήμες στηρίζονται σε σημαντικό βαθμό ή αποκλειστικά στα δεδομένα της παρατήρησης. Η παρατήρηση δεν έχει στις Κοινωνικές Επιστήμες την ίδια σημασία που έχει στις Φυσικές Επιστήμες. Για παράδειγμα η ανθρώπινη συμπεριφορά που είναι σύνθετη, υπεισέρχεται και η διάσταση του χρόνου όχι μόνο διότι οι προηγούμενες εμπειρίες καθορίζουν την αντίληψη των αντικειμένων του παρόντος περιβάλλοντος αυτό συμβαίνει και στις Φυσικές Επιστήμες αλλά και με την έννοια ότι σχέδια για μελλοντική δράση, όπως και προγνώσεις επηρεάζουν τη συμπεριφορά των ατόμων στο παρόν. Στην πράξη εφαρμόζεται συχνά ως «παρατήρηση» ένα αδιευκρίνιστο κράμα μεθόδων που εμπεριέχει στοιχεία ελεύθερης παρατήρησης, μη-δομημένης συνέντευξης και πειραματικής μεθόδου. Η πρώτη βασική διάκριση είναι ανάμεσα στη δομημένη και στη μη-δομημένη (ή λιγότερο δομημένη, ή ελεύθερη) παρατήρηση. Η διαφορά έγκειται στη χρήση ενός πλαισίου κατηγοριών παρατήρησης, που χαρακτηρίζεται ως «δομημένο όργανο παρατήρησης», το οποίο εφαρμόζεται στην δομημένη παρατήρηση και το οποίο απουσιάζει στις λιγότερο δομημένες μορφές παρατήρησης. Αντί αυτού χρησιμοποιείται κάποιος χαλαρός οδηγός παρατήρησης. Επιπλέον ο Παρατηρητής και ερευνητής, στην δομημένη παρατήρηση, δεν είναι κατά κανόνα το ίδιο πρόσωπο. Υπάρχουν δε, σημαντικές δυνατότητες ελέγχου της συμπεριφοράς του παρατηρητή, ενώ συνηθέστερα δεν είναι συμμετοχική. Αντίθετα στη μη-δομημένη παρατήρηση παρατηρητής και ερευνητής είναι κατά κανόνα το ίδιο πρόσωπο. Δεν υπάρχουν σημαντικές δυνατότητες ελέγχου της συμπεριφοράς του παρατηρητή, ενώ συνήθως είναι συμμετοχική.

6 Επίσης στη δομημένη έχουμε ένα συστηματικό πλαίσιο διαστάσεων συμπεριφοράς, που συνάγεται από μία θεωρία, ενώ στη μη-δομημένη ένα οδηγό ή σχέδιο παρατήρησης με κάποιες κατευθυντήριες γραμμές. Τέλος η δομημένη παρατήρηση είναι κατάλληλη για τον έλεγχο υποθέσεων, έχει δε, σημαντικές δυνατότητες ποσοτικοποίησης και ελέγχου της αξιοπιστίας των δεδομένων. Αντιθέτως, στη μη-δομημένη παρατήρηση δεν υπάρχει δυνατότητα ελέγχου υποθέσεων, ενώ οι δυνατότητες ποσοτικοποίησης και ελέγχου της αξιοπιστίας των δεδομένων είναι πολύ περιορισμένες. Είναι όμως καταλληλότερη για τη φάση της διερεύνησης. Αν θα θέλαμε να ενδοσκοπήσουμε επιπλέον στη διάκριση των παρατηρήσεων θα μπορούσαμε να πούμε ότι και για την δομημένη αλλά και για την μη-δομημένη έχουμε μία επιπλέον διάκριση της συμμετοχικής παρατήρησης και της μησυμμετοχικής. Με τη σειρά τους μπορούν να διακριθούν σε φανερή παρατήρηση και συγκεκαλυμμένη. Στη μεν συμμετοχική παρατήρηση έχουμε στην συμμετοχή του ερευνητή στα φαινόμενα που θέλει να παρατηρήσει, ενώ στη μη-συμμετοχική δεν συμμετέχει. Στη φανερή παρατήρηση τα υποκείμενα άτομα γνωρίζουν ότι τους παρατηρεί και καταγράφει ενώ στην συγκεκαλυμμένη όχι. Από όλους αυτούς τους συνδυασμούς οι πιο συνηθισμένες περιπτώσεις είναι οι κάτωθι: Δομημένη μη-συμμετοχική φανερή: Στην περίπτωση αυτή τα υποκείμενα παρατηρούνται κατά κανόνα σε συνθήκες εργαστηρίου και γνωρίζουν ότι παρατηρούνται. Δομημένη μη-συμμετοχική συγκεκαλυμμένη: Στην περίπτωση αυτή τα υποκείμενα παρατηρούνται κατά κανόνα σε συνθήκες εργαστηρίου αλλά δεν γνωρίζουν ότι παρατηρούνται. Μη-δομημένη συμμετοχική φανερή: Στην περίπτωση αυτή τα υποκείμενα παρατηρούνται κατά κανόνα σε «φυσικές» συνθήκες του κοινωνικού πεδίου και γνωρίζουν ότι παρατηρούνται από τον ερευνητή, ο οποίος συμμετέχει συγχρόνως στην κοινωνική δράση. Μη-δομημένη συμμετοχική συγκεκαλυμμένη: Στην περίπτωση αυτή τα υποκείμενα παρατηρούνται κατά κανόνα σε «φυσικές» συνθήκες του κοινωνικού πεδίου, αλλά δεν γνωρίζουν ότι παρατηρούνται από τον ερευνητή, ο οποίος έχει αναλάβει κάποιο ρόλο στο κοινωνικό πλαίσιο, ώστε αποκρύβει έτσι την πραγματική του ιδιότητα ως ερευνητής. Είπαμε ότι στόχος της παρατήρησης είναι να καταγράψει και να εξηγήσει την πραγματική συμπεριφορά. Για τον λόγο αυτό η δομημένη παρατήρηση χαρακτηρίζεται από την εφαρμογή ενός δομημένου οργάνου παρατήρησης, ενός πλαισίου κατηγοριών συμπεριφοράς δηλαδή, το οποίο ορίζει τι θα παρατηρηθεί και πώς, το οποίο περιέχει:

7 1) Τις κατηγορίες, οι οποίες ορίζουν τις διαστάσεις της συμπεριφοράς των αλληλεπιδρώντων ατόμων, οι οποίες πρόκειται να καταγραφούν. Μια κατηγορία μπορεί, για παράδειγμα να αναφέρεται στη διάσταση «συνεργασία», μια άλλη στη διάσταση «ανταγωνισμός» κοκ. Έτσι κάθε δράση ή αντίδραση ενός μέλους της ομάδας που εκφράζει θετικά ή αρνητικά συνεργασία ή ανταγωνισμό με κάποιο ή κάποια άλλα μέλη της ομάδας καταγράφεται με θετικό ή αρνητικό πρόσημο στην αντίστοιχη κατηγορία και καταχωρείται στο άτομο που εμφάνισε αυτή τη συμπεριφορά. 2) Κανόνες για τη σαφή ένταξη των πράξεων, δράσεων και αντιδράσεων των ατόμων σε μία συγκεκριμένη κατηγορία και όχι σε κάποια άλλη. 3) Παραδείγματα που εξηγούν την εφαρμογή των κανόνων. 4) Ένα σύστημα συμβόλων, με τα οποία κωδικοποιούνται οι διαστάσεις της συμπεριφοράς, ώστε να μπορούν να καταγραφούν αποτελεσματικά στη φυσική ροή της συμπεριφοράς, η οποία απαιτεί από πλευράς του παρατηρητή γρήγορες αντιδράσεις. 5) Εκτός από τα παραπάνω, το δομημένο όργανο παρατήρησης ορίζει την μονάδα παρατήρησης. Το πρόβλημα εδώ έγκειται στο γεγονός ότι η συμπεριφορά διαδραματίζεται σε μία συνεχή ροή, ώστε ο ορισμός διακριτών μονάδων συνεπάγεται πάντα μία σχετική αυθαιρεσία. Ο Robert Bales, ο οποίος ήταν ένας από τους πρώτους κοινωνιολόγους, οι οποίοι εφάρμοσαν συστηματικά τη μέθοδο της παρατήρησης, όρισε ως μονάδα την «μικρότερη ενότητα της συμπεριφοράς (η οποία αντιστοιχεί στον ορισμό μιας κατηγορίας και) έχει ένα πλήρες νόημα, ώστε μπορεί να κατανοηθεί από τον παρατηρητή, ή η οποία προκαλεί στο άλλο άτομο μία ορισμένη αντίδραση». Ο ορισμός το Bales με βάση το ουσιαστικό κριτήριο του νοήματος είναι προτιμότερος από τον ορισμό μονάδων με εξωτερικά χρονικά κριτήρια (π.χ. παρατήρηση λίγων λεπτών κατ επανάληψη, ανά διαστήματα). Οποιαδήποτε όμως κατηγορία παρατήρησης και να εφαρμόζουμε θα πρέπει να εφαρμόζουμε κάποιους κανόνες παρατήρησης και καταγραφής, που με τη σειρά τους θα αποτελέσουν αξιόπιστα κριτήρια αρτιότητας παρατήρησης. Αυτοί είναι: α) Η κάθε κατηγορία πρέπει να αναφέρεται σε μία και μόνη διάσταση της συμπεριφοράς. β) Οι κατηγορίες πρέπει να έχουν σαφή όρια και να αλληλοαποκλείονται, μεταξύ τους, ώστε συμπεριφορά να καταγράφεται χωρίς ασάφειες σε μία και μόνο κατηγορία. γ) Το σύστημα των κατηγοριών πρέπει να είναι πλήρες, να καλύπτει δηλαδή όλο το εύρος της συμπεριφοράς, ώστε να μη μένουν «υπόλοιπα» μη εντάξιμης σε κατηγορίες συμπεριφοράς.

8 δ) Οι κατηγορίες πρέπει να είναι συγκεκριμένες, ώστε να μπορούν να ταξινομηθούν στην κάθε μία οι αντίστοιχες συμπεριφορές, χωρίς να δημιουργούνται απορείς και αμηχανία. ε) Ο αριθμός των κατηγοριών πρέπει να είναι περιορισμένος, ώστε να είναι δυνατό να εργαστούν στην πράξη οι ερευνητές. στ) Οι κατηγορίες δεν πρέπει να διατυπώνονται ευκαιριακά «ad hoc» αλλά να συνάγονται από το θεωρητικό πλαίσιο των κατηγοριών μιας θεωρίας. Κάποιες αδυναμίες της μεθόδου να εντοπιστούν στο γεγονός ότι μπορεί να υπάρξει ελλιπής εξάσκηση του ερευνητή, ότι μερικές συμπεριφορές δεν μπορούν να αναλυθούν λεπτομερώς από τις φόρμες παρατήρησης, ότι η παρουσία του παρατηρητή (φανερή παρατήρηση) επηρεάζει τους συμμετέχοντες ή ότι μπορεί να απαιτηθούν περισσότεροι του ενός παρατηρητές. Γενικότερα όμως απαιτούνται, όπως σε κάθε άλλη περίπτωση περιγραφικής έρευνας, πολλοί συμμετέχοντες και πολλές παρατηρήσεις ανά άτομο ώστε να διασφαλιστεί η εσωτερική και εξωτερική εγκυρότητα.