ENΔO-OMAΔIKEΣ KAI ΔI-OMAΔIKEΣ ΔIAΔIKAΣIEΣ

Transcript

1 ENΔO-OMAΔIKEΣ KAI ΔI-OMAΔIKEΣ ΔIAΔIKAΣIEΣ K E º A A I O 2 TΙ ΕΊΝΑΙ ΟΙ ΟΜΆΔΕς; ΠΏς ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΎΝ ΚΑΙ ΠΏς ΑΠΟΔΊΔΟΥΝ; Πώς παίρνονται οι ομαδικές αποφάσεις; Πώς επηρεαζ μαστε απ τους άλλους; Πώς διαμορφώνονται οι σχέσεις μεταξ ομάδων και τι επηρεάζει τη μορφή αυτών των σχέσεων (π.χ. στερε τυπα, προκατάληψη); Πώς βελτιώνονται οι δι-ομαδικές σχέσεις; Αυτά είναι μερικά ουσιαστικά ερωτήματα που έχει διερευνήσει η Κοινωνική Ψυχολογία, και στα οποία θα επικεντρωθο με σ αυτ το Kεφάλαιο. Οι κοινωνικές ομάδες παίζουν πολ σημαντικ ρ λο στη ζωή μας. λοι ανήκουμε σε κάποιες ομάδες. Για παράδειγμα, ανήκουμε στην οικογένειά μας, στην ομάδα των φίλων μας, στην ομάδα των συμφοιτητών ή των συναδέλφων μας κλπ. Οι ομάδες στις οποίες ανήκουμε διαμορφώνουν την κοινωνική μας ζωή, αλλά συχνά και οι ομάδες στις οποίες δεν ανήκουμε (π.χ. η κυβέρνηση, οι εξεταστικές επιτροπές κλπ.) επηρεάζουν σημαντικές ψεις της ζωής μας. Τίθεται μως το ερώτημα αν οποιοδήποτε σ νολο ατ μων (π.χ. οι θεατές μιας θεατρικής παράστασης ή οι επιβάτες εν ς λεωφορείου) αποτελεί ομάδα. I. È ÈÎ Û Â ÛÙËÓ OÌ Υπάρχουν πάρα πολλοί ορισμοί για το τι είναι ομάδα, σχεδ ν τ σοι σοι και οι ερευνητές που αχολο νται με τις κοινωνικές ομάδες. Σ μφωνα με τον αρκετά συνοπτικ ορισμ του Forsyth (1983), ομάδα είναι «δ ο ή περισσ τερα άτομα που επηρεάζουν το ένα το άλλο μέσω της κοινωνικής αλληλεπίδρασης» (σ. 81). Οι Johnson και Johnson (1987) δίνουν έναν πληρέστερο ορισμ της ομάδας, σ μφωνα με τον οποίο «μια ομάδα είναι δ ο ή περισσ τερα άτομα που αλληλεπιδρο ν πρ σωπο με πρ σωπο, που το καθένα έχει συνείδηση τι είναι μέλος της ομάδας, που το καθένα έχει συνείδηση των άλλων που ανήκουν στην ομάδα, και που το καθένα έχει συνείδηση της θετικής τους αλληλεξάρτησης, καθώς επιδιώκουν να εκπληρώσουν αμοιβαίους 1. OÚÈÛÌfi Î È X Ú ÎÙËÚÈÛÙÈÎ ÙË OÌ 63

2 KÔÈÓˆÓÈÎË æ ÔÏÔÁÈ στ χους» (σ. 8). Είναι φανερ απ αυτ τον ορισμ τι οι μαθητές μιας σχολικής τάξης αποτελο ν ομάδα, ενώ οι επιβάτες εν ς λεωφορείου δεν αποτελο ν ομάδα. μως οι ομάδες δεν είναι λες ίδιες. Σ μφωνα με τους Baron, Kerr και Miller (1992), οι ομάδες διαφέρουν ως προς κάποιες διαστάσεις, που ταυτ χρονα αποτελο ν και τα χαρακτηριστικά της κάθε συγκεκριμένης ομάδας. Οι διαστάσεις αυτές είναι: το μέγεθος της ομάδας. Υπάρχουν μεγάλες ομάδες (π.χ. τα μέλη εν ς επαγγελματικο συλλ γου) και μικρές ομάδες (π.χ. μια ομάδα φίλων). Είναι προφανές τι το μέγεθος της ομάδας επηρεάζει την επικοινωνία μεταξ των μελών. Στις μεγάλες ομάδες κάθε μέλος δεν είναι δυνατ ν να έχει προσωπική επικοινωνία με λα τα άλλα μέλη η διάρκεια «ζωής» της ομάδας. Υπάρχουν ομάδες που έχουν μικρή διάρκεια «ζωής», πως για παράδειγμα ένα σώμα εν ρκων, και ομάδες με σχετικά μεγάλη διάρκεια, πως για παράδειγμα η οικογένεια η δομή της ομάδας.ο ρος «δομή» αναφέρεται στον τρ πο οργάνωσης της ομάδας, δηλαδή στους ρ λους των μελών που σχετίζονται με την κοινωνική θέση που έχουν στην ομάδα, στους κοινωνικο ς καν νες που διέπουν τη συμπεριφορά των μελών, στον τρ πο επικοινωνίας μεταξ των μελών και στη συνοχή της ομάδας. Υπάρχουν ομάδες με υψηλ βαθμ δομής (π.χ. το διοικητικ συμβο λιο μιας εταιρείας) και ομάδες με εντελώς χαλαρή δομή (π.χ. μια ομάδα φίλων) το στάδιο εξέλιξης που βρίσκεται η ομάδα. Στη διάρκεια της ζωής τους οι ομάδες περνο ν απ διάφορα στάδια εξέλιξης. Σ μφωνα με τους Tuckman και Jensen (1977), κατά το στάδιο της διαμ ρφωσης τα μέλη προσπαθο ν να μάθουν περισσ τερα πράγματα για την ομάδα, και είναι συγκρατημένα γιατί θέλουν να γίνουν αποδεκτά. ταν τα μέλη εξασφαλίσουν την αποδοχή, η ομάδα περνά το θυελλώδες στάδιο, δηλαδή μια φάση σ γκρουσης απ ψεων και επίλυσης διαφορών μεταξ των μελών. Πολλές ομάδες δεν ξεπερνο ν αυτ το στάδιο και διαλ ονται πριν φτάσουν στο επ μενο στάδιο, το κανονιστικ, που ξεκαθαρίζουν οι ρ λοι, διαμορφώνονται συναινετικά οι καν νες που διέπουν τη συμπεριφορά των μελών και αυξάνει η συνοχή της ομάδας. Ακολουθεί το στάδιο της απ δοσης, που η ομάδα, με σαφώς διαμορφωμένη δομή και απαλλαγμένη απ συγκρο σεις, μπορεί να αφοσιωθεί στην επίτευξη των στ χων της. Τέλος, η ομάδα περνά μια φάση αποσυγκρ τησης, που οι Tuckman και Jensen (1977) ονομάζουν στάδιο διακοπής των εργασιών. Αυτ το στάδιο χαρακτηρίζεται απ μείωση των δραστηριοτήτων της ομάδας και έλλειψη νέων στ χων. Επομένως, οι ομάδες διαφέρουν ως προς το στάδιο εξέ- 64

3 KÂÊ Ï ÈÔ 2Ô: Ó Ô-ÔÌ ÈÎÂÛ Î È È-ÔÌ ÈÎÂÛ È ÈÎ ÛÈÂÛ λιξης στο οποίο βρίσκονται, αλλά και ως προς το γεγον ς τι δεν περνο ν απαραίτητα λες οι ομάδες απ λα τα στάδια. πως επισημαίνουν οι Hogg και Vaughan (1995), η απάντηση σ αυτ το ερώτημα δεν είναι απλή. Πρώτα απ λα, οι ομάδες στις οποίες ανήκουμε δεν είναι πάντα δική μας επιλογή. Για παράδειγμα, δεν μπορο με να επιλέξουμε το φ λο, την εθνικ τητα ή την οικογένειά μας. μως έχουμε κάποια επιλογή ως προς την επαγγελματική ομάδα ή το πολιτικ κ μμα στο οποίο ανήκουμε, αν και η επιλογή μας περιορίζεται σημαντικά απ διάφορους κοινωνικο ς και δομικο ς παράγοντες. Σαφώς μως μπορο με να επιλέξουμε τους φίλους μας, πως μπορο με να επιλέξουμε αν θα ανήκουμε στον πολιτιστικ σ λλογο της π λης μας ή στην τοπική ομάδα υποστηρικτών μιας ποδοσφαιρικής ομάδας. Υπάρχουν πολλές θεωρητικές απ ψεις για τους λ γους που οι ομάδες παίζουν τ σο σημαντικ ρ λο στη ζωή μας. Σ μφωνα με τη θεωρία της κοινωνικής μάθησης, επειδή η κοινωνικοποίηση ξεκινά στο πλαίσιο της οικογένειας και συνεχίζεται στο πλαίσιο του σχολείου, τα άτομα μαθαίνουν να στρέφονται στις ομάδες για βοήθεια, αγάπη, προστασία, ασφάλεια, φιλία, ψυχαγωγία κλπ. (Baron et al., 1992 Hogg & Vaughan, 1995). Σ μφωνα με τη θεωρία της κοινωνικής σ γκρισης (Festinger, 1954), οι απ ψεις και οι ικαν τητες των μελών μιας ομάδας στην οποία ανήκουμε λειτουργο ν ως μέτρο σ γκρισης για την ορθ τητα της δικής μας άποψης ή για το επίπεδο των ικανοτήτων μας, και αυτ αποτελεί κίνητρο για να γίνουμε μέλη διαφ ρων ομάδων (Baron et al., 1992). Τέλος, σ μφωνα με τη θεωρία της κοινωνικής ταυτ τητας (Tajfel & Turner, 1979), ανήκουμε σε ομάδες που μας βοηθο ν να αποκτήσουμε θετική κοινωνική ταυτ τητα (π.χ. σε ομάδες που έχουν υψηλή θέση και αξιολογο νται θετικά). 2. È Ù Ó ÎÔ Ì Û OÌ Â ; Πώς επηρεάζεται η απ δοση εν ς ατ μου στην εκτέλεση εν ς έργου απ την παρουσία άλλων ατ μων; Πώς αποδίδουν τα άτομα ταν εργάζονται μεμονωμένα και ταν εργάζονται ως μέλη μιας ομάδας για την εκτέλεση εν ς έργου; Τελικά, είναι πιο αποδοτικά τα άτομα ή οι ομάδες; Αυτά τα ερωτήματα έχουν απασχολήσει τους ερευνητές που μελετο ν την απ δοση στην ομάδα. 3. H Aapplefi ÔÛË ÛÙËÓ OÌ Φανταστείτε τι πάτε για μπάνιο και θέλετε να φουσκώσετε το θαλάσσιο στρώμα. Π τε θα φουσκώσετε το στρώμα πιο γρήγορα, αν το κάνετε μ νοι σας ή αν το κάνετε παρουσία άλλων ατ μων; Ο πρώτος KÔÈÓˆÓÈÎ È ÎfiÏ ÓÛË 5 EÈÛ ÁˆÁ ÛÙËÓ æ ÔÏÔÁ Ù. B : KÔÈÓˆÓÈÎ æ ÔÏÔÁ, KÏÈÓÈÎ æ ÔÏÔÁ 65

4 KÔÈÓˆÓÈÎË æ ÔÏÔÁÈ που διερε νησε το παραπάνω ερώτημα ήταν ο Norman Triplett το 1898, σε ένα πείραμα που απ πολλο ς θεωρείται ως το πρώτο πείραμα στην ιστορία της Kοινωνικής Ψυχολογίας. Ο Triplett υπέθεσε τι ο ανταγωνισμ ς βελτιώνει την απ δοση σε κινητικά έργα, στηριζ μενος στην παρατήρηση τι οι ποδηλάτες έτρεχαν πιο γρήγορα σε κανονικο ς αγώνες, πιο αργά ταν έτρεχαν σε προπ νηση συνοδευ μενοι απ άλλους ποδηλάτες που απλώς τους έδιναν ρυθμ, και ακ μη πιο αργά ταν έτρεχαν μ νοι τους. Για να ελέγξει την υπ θεσή του, έβαλε κάποια παιδιά, μ να τους ή σε ζευγάρια, να τυλίγουν μια πετονιά σο πιο γρήγορα μπορο σαν, και βρήκε τι τα παιδιά είχαν γενικά καλ τερη απ δοση στη συνθήκη ανταγωνισμο. Η θετική επίδραση που έχει στην απ δοση εν ς ατ μου η παρουσία άλλων, που είτε κάνουν το ίδιο πράγμα είτε είναι απλοί θεατές, ονομάστηκε απ τον Floyd Allport (1920) κοινωνική διευκ λυνση. Ακολο θησε πλήθος ερευνών των οποίων τα ευρήματα επιβεβαίωσαν το φαιν μενο της κοινωνικής διευκ λυνσης, αλλά υπήρξαν και έρευνες που έδειξαν τι η παρουσία άλλων δυσχεραίνει την απ δοση του ατ μου, δηλαδή διαπίστωσαν το φαιν μενο της κοινωνικής παρεμπ δισης. Για παράδειγμα, ο Pessin (1933) βρήκε τι τα υποκείμενα χρειάζονταν λιγ τερες προσπάθειες για να μάθουν μια λίστα συλλαβών χωρίς ν ημα ταν η μάθηση γιν ταν ατομικά, παρά μπροστά σε ακροατήριο. ταν μως έπρεπε να ανακαλέσουν τις συλλαβές που είχαν μάθει, τα υποκείμενα απέδιδαν περισσ τερο μπροστά σε ακροατήριο. Τα αντιφατικά αυτά αποτελέσματα δημιο ργησαν αρκετή σ γχυση, και το ερευνητικ ενδιαφέρον πάνω στο θέμα της κοινωνικής διευκ λυνσης σχεδ ν σταμάτησε, μέχρι το 1965, που ο Zajonc παρουσίασε τη θεωρία των ορμών, σ μφωνα με την οποία τ σο η κοινωνική διευκ λυνση σο και η κοινωνική παρεμπ διση οφείλονται στη διέγερση που προκαλεί στο άτομο η παρουσία των άλλων. ταν ένα άτομο βρίσκεται σε κατάσταση διέγερσης, αυξάνεται η πιθαν τητα εμφάνισης των λεγ μενων κυρίαρχων αντιδράσεων, δηλαδή εκείνων των συμπεριφορών που είναι επικρατέστερες στο συμπεριφορικ ρεπερτ ριο του ατ μου. ταν το άτομο πρ κειται να εκτελέσει ένα έργο που το έχει μάθει καλά ή είναι ε κολο, τ τε η κυρίαρχη αντίδραση είναι συνήθως η σωστή συμπεριφορά. Αντίθετα, ταν το έργο είναι δ σκολο ή το άτομο δεν το έχει μάθει καλά, η κυρίαρχη αντίδραση είναι συνήθως κάποια λανθασμένη συμπεριφορά. Επομένως, η παρουσία άλλων, μέσω της διέγερσης που δημιουργεί στο άτομο, διευκολ νει την απ δοση σε έργα απλά ή καλά εκμαθημένα (κοινωνική διευκ λυνση), αλλά δυσχεραίνει την απ δοση σε έργα πολ πλοκα ή μη καλά εκμαθημένα (κοινωνική παρεμπ διση). Ο Zajonc έδωσε μάλι- 66

5 KÂÊ Ï ÈÔ 2Ô: Ó Ô-ÔÌ ÈÎÂÛ Î È È-ÔÌ ÈÎÂÛ È ÈÎ ÛÈÂÛ στα και μια πρακτική συμβουλή που στηρίζεται στο φαιν μενο της κοινωνικής διευκ λυνσης: ένας φοιτητής που προετοιμάζεται για εξετάσεις θα έχει τα καλ τερα δυνατά αποτελέσματα αν διαβάζει μ νος του, απομονωμένος απ κάθε εξωτερική επιρροή, και δίνει εξετάσεις μπροστά σε ακροατήριο, με την προϋπ θεση βέβαια τι έχει μάθει καλά την λη (βλ. Γεώργας, 1990, σ. 77). Εκτ ς απ τη θεωρία του Zajonc, έχουν προταθεί και άλλες θεωρητικές ερμηνείες για το φαιν μενο της κοινωνικής διευκ λυνσης/παρεμπ δισης. Ο Cottrell (1972) υποστήριξε τι η απλή παρουσία ακροατηρίου δεν είναι αρκετή για να προκαλέσει διέγερση στα άτομα, και πρ τεινε τι λοι γνωρίζουμε πως οι άλλοι πάντα μας αξιολογο ν και μας επαινο ν ή μας αποδοκιμάζουν ανάλογα με τη συμπεριφορά μας στο εκάστοτε πλαίσιο. Επομένως, ταν βρισκ μαστε μπροστά σε ακροατήριο, έχουμε το φ βο της αξιολ γησης, ο οποίος αποτελεί την πραγματική αιτία της διέγερσης με τις γνωστές συνέπειες. Πράγματι, οι Cottrell, Wack, Sekerak και Rittle (1968) έδειξαν τι ταν οι άλλοι απλώς παρίστανται με δεμένα τα μάτια, δεν εμφανίζεται το φαιν μενο της κοινωνικής διευκ λυνσης, γιατί τα υποκείμενα δεν νιώθουν το φ βο της αξιολ γησης μπροστά σ ένα τέτοιο ακροατήριο. Τέλος, η θεωρία περισπασμο -σ γκρουσης (Baron, 1986) υποστηρίζει τι η παρουσία άλλων αποτελεί πηγή περισπασμο, κι επομένως το άτομο που εκτελεί ένα έργο παρουσία ακροατηρίου αντιμετωπίζει μια σ γκρουση: αν πρέπει να προσέξει το έργο ή το ακροατήριο. Ο περισπασμ ς του ακροατηρίου επηρεάζει αρνητικά την απ δοση, αλλά ταυτ χρονα η σ γκρουση προκαλεί διέγερση. Ο περισπασμ ς, σε συνδυασμ με τη διέγερση που προκαλεί η σ γκρουση, οδηγεί σε κοινωνική παρεμπ διση ταν το έργο είναι πολ πλοκο, ενώ, ταν το έργο είναι απλ, η διέγερση βοηθά να ξεπεραστεί η αρνητική επίπτωση του περισπασμο κι εμφανίζεται το φαιν μενο της κοινωνικής διευκ λυνσης. Η κοινωνική διευκ λυνση ασχολείται με την απ δοση του ατ μου παρουσία άλλων. Τι συμβαίνει μως ταν μια ομάδα, δηλαδή άτομα που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση, εκτελο ν απ κοινο ένα έργο; Σ μφωνα με τον Steiner (1972, 1976), η απ δοση μιας ομάδας εξαρτάται απ τη φ ση το προς εκτέλεση έργου. Ο Steiner (βλ. Baron, Kerr & Miller, 1992 Γεώργας, 1990 Hogg & Vaughan, 1995 Wilke & Van Knippenberg, 1996) ταξιν μησε τα έργα με βάση τρεις διαστάσεις οι οποίες προκ πτουν απ την απάντηση που θα δώσει κανείς σε τρία ερωτήματα που αφορο ν τη φ ση του έργου: OÌ ÈÎ EÚÁ Û 67

6 KÔÈÓˆÓÈÎË æ ÔÏÔÁÈ 1. Το έργο είναι διαιρετ ή ενιαίο; Ένα διαιρετ έργο μπορεί να χωριστεί σε διάφορα τμήματα, τα οποία μπορο ν να ανατεθο ν σε διαφορετικά άτομα ή υποομάδες (π.χ. το ποδ σφαιρο), ενώ ένα ενιαίο έργο δεν επιδέχεται υποδιαίρεση (π.χ. το τράβηγμα εν ς σχοινιο ). 2. Είναι έργο μεγιστοποίησης ή βελτιστοποίησης; Σε ένα έργο μεγιστοποίησης το κριτήριο επιτυχίας είναι ποσοτικ, δηλαδή ο στ χος είναι να παραχθεί κάτι σε σο το δυνατ ν μεγαλ τερη ποσ τητα ή σε μικρ τερο χρ νο (π.χ., ο αριθμ ς ψαριών που θέλει να πιάσει ένα αλιευτικ σκάφος). Σε ένα έργο βελτιστοποίησης το κριτήριο επιτυχίας είναι ποιοτικ, δηλαδή ο στ χος είναι να δοθεί η καλ τερη λ ση (π.χ., η λ ση εν ς αινίγματος ή μαθηματικο προβλήματος). 3. Ποια είναι η σχέση μεταξ ατομικής συνεισφοράς και ομαδικο προϊ ντος; (α) ταν το ομαδικ προϊ ν προκ πτει απ το άθροισμα των ατομικών συνεισφορών, το έργο είναι αθροιστικ (π.χ., συσκευασία πακέτων σε γραμμή παραγωγής). (β) ταν το ομαδικ προϊ ν προκ πτει απ το μέσο ρο των ατομικών συνεισφορών, το έργο είναι αντισταθμιστικ (π.χ., η εκτίμηση του αριθμο φασολιών σ ένα δοχείο). (γ) ταν η ομάδα επιλέγει ως προϊ ν της μία (την καλ τερη) απ τις ατομικές συνεισφορές, το έργο είναι διαζευκτικ (π.χ., η επιλογή της καλ τερης προτειν μενης λ σης σε μια σπαζοκεφαλιά). (δ) ταν λα τα μέλη της ομάδας λειτουργο ν απ κοινο με τρ πο ώστε το προϊ ν της ομάδας να εξαρτάται απ την απ δοση του «χειρ τερου» (δηλαδή του λιγ τερο ικανο ) μέλους, το έργο είναι συζευκτικ (π.χ., η ομαδική ορειβασία). (ε) Τέλος, ταν η ομάδα είναι ελε θερη να επιλέξει τον τρ πο με τον οποίο θα προκ ψει το ομαδικ προϊ ν, δηλαδή το πώς θα συνδυαστο ν οι ατομικές συνεισφορές, το έργο χαρακτηρίζεται ως έργο διακριτικής ευχέρειας (π.χ., μια φοιτητική ομάδα αποφασίζει να συντάξει μια διαμαρτυρία). Κάθε έργο μπορεί να ταξινομηθεί με βάση τις τρεις διαστάσεις που πρ τεινε ο Steiner. Για παράδειγμα, η συναρμολ γηση εν ς ηλεκτρονικο υπολογιστή στη γραμμή παραγωγής είναι έργο διαιρετ, βελτιστοποίησης και συζευκτικ, η λ ση μιας σπαζοκεφαλιάς είναι έργο ενιαίο, βελτιστοποίησης και διαζευκτικ, και το τράβηγμα εν ς σχοινιο είναι έργο ενιαίο, μεγιστοποίησης και αθροιστικ. Ο Steiner 68

7 KÂÊ Ï ÈÔ 2Ô: Ó Ô-ÔÌ ÈÎÂÛ Î È È-ÔÌ ÈÎÂÛ È ÈÎ ÛÈÂÛ επίσης επεσήμανε τι η πραγματική απ δοση μιας ομάδας είναι σχεδ ν πάντα χαμηλ τερη απ τη δυνητική της απ δοση. Η δυνητική απ δοση μιας ομάδας εξαρτάται απ τους διαθέσιμους ανθρώπινους π ρους και τις απαιτήσεις το προς εκτέλεση έργου. Σ μφωνα με τον Steiner, η διαφορά μεταξ δυνητικής και πραγματικής απ δοσης οφείλεται σε διαδικαστικές απώλειες, και περιγράφεται απ την ακ λουθη εξίσωση: Πραγματική απ δοση = Δυνητική απ δοση Διαδικαστικές απώλειες Οι διαδικαστικές απώλειες μπορεί να οφείλονται σε απώλεια συντονισμο, δηλαδή σε έλλειψη σωστής οργάνωσης των ατομικών προσπαθειών, ή σε απώλεια κινήτρων, δηλαδή στη μη καταβολή ικανής προσπάθειας απ τα μέλη στο πλαίσιο της ομάδας. Είναι φανερ τι το ερώτημα αν οι ομάδες είναι πιο αποδοτικές απ τα άτομα δεν είναι καθ λου απλ, γιατί η απ δοση της ομάδας εξαρτάται απ τη φ ση του έργου και τις διαδικασίες στην ομάδα. μως η ταξιν μηση των έργων που πρ τεινε ο Steiner δίνει τη δυνατ τητα κάποιων προβλέψεων για την ομαδική σε σχέση με την ατομική απ δοση. Για παράδειγμα, σε αθροιστικά ή αντισταθμιστικά έργα είναι φανερ τι οι ομάδες είναι πιο αποδοτικές απ τα άτομα, ενώ σε διαζευκτικά έργα οι ομάδες είναι, στην καλ τερη περίπτωση, εξίσου καλές με το ικαν τερο μέλος τους. Επίσης, σ μφωνα με την εξίσωση του Steiner, η «χρυσή» συνταγή για μια αποδοτική ομάδα είναι τα μέλη να καταβάλλουν τη μέγιστη δυνατή προπάθεια και να διατηρο ν το συντονισμ των προσπαθειών τους. μως, πως δείχνει η καθημερινή εμπειρία αλλά και η επιστημονική έρευνα, ο καν νας αυτ ς δεν τηρείται. Σ τη διάρκεια της δεκαετίας του 1880, ο μηχανικ ς Ringelmann, καθηγητής στο Γαλλικ Εθνικ Ινστιτο το Αγρονομίας, έκανε μια σειρά πειραμάτων για να ερευνήσει την αποτελεσματικ τητα ανθρώπων, ζώων και μηχανών σε διάφορα γεωργικά έργα, τα οποία δημοσίευσε το Σε ένα απ αυτά τα πειράματα, ο Ringelmann μέτρησε τη δ ναμη που ασκο σαν τα υποκείμενα ταν τραβο σαν ένα σχοινί μ να τους ή σε ομάδες δ ο, τριών ή οκτώ ατ μων, και βρήκε τι η δ ναμη που ασκο σε κάθε άτομο μειων ταν σο μεγάλωνε το μέγεθος της ομάδας. Αυτ το ε ρημα ονομάστηκε φαιν μενο Ringelmann, και αποτελεί χαρακτηριστικ παράδειγμα μειωμένης πραγματικής απ δοσης της ομάδας σε σχέση με τη δυνητική της απ δοση, που οφείλεται σε απώλεια συντονισμο μεταξ των μελών της ομάδας ή/και σε KÔÈÓˆÓÈÎ TÂÌappleÂÏÈ («Ô Ê») 69

8 KÔÈÓˆÓÈÎË æ ÔÏÔÁÈ απώλεια κινήτρων των ατ μων που συνεισφέρουν στην εκτέλεση του ομαδικο έργου (Stroebe & Frey, 1982). Η μείωση της ατομικής προσπάθειας κατά την εκτέλεση εν ς συλλογικο έργου σε σχέση με την προσπάθεια που καταβάλλει το άτομο ταν δουλε ει μ νο του ονομάστηκε απ τους Latané, Williams και Harkins (1979) κοινωνική τεμπελιά (κοινώς λο φα). Οι Latané et al. (1979) ζήτησαν απ τα υποκείμενά τους να επευφημο ν ή να χειροκροτο ν σο πιο δυνατά μπορο σαν είτε μ να τους είτε σε ομάδες δ ο, τεσσάρων και έξι ατ μων, και βρήκαν τι η ατομική απ δοση σε ομάδες δ ο ατ μων μειων ταν κατά 29%, ενώ σε ομάδες των τεσσάρων και έξι ατ μων κατά 49% και 60% αντιστοίχως (Σχήμα 2.1). Είναι φανερ τι η ατομική απ δοση μειώνεται καθώς αυξάνει το μέγεθος της ομάδας, αλλά έχει παρατηρηθεί τι ενώ η πτώση της ατομικής απ δοσης είναι αρκετά μεγάλη ταν σε μια ομάδα δ ο ατ μων προστεθεί ένα τρίτο, ταν προστεθεί σε μια επταμελή ομάδα ένα ακ μη μέλος δεν παρατηρείται πια τ σο μεγάλη διαφορά στην πτώση της ατομικής απ δοσης. XHMA 2.1 Ú ÊÈÎ apple Ú ÛÙ ÛË ÙˆÓ appleôùâïâûì ÙˆÓ ÙÔ appleâèú Ì ÙÔ ÙˆÓ Latané, Williams Î È Harkins (1979) H H: Aapplefi SEARS, D.O., PEPLAU, L.A., & TAYLOR, S.E. (1991), Social Psychology (7Ë Î.). Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall. 70

9 KÂÊ Ï ÈÔ 2Ô: Ó Ô-ÔÌ ÈÎÂÛ Î È È-ÔÌ ÈÎÂÛ È ÈÎ ÛÈÂÛ Ο Geen (1991), έχοντας κάνει μια ανασκ πηση της σχετικής βιβλιογραφίας, εντοπίζει τρεις βασικές ερμηνείες για το φαιν μενο της κοινωνικής τεμπελιάς: (α) Δικαιοκατανομή της παραγωγής: Σ μφωνα με αυτή την ερμηνεία, τα άτομα ρυθμίζουν τη δική τους παραγωγή ανάλογα με τις αντιλήψεις τους σον αφορά την παραγωγή των άλλων, έτσι ώστε να ικανοποιείται το αίσθημα του δικαίου. Πιο συγκεκριμένα, τα άτομα αναμένουν τι τα άλλα μέλη της ομάδας θα λουφάρουν, οπ τε λουφάρουν και τα ίδια για να εξασφαλίσουν τη δικαιοκατανομή της συνεισφοράς σε σχέση με την απολαβή. (β) Ο φ βος της αξιολ γησης: Σ μφωνα με αυτή την άποψη, η φ ση του συλλογικο έργου καθιστά την ατομική συνεισφορά κάθε μέλους μη αναγνωρίσιμη, κι ταν ένα άτομο δεν έχει κίνητρο να προσπαθήσει, καλ πτεται πίσω απ την ανωνυμία που του προσφέρει η ομάδα. Κάτω απ συνθήκες που η ατομική συνεισφορά είναι αναγνωρίσιμη, το άτομο έχει το «φ βο» της αξιολ γησης, κι αυτ αποτελεί κίνητρο για να προσπαθήσει και να μη λουφάρει. (γ) Παραβολή με κριτήριο: Σ μφωνα με αυτή την άποψη, τα άτομα λουφάρουν ταν απουσιάζει κάποιο κριτήριο που να ορίζει π σο θα έπρεπε να αποδώσουν. Πράγματι, ταν δίνεται στα υποκείμενα κάποιο ρητ κριτήριο απ δοσης, η κοινωνική τεμπελιά εξαλείφεται (Szymanski & Harkins, 1987). Ένα ενδιαφέρον φαιν μενο σχετικ με την κοινωνική τεμπελιά είναι το φαιν μενο του «τζαμπατζή» (Kerr, 1983). Αυτ το φαιν μενο παρουσιάζεται ταν κάποια μέλη μιας ομάδας νομίζουν τι κάποιοι άλλοι θα εργαστο ν κι τι λοι (ακ μη κι αυτοί που δεν εργάστηκαν, δηλαδή οι «τζαμπατζήδες») θα απολα σουν τα οφέλη απ την εργασία τους. Το φαιν μενο αυτ είναι πολ διαδεδομένο σε,τι αφορά τη χρήση δημοσίων αγαθών. Για παράδειγμα, υπάρχουν κάποιοι που απολαμβάνουν δημ σια αγαθά, πως τη δωρεάν περίθαλψη και παιδεία, τους εθνικο ς δρ μους κλπ., χωρίς μως να συνεισφέρουν κάνοντας, για παράδειγμα, φοροδιαφυγή. Επίσης είναι γνωστ τι εκείνοι που δεν απεργο ν δεν έχουν κανένα ενδοιασμ να πάρουν σα κάποιοι άλλοι διεκδίκησαν και κέρδισαν απεργώντας. Ο Kerr (1983) παρατήρησε τι τα άτομα δεν καταβάλλουν προσπάθεια αν για κάποιο λ γο νομίζουν τι η συνεισφορά τους είναι επουσιώδης, δηλαδή αν πιστε ουν τι η ατομική τους προσπάθεια θα συνεισφέρει ελάχιστα στην επίτευξη του συλλογικο στ χου. Για παράδειγμα, αν κάποιος πιστε ει τι είτε πληρώσει είτε δεν πληρώσει τους φ ρους του το επίπεδο της παιδείας και της περίθαλψης θα μείνει το ίδιο, τ τε μπορεί να γίνει «τζαμπατζής». Τι συμβαίνει μως ταν κάποιος πι- 71

10 KÔÈÓˆÓÈÎË æ ÔÏÔÁÈ στε ει τι οι άλλοι είναι «τζαμπατζήδες»; Σ αυτή την περίπτωση εμφανίζεται το φαιν μενο του «κορ ιδου» (Kerr, 1983), δηλαδή μείωση της προσπάθειας απ την πλευρά αυτο που εργάζεται (δηλαδή του «κορ ιδου»), ώστε να ικανοποιηθεί το αίσθημα του δικαίου. Ένας τρ πος για να μειωθεί το φαιν μενο του τζαμπατζή και το συνακ λουθο φαιν μενο του κορ ιδου είναι να γίνει κατανοητ τι η ατομική συνεισφορά είναι πολ ουσιώδης, γιατί αν δε συνεισφέρει κανείς σ ένα συλλογικ έργο, τ τε λοι θα βρεθο ν σε πολ χειρ τερη μοίρα απ,τι θα ήταν αν λοι συνεισέφεραν. Ένα πολ αισι δοξο μήνυμα δίνουν κάποιες πρ σφατες έρευνες που έχουν δείξει τι τα άτομα δε μειώνουν πάντα την προσπάθειά τους ταν εκτελο ν ένα συλλογικ έργο, αλλά, αντίθετα, σε μερικές περιπτώσεις μπορεί να την αυξήσουν. Σε μια σειρά απ πειράματα, οι Williams και Karau (1991) βρήκαν τι τα υποκείμενα εργάζονταν πιο σκληρά ως μέλη μιας ομάδας απ,τι εργάζονταν ατομικά, ταν ανέμεναν τι η απ δοση των άλλων μελών θα ήταν χαμηλή και το έργο ήταν γι αυτά σημαντικ. Αυτ το φαιν μενο ονομάστηκε κοινωνική αναπλήρωση. Οι Williams, Karau και Bourgeois (1993, σ. 137) αναφέρουν το χαρακτηριστικ παράδειγμα μιας πολ καλής φοιτήτριας, που έπρεπε να εργαστεί με μια ομάδα συμφοιτητών της για να γράψουν μια ομαδική εργασία. Σ αυτές τις περιπτώσεις, ο βαθμ ς της εργασίας είναι ο ίδιος για λους τους συμμετέχοντες. H φοιτήτρια, συγκρατώντας με κ πο τα δάκρυά της, είπε στον καθηγητή της τι ήξερε πως θα έκανε λη τη δουλειά μ νη της, γιατί, θέλοντας να πάρει καλ βαθμ και γνωρίζοντας τι δεν μπορο σε να εμπιστευτεί τους συμφοιτητές της τι θα έκαναν τη δουλειά που τους αναλογεί, αλλά και επειδή δεν είχε εμπιστοσ νη στις ικαν τητές τους, δεν θα είχε άλλη επιλογή παρά να κάνει λη τη δουλειά μ νη της. Αυτ το παράδειγμα σίγουρα κάτι θυμίζει σε λους τους διδάσκοντες και διδασκ μενους, αλλά και σε σους έχουν λάβει μέρος στην εκτέλεση εν ς συλλογικο έργου και αναγκάστηκαν να κάνουν το μεγαλ τερο μέρος της δουλειάς γιατί η ποι τητα του τελικο προϊ ντος ήταν πολ σημαντική για τους ίδιους. Σ αυτ το σημείο σίγουρα θα αναρωτηθεί κάποιος αν η σ νθεση της ομάδας, απ την άποψη της ικαν τητας των μελών της, παίζει ρ λο στην απ δοσή της. Το φαιν μενο του Koehler (1926), που πρ σφατα διερευνήθηκε και επαληθε θηκε και απ τους Stroebe, Diehl και Abakoumkin (1996), δίνει μια απάντηση σ αυτ το ερώτημα. Το φαιν μενο αυτ συνίσταται στην παρατήρηση τι η ομαδική απ δοση εξαρτάται και απ τη σχετική ικαν τητα των μελών της ομάδας ως προς το έργο. Σε ομάδες ατ μων με μικρή διαφορά ικαν τητας, πα- 72

11 KÂÊ Ï ÈÔ 2Ô: Ó Ô-ÔÌ ÈÎÂÛ Î È È-ÔÌ ÈÎÂÛ È ÈÎ ÛÈÂÛ ρατηρείται η μέγιστη ομαδική απ δοση, η οποία υπερβαίνει και τη δυνητική απ δοση της ομάδας, ενώ, αντίθετα, σε ομάδες των οποίων τα μέλη είναι ισοδ ναμα ή έχουν μεγάλη διαφορά ικαν τητας, η ομαδική απ δοση είναι μειωμένη. Ας υποθέσουμε τι ο διευθυντής του τμήματος μάρκετινγκ μιας εταιρείας πρέπει να πάρει μια σημαντική απ φαση για ένα ριζοσπαστικ τρ πο προώθησης εν ς νέου προϊ ντος. Νομίζετε τι θα ήταν καλ τερα να πάρει την απ φαση μ νος του, ή να καλέσει λους τους υπε θυνους του τμήματος και να πάρουν μια συλλογική απ φαση; Η κοινή πεποίθηση είναι τι οι ομάδες παίρνουν «καλ τερες» ή «σοφ τερες» δηλαδή πιο συντηρητικές αποφάσεις απ τα άτομα. Αυτ ακριβώς πίστευαν και οι κοινωνικοί ψυχολ γοι πριν απ τις αρχές της δεκαετίας του μως, μια έρευνα του Stoner (1961) κλ νισε αυτή την πεποίθηση, κι έγινε αφορμή για μια σειρά ερευνών πάνω στο θέμα της λήψης αποφάσεων στην ομάδα. Ο Stoner παρουσίασε στα υποκείμενα μια σειρά απ υποθετικά σενάρια που ο πρωταγωνιστής αντιμετώπιζε κάποιο δίλημμα, δηλαδή έπρεπε να διαλέξει μεταξ δ ο εναλλακτικών λ σεων (π.χ. ποια δουλειά να επιλέξει), που η μία ήταν πολ επιθυμητή αλλά είχε μικρές πιθαν τητες επιτυχίας (ριψοκίνδυνη απ φαση), και η άλλη ήταν λιγ τερο επιθυμητή αλλά είχε μεγάλες πιθαν τητες επιτυχίας (συνετή απ φαση). Τα υποκείμενα έπρεπε να συμβουλέψουν τον πρωταγωνιστή τι να επιλέξει, δηλώνοντας τη χαμηλ τερη πιθαν τητα επιτυχίας της ριψοκίνδυνης εναλλακτικής λ σης (π.χ. 1 στις 10, 3 στις 10, 5 στις 10, 7 στις 10, 9 στις 10) που θα θεωρο σαν αποδεκτή για να συμβουλέψουν τον πρωταγωνιστή τι αξίζει να πάρει τη ριψοκίνδυνη απ φαση. Τα υποκείμενα έπρεπε αρχικά να κάνουν την προτασή τους ατομικά (προ-συναινετική φάση), μετά λα μαζί συζητο σαν το δίλημμα κι έπρεπε να κάνουν μια ομ φωνη πρ ταση (συναινετική φάση), και, τέλος, έπρεπε να ξανακάνουν τη δική τους ατομική πρ ταση (μετα-συναινετική φάση). Τα αποτελέσματα έδειξαν τι οι ομαδικές αποφάσεις της συναινετικής φάσης αλλά και οι ατομικές αποφάσεις (κατά μέσο ρο) της μετα-συναινετικής φάσης ήταν πιο ριψοκίνδυνες απ τις ατομικές αποφάσεις (κατά μέσο ρο) της προ-συναινετικής φάσης. Αυτ το φαιν μενο ονομάστηκε ριψοκίνδυνη αλλαγή. Ακολο θησε πληθώρα ερευνών για την επιβεβαίωση του φαινομένου της ριψοκίνδυνης αλλαγής, και κάποιες απ αυτές έδειξαν τι οι ομαδικές αποφάσεις δεν είναι πάντα πιο ριψοκίνδυνες απ τις ατομικές. Υπάρχουν περιπτώσεις που οι ομαδικές αποφάσεις είναι πιο 4. ÏÏÔÁÈÎ fiïˆûë 73

12 KÔÈÓˆÓÈÎË æ ÔÏÔÁÈ συνετές απ τις ατομικές (συνετή αλλαγή). Έτσι, έγινε φανερ τι «τ σο η ριψοκίνδυνη σο και η συνετή αλλαγή είναι ειδικές περιπτώσεις εν ς πιο γενικο φαινομένου» (Isenberg, 1986, σ. 1141) που ονομάστηκε συλλογική π λωση. Σ ένα κλασικ πείραμα, οι Moscovici και Zavalloni (1969), που εισήγαγαν τον ρο «συλλογική π λωση», έδειξαν τι η ομαδική συζήτηση μπορεί να επιφέρει π λωση των στάσεων των υποκειμένων. Η διαδικασία που ακολουθήθηκε σ αυτ το πείραμα ήταν ίδια με αυτή του Stoner. Αρχικά τα υποκείμενα εξέφραζαν ιδιωτικά τις στάσεις τους απέναντι σ ένα θέμα (το θέμα ήταν ο στρατηγ ς Ντε Γκολ στη μια συνθήκη και οι Αμερικανοί στην άλλη), μετά ακολουθο σε ομαδική συζήτηση με στ χο την επίτευξη ομ φωνης στάσης απέναντι στο θέμα, και, τέλος, τα υποκείμενα εξέφραζαν και πάλι ιδιωτικά τις στάσεις τους. Τα αποτελέσματα έδειξαν τι οι στάσεις απέναντι στο στρατηγ Ντε Γκολ που ήταν αρχικά θετικές έγιναν πιο θετικές μετά την ομαδική συζήτηση, ενώ οι στάσεις απέναντι στους Αμερικανο ς που ήταν αρχικά αρνητικές έγιναν πιο αρνητικές (Σχήμα 2.2). Επομένως, συλλογική π λωση είναι η τάση που έχουν οι ομάδες να παίρνουν μετά απ ομαδική συζήτηση πιο ακραίες θέσεις απ το μέσο ρο των ατομικών θέσεων των μελών τους, αλλά προς την κατε θυνση που ήδη τείνουν οι ατομικές θέσεις. Οι βασικές ερμηνείες για το φαιν μενο της συλλογικής π λωσης είναι οι εξής: (α) Κοινωνική σ γκριση - Κοινωνικές αξίες (Sanders & Baron, 1977): Αυτή η ερμηνεία στηρίζεται στη θεωρία της κοινωνικής σ γκρισης του Festinger (1954). Σ μφωνα μ αυτή τη θεωρία, οι άνθρω- XHMA 2.2 Ú ÊÈÎ apple Ú ÛÙ ÛË ÙˆÓ appleôùâïâûì ÙˆÓ ÙÔ appleâèú Ì ÙÔ ÙˆÓ Moscovici Î È Zavalloni (1969) H H: Aapplefi HEWSTONE, M., STROEBE, W., & STEPHENSON, G.M. (ÂappleÈÌ.) (1996), Introduction to Social Psychology (2Ë Î.). Oxford: Blackwell. 74

13 KÂÊ Ï ÈÔ 2Ô: Ó Ô-ÔÌ ÈÎÂÛ Î È È-ÔÌ ÈÎÂÛ È ÈÎ ÛÈÂÛ ποι έχουν την ανάγκη να αξιολογο ν τις απ ψεις και τις ικαν τητές τους, και γι αυτ τις συγκρίνουν με αυτές των άλλων. Παράλληλα μως οι άνθρωποι έχουν την ανάγκη να βλέπουν τους εαυτο ς τους αλλά και να τους παρουσιάζουν με κοινωνικά επιθυμητ τρ πο, δηλαδή σ μφωνα με τις κοινωνικές αξίες του περιβάλλοντ ς τους, και μάλιστα θέλουν να φαίνονται «καλ τεροι» ή «πιο σωστοί» απ τους άλλους. Σ μφωνα λοιπ ν μ αυτή την προσέγγιση, κατά τη διάρκεια της ομαδικής συζήτησης τα άτομα συνειδητοποιο ν τι κάποια άλλα μέλη της ομάδας έχουν θέσεις που είναι πιο κοντά στις κοινωνικά επιθυμητές αξίες απ τις δικές τους θέσεις, και, μη θέλοντας να «υστερο ν», πλειοδοτο ν και υιοθετο ν πιο «προχωρημένες» θέσεις προς την κοινωνικά επιθυμητή κατε θυνση. Το αποτέλεσμα αυτής της κοινωνικής σ γκρισης, που προφανώς βιώνουν λα τα μέλη της ομάδας, είναι η συλλογική π λωση. (β) Πληροφοριακή επιρροή - Πειστικά επιχειρήματα (Burnstein & Vinokur, 1977): Κατά τη διάρκεια της ομαδικής συζήτησης, το καθένα απ τα μέλη της ομάδας παρουσιάζει τα επιχειρήματά του και ακο ει τα επιχειρήματα των άλλων. Σε ομάδες των οποίων τα μέλη έχουν θέσεις που βρίσκονται προς την ίδια κατε θυνση, κάθε άτομο σίγουρα ακο ει επιχειρήματα που του είναι γνωστά, αλλά και επιχειρήματα που δεν τα είχε σκεφτεί. Σ μφωνα μ αυτή την προσέγγιση, αν κατά τη διάρκεια της συζήτησης τα μέλη της ομάδας εκτεθο ν σ έναν ικαν αριθμ επιχειρημάτων, που διαθέτουν αξιοπιστία και πρωτοτυπία, οι θέσεις των ατ μων θα ενισχυθο ν προς την κατε θυνση που υποστηρίζουν αυτά τα επιχειρήματα, δηλαδή θα επέλθει συλλογική π λωση. (γ) Θεωρία αυτο-κατηγοριοποίησης (Turner, 1991): Η νε τερη ερμηνευτική προσέγγιση του φαινομένου της συλλογικής π λωσης στηρίζεται στη θεωρία της αυτο-κατηγοριοποίησης (Turner, Hogg, Oakes, Reicher & Wetherell, 1987). Σ μφωνα με τη θεωρία της αυτοκατηγοριοποίησης, κάθε άνθρωπος ορίζει τον εαυτ του ως άτομο διαφορετικ απ τα άλλα, αλλά και ως μέλος κοινωνικών ομάδων διαφορετικών απ τις άλλες. ταν για οποιονδήποτε λ γο δοθεί έμφαση σε μια κοινωνική αυτο-κατηγοριοποίηση (π.χ., γίνει αισθητή η παρουσία μιας εξω-ομάδας), τα μέλη της ομάδας συγκεντρώνονται σ εκείνα τα στοιχεία (π.χ. στάσεις) που τα ενώνουν και παράλληλα τα διαφοροποιο ν απ τα μέλη της εξω-ομάδας, δηλαδή τα στοιχεία που αποτελο ν την πρ τυπη θέση της ομάδας. Σ μφωνα με τον Turner (1991), αυτή η πρ τυπη θέση «δεν είναι κατ ανάγκην εκείνη που μοιάζει περισσ τερο με τις άλλες ενδο-ομαδικές θέσεις (η μέση θέση, που κατά μέσο ρο είναι λιγ τερο διαφορετική απ τις άλλες ενδο-ομαδι- 75

14 KÔÈÓˆÓÈÎË æ ÔÏÔÁÈ κές θέσεις), γιατί μια λιγ τερο μοια θέση μπορεί να διαφέρει ακ μη περισσ τερο απ την αντιπαραβαλλ μενη εξω-ομάδα» (σ. 77). Πράγματι, αρκετές έρευνες έχουν δείξει τι η πρ τυπη θέση μιας ομάδας είναι πιο ακραία απ το μέσο ρο των ατομικών θέσεων των μελών της ομάδας. Επομένως, σ μφωνα μ αυτή την προσέγγιση, η συλλογική π λωση αντανακλά τη μετατ πιση των θέσεων των μελών μιας ομάδας προς την πρ τυπη θέση της ομάδας. Τα αποτελέσματα των ερευνών που έχουν γίνει για τη συγκριτική αξιολ γηση των δ ο πρώτων ερμηνειών που αφορο ν το φαιν μενο της συλλογικής π λωσης, τείνουν να υποστηρίζουν την προσέγγιση της πληροφοριακής επιρροής σε σχέση με την προσέγγιση της κοινωνικής σ γκρισης. Το πλεονέκτημα της ερμηνείας που στηρίζεται στη θεωρία της αυτο-κατηγοριοποίησης είναι το γεγον ς τι εμπεριέχει τις έννοιες της κοινωνικής σ γκρισης και της πληροφοριακής επιρροής (Turner, 1991), και επιπλέον ερμηνε ει το γεγον ς τι η συλλογική π λωση είναι μεγαλ τερη ταν γίνεται αισθητή η παρξη μιας εξω-ομάδας, ιδιαίτερα ταν αυτή είναι πολ διαφορετική απ την ενδο-ομάδα. 5. TÔ º ÈÓfiÌÂÓÔ Groupthink 76 Η λήψη ομαδικών αποφάσεων είναι μία σχεδ ν καθημερινή πρακτική. Οι οικογένειες παίρνουν ομαδικές αποφάσεις για διάφορα θέματα, οι σ λλογοι διδασκ ντων για εκπαιδευτικά θέματα, τα διοικητικά συμβο λια των εταιρειών για κάποια άλλα θέματα, και οι κυβερνητικές επιτροπές για κρατικά και εθνικά θέματα. Αυτές οι ομάδες συνήθως αποτελο νται απ άτομα που έχουν παρ μοιες θέσεις, κι έτσι υπάρχει μεγάλη πιθαν τητα οι θέσεις τους να υποστο ν συλλογική π λωση, με αποτέλεσμα τη λήψη ακραίων και καμιά φορά καταστροφικών ομαδικών αποφάσεων με εξαιρετικά σημαντικές επιπτώσεις. Ο Janis (1972) περιέγραψε και ανέλυσε λεπτομερώς κάποιες περιπτώσεις πολιτικών και στρατιωτικών αποφάσεων με μοιραίες συνέπειες. Το πλέον χαρακτηριστικ παράδειγμα είναι η απ φαση των ΗΠΑ να κάνουν απ βαση στον Κ λπο των Χοίρων στην Κο βα το Ο τ τε πρ εδρος Κένεντι και οι σ μβουλοί του αποφάσισαν να στείλουν έναν αριθμ εκπαιδευμένων Κουβανών εξορίστων να κάνουν απ βαση στην Κο βα με την υποστήριξη της αμερικανικής αεροπορίας. Η εισβολή απέτυχε παταγωδώς, και μέσα σε τρεις μέρες οι εισβολείς είχαν σκοτωθεί ή αιχμαλωτιστεί. Ο Janis θεώρησε τι αυτή και άλλες παρ μοιες αποφάσεις ήταν αποτέλεσμα μιας ακραίας μορφής συλλογικής π λωσης, που ον μασε Groupthink. «Ο ρος Groupthink αποτελεί νεολογισμ του Janis (1972) πάνω στο πρ τυ-

15 KÂÊ Ï ÈÔ 2Ô: Ó Ô-ÔÌ ÈÎÂÛ Î È È-ÔÌ ÈÎÂÛ È ÈÎ ÛÈÂÛ πο των ρων που χρησιμοποίησε ο ργουελ στο προφητικ βιβλίο του 1984» (Κάντας, 1995, σ. 27). Οι Janis και Mann (1977) περιέγραψαν τις συνθήκες που οδηγο ν στην εμφάνιση των συμπτωμάτων του Groupthink (βλ. Aldag & Fuller, 1993, σ. 535). Το φαιν μενο αυτ εμφανίζεται σε ομάδες με υψηλή συνοχή, που είναι ομοιογενείς και απομονωμένες απ εξωτερική πληροφ ρηση και επιρροές, που στερο νται διαδικαστικών καν νων για την αξιολ γηση των διαθέσιμων ή νέων πληροφοριών, που λειτουργο ν κάτω απ συνθήκες υψηλο άγχους και των οποίων ο ηγέτης δεν είναι αμερ ληπτος, αλλά προωθεί τις δικές του ιδέες. Κάτω απ τέτοιες συνθήκες εμφανίζονται τα συμπτώματα του Groupthink, που είναι τα εξής (βλ. Aldag & Fuller, 1993, σ. 535): (α) η ομάδα έχει την ψευδαίσθηση τι είναι άτρωτη (β) πιστε ει στην εγγενή ηθική της (γ) εμφανίζεται μια συλλογική εκλογίκευση των πράξεων που ευνοο ν την προτειν μενη λ ση, ενώ παράλληλα δεν λαμβάνονται υπ ψη οι πληροφορίες που αντικρο ουν την προτειν μενη λ ση (δ) η ομάδα έχει στερε τυπα για τα μέλη των αντιπάλων ομάδων (ε) εμφανίζεται στα μέλη μια τάση αυτο-λογοκρισίας (στ) η ομάδα έχει την ψευδαίσθηση της ομοφωνίας (ζ) δημιουργείται πίεση στους διαφωνο ντες και (η) εμφανίζονται αυτ κλητοι «φρουροί της σκέψης», που προφυλάσσουν την ομάδα απ πληροφορίες ενάντιες στην προτειν μενη λ ση. Οι συνέπειες του φαινομένου του Groupthink είναι μια σειρά απ συμπεριφορές που χαρακτηρίζουν τη λήψη λανθασμένων αποφάσεων (βλ. Aldag & Fuller, 1993, σ. 535): ατελής επισκ πηση των εναλλακτικών λ σεων, ατελής επισκ πηση των στ χων, έλλειψη επανεξέτασης της προτιμώμενης λ σης, έλλειψη επανεξέτασης των εναλλακτικών λ σεων που απορρίφθηκαν, ελλιπής αναζήτηση σχετικών πληροφοριών, επιλεκτική μονομέρεια στην επεξεργασία των πληροφοριών και έλλειψη ανάπτυξης εναλλακτικών στρατηγικών σχεδίων δράσης. Ο Janis (1972, 1982, 1989) προτείνει μια σειρά απ μέτρα που πρέπει να λαμβάνονται για την αποφυγή των λανθασμένων ομαδικών αποφάσεων που οφείλονται στο φαιν μενο του Groupthink, απ τα οποία τα κυρι τερα είναι τα εξής: Ο ηγέτης πρέπει να είναι αμερ ληπτος, και δεν πρέπει να εκφράζει εξαρχής την άποψή του. Επίσης πρέπει να ενθαρρ νει τα μέλη της ομάδας να εκφράζουν τις αντιρρήσεις και τις αμφιβολίες τους, και μάλιστα ίσως θα ήταν καλ να αναθέτει σε κάποιο ή κάποια απ τα μέλη να παίζουν το ρ λο του «δικηγ ρου του διαβ λου». Η παρουσία ανεξάρτητων εμπειρογνωμ νων που θα έδιναν τη δική τους άποψη κατά τη διάρκεια της ομαδικής συζήτησης, είναι πολ σημαντική. Αν η απ φαση αφορά μια κίνηση 77

16 KÔÈÓˆÓÈÎË æ ÔÏÔÁÈ προς έναν ανταγωνιστή, δεν πρέπει να υποτιμάται η ικαν τητα του ανταγωνιστή, αλλά να λαμβάνονται σοβαρά υπ ψη οι προθέσεις του. Τέλος, αφο έχει ληφθεί μια προκαταρκτική απ φαση, καλ θα ήταν να υπάρχει άλλη μια συνάντηση της ομάδας για την περαιτέρω αξιολ γηση της απ φασης. ÂÚ ÏË Ë ÌappleÂÚ ÛÌ Ù Σ το πρώτο μέρος αυτο του Kεφαλαίου ασχοληθήκαμε με τις διαδικασίες στην ομάδα. Δ θηκε ο ορισμ ς και περιγράφτηκαν τα χαρακτηριστικά της ομάδας. Επίσης έγινε αναφορά στις ανθρώπινες ανάγκες που καλ πτει η ομάδα. Κυρίως μως εξετάσαμε πώς επηρεάζει η παρουσία των άλλων την απ δοση εν ς ατ μου. Είδαμε λοιπ ν τι η παρουσία των άλλων άλλοτε διευκολ νει (κοινωνική διευκ λυνση) και άλλοτε δυσχεραίνει (κοινωνική παρεμπ διση) την απ δοση του ατ μου, ανάλογα με τη δυσκολία του έργου και το π σο καλά γνωρίζει το άτομο το έργο. Επίσης εξετάσαμε τους λ γους στους οποίους οφείλεται η μείωση της ατομικής προσπάθειας κατά την εκτέλεση εν ς συλλογικο έργου (κοινωνική τεμπελιά), αλλά και τις συνθήκες που οδηγο ν στην εξάλειψη αυτο του φαινομένου. Τα συμπεράσματα απ τη διερε νηση αυτών των φαινομένων μπορο ν να μας βοηθήσουν να ρυθμίσουμε τη δική μας απ δοση, αλλά και να κατανοήσουμε τους λ γους της αυξημένης ή μειωμένης απ δοσης των άλλων, ώστε να λάβουμε κάποια μέτρα σοι απ μας παίζουν συντονιστικ ρ λο σε ομάδες (π.χ. δάσκαλοι, διευθυντές προσωπικο, παραγωγής κλπ.). Επίσης εξετάσαμε πώς παίρνονται οι συλλογικές αποφάσεις και κάτω απ ποιες συνθήκες αυτές οι αποφάσεις μπορο ν να είναι τ σο ακραίες ώστε να έχουν καταστροφικές επιπτώσεις. Τα συμπεράσματα απ τη μελέτη των διαδικασιών που εμπλέκονται στη λήψη συλλογικών αποφάσεων έχουν οδηγήσει στη διαμ ρφωση κάποιων πρακτικών καν νων που διευκολ νουν τη λήψη σωστ τερων συλλογικών αποφάσεων. Αυτοί οι καν νες πρέπει να λαμβάνονται υπ ψη απ τις ομάδες που παίρνουν βαρ νουσες αποφάσεις (π.χ. κυβερνητικές επιτροπές), αλλά και απ εκείνες τις πιο οικείες ομάδες που παίρνουν πιο «καθημερινές» αποφάσεις (π.χ. οικογένειες, σ λλογοι διδασκ ντων κλπ.). II. KÔÈÓˆÓÈÎ EappleÈÚÚÔ 78 Τι είναι η κοινωνική επιρροή; Σ μφωνα με τον Turner (1991), ο ρος «κοινωνική επιρροή» αναφέρεται «στις διαδικασίες μέσω των οποίων οι άνθρωποι επηρεάζουν έμμεσα ή άμεσα τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις πράξεις των άλλων» (σ. 1). Ο Turner μως ( πως εξάλ-

17 KÂÊ Ï ÈÔ 2Ô: Ó Ô-ÔÌ ÈÎÂÛ Î È È-ÔÌ ÈÎÂÛ È ÈÎ ÛÈÂÛ λου και ο Van Avermaet, 1996) επισημαίνει τι αυτ ς ο ορισμ ς είναι τ σο ευρ ς που συμπίπτει με ολ κληρη την Kοινωνική Ψυχολογία, πως αυτή ορίζεται απ τον Gordon Allport (1968). Ένας ακριβέστερος ορισμ ς του περιεχομένου της κοινωνικής επιρροής προκ πτει απ τα θέματα που μελετο ν οι ερευνητές που ασχολο νται μ αυτήν. Έτσι, ο ρος «κοινωνική επιρροή» αναφέρεται «σε μια αλλαγή των κρίσεων, απ ψεων και στάσεων εν ς ατ μου που είναι αποτέλεσμα της έκθεσης στις κρίσεις, απ ψεις και στάσεις άλλων ατ μων» (Van Avermaet, 1996, σ. 488). Η συστηματική επιστημονική μελέτη της κοινωνικής επιρροής ξεκίνησε με την έρευνα του Sherif (1936) πάνω στο θέμα της ανάπτυξης των κοινωνικών καν νων. Ο Sherif ρισε τους κοινωνικο ς καν νες ως κριτήρια συμπεριφοράς (π.χ. συνήθειες, παραδ σεις, αξίες) που τυποποιο νται και καθιερώνονται μέσω της επαφής μεταξ των ατ μων (βλ. Turner, 1991, σ. 9). Σ μφωνα με τον Sherif, οι άνθρωποι, έχοντας την ανάγκη να νιώθουν σίγουροι γι αυτά που σκέφτονται και πράττουν, χρησιμοποιο ν τη συμπεριφορά των άλλων ως πλαίσιο αναφοράς. Αυτή η διαδικασία οδηγεί στην ανάπτυξη κοινά αποδεκτών κοινωνικών καν νων που υπαγορε ουν τι είναι σωστ και τι λάθος. ταν το άτομο έρχεται αντιμέτωπο με μια ασαφή πραγματικ τητα, για την οποία δεν έχει πλαίσιο αναφοράς, αισθάνεται αβεβαι τητα. Ο μ νος τρ πος για να εξαλειφθεί αυτή η αβεβαι τητα είναι η επαφή και η ανταλλαγή πληροφοριών με άλλα άτομα, ώστε να αναπτυχθεί ένας κοινωνικ ς καν νας που θα φέρει τάξη και σταθερ τητα στην κοινωνική πραγματικ τητα (βλ. Moscovici, 1985, σ. 348). Ο Sherif διερε νησε πειραματικά την ανάπτυξη των κοινωνικών καν νων χρησιμοποιώντας το αυτοκινητικ φαιν μενο, δηλαδή την οπτική πλάνη που παρατηρείται ταν μια στατική κηλίδα φωτ ς σ ένα σκοτειν δωμάτιο μοιάζει να μετακινείται. Τα υποκείμενα έπρεπε να εκτιμήσουν π σο «μετακινείται» η φωτεινή κηλίδα πράγμα δ σκολο, που κάνει τα υποκείμενα να νιώθουν αβεβαι τητα. Σε μια πειραματική συνθήκη, τα υποκείμενα έκαναν αρχικά τις εκτιμήσεις μ να τους και μετά σε ομάδες δ ο ή τριών ατ μων. Κατά την ατομική φάση, το κάθε υποκείμενο ανέπτυσσε μετά απ ορισμένες δοκιμές έναν προσωπικ καν να, δηλαδή οι εκτιμήσεις του κυμαίνονταν γ ρω απ ένα σχετικά σταθερ σημείο. Οι ομάδες που δημιουργήθηκαν για τη δε τερη φάση αποτελο νταν απ δ ο ή τρία υποκείμενα των οποίων οι προσωπικοί καν νες διέφεραν. Κατά την ομαδική αυτή φάση, οι εκτιμήσεις των υποκειμένων που εκφράζονταν δημ σια άρχισαν στα- 1. H AÓ appleù ÍË ÙˆÓ KÔÈÓˆÓÈÎÒÓ K ÓfiÓˆÓ 79

18 KÔÈÓˆÓÈÎË æ ÔÏÔÁÈ διακά να συγκλίνουν, μέχρις του εγκαθιδρ θηκε ένας κοινωνικ ς καν νας, δηλαδή μια κοινή ομαδική εκτίμηση που βρισκ ταν κοντά στο μέσο ρο των αρχικών ατομικών εκτιμήσεων. Τα υποκείμενα φαίνεται να είχαν εσωτερικε σει αυτ τον κοινωνικ καν να, γιατί ταν τους δ θηκε η ευκαιρία να κάνουν πάλι τις εκτιμήσεις τους ατομικά, δεν χρησιμοποίησαν τον αρχικ προσωπικ τους καν να, αλλά τον κοινωνικ καν να που ήταν αποτέλεσμα της κοινωνικής επιρροής των άλλων μελών της ομάδας. Σε μια άλλη συνθήκη, τα υποκείμενα έκαναν αρχικά τις εκτιμήσεις τους σε ομάδες δ ο ή τριών ατ μων και μετά μ να τους. Ο κοινωνικ ς καν νας εγκαθιδρ θηκε πιο γρήγορα σ αυτή τη συνθήκη, κι επίσης παρέμεινε ενεργ ς και κατά την ατομική φάση. Τα ευρήματα του Sherif δείχνουν τι «οι άνθρωποι επηρεάζονται ή συμμορφώνονται με τις κρίσεις των άλλων ταν το υπ κρίση ερέθισμα είναι ασαφές ή ταν νιώθουν αβέβαιοι για τη δική τους κρίση» (Van Avermaet, 1996, σ. 491). 2. H ÌÌfiÚʈÛË Η συμμ ρφωση αποτελεί μια ψη του φαινομένου της κοινωνικής επιρροής, και ορίζεται ως «μια αλλαγή συναισθημάτων, απ ψεων και συμπεριφοράς εν ς ατ μου που έρχεται ως αποτέλεσμα της άσκησης φυσικών ή συμβολικών πιέσεων απ έναν ηγέτη ή μια ομάδα» (Moscovici, 1985, σ. 376). Η πειραματική μελέτη της συμμ ρφωσης έχει συνδεθεί με τις έρευνες του Asch (1951, 1956). Με αφετηρία τα ευρήματα του Sherif, ο Asch έθεσε το εξής ερώτημα: Tι συμβαίνει ταν το υπ κρίση ερέθισμα δεν είναι ασαφές; Ο Asch υπέθεσε τι αν το ερέθισμα είναι σαφές, δηλαδή αφορά κάτι για το οποίο τα υποκείμενα νιώθουν σίγουρα για την κρίση τους, η ποια διαφωνία ή λανθασμένη εκτίμηση εκφραστεί απ τους άλλους δεν θα επηρεάσει τα υποκείμενα, τα οποία θα παραμείνουν ανεξάρτητα. Ο Asch έκανε μια σειρά απ πειράματα ακολουθώντας το κλασικ πλέον πειραματικ υπ δειγμα. Τα υποκείμενα ν μιζαν τι είχαν να κάνουν μ ένα απλ έργο οπτικής διάκρισης. Σε κάθε δοκιμή το ς έδειχναν μία γραμμή-πρ τυπο και τρεις γραμμές σ γκρισης διαφορετικο μήκους. Τα υποκείμενα έπρεπε να πουν ποια απ τις γραμμές σ γκρισης είχε το ίδιο μήκος με τη γραμμή-πρ τυπο. Τα υποκείμενα της πειραματικής συνθήκης εξετάζονταν σε ομάδες έξι έως εννιά ατ μων και έδιναν τις απαντήσεις τους δημ σια. μως στην πραγματικ τητα μ νο ένα άτομο ήταν ανυποψίαστο υποκείμενο, και ήταν καθισμένο με τέτοιο τρ πο ώστε να δίνει τις απαντήσεις του προτελευταίο. Τα άλλα μέλη της ομάδας ήταν συνεργοί του ερευνητή και έδιναν προκαθορισμένες και ομ φωνες απαντήσεις (Eικ να 2.1). Σε δώ- 80

19 KÂÊ Ï ÈÔ 2Ô: Ó Ô-ÔÌ ÈÎÂÛ Î È È-ÔÌ ÈÎÂÛ È ÈÎ ÛÈÂÛ EIKONA 2.1 ÂÈÚ Ì ÙÈÎ ÌÂÏ ÙË ÙË Û ÌÌfiÚʈÛË. Aapplefi ÙÔ appleâ Ú Ì ÙÔ Asch Tα έξι μέλη της ομάδας είναι συνεργοί του ερευνητή, ενώ ο άνδρας που απαντά προτελευταίος (ο δε τερος απ δεξιά) είναι ανυποψίαστο υποκείμενο. Eίναι φανερή η προσπάθειά του να δει καλ τερα το ερέθισμα (κάτω αριστερά) καθώς και η αμηχανία του ταν εκφράζει διαφωνία με την πλειοψηφία των συνεργών (κάτω δεξιά). H H: Aapplefi ATKINSON, R.L., ATKINSON, R.C., SMITH, E.E., BEM, D.J., & HILGARD, E.R. (1990), Introduction to Psychology (10Ë Î.). New York: Harcourt Brace Jovanovich, Publishers. 6 EÈÛ ÁˆÁ ÛÙËÓ æ ÔÏÔÁ Ù. B : KÔÈÓˆÓÈÎ æ ÔÏÔÁ, KÏÈÓÈÎ æ ÔÏÔÁ 81

20 KÔÈÓˆÓÈÎË æ ÔÏÔÁÈ δεκα απ τις δεκαοκτώ δοκιμές, οι συνεργοί έδιναν λανθασμένη απάντηση, ενώ έδιναν τη σωστή απάντηση σε έξι δοκιμές (στις δ ο πρώτες και σε άλλες τέσσερις που είχαν επιλεγεί τυχαία). Στη συνθήκη ελέγχου τα υποκείμενα απαντο σαν μ να τους. Τα αποτελέσματα έδειξαν τι τριανταπέντε απ τα τριανταεπτά υποκείμενα της συνθήκης ελέγχου δεν έκαναν κανένα λάθος (ένα υποκείμενο έκανε ένα λάθος και άλλο ένα υποκείμενο έκανε δ ο λάθη, δηλαδή τα λάθη ανέρχονταν σε 0,7%). μως τα αποτελέσματα της πειραματικής συνθήκης δεν ήταν ακριβώς πως ανέμενε ο Asch. Τα λάθη ήταν περίπου 35%. Αυτ δεν σημαίνει τι λα τα υποκείμενα έκαναν λάθη: 25% των υποκειμένων παρέμειναν ανεξάρτητα και δεν έκαναν κανένα λάθος, 28% των υποκειμένων έκαναν οκτώ ή περισσ τερα λάθη στις δώδεκα κρίσιμες δοκιμές, και τα υπ λοιπα υποκείμενα (δηλαδή σχεδ ν το 50%) έκαναν απ ένα έως επτά λάθη στις κρίσιμες δοκιμές. Μετά τη λήξη του πειράματος, λα τα υποκείμενα μίλησαν για την εμπειρία τους σε μια μετα-πειραματική συνέντευξη. Στην πλειοψηφία τους, τα υποκείμενα είχαν βιώσει μια γνωστική σ γκρουση, δηλαδή αβεβαι τητα για το ποιος έδινε τη σωστή και ποιος την εσφαλμένη απάντηση, και μια συναισθηματική σ γκρουση για το αν θα έπρεπε να εκφέρουν την κρίση τους και να πάνε «κ ντρα» στην ομάδα ή αν θα έπρεπε να συμφωνήσουν με μια εκτίμηση που ήταν προφανώς εσφαλμένη (βλ. Turner, 1991, σ. 14). Απ αυτο ς που συμμορφώθηκαν (βλ. Asch, 1951, σ. 85), οι περισσ τεροι το έκαναν γιατί έκριναν τι οι εκτιμήσεις τους ήταν ίσως εσφαλμένες και οι εκτιμήσεις της ομάδας σωστές. Κάποιοι άλλοι, αν και δεν πίστευαν τι οι εκτιμήσεις της ομάδας ήταν σωστές, το έκαναν γιατί δεν ήθελαν να ξεχωρίσουν και να φανο ν διαφορετικοί ή κατώτεροι απ τους άλλους, και, τέλος, μια μικρή μειον τητα υποκειμένων είπαν τι έβλεπαν πραγματικά τις γραμμές πως τις έβλεπε η ομάδα. Απ αυτο ς που δε συμμορφώθηκαν, δηλαδή παρέμειναν ανεξάρτητοι (βλ. Asch, 1951, σ. 84), κάποιοι είχαν απ λυτη εμπιστοσ νη στις κρίσεις τους και αντιστέκονταν σθεναρά στην ομάδα, κάποιοι αντιστέκονταν λ γω πίστης στις αρχές της ατομικ τητας, και κάποιοι άλλοι, παρ λη την ένταση που βίωναν και τους δισταγμο ς τους, παρέμειναν ανεξάρτητοι επειδή ήθελαν να φέρουν σε πέρας αποτελεσματικά το πειραματικ έργο. K ÓËÙÚ ÁÈ ÌÌfiÚʈÛË 82 Είναι φανερ, τ σο απ τους λ γους που πρ βαλαν τα υποκείμενα που έλαβαν μέρος στις έρευνες του Asch σο και απ την καθημερινή εμπειρία, τι δ ο είναι τα βασικά κίνητρα για τη συμμ ρφωση: η επι-

21 KÂÊ Ï ÈÔ 2Ô: Ó Ô-ÔÌ ÈÎÂÛ Î È È-ÔÌ ÈÎÂÛ È ÈÎ ÛÈÂÛ θυμία των ανθρώπων να έχουν μια ακριβή άποψη για την πραγματικ τητα και να συμπεριφέρονται σωστά, και η επιθυμία να ευχαριστήσουν τους άλλους ώστε να επιτ χουν την κοινωνική αποδοχή και να αποφ γουν την απ ρριψη (βλ. Turner, 1991, σσ ). Τα κίνητρα αυτά αντιστοιχο ν στις δ ο βασικές διαδικασίες επιρροής που επεσήμαναν οι Deutsch και Gerard (1955), και θεωρο νται υπε θυνες για τη συμμ ρφωση: την πληροφοριακή και την κανονιστική επιρροή. Οι Deutsch και Gerard (1955) ρισαν την πληροφοριακή επιρροή ως «κάθε επιρροή που οδηγεί το άτομο ν αποδεχθεί, ως απ δειξη αλήθειας, μια πληροφορία απ μέρους κάποιου άλλου» (σ. 126), και την κανονιστική επιρροή ως «κάθε επιρροή που προκαλεί τη συμμ ρφωση του ατ μου στις θετικές προσδοκίες κάποιου άλλου που το αφορο ν» (σ. 126). Με άλλα λ για, τα άτομα συμμορφώνονται είτε γιατί δέχονται την άποψη της ομάδας ως ένδειξη της αντικειμενικής πραγματικ τητας, δηλαδή εμπιστε ονται την κρίση της ομάδας πιο πολ απ τη δική τους, είτε γιατί προσαρμ ζονται στις θετικές προσδοκίες που έχει γι αυτά η ομάδα, θέλοντας να δημιουργήσουν καλή εντ πωση. Η πληροφοριακή επιρροή θεωρείται «πραγματική» επιρροή που οδηγεί σε ιδιωτική αποδοχή, απ την πλευρά του ατ μου, της άποψης που εκφράζει η ομάδα (βλ. Turner, 1991 Van Avermaet, 1996). Σ μφωνα με τον Turner (1991, σ. 37), η συνθήκη που οδηγεί σ αυτή τη μορφή επιρροής είναι η εξής: το ερέθισμα είναι ασαφές, πράγμα που κάνει το άτομο να αισθάνεται αβέβαιο και εξαρτημένο απ τους άλλους για έγκυρες πληροφορίες που θα μειώσουν αυτή την αβεβαι τητα, κάτι που οδηγεί στην άσκηση επιρροής απ τους άλλους επειδή παρέχουν «αποδείξεις» για την πραγματικ τητα. Η κανονιστική επιρροή έχει τη μορφή της ενδοτικ τητας, δηλαδή είναι επιρροή που δημιουργεί δημ σια και χι απαραίτητα ιδιωτική αποδοχή. Σ μφωνα με τον Turner (1991, σ. 38), η συνθήκη που οδηγεί σ αυτή τη μορφή επιρροής είναι η εξής: αν οι άλλοι διαθέτουν δ ναμη, δηλαδή μπορο ν να επιβραβε σουν το άτομο (π.χ. να το αποδεχτο ν) ή να το τιμωρήσουν (π.χ. να το απορρίψουν), το άτομο θα συμμορφωθεί ταν οι άλλοι είναι παρ ντες ή μπορο ν με κάποιο τρ πο να του αποδώσουν ευθ νες για την ποια έλλειψη συμμ ρφωσης. Ο Kelman (1958) διέκρινε τρεις διαδικασίες κοινωνικής επιρροής: την ενδοτικ τητα, την τα τιση και την εσωτερίκευση.ο Kelman ισχυρίζεται τι η ενδοτικ τητα εμφανίζεται «ταν ένα άτομο δέχεται επιρροή επειδή ελπίζει τι θα επιτ χει κάποια ευνοϊκή αντίδραση απ ένα άλλο πρ σωπο ή ομάδα [...] επειδή προσδοκά τι με τη συμμ ρφωση θα αποσπάσει κάποια συγκεκριμένη ωφέλεια ή επιδοκιμα- 83

22 Ú ÁÔÓÙ appleô ÂappleËÚÂ Ô Ó ÙË ÌÌfiÚʈÛË 84 KÔÈÓˆÓÈÎË æ ÔÏÔÁÈ σία και θα αποφ γει κάποια συγκεκριμένη ποινή ή αποδοκιμασία» (σ. 112). Η τα τιση εμφανίζεται «ταν το άτομο δέχεται επιρροή επειδή θέλει να δημιουργήσει ή να διατηρήσει μια ικανοποιητική αυτοκαθοριζ μενη σχέση με ένα άλλο πρ σωπο ή ομάδα» (σ. 112). Τέλος, η εσωτερίκευση εμφανίζεται «ταν ένα άτομο δέχεται επιρροή επειδή [...] η συμπεριφορά είναι σ μφωνη με το δικ του σ στημα αξιών» (σ. 112). Ο Kelman υπέθεσε τι η συμμ ρφωση παίρνει τη μορφή ενδοτικ τητας ταν η πηγή επιρροής διαθέτει δ ναμη και εξουσία, τη μορφή τα τισης ταν η πηγή επιρροής είναι ελκυστική, και τη μορφή εσωτερίκευσης ταν η πηγή επιρροής διαθέτει αξιοπιστία (σ. 114). Είναι φανερ τι η ενδοτικ τητα και η εσωτερίκευση, κατά Kelman, είναι αντίστοιχες με την κανονιστική επιρροή και την πληροφοριακή επιρροή. Μέσω των ερευνών του Asch αλλά και άλλων επιστημ νων που μελέτησαν τη συμμ ρφωση, έχουν εντοπιστεί διάφοροι παράγοντες που την επηρεάζουν. (α) Ιδιωτικές απαντήσεις: Σε μία απ τις παραλλαγές του βασικο πειραματικο υποδείγματ ς του, ο Asch βρήκε τι ταν τα ανυποψίαστα υποκείμενα έδιναν τις απαντήσεις τους γραπτά αντί να τις ανακοινώνουν δημ σια, το ποσοστ των λαθών έπεφτε στο 12,5%, δηλαδή η συμμ ρφωση μειων ταν. (β) Δυσκολία του έργου: Ο Asch επίσης βρήκε τι ταν η γραμμή-πρ τυπο ήταν πολ κοντά απ άποψη μεγέθους με τις γραμμές σ γκρισης, δηλαδή ταν το έργο οπτικής διάκρισης γιν ταν δ σκολο, το ποσοστ των λαθών ανέβαινε, δηλαδή αυξαν ταν η συμμ ρφωση. (γ) Το μέγεθος της πλειοψηφίας: Ο Asch μελέτησε ομάδες στις οποίες ο αριθμ ς των συνεργών κυμαιν ταν απ έναν έως δεκαπέντε. πως ήταν αναμεν μενο, βρήκε τι ένας συνεργ ς δεν επηρέαζε σχεδ ν καθ λου το ανυποψίαστο υποκείμενο. ταν το ανυποψίαστο υποκείμενο αντιμετώπιζε δ ο συνεργο ς, το ποσοστ των λαθών ήταν 13%. Οι τρεις συνεργοί ανέβαζαν το ποσοστ των λαθών στο 33%, ενώ οι τέσσερις συνεργοί ασκο σαν περίπου την ίδια επιρροή (ποσοστ λαθών 35%) με τους τρεις. Η περαιτέρω προσθήκη συνεργών, δηλαδή η περαιτέρω α ξηση του μεγέθους της πλειοψηφίας, δεν προκαλο σε άλλη α ξηση του ποσοστο των λαθών. Επομένως, ο Asch κατέληξε στο συμπέρασμα τι το μέγιστο ποσοστ συμμ ρφωσης εμφανίζεται σε ομάδες που η επιρροή ασκείται απ μια πλειοψηφία τριών ή τεσσάρων ατ μων. Πολ αργ τερα, ο Wilder (1977) έδειξε τι η επίδραση του μεγέθους της πλειοψηφίας έχει άμεση σχέ-

23 KÂÊ Ï ÈÔ 2Ô: Ó Ô-ÔÌ ÈÎÂÛ Î È È-ÔÌ ÈÎÂÛ È ÈÎ ÛÈÂÛ ση με το π σο ανεξάρτητα λειτουργο ν τα μέλη της κατά την αντίληψη των ανυποψίαστων υποκειμένων. Αν τα μέλη της πλειοψηφίας θεωρηθο ν τι βρίσκονται σε «σ μπραξη», τ τε δεν ασκο ν μεγαλ τερη επιρροή απ ένα μεμονωμένο άτομο. Αν μως θεωρηθο ν τι λειτουργο ν ανεξάρτητα και το καθένα εκφέρει τη δική του κρίση, τ τε η επιρροή που ασκο ν τα μέλη της πλειοψηφίας αυξάνει ανάλογα με τον αριθμ τους, μέχρι τον αριθμ των τεσσάρων μελών. (δ) Η ομοφωνία της πλειοψηφίας:ο Asch επίσης μελέτησε το ρ λο που παίζει στη συμμ ρφωση η ομοφωνία της πλειοψηφίας, και βρήκε τι η ρήξη της ομοφωνίας μειώνει αισθητά τη συμμ ρφωση των υποκειμένων. Πιο συγκεκριμένα, ταν ένα μέλος της πλειοψηφίας των συνεργών, που απαντο σε πριν απ το ανυποψίαστο υποκείμενο στη θέση 4, είχε οδηγίες να δίνει τη σωστή απάντηση, το ποσοστ των λαθών έπεφτε στο 5,5%, δηλαδή η συμμ ρφωση μειων ταν κατά πολ. Ακ μη κι ταν ο συνεργ ς είχε οδηγίες να δίνει λανθασμένες απαντήσεις, διαφορετικές μως απ αυτές της πλειοψηφίας, η συμμ ρφωση μειων ταν αισθητά. Ακ μη κι αν η ικαν τητα αυτο που παρέχει στο ανυποψίαστο υποκείμενο υποστήριξη δίνοντας τη σωστή απάντηση τίθεται υπ αμφισβήτηση, η συμμ ρφωση μειώνεται. Για παράδειγμα, οι Allen και Levine (1971) έκαναν ένα πείραμα που τα υποκείμενα έπρεπε να εκφέρουν κρίσεις σ ένα έργο οπτικής διάκρισης, και σε μια συνθήκη το ανυποψίαστο υποκείμενο είχε την υποστήριξη εν ς μέλους της ομάδας που υποτίθεται τι είχε ομαλή ραση, ενώ σε μια άλλη συνθήκη η υποστήριξη προερχ ταν απ ένα μέλος που υποτίθεται τι είχε πολ μειωμένη ραση γιατί φορο σε γυαλιά με πολ χοντρο ς φακο ς. Με μια ομ φωνη πλειοψηφία που έδινε λανθασμένες απαντήσεις, το ποσοστ των λαθών των ανυποψίαστων υποκειμένων ήταν 97%. Η υποστήριξη του «ικανο» συνεργο κατέβαζε το ποσοστ στο 36%, αλλά και η υποστήριξη του «μη ικανο» συνεργο μείωνε αισθητά τη συμμ ρφωση (ποσοστ λαθών 64%) (Σχήμα 2.3). Επομένως, η ρήξη της ομοφωνίας της πλειοψηφίας μειώνει τη συμμ ρφωση των υποκειμένων. Σ το κλασικ πείραμα του Asch, η συμμ ρφωση ή η ανεξαρτησία που επιδεικν ει το υποκείμενο ως αντίδραση στη συμβολική πίεση που ασκεί η πλειοψηφία δεν έχει σημαντικές επιπτώσεις είτε στο ίδιο το υποκείμενο είτε στους άλλους. Τι συμβαίνει μως ταν μια μορφή εξουσίας ασκεί πίεση στο άτομο να προβεί σε μια πράξη που θα έχει σημαντικές επιπτώσεις τ σο στους άλλους σο και στο ίδιο; Π σοι θα 3. YappleÔÙ Á ÛÙËÓ EÍÔ Û 85