Η αναπαράσταση της αναπηρίας στη σύγχρονη λογοτεχνία για παιδιά ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ: ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗ (ΕΝΙΑΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ)

Transcript

1 Η αναπαράσταση της αναπηρίας στη σύγχρονη λογοτεχνία για παιδιά ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΖΗΜΙΡΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ: ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗ (ΕΝΙΑΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ) ΛΕΥΚΩΣΙΑ Ιανουάριος,

2 ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΔΗΛΩΣΗ Η Τζημίρη Χριστίνα, γνωρίζοντας τις συνέπειες της λογοκλοπής, δηλώνω υπεύθυνα ότι η παρούσα εργασία με τίτλο «Η αναπαράσταση της αναπηρίας στη σύγχρονη λογοτεχνία για παιδιά», αποτελεί προϊόν αυστηρά προσωπικής εργασίας και όλες οι πηγές που έχω χρησιμοποιήσει, έχουν δηλωθεί κατάλληλα στις βιβλιογραφικές παραπομπές και αναφορές. Τα σημεία όπου έχω χρησιμοποιήσει ιδέες, κείμενο ή/και πηγές άλλων συγγραφέων, αναφέρονται ευδιάκριτα στο κείμενο με την κατάλληλη παραπομπή και η σχετική αναφορά περιλαμβάνεται στο τμήμα των βιβλιογραφικών αναφορών με πλήρη περιγραφή. Η δηλούσα ΤΖΗΜΙΡΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ 1

3 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Με την περάτωση της παρούσας διπλωματικής εργασίας μου θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την Καθηγήτρια μου Αναστασία Λιασίδου για όλες τις υποδείξεις και πολύτιμες συμβουλές της. Τέλος θέλω να ευχαριστήσω την οικογένεια µου για την συνεχείς συμπαράσταση τους και για όλα όσα µου έχουν προσφέρει όλα αυτά τα χρόνια της ζωής µου. 2

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΕΛ. Περίληψη 2 Abstract 3 Εισαγωγή 4-8 ΜΕΡΟΣ Α : ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ 8-20 Α.1 Το ζήτημα του ορισμού της αναπηρίας 8-10 Α.1.1 Ιατρικό μοντέλο και αναπηρία Α.1.2 Κοινωνικό μοντέλο και αναπηρία Α.2 Λογοτεχνία για παιδιά και Αναπηρία Α.3 Λογοτεχνία και Κοινωνία ΜΕΡΟΣ Β : ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Β.1. Η ερμηνευτική προσέγγιση Β.2 Η Ερμηνευτική Παράδοση και το Ποιοτικό Παράδειγμα Β. 3 Η Κοινωνική Πραγματικότητα ως κατασκευή, η σημασία του Λόγου ΜΕΡΟΣ Γ : Η ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Γ.1 Μεθοδολογία της έρευνας Γ.1.1 Το σύστημα των κατηγοριών Γ.1.2 Καθορισμός και παρουσίαση του υπό έρευνα υλικού Γ.1.3 Κατεύθυνση και επιλογή παραδείγματος ανάλυσης Γ.1.4 Το παράδειγμα ανάλυσης 43 Γ.2 Αναλύσεις- ευρήματα Γ.2.1 Κινητικά «προβλήματα» Γ.2.2 «Προβλήματα» όρασης Γ. 2.3 «Προβλήματα» ακοής και ομιλίας Γ.2.4 Νοητική καθυστέρηση- σύνδρομο Down Γ.2.5 Αναπηρία και Οικογένεια Συμπεράσματα- Συζήτηση Βιβλιογραφικές αναφορές ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΣΥΝΤΟΜΕΣ ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ ΕΡΓΩΝ

5 Περίληψη Σύμφωνα με τη θεωρία της συμβολικής αλληλεπίδρασης οι ορισμοί και τα νοήματα είναι μέρη μιας δυναμικής διαδικασίας παραγωγής και όχι μια αντικειμενικά αμετάβλητη πληροφορία. Στο πλαίσιο αυτό η αναπηρία ως αλληλεπιδραστική δεν συμβολίζει μία a priori κατάσταση, αλλά, είναι μεταβαλλόμενη όσο αλλάζει ο τρόπος σκέψης μας γι αυτήν. 1 Ο τρόπος που μετασχηματίζεται σε «κοινωνική κατασκευή είναι πολύτροπος. Μία από τις μορφές απεικόνισης είναι η λογοτεχνία. Το σύγχρονο παραμύθι ως είδος λογοτεχνικού κειμένου μπορεί να αποτελέσει ένα «κοινωνικό αντικείμενο αναφοράς» -αντί του παραδοσιακού «κατόπτρου» της εικόνας της πραγματικότητας- με την έννοια ότι λαμβάνει υπόψη του το ενεργό ενδιαφέρον του συγγραφέα να κατανοήσει την κοινωνία του. Σκοπός της παρούσας έρευνας είναι η διερεύνηση των αναπαραστάσεων της αναπηρίας ανηλίκων και ενηλίκων στο σύγχρονο βιβλίο για παιδιά (5-12 ετών) στην Ελλάδα. Για τους σκοπούς της εργασίας μας αναλύθηκαν είκοσι δύο βιβλία για παιδιά, μέσω του συνδυασμού της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου (Fairclough) και της Ποιοτικής Ανάλυσης Περιεχομένου (Marying). Όλη η εργασία υιοθετεί τις αρχές της Ποιοτικής Έρευνας και το Ερμηνευτικό Παράδειγμα. Στα ευρήματα της ανάλυσής μας περιλαμβάνονται οι τρόποι με τους οποίους αναπαρίσταται η αναπηρία μέσα από ποιοτικά χαρακτηριστικά (είδη αναπηρίας, στερεότυπα, σχέσεις αλληλεπίδρασης, κοινωνική πολιτική). Στα συμπεράσματά μας καταλήγουμε ότι η σύγχρονη λογοτεχνική αφήγηση ενστερνίζεται τη θεωρία του κοινωνικού μοντέλου περί αναπηρίας, κατά το οποίο (η αναπηρία) αποτελεί μια πολιτισμική κατασκευή στην οποία η κυρίαρχη κουλτούρα φυσικοποιεί το δικό της σύστημα αξιών δημιουργώντας συνεπώς συνθήκες απομόνωσης και στιγματισμού. 1 Καθώς υιοθετούμε τη θεωρία της Κοινωνικής Αλληλεπίδρασης και της συμβολής του Λόγου στην κατασκευή κοινωνικών ταυτοτήτων στην παρούσα εργασία θα χρησιμοποιούμε τον όρο Άτομα με αναπηρία αντί του όρου Ανάπηροι. Η επιλογή εμπρόθετων προσδιορισμών και ουσιαστικών αντί επιθέτων περιορίζει, κατά την Ελευθερίου (2009: 69), την στερεοτυπική αντίληψη για την απόδοση μόνιμης ιδιότητας της αναπηρίας και του αποκλεισμού. 4

6 Abstract According to the theory of symbolic interaction, definitions and meanings are part of a dynamic production process and not an objectively static information. In this context, disability as an interactiveidentity does not symbolize an a priori state, but it fluctuates as our way of thinking changes and evolves. The way in which the notion of disability is transformed into a 'socially constructed ' ontology is multifaceted. One of the forms of this mediation/ transformation process is literature. The modern fairy tale s stories as a part of literature can be conceived of as a "social object of reference" - instead of a traditional "mirror" of embodying the image of reality - in the sense that it considers the author's active interest in understanding his/her society. The aim of this study is to investigate the representations of disability of minors and adults in the modern book for children (5-12 years) in Greece. For the purposes of our work, we analyzed twenty-two children's books through a combination of Critical Discourse Analysis (Fairclough) and Qualitative Content Analysis (Marying). The study adopts the principles of Quality Research and the Interpretive Example. The findings of our analysis provide insights into the ways in which disability is represented through qualitative characteristics (types of disability, stereotypes, interactions, social policy). Our conclusions suggest that contemporary literary narratives embrace and are informed by the social model of disability. In this respect, disability is depicted as a cultural construct where the dominant culture naturalizes its own system of values, thus creating conditions of othering through the process of isolation and stigma. 5

7 Εισαγωγή Στο παραμύθι «Ο νέος κόσμος του Ρίκι» «η γιαγιά του του είχε δείξει έναν νέο κόσμο, ούτε μεγάλο ούτε μικρό, αλλά ακριβώς στο μέγεθός του!» γράφει η Cabrera Aleix. Ποιος είναι αυτός ο σύγχρονος κόσμος για ένα παιδί ή ενήλικα με αναπηρία; Το πώς ένα άτομο ορίζει τον εαυτό του σχετικά με την υποτιθέμενη αναπηρία είναι μια λειτουργία και μια κατασκευή που δημιουργείται μέσω της αλληλεπίδρασης (Βοζίκη, 2017: 11). Η συμβολική αλληλεπιδραστική θεωρία υποστηρίζει ότι οι ορισμοί και τα νοήματα είναι μέρη μιας διαδικασίας παραγωγής και όχι μια αξιόπιστη πληροφορία. Κατά συνέπεια, η αναπηρία ως αλληλεπιδραστική δεν συμβολίζει μία a priori κατάσταση, αλλά, είναι μεταβαλλόμενη όσο αλλάζει ο τρόπος σκέψης μας γι αυτήν (Bogdan, 1986 στο Βοζίκη, 2017: 10). Ειδικά, για το θέμα της αναπηρίας το κοινωνικό μοντέλο, ασκώντας κριτική στο ιατρικό- ατομικό, προωθεί την αντίληψη ότι η ορατότητα μίας αναπηρίας πραγματοποιείται από τη στιγμή εκείνη που κάποιες δεξιότητες- ικανότητες ενός ατόμου συγκρίνονται με τις εκάστοτε αντιλήψεις για το ελάχιστο των υποκειμενικών και των κοινωνικών ικανοτήτων. Έτσι, όταν διαπιστωθεί ότι ένα άτομο δεν ανταποκρίνεται στις αντιλήψεις αυτές, τότε και μόνο τότε γίνεται η αναπηρία φανερή, υπάρχει δηλαδή ως κοινωνικό φαινόμενο ακριβώς από αυτή τη στιγμή και μόνο (Ελευθερίου, 2009: 70-71). Στο πλαίσιο αυτό το περιβάλλον λαμβάνει σημαίνουσα σημασία για τον ορισμό της αναπηρίας. Η άποψη αυτή έρχεται σε αντίθεση με την ιατρική προσέγγιση, η οποία καταλαμβάνει ακόμη και σήμερα ηγεμονική θέση σε πολιτικό επίπεδο. Το ιατρικό (ή ατομικό) μοντέλο λειτουργεί υπό το σχήμα βλάβη- αναπηρία- μειονεξία δίνοντας έμφαση στην αποκατάσταση. Στην προσέγγιση αυτή η αναπηρία είναι το αποτέλεσμα μιας συγκεκριμένης παθολογίας και συνεπώς οι άνθρωποι με ανεπάρκειες είναι «φυλακισμένοι στα σώματά τους». Το πρόβλημα ή η ανεπάρκεια προκαλεί την αναπηρία και το άτομο είναι το θύμα της (Κουτάντος, 2000: 66). Η έμφαση του ιατρικού μοντέλου στην ατομική βλάβη που ορίζει την αναπηρία δεν μπορεί να ιδωθεί έξω από κοινωνικά και ιστορικά συμφραζόμενα. Καθώς η αναπηρία 6

8 αποτελεί ένα κοινωνικό περιορισμό, έχει σημειωθεί (Oliver, 2009) ως μία πολιτισμική κατασκευή, η οποία μέσα από την καθιέρωση της κυρίαρχης κουλτούρας και τη φυσικοποίηση του δικού της συστήματος αξιών, δημιουργεί συνθήκες απομόνωσης και στιγματισμού (Καραγιάννη, 2017: 110). Η διαμόρφωση των στερεοτυπικών αντιλήψεων σχετικά με τα άτομα με αναπηρία είναι πολύτροπη. Οι παράγοντες που οδηγούν στη διαμόρφωσή τους είναι κατ αρχάς η στάση της πολιτείας απέναντί τους, σε σχέση με τη θέση που ορίζει σε αυτά. Επίσης, η προβολή της αναπηρίας στα ΜΜΕ, η οποία προωθεί την «υγιεινή κυνερνητικότητα» συχνά δημιουργεί ακόμη και όρους μισαναπηρισμού (Καραγιάννη, 2017ˑ Αυγενάκη, χχ. κ.ά.). Όσον αφορά τη διαμόρφωση των στερεοτύπων, οι πρώτες εμπειρίες ενός ανθρώπου είναι καθοριστικής σημασίας για τη διαμόρφωση της στάσης που θα υιοθετήσει. Κατά την ανάπτυξη του νεαρού ατόμου είναι σημαντική η διαπαιδαγώγηση που θα λάβει τόσο σε οικογενειακό όσο και σε σχολικόεκπαιδευτικό επίπεδο (Αυγενάκη, χχ ). Η επαφή των παιδιών με τα παραμύθια έχει ιστορικά θεμελιωμένα εκπαιδευτικό ρόλο. Η σημερινή μορφή του αγγίζει τον ρεαλισμό, δηλαδή, απεικονίζει εκφάνσεις της ζωής όπως είναι οι κοινωνικές και προσωπικές σχέσεις με αντικειμενική ουδετερότητα, με τέτοιο τρόπο ώστε το χάσμα ανάμεσα στην εμπειρία και τη ρηματική της αναπαράσταση να μην υφίσταται (Χατζηδημητρίου- Παράσχου, χχ. 7-8). Στο πλαίσιο αυτό το σύγχρονο παραμύθι ως είδος λογοτεχνικού κειμένου μπορεί να αποτελέσει ένα «κοινωνικό αντικείμενο αναφοράς» -αντί του παραδοσιακού «κατόπτρου» της εικόνας της πραγματικότητας- με την έννοια ότι λαμβάνει υπόψη του το ενεργό ενδιαφέρον του συγγραφέα να κατανοήσει την κοινωνία του (Hall, 1990: 64). Σε σχέση με το βιβλίο για παιδιά και την αναπηρία έχουν πραγματοποιηθεί έρευνες στο πλαίσιο μεταπτυχιακών σπουδών 2. Η προσέγγισή τους είναι άλλοτε με 2 Βλ. σχ. Μάλμου, Α. (1999). Το άτομο με ειδικές ανάγκες σε πεζά κείμενα της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους τη δεκαετίας Διπλωματική Εργασία, Ρέθυμνο, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσηςˑ Κάργα, Σ. (2008). Οι απεικονίσεις των ατόμων με αναπηρία στην παιδική λογοτεχνία. Διπλωματική εργασία, Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσηςˑ Ντόβα, Δ. (2012). Η αναπαράσταση της αναπηρίας στα εικονογραφημένα παιδικά βιβλία. Διπλωματική εργασία, ΑΠΘ, Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής. 7

9 ποσοτικά χαρακτηριστικά ανάλυσης και άλλοτε ενδιαφέρονται για την εικονογράφηση. Στο πλαίσιο αυτό θεωρούμε ότι η παρούσα έρευνα έρχεται να εμπλουτίσει τη σχετική βιβλιογραφία και υπό το πρίσμα της εξελικτικής- συγκριτικής έρευνας, καθώς οι εκδόσεις βιβλίων συνεχίζονται. Υιοθετώντας την παραδοχή ότι η λογοτεχνία δύναται να προσφέρει μαρτυρίες για την κοινωνική εμπειρία παράλληλα, με τις αρχές της συμβολικής αλληλεπιδραστικής θεωρίας, σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η διερεύνηση των αναπαραστάσεων της αναπηρίας ανηλίκων και ενηλίκων στο σύγχρονο βιβλίο για παιδιά (5-12 ετών) στην Ελλάδα. Επιμέρους ερευνητικά ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν είναι: 1. Ποιες μορφές αναπηρίας αναπαρίστανται στα έργα της λογοτεχνίας για παιδιά σήμερα; 2. Ποιες μορφές «πρακτικές λόγου» αναπηρίας αναπαρίστανται στη σύγχρονη ελληνόφωνη λογοτεχνία για παιδιά; 3. Πώς αναπαρίσταται οι αλληλεπιδράσεις με το άτομο με αναπηρία στο πλαίσιο της οικογένειας; 4. Ποιο μοντέλο αναπηρίας προωθείται στα βιβλία για παιδιά με θέμα τα άτομα με αναπηρία; Όπως σημειώσαμε αρχικά το παραμύθι ιδωμένο ως πηγή μιας κοινωνικής εμπειρίας μπορεί να φωτίσει τις αναφορές μίας κατάστασης από την οπτική του συγγραφέα του, ο οποίος ως ενεργό μέλος μιας κοινωνίας προέρχεται, επηρεάζεται και δημιουργεί εντός αυτής. Οι περισσότερες μελέτες για τα λογοτεχνικά κείμενα που αναφέρονται σε παιδιά αφορούν κυρίως το παραδοσιακό ή έντεχνο παραμύθι καθώς, και κλασικά κείμενα παιδικής λογοτεχνίας. Ορισμένα θέματα ακόμη και σήμερα αντιμετωπίζονται ως ταμπού (φύλο, σεξουαλικότητα, φυλή, αναπηρία) και κατά συνέπεια έχουμε ελάχιστη δημιουργία σχετικών κειμένων και ακολούθως ερευνητικών αναλύσεων. Η μεθοδολογία της έρευνάς μας είναι αναφορικά με τη συγκέντρωση του υπό ανάλυση υλικού είναι η επισκόπηση και η θεματική ανάλυση. Συγκεντρώθηκαν κατά το δυνατό το σύνολο των βιβλίων για παιδιά που υπάρχουν στην ελληνόγλωσση 8

10 βιβλιογραφία σχετικά με τις αναπηρίες. To επιστημολογικό μας «παράδειγμα» είναι το Ερμηνευτικό, κατά το οποίο υιοθετείται η θεμελιώδης παραδοχή της αμφισβήτησης της αντικειμενικής γνώσης ή εξήγησης του κοινωνικού κόσμου, καθώς θεωρείται ότι διαμεσολαβείται από την ανθρώπινη συνείδηση μέσω της ερμηνευτικής κατανόησης, η οποία μπορεί να συνυφαίνεται χωρίς αυθαιρεσίες με την υποκειμενικότητα του ερμηνευτή. Ένα εργαλείο της ερμηνευτικής προσέγγισης είναι η ανάλυση του κειμένου (Φρυδάκη, 2009: 58). Η ανάλυση του υλικού θα γίνει με τις αρχές της Ποιοτικής Έρευνας και ειδικότερα θα πραγματοποιήσουμε το συνδυασμό της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου (σύμφωνα με το παράδειγμα του Fairclough) και της Ποιοτικής Ανάλυσης Περιεχομένου (κατά Marying) καθώς έχει συστηματοποιηθεί (Παγκουρέλια & Παπαδοπούλου, 2009) η συμπληρωματικότητα των δύο αυτών τρόπων ανάλυσης, για την βέλτιστη συστηματική απόδοση των υπόρρητων νοημάτων των κειμένων. Κύρια έμφαση στη μεθοδολογική ανάπτυξη της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου, δόθηκε στην Κοινωνική Πρακτική, καθώς θεωρούμε ότι η θεωρητικοποίηση των ευρημάτων ενισχύει τα αποτελέσματα της εμπειρικής έρευνας. Αυτό μπορεί να συμβεί καθώς η Κοινωνική Πρακτική επικεντρώνεται στην ανάλυση των ευρύτερων κοινωνικών πρακτικών του λόγου, ως κατασκευών της πραγματικότητας (του φυσικού κόσμου, των κοινωνικών σχέσεων και των κοινωνικών ταυτοτήτων) (Μπονίδης, 2004: 147). Η δομή της παρούσας εργασίας διαρθρώνεται σε τρία κύρια μέρη. Στο πρώτο μέρος, το θεωρητικό, παρουσιάζεται η θεωρητική τεκμηρίωση της έρευνας. Στη θεωρητική τεκμηρίωση παρουσιάζονται τα μοντέλα προσέγγισης της αναπηρίας: το ιατρικό ατομικό και το κοινωνικο- περιβαλλοντικό. Στη συνέχεια παρουσιάζεται θεωρητικά η σχέση λογοτεχνίας- κοινωνίας, η οποία θα μας αναδείξει τη νομιμοποιητική χρήση της λογοτεχνίας στην αποτύπωση κοινωνικών φαινομένων, σύμφωνα με τους σκοπούς της έρευνάς μας. Στο δεύτερο μέρος της εργασία αναπτύσσεται η επιστημολογία και οντολογία της μεθοδολογίας της έρευνας. Η προσέγγιση της έρευνάς μας είναι η ερμηνευτική, μέσα από το ποιοτικό παράδειγμα. Στο κεφάλαιο αυτό μας απασχολεί, επίσης, η κοινωνική πραγματικότητα ως κατασκευή και η σημασία του Λόγου. 9

11 Στο τρίτο μέρος της εργασίας παρουσιάζεται η ίδια η έρευνα στα στάδιά της. Ακολουθούν οι αναλύσεις και τα ευρήματα, τα οποία θα μας οδηγήσουν στα συμπεράσματα και στη συζήτηση σύμφωνα με τον σκοπό της έρευνας και τα επιμέρους ερευνητικά ερωτήματα. Η εργασία ολοκληρώνεται με τις βιβλιογραφικές μας αναφορές, συμπεριλαμβανομένου και του υπό ανάλυση υλικού. Στο παράρτημα της εργασίας παρουσιάζονται συνοπτικά οι περιλήψεις των υπό διερεύνηση έργων. 10

12 ΜΕΡΟΣ Α ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ Α.1 Το ζήτημα του ορισμού της αναπηρίας Το ζήτημα του ορισμού της αναπηρίας χαρακτηρίζεται από τους περισσότερους ερευνητές (Κουτάντος, 2000 Ελευθερίου, 2009 Καραγιάννη, 2017, κ.ά) ως πολυδιάστατο, αμφιλεγόμενο και ίσως τελικά σκόπιμα «αναποφάσιστο». Η ιδιαίτερη δυσκολία που αναδεικνύεται οφείλεται στην πολυπλοκότητα του φαινομένου και των διαφορετικών κοινωνικών, πολιτιστικών και εκπαιδευτικών αντιλήψεων (Ελευθερίου, 2009: 44). Όπως, σημειώνει ο Κουτάντος (2000: 66): «η ανάλυση των ορισμών είναι μία πολύπλοκη, αλλά ταυτόχρονα μια σημαντική διαδικασία, γιατί οι ορισμοί περιέχουν πολιτικό λόγο και κοινωνικές απόψεις από διαφορετικά πολιτικά και κοινωνικά στρώματα». Ωστόσο, η έλλειψη ενός ενιαίου ορισμού για την αναπηρία -εκτός από εμφανής- έχει κυρίως επιπτώσεις στις κοινωνικές παροχές που στη συνέχεια θα υιοθετήσει ένα κράτος, γεγονός που επηρεάζει ένα σημαντικό αριθμό πολιτών (Καραγιάννη, 2017: 95). Οι ορισμοί που αξιοποιούνται ευρέως υιοθετούν την προσέγγιση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ), δηλαδή τη Διεθνή Ταξινόμηση Σωματικών Βλαβών, Αναπηριών και Κοινωνικών Μειονεκτημάτων (ICIDH, 1980) και τη νεότερη Διεθνή Ταξινόμηση της Λειτουργικότητας, της Αναπηρίας και της Υγείας (ICF, 2001) (Καραγιάννη, 2017: 97). Έχει ασκηθεί κριτική στην υιοθέτηση των ορισμών του ΠΟΥ διότι το θεωρητικό πλαίσιο του Οργανισμού παραμένει προσκολλημένο στις ιατρικές ταξινομήσεις ασθένεια- αναπηρία- μειονεξία. «Με αυτό τον τρόπο, συντηρεί την έννοια της βλάβης ως ανωμαλία στη λειτουργικότητα, της αναπηρίας ως ανικανότητα να ενεργήσει κάποιος όπως κάθε φυσιολογικός άνθρωπος, και της μειονεξίας ως ανικανότητα να διαθέτει κάποιος έναν φυσιολογικό ρόλο» (Oliver, 2009: 44). Προκειμένου, όμως, να καταλήξουμε στην παρούσα εργασία στη διατήρηση ενός σταθερού εννοιολογικού μοντέλου το οποίο θα σημαίνει και την επιστημολογική μας παραδοχή περί αναπηρίας, είναι σκόπιμο να παρουσιάσουμε τις δύο βασικές 11

13 κατευθύνσεις που επικρατούν σήμερα, και συγκεκριμένα το Ιατρικό και το Κοινωνικό μοντέλο 3. Α.1.1 Ιατρικό μοντέλο και αναπηρία Σύμφωνα με την Διεθνή Ταξινόμηση Σωματικών Βλαβών, Αναπηριών και Κοινωνικών Μειονεκτημάτων (ICIDH, 1980): Ως αναπηρία ορίζεται οποιοσδήποτε περιορισμός ή οποιαδήποτε έλλειψη ικανότητας (συνέπεια κάποιας βλάβης) για την εκτέλεση μιας δραστηριότητας σύμφωνα με τους τρόπους ή τα πλαίσια δράσης που νοούνται ως φυσιολογικά για ένα ανθρώπινο ον. (στο Καραγιάννη, 2017: 102). Η έμφαση που δίνεται στον παραπάνω ορισμό είναι στην έννοια της βλάβης ως ανωμαλία στη λειτουργικότητα, γεγονός που δημιουργεί τον δυισμό βλάβηφυσιολογικό. Η πραγματοποίηση της ιδέας του «φυσιολογικού» αγνοεί το τι πραγματικά είναι φυσιολογικό «αλλά ακόμη όταν αυτό γίνεται, η αποτυχία να αναγνωριστεί η συγκυριακή και πολιτισμική σχετικότητα της κανονικότητας είναι μία σοβαρή παράλειψη» (Oliver, 2009: 44). Στην ιατρική προσέγγιση η αναπηρία θεωρείται αποτέλεσμα μιας παθολογίας, δίνεται προτεραιότητα στον εντοπισμό της ανεπάρκειας ώστε, να ακολουθήσει η κατάλληλη ιατρική και εκπαιδευτική παρέμβαση. Στο πλαίσιο αυτό ο κάθε επαγγελματίας αποκατάστασης (ιατρός, εκπαιδευτικός, κλπ) έρχεται να καλύψει υπηρεσίες, οι οποίες πρέπει να ικανοποιούν τις ανάγκες των ατόμων με τις συγκεκριμένες κατηγορίες ανεπάρκειας (Κουτάντος (2000: 66-68). Από τον παραπάνω ορισμό γίνεται αντιληπτή κατ' αρχάς η αιτιώδης σχέση ιατρικής κατεύθυνσης μεταξύ βλάβης και αναπηρίας. Κατά δεύτερον ο όρος «μειονέκτημα» πέρα από τις αρνητικές συνδηλώσεις που φέρει, εστιάζει στο άτομο και στη βλάβη (Καραγιάννη, 2017: 103) αγνοώντας μία σημαντική παράμετρο: το περιβάλλον και 3 Η παρουσίαση των μοντέλων σχετικά με την αναπηρία θα είναι ευσύνοπτη, καθώς επιμέρους παράμετροι αναπτύσσονται αναλυτικότερα στις αναλύσεις των κειμένων. Για την αποφυγή, λοιπόν, επαναλήψεων στο σημείο αυτό θα αναφερθούμε στα βασικά του χαρακτηριστικά, ώστε να αναδείξουμε την κεντρική διαφοροποίησή τους. 12

14 την πολιτισμική σχετικότητα της κανονικότητας. Την έμφαση αυτή δίνει το Κοινωνικό μοντέλο. Α.1.2 Κοινωνικό μοντέλο και αναπηρία Σύμφωνα με τη Διακήρυξη της Ένωσης Ατόμων με Σωματική Βλάβη ενάντια στον Διαχωρισμό (UPIAS, 1976), την οποία αξιοποιούν οι ακαδημαϊκοί του κοινωνικού μοντέλου, η αναπηρία ορίζεται ως: Ο περιορισμός μιας δραστηριότητας που προκαλείται από ένα σύγχρονο κοινωνικών ιεραρχημένο σύνολο που λαμβάνει ελάχιστα ή καθόλου υπόψη του τους ανθρώπους που έχουν [ ] βλάβες και κατά συνέπεια τους αποκλείει από τις επικρατούσες κοινωνικές δραστηριότητες. (στο Oliver, 2009:56 Καραγιάννη, 2017:102). Το κοινωνικό μοντέλο της αναπηρίας δίνει έμφαση στις αξίες, τα στερεότυπα και την κοινωνική οργάνωση που απαιτείται, σε αντιπαράθεση με τους προσωπικούς περιορισμούς του ατόμου, οι οποίοι δεν του επιτρέπουν να ανταποκριθεί στις κοινωνικές απαιτήσεις (Ελευθερίου, 2009: 77). Πρωτεργάτης του κοινωνικού μοντέλου είναι ο Άγγλος ακαδημαϊκός Oliver, ο οποίος είναι και ο ίδιος με κάποια σωματική ανεπάρκεια και στο θεμελιώδες έργο του Αναπηρία και Πολιτική (1990 [2009]) εξετάζει αναλυτικά τις διαφορές ανάμεσα στα δύο μοντέλα, τόσο σε επιστημολογικό- οντολογικό όσο και βιωματικό επίπεδο. Στο πλαίσιο της κριτικής που ασκεί ο Oliver (1990 [2009]) στο ιατρικό μοντέλο, εντοπίζει το σημαντικό ρόλο του περιβάλλοντος στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας: καθώς το περιβάλλον επιβάλλει κοινωνικούς ρόλους που θεωρούνται φυσιολογικοί, η ανικανότητα του ατόμου να ανταπεξέλθει σ' αυτούς τους ρόλους τον/την αναγκάζει να βρεθεί σε μειονεκτική θέση, και έτσι δημιουργείται η μειονεξία. Κατ' αυτό τον τρόπο, διατηρείται η ιατρική προσέγγιση καθώς οι αλλαγές θα πρέπει να γίνουν στο άτομο περισσότερο παρά στο περιβάλλον (Oliver, 2009: 45). Στη συνέχεια προσδιορίζοντας σε βάθος τις κοινωνικές λειτουργίες, οι οποίες συντηρούν την αντίληψη του ιατρικού μοντέλου, ο Oliver φτάνει στις παγιωμένες δομές του καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής. Η έξοδος από την οικοτεχνία στη 13

15 μοντέρνα βιομηχανική κοινωνία, αναζητά «ικανά- σώματα πρότυπα» αλλά και την ανάγκη πλέον των εργατών να μη μπορούν να φροντίσουν εν οίκω τα άτομα μέλη με ανεπάρκειες, άρα, και την ανάπτυξη σχετικών δομών -νοσοκομείων, ασύλων- (Κουτάντος, 2000: 71-72). Σταδιακά, λοιπόν, παγιώνεται ο -κατά την Young- «πολιτισμικός ιμπεριαλισμός»: ως αποτέλεσμα του γεγονότος ότι η κουλτούρα της κυρίαρχης ομάδας εγκαθιδρύεται ως νόρμα, εξοβελίζοντας στο περιθώριο την εμπειρία και την κουλτούρα άλλων ομάδων άμεση συνέπεια δεν μπορεί παρά να είναι η αντιμετώπιση των αποκλινόντων από την κυρίαρχη κουλτούρα ως κατώτερων, ως μη ανθρώπινων (Καραγιάννη, 2017: 46-47). Η κριτική του κοινωνικού μοντέλου απομακρύνεται από την έννοια της βλάβης του ατόμου ως αιτίας αποκλεισμού. Οι αναπηρίες γίνονται προβληματικές μόνο όταν ένα άτομο αισθάνεται κατώτερο ή αποκλεισμένο από τα υπόλοιπα άτομα της κοινωνίας που ζει (Hodapp, 2003: 32), θέση που εύστοχα αποτυπώνεται στον τίτλο του σχετικού άρθρου του Δημήτρη Κουτάντου (2000) «Ανάπηροι άνθρωποι ή ανάπηρη κοινωνία;». Το κοινωνικό μοντέλο, συνεπώς, φέρνει δυναμικά στο προσκήνιο της συζήτησης την έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού όχι, όμως, εξαιτίας μιας ατομικής βλάβης αλλά, μίας κοινωνικής παθογένειας στη λήψη μέτρων που θα οδηγήσουν στη διαμόρφωση κοινωνικο- πολιτικών αλλαγών. Συνεπώς, η αναπηρία κατά το κοινωνικό μοντέλο είναι μία κοινωνική κατασκευή, διότι οι ανάπηροι καθίστανται ως έτσι από το κοινωνικό σύστημα, το οποίο λειτουργεί περιοριστικά στη συμμετοχή τους (Ελευθερίου, 2009: 29-30). Συνοψίζοντας, τις δύο τάσεις στα μοντέλα που παραθέσαμε θα λέγαμε ότι «Η βασική διαφορά μεταξύ του ιατρικού και του κοινωνικού μοντέλου προσέγγισης της αναπηρίας σχετίζεται με το πού τοποθετείται το θέμα της αναπηρίας: σε επίπεδο ατόμου ή σε επίπεδο κοινωνίας. Το μεν ιατρικό μοντέλο εξετάζει την αναπηρία ως μια κατάσταση που έχει σχέση ή οφείλεται σε κάποια σωματική, αισθητηριακή ή νοητική ανεπάρκεια, το δε κοινωνικό μοντέλο, συνδέει την αναπηρία με τα εμπόδια που αναγκάζεται το άτομο με αναπηρίες να υπερβεί προκειμένου να συμμετέχει ισότιμα στην κοινωνία» (Αυγενάκη, χ.χ.: 9). Στην παρούσα εργασία υιοθετούμε ως επιστημολογική και οντολογική παραδοχή την παραπάνω θέση, ότι δηλαδή η αναπηρία αποτελεί μία πολιτική εφαρμογή μέτρων, η 14

16 οποία -στην πράξη της- οδηγεί μία ομάδα ανθρώπων στον αποκλεισμό από τη συμμετοχή τους στην κοινωνική ζωή, αλλά, και στον στιγματισμό τους ως άτομα, οι οποίοι δεν μπορούν να φέρουν το πρότυπου ενός «υποδειγματικού πολίτη», στη λειτουργία μίας καπιταλιστικής κοινωνίας. Συνοπτικά, υποστηρίζουμε ότι η αναπηρία αποτελεί μία κοινωνική κατασκευή, η οποία ως τέτοια δύνανται να μεταβάλλεται. Ιδιαίτερη σημασία σε αυτή την οπτική έχει η Θεωρία της Συμβολικής αλληλεπίδρασης: Σύμφωνα με αυτήν οι άνθρωποι ενεργούν μπροστά στα πράγματα ανάλογα με το νόημα που έχουν τα πράγματα γι αυτούς. Το δε νόημα αυτών των πραγμάτων προέρχεται ή απορρέει από την κοινωνική αλληλεπίδραση που έχει κάποιος με τους συνανθρώπους του. Τα νοήματα αυτά τροποποιούνται μέσω μιας ερμηνευτικής διαδικασίας που χρησιμοποιείται από το άτομο που αντιμετωπίζει τις καταστάσεις που συναντά (Βοζίκη: 10). Στο πλαίσιο αυτό θα αναζητήσουμε τις αντιλήψεις εκείνες που διαχέονται στα παιδιά μέσα από τα παιδικά παραμύθια/ αναγνώσματα, καθώς όπως θα δούμε στη συνέχεια τα κείμενα ως λόγος αποτελούν πηγή κοινωνικά προσδιορισμένων νοημάτων και πολύ λιγότερο το μέσο προσωπικής έκφρασης, καθώς απορρέουν από τις ευρύτερες ιστορικο-πολιτισμικές συνθήκες με τις οποίες συνδέεται η παραγωγή και η πρόσληψή τους (Στάμου, 3). Ως μεθοδολογική παραδοχή η κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας έχει δεχθεί κριτική στο πλαίσιο του μεθοδολογικού ατομικισμού, καθιστώντας επείγουσα την ανάγκη η κοινωνική θεωρία να ολοκληρώνεται μέσα στις υπάρχουσες κοινωνικές θεωρίες και όχι να διαχωρίζεται από αυτές (Oliver, 1986:16 στο Oliver, 2009: 55). Έως ότου αποκτηθεί μία επαρκής κοινωνική θεωρία για την κοινωνική κατασκευή της θεωρίας θα παρέχονται δάνεια από την κοινωνική θεωρία σε επίπεδο ανάλυσης. Στο πλαίσιο αυτό ο Oliver οικοδομώντας την εν λόγω θεωρία δίνει έμφαση στην εμπειρία των ίδιων των αναπήρων. Με αντίστοιχο τρόπο, η χρήση της λογοτεχνίας μας δίνει μέσα από τους ήρωες μία εσωτερική φωνή που ενώ προφανώς αποτελεί κυρίως προϊόν μυθοπλασίας δεν χάνει το βιωματικό της βάρος, καθώς μέσα από το ζεύγος συγγραφέας- αναγνώστης ενσαρκώνεται μία δυναμική σχέση πομπού και δέκτη. Σημειώνουμε ότι στο σημείο αυτό δεν αναφερόμαστε στις θεωρήσεις της 15

17 Κοινωνιολογίας του Συγγραφέα σχετικά με τον ενορατικό ή μιμητικό ρόλο του καλλιτέχνη (Hall, 1990: ). Α.2 Λογοτεχνία για παιδιά και Αναπηρία Αρχικά, θέλουμε να επισημάνουμε τη σημαντικότητα της παιδικής λογοτεχνίας στη διαμόρφωση αντιλήψεων και κοινωνικών αναπαραστάσεων ζητημάτων όπως είναι και η αναπηρία. Στην οπτική αυτή υιοθετούμε την άποψη της Kress η οποία αντιμετωπίζει την παιδική λογοτεχνία ως μία πολιτισμική πρακτική, η οποία παράγει διάφορες μορφές κατανόησης και ερμηνείας του κόσμου. Καθώς το παιδί έρχεται σε επαφή με αυτές τις ιδέες, ενεργοποιούνται γνωστικές ενέργειες που οδηγούν στη δόμηση σχηματισμού και μετασχηματισμού της υποκειμενικότητάς του (Kress, 1995: 69-70). Η λογοτεχνία για παιδιά για να μεταφέρουμε την αντίληψη της Αλεξάνδρας Ζερβούαποτελεί ένα «αέναο παιχνίδι αποχωρισμού και συνάντησης όπου πάμπολοι δρόμοι συγκλίνουν» (Ζερβού, 2015: 174). Συνιστά ένα κομβικό σημείο ανάμεσα στον κόσμο των ενηλίκων με εκείνων των παιδιών. Αυτό καθιστά ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα τη σχέση των προτύπων που μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά αλλά και τη θέση που διακατέχουν στα αναγνώσματα για παιδιά. Επισημαίνοντας την άποψη του Eco (1984) ότι «ο συγγραφέας πρέπει να υποθέσει ότι το σύνολο των κωδίκων, πάνω στους οποίους στηρίζεται, είναι το ίδιο με εκείνο των πιθανών αναγνωστών του. Έτσι, λοιπόν, ο συγγραφέας πρέπει να προβλέψει κατά κάποιο τρόπο τον πιθανό αναγνώστη του» (στο Smith, 2006: 292). Συνεπώς, υιοθετούμε τον ορισμό της παιδικής λογοτεχνίας ως εκείνης «που γενικά και σε μεγάλη έκταση διαβάζεται από παιδιά, χωρίς πάντα να έχει δημιουργηθεί ειδικά γι' αυτά. Η χαλαρότητα του παραπάνω ορισμού δείχνει πως η Παιδική Λογοτεχνία προσδιορίζεται κατά πρώτο λόγο σε σχέση με τον ηλικιακό προσδιορισμό του αναγνώστη της και κατά δεύτερο σε σχέση με το δημιουργό της» (Ζερβού, 550) Η λογοτεχνία ιστορικά αποτελεί το πιο πρόσφορο μέσο της δημόσιας παρουσίασης των ατόμων με αναπηρία, η οποία αντανακλά την κοινωνική στάση της κάθε εποχής απέναντί τους. Επί σειρά αιώνων το κλασικό στερεότυπο που διαπερνά στους 16

18 λογοτεχνικούς κόλπους είναι ότι η αναπηρία καθορίζει τη συνολική ταυτότητα του ατόμου. Η εμφάνιση αναπηρίας και η χρήση της από τους λογοτεχνικούς ήρωες για βιοποριστικούς και άλλους λόγους είναι τόσο εδραιωμένη στους αιώνες, ώστε, όπως σημειώνει ο Th. S. Elliot, η λογοτεχνία λειτούργησε διαχρονικά σαν «προμαχώνας παραπληροφόρησης» αναφορικά με την αληθινή εικόνα των ανθρώπων με αναπηρία (Ελευθερίου, 2009: 87-89). Ενδεικτικά να αναφέρουμε ότι η έρευνα του Π. Κουρουμπλή (2000) «Δικαίωμα στη Διαφορά» δίνει στοιχεία για τη συχνότητα που εμφανίζονται λογοτεχνικοί χαρακτήρες με αναπηρία σε έργα γνωστών συγγραφέων. Εκτός από τη διαχρονικότητα της εμφάνισης για παράδειγμα αναφορές 31,3% στον Ευριπίδησημειώνονται υψηλά ποσοστά τόσο στο χρόνο όσο και στην εθνικότητα των έργων. Όσον αφορά στην ελληνική λογοτεχνία σημειώνουμε την έρευνα του Γ. Παπαδάτου (1995) Στάσεις και αντιλήψεις στο παιδί με ειδικές ανάγκες. Ελληνική λογοτεχνία της περιόδου (στο Καΐλα et all, 1999), στην οποία αναλύονται δέκα λογοτεχνικά έργα της υπό μελέτης περιόδου με κύριους χαρακτήρες γονείς και αδέρφια παιδιών με αναπηρία. Στις διαπιστώσεις του ερευνητή είναι η έμφαση της προσοχής στην ανεπάρκεια των παιδιών και όχι στις κοινωνικές πρακτικές και αλλαγές (στο Ελευθερίου, 2009: 59). Στην παρούσα μελέτη μας ενδιαφέρει ειδικότερα ο τομέας της παιδικής λογοτεχνίας. Το πεδίο αυτό έχει αναφερθεί (Ελευθερίου, 2009: 95) ως σημαντικό στη συμβολή προς την κατεύθυνση της ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης απέναντι στην αναπηρία. Σταθμός για την ανάπτυξή της υπήρξε το 1981 το πρόγραμμα της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα (ΙΒΒΥ) με τίτλο «Βιβλία για παιδιά με ειδικές ανάγκες». Εκτός από τη συστηματική επιλογή βιβλίων για τα ΑμεΑ, οδήγησε στην επιλογή και παραγωγή παιδικών λογοτεχνημάτων με ήρωες παιδιά με αναπηρία, στοχεύοντας στην κοινοποίηση των προβλημάτων και των δυνατοτήτων τους στους μικρούς αναγνώστες (Ελευθερίου, 2009: 95). Στη σχετική έρευνα αξίζει να αναφερθούμε επιλεκτικά σε κάποιες διπλωματικές εργασίες. Χρονικά πρώτη, είναι η έρευνα της Α. Μάλμου (1999) «Το άτομο με ειδικές ανάγκες σε πεζά κείμενα της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους τη δεκαετίας » πάνω σε 17 έργα για παιδιά και νέους με θέμα την αναπηρία. Στα 17

19 συμπεράσματά της η Μάλμου αναδεικνύει ουσιαστικά την υιοθέτηση από την κοινωνία του ιατρικού- ατομικού μοντέλου μέσα από τον προσωπικό αγώνα που δίνουν τα άτομα με αναπηρία στην κοινωνία για ισοτιμία, όπου η επίλυση των εκάστοτε προβλημάτων πραγματοποιούνται μέσα από την προσωπική προσπάθεια των αναπήρων. Στη διπλωματική εργασία της Σ. Κάργα (2008) με θέμα «Οι απεικονίσεις των ατόμων με αναπηρία στην παιδική λογοτεχνία» ερευνώνται 53 ελληνόγλωσσα παιδικά και εφηβικά βιβλία από Έλληνες και ξένους συγγραφείς από διαφορετικές χρονικές περιόδους. Κλασικά και λαϊκά παραμύθια του παρελθόντος, όπως και σύγχρονα παιδικά βιβλία, τα οποία είχαν ως κεντρικό χαρακτήρα ένα άτομο με αναπηρία, είναι το υλικό ανάλυσης της ερευνήτριας. Στα συμπεράσματά της η Κάργα καταλήγει εκτός των άλλων- στη μη υιοθέτηση του κοινωνικού μοντέλου στις αφηγήσεις. Τέλος, πιο πρόσφατα θα αναφερθούμε στην έρευνα της Δ. Ντόβα (2012) στο πλαίσιο της Διπλωματικής της εργασίας με τίτλο «Η αναπαράσταση της αναπηρίας στα εικονογραφημένα παιδικά βιβλία». Η ερευνήτρια μελέτησε 12 βιβλία για παιδιά με κύρια έμφαση στην εικονογραφική απεικόνιση της αναπηρίας. Στα συμπεράσματά της καταλήγει ότι το παιδί με αναπηρία απεικονίζεται με ρεαλιστικό τρόπο και ότι συχνά η ίδια η απεικόνιση συμπληρώνει τα γλωσσικά στοιχεία που απουσιάζουν από την ρητή αναφορά στην αναπηρία. Το πεδίο της παιδικής λογοτεχνίας σε σχέση με την αναπηρία έχει απασχολήσει ερευνητές και ερευνήτριες παγκοσμίως. Αξίζει να αναφερθούμε στην ειδική έκδοση του περιοδικού Disability Studies Quarterly (DSQ) το 2004 όταν αφιέρωσε ένα ολόκληρο τεύχος (τ.24) στο θέμα Disabily Culture in Children s Literature [Η κουλτούρα της αναπηρίας στην παιδική λογοτεχνία] (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: Ωστόσο, θεωρούμε ότι σε συνάφεια με την αδιάλειπτη «κίνηση» που ενσωματώνει η έννοια της κοινωνικής κατασκευής σε συνδυασμό με τη θεωρία της Κοινωνικής αλληλεπίδρασης, η σχετική έρευνα πρέπει να είναι συνεχώς σε εξέλιξη προκειμένου να αποτυπώνεται η σύγχρονη ή ιστορική (ή ακόμα συγκριτική) τάση της κοινωνικής κατασκευής της αναπηρίας, οι αναπαραστάσεις που επιχειρείται να εδραιωθούν αλλά και οι πιθανές αλλαγές που συμβαίνουν στην αντιμετώπισή της. Στο πλαίσιο 18

20 αυτό η λογοτεχνία αποτελεί ένα πρόσφορο πεδίο μελέτης της κοινωνικής αντίληψης αντιλήψεων και φαινομένων, το οποίο, ωστόσο, δεν περιέχει μία προφανή σχέση απεικόνισης της κοινωνίας. Στη συνέχεια θα δούμε ακριβώς αυτή τη σχέση λογοτεχνίας και κοινωνικής πραγματικότητας στοχεύοντας στη συνέχεια στη μεθοδολογική τεκμηρίωση και κατεύθυνση της παρούσας έρευνας. Α.3 Λογοτεχνία και Κοινωνία Όπως σημειώνει ο Hall (1990: 65) «κάθε συζήτηση σχετικά με το γιατί θα έπρεπε η λογοτεχνία (και πραγματικά πρέπει αν πρόκειται να είναι υψηλής ποιότητας) να ασχολείται με την κοινωνία θέτει κατά φυσική συνέπεια το κεντρικό ερώτημα για τις σχέσεις λογοτεχνίας και κοινωνίας». Το πρώιμο ενδιαφέρον για τη σύνδεση της λογοτεχνίας με το ιστορικό συγκείμενο διατυπώνεται ήδη τον 19 ο αιώνα, με την προδρομική ρομαντική και ιδεαλιστική θεώρηση της Madame De Staël, στα έργα της De la literature considérée dans ses rapports anec les institutions socials (Paris, 1800) και De l Allemagne (Paris, 1813), και την άτυπη ακόμη θεωρία της αντανάκλασης. «Η θεωρία αυτή που αντιλαμβάνεται τα λογοτεχνικά προϊόντα ως αντανακλαστικά του ιστορικού και κοινωνικού τους περίγυρου, μέσα από την διαφοροποίηση, όπως θα δούμε, του αντικειμένου και του επιπέδου της αντανάκλασης, δηλαδή της ανεξάρτητης μεταβλητής της, επρόκειτο να κάνει θριαμβευτική και καταστροφική καριέρα σε παγκόσμια κλίμακα μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα» (Τζούμα, 1991: 17). Ο τρόπος με τον οποίο τα κοινωνικά και πολιτισμικά στοιχεία των λογοτεχνικών έργων έρχονται δυναμικά στο προσκήνιο, πρόσφερε ιστορικούς -με την έννοια των αντικειμενικά ερμηνευτικούς- τρόπους προσέγγισης του λογοτεχνικού γεγονότος, αφήνοντας πίσω τη μεταφυσική θεώρηση περί έμπνευσης, αλλά, και τη δεσποτεία της ρητορικής μιας βιογραφικής παρακαταθήκης, ανοίγοντας από την άλλη πλευρά το επίπεδο της κοινωνικής διαλεκτικής (Τζούμα, 1991: 17). Η διαδρομή που θα ακολουθήσει είναι μεγάλη και ενδιαφέρουσα. Οι απαρχές της ιστορικής θεώρησης στη λογοτεχνική κριτική εντοπίζονται με συστηματικό τρόπο στο 19

21 έργο του Γάλλου κριτικού Taine στα μέσα του 19 ου αιώνα, ο οποίος επιχείρησε να εφαρμόσει σε μεγάλη κλίμακα και αποκλειστικά στη λογοτεχνία, τις αρχές της ερμηνείας των έργων με βάση την ιστορική τους προέλευση. Σημειώνει τρείς παράγοντες για την κατανόηση των λογοτεχνικών προϊόντων: τη χρονική στιγμή, τη φυλή και το κοινωνικό περιβάλλον (Wilson, 1992: Τζούμα, 1991: 61-78). Στην πρώτη αυτή προσπάθεια γενετικής ερμηνευτικής, η οποία εδράζεται στην άποψη του Hengel για τον ιστορικά σχετικό χαρακτήρα των λογοτεχνικών έργων (Τζούμα, 1991: 62), έρχεται στα μέσα του αιώνα να προστεθεί ένα νέο στοιχείο το οικονομικό, ήδη μέσα από τη διαλεκτική διάσταση του Marx (1848) αλλά κυρίως με τον ιστορικό υλισμό του Engels (1890). Η συμβολή τους έγκειται στην προσπάθεια να διαφωτίσουν το πρόβλημα της άμεσης ή έμμεσης εξάρτησης των καλλιτεχνικών προϊόντων του εποικοδομήματος (στο οποίο ανήκει και η λογοτεχνία) από τη μορφή της οικονομικής βάσης (Τζούμα, 1991: 79 Wilson, 1992: 35, Hall, 1990: 14-15, κ.ά.). Η έμφαση στην εξωτερική αναφορά προκειμένου να γίνει κατανοητό ένα λογοτεχνικό έργο, αποτελεί τη βασική αρχή της μαρξιστικής προσέγγισης της λογοτεχνίας και προκαλεί μία δυναμική αλληλουχία προσεγγίσεων. Εκείνο, όμως, που θεωρούμε πολύ σημαντικό στην εξέλιξη της σκέψης σχετικά με τη σύνδεση της λογοτεχνίας με την κοινωνία είναι ότι μέσα από τον μαρξισμό «τονίζεται πως η λογοτεχνία αποτελεί μέρος της κοινωνίας και ότι μπορεί να προσφέρει το κοινωνικό περιεχόμενο το οποίο θα χρησιμεύσει ως πληροφορία για την ίδια την κοινωνία» (Hall, 1990: 15). Στη μαρξιστική σκέψη της ανακλαστικής θέασης της λογοτεχνίας ασκήθηκε έντονη κριτική για ιστορικισμό και αναγωγισμό, καθώς, θεωρήθηκε ότι καταβλήθηκε υπερβολική προσπάθεια να ανασυρθούν οι επιζητούμενες σημασίες από ιδιαίτερα κείμενα (Hall, 1990: 23). Ωστόσο, η συζήτηση αυτή προκαλεί το ενδιαφέρον για μια άλλη θέαση της λογοτεχνίας με έμφαση αυτή τη φορά όχι στο εξωτερικό αλλά στο εσωτερικό (δηλαδή στο αισθητικό της μέρος) παρά στα ίδια τα κείμενα. Η Αγγλική Σχολή θα ασχοληθεί εξονυχιστικά με την κειμενική έρευνα και θα επιχειρήσει να αποδώσει γλωσσικές σημασίες ως μέρη της πραγματικότητας. Ο Δομισμός θα επισημάνει την αυτονομία της τέχνης, εστιάζοντας σε εσωτερικές ιδιότητες, επικαλούμενος ότι η λογοτεχνία δεν έχει τίποτα να πει σχετικά με την ευρύτερη κοινωνία (Hall, 1990: Jablonka, 20

22 2017: Τζούμα, 1991: ). Η αντιπαράθεση των δύο προσεγγίσεων οδήγησε σε μία αδιέξοδη θέαση της σχέσης λογοτεχνίας και κοινωνίας. Από τη μία στον μαρξισμό απουσιάζει ο στοχασμός πάνω στους γλωσσικούς και μεταγλωσσικούς μηχανισμούς ενώ, οι θεωρίες που προωθούν την αυτοτέλεια των κειμένων παραλείπουν να τα αναγνώσουν σε σχέση προς την έξω από αυτά πραγματικότητα, σφραγίζοντας έτσι την ερμηνευτική αποτυχία των αντίστοιχων μορφικών προσεγγίσεων (Τζούμα, 1991: 138). Στο πολυσυζητημένο, λοιπόν, θέμα της αναπαράστασης ή της αληθοφάνειας ο Jablonka (2017) προτείνει την αναδιατύπωση του ζητήματος των σχέσεων ανάμεσα στη λογοτεχνία και την πραγματικότητα, προκειμένου, να προσδιορίσουμε πώς μπορούμε να μιλήσουμε για το αληθινό στο κείμενο και μέσα από αυτό. «Για να θεωρητικοποιήσουμε τη λογοτεχνία του πραγματικού, δεν πρέπει να ξεκινήσουμε από τον ρεαλισμό, αλλά από τις κοινωνικές επιστήμες» προτείνει (Jablonka, 2017: 28). Ο ρεαλισμός αποτελεί μία από τις πολλές συμβατικότητες στο χώρο της τέχνης και της λογοτεχνίας χωρίς, όμως, να είναι κάτι το απαραβίαστο, καθώς δεν δίνει επαρκείς απαντήσεις στο ερμηνευτικό της σχήμα διότι ο συγγραφέας προσεγγίζει έτσι την πραγματικότητα. Στο σημείο αυτό δηλαδή, οι έννοιες της λογοτεχνίας ως κατόπτρου της κοινωνίας δεν είναι ικανοποιητικές, καθώς, ορίζουν έναν/μία συγγραφέα παθητικό φορέα στον καταιγισμό των κοινωνικών ερεθισμάτων (Hall, 1990: 64). Από την άλλη πλευρά η μορφή δεν μπορεί να ερμηνεύσει τον εαυτό της αλλά αποτελεί χώρο ερμηνείας (Τζούμα, 1991:144). Στην προσπάθεια να ξεφύγουμε από αυτό τον δυισμό μορφής και περιεχομένου, υποστηρίχθηκε (Λοτζ, Γκρος, Γουίλιαμς) ότι η αλήθεια είναι κάπου ανάμεσα στους δύο αυτούς πόλους: η γλώσσα ωθείται στο ακραίο σημείο προκειμένου να συλλάβουμε την κοινωνική εμπειρία (στο Hall, 1990: 67). Και μήπως τελικά ο δυισμός αυτός δεν είναι παρά μία επίφαση αφού «η ιστορία, οι κοινωνικοί σχηματισμοί και οι κοινωνικές πρακτικές δεν μπορούν να αναγνωριστούν, δηλαδή να αποτυπωθούν στο λογοτεχνικό κείμενο παρά με τη μορφή κειμένου»; (Τζούμα, 1991: 145). Στο πλαίσιο αυτό θα υιοθετήσουμε την παραδοχή ότι ο όρος αλήθεια αναφέρεται στις επιτυχημένες εκείνες προσπάθειες να ανακαλυφθεί ή να αποκαλυφθεί η σημασία της κοινωνικής εμπειρίας (Hall, 1990: 68). Σημαντικό, όμως, είναι να 21

23 αποσαφηνιστεί η προσπάθεια της απόκτησης της γνώσης για τον κοινωνικό κόσμο μέσα από την ανάγνωση των λογοτεχνικών κειμένων. Στην αντίληψη ότι η λογοτεχνία αποτελεί μία προσπάθεια των ανθρώπων να κατανοήσουν την κοινωνική τους εμπειρία, «θα πρέπει να παραδεχτούμε ανοιχτά ότι η έννοια της κοινωνικής εμπειρίας που χρησιμοποιείται εδώ μας επιτρέπει να δούμε τόσο την πίστη (ή την ιδεολογία) όσο και το κοινωνικό γεγονός ως τα απαραίτητα συστατικά, με τα οποία σε διαφορετικές κάθε φορά αναλογίες, οι άνθρωποι προσπαθούν να δώσουν ένα νόημα στον κόσμο» (Hall, 1990: 70). Καθώς, λοιπόν, μας ενδιαφέρουν τα ζητήματα της ιδεολογίας στις κοινωνικές αναπαραστάσεις της αναπηρίας, μέσα από τον Λόγο των βιβλίων για παιδιά, θεωρούμε ότι η Κριτική ανάλυση Λόγου συνδυαστικά με την Ποιοτική Ανάλυση Περιεχομένου, θα μας δώσουν τα εργαλεία εκείνα αποκάλυψης του συγκεκριμένου Λόγου. Τα μεθοδολογικά αυτά. ζητήματα θα μας απασχολήσουν στο επόμενο κεφάλαιο της μεθοδολογικής τεκμηρίωσης. ΜΕΡΟΣ Β ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Β.1. Η ερμηνευτική προσέγγιση 22

24 Όπως σημειώσαμε στη θεωρητική μας τεκμηρίωση η συμβολή της λογοτεχνίας στην αποτύπωση της κοινωνικής εμπειρίας περιγράφεται ως ένας αμφίδρομος δίαυλος επικοινωνίας, με μέσο το Λόγο (ως κείμενο). Διαχρονικά έχουν διατυπωθεί διάφορες προσεγγίσεις υπέρ του ενός ή του άλλου, επιχειρώντας άλλοτε την μεμονωμένη υπερίσχυση του ενός κι άλλοτε την προσπάθεια σύζευξής των δύο. Στο πλαίσιο αυτό η σπουδαιότητα του δημιουργού ως κυττάρου ενός περιβάλλοντος το οποίο εμπνέει και δημιουργεί είναι κρίσιμη από επιστημολογικής άποψης. Η προσέγγιση η οποία θεωρούμε ότι μας επιτρέπει την ανασυγκρότηση τόσο του δημιουργού όσο και του κοινωνικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο πραγματώθηκε η δημιουργία είναι η ερμηνευτική. Με απαρχές στην φιλοσοφία του Dilthey για την έννοια της Κατανόησης (Verstehen) 4 και συμβατή με την ευρύτερη πολιτισμική έρευνα αναπτύχθηκαν ερμηνευτικά θεωρητικά σχήματα και μεθοδολογίες με έμφαση στην ανακατασκευή των νοηματικών συστημάτων που σχετίζονται με την πράξη της γραφής (Smith, 2006: ). Η ερμηνευτική παράδοση του Σλάιρμαχερ δίνοντας έμφαση στη διαφοροποίηση των πολιτισμών και στις -κατά συνέπειαανεξάρτητες ενότητες σημασίας, οδηγεί στην άποψη ότι το ενδιαφέρον της κοινωνικής έρευνας πρέπει να είναι ο διαφωτισμός τέτοιων «κύκλων» εννοιών και όχι η προσπάθεια της καθιέρωσης μία αναγωγικής κοινωνικής επιστήμης. Η τοποθέτηση αυτή εγείρει από την άλλη πλευρά το πρόβλημα του σχετικισμού (Hall, 1990: 43-44), ένα θέμα, ωστόσο, το οποίο θα μας απασχολήσει διεξοδικότερα στην μεθοδολογική μας τεκμηρίωση σχετικά με την επιλογή του ποιοτικού παραδείγματος στην έρευνάς μας. Για να επανέλθουμε, όμως, στην προηγούμενη συζήτηση για τη σύνδεση της λογοτεχνίας και της κοινωνικής εμπειρίας, η ερμηνεία σε αυτή την κατεύθυνση «δεν σημαίνει λέω με άλλα λόγια αυτό που ήδη λέει, εκλαμβάνοντας δηλωτικά τις ιστορικές και δηλωτικές του αναφορές και εξηγώντας το εξωκειμενικά, με βάση τα γεγονότα στα οποία αναφέρεται ούτε σημαίνει το αποδομώ, περιγράφοντας τους 4 Για την αναλυτική αποσαφήνιση του όρου Verstehen και τν εξέλιξή της στην Κοινωνιολογική σκέψη, βλ. σχ. Ι. Λαμπίρη- Δημάκη, (1990). Η Κοινωνιολογία και η Μεθοδολογία της. Αθήνα- Κομοτηνή: εκδόσεις Σάκκουλα. 23

25 γλωσσικούς, ρητορικούς και λογικούς συνδυασμούς που το παρήγαγαν ως οργανισμό, απαντώντας έτσι στο ερώτημα: πώς γράφτηκε το συγκεκριμένο κείμενο» (Τζούμα, 1991: 146). Η ερμηνεία κατά την Τζούμα (στο ίδιο) συνεπάγεται την ανάσυρση του «απαγορευμένου», του «εξωστρακισμένου» λόγου, αυτού που έχει ειπωθεί έμμεσα και «δεν μπορεί να μιλήσει» αλλά και «δεν πρέπει να μιλήσει», μέσα από μία γλωσσική οργάνωση που τέμνει τα ιδεολογικά φορτισμένα λεκτικά σημεία τα οποία κομμάτι κομμάτι διαμορφώνουν την αξιολογική στάση του κειμένου. Η ερμηνευτική προσέγγιση έχει χρησιμοποιηθεί γενικά ως μία τεχνική κατανόησης, περικλείοντας διαφορετικές θεωρητικές παραδοχές και συνιστά ένα σύνθετο σύστημα διαφορετικών φιλοσοφικών θέσεων, και ενίοτε διαφορετική μεθοδολογική διαδικασία (Μπονίδης, 2004: Τσιώλης, 2014: 26). Σημαντική πέρα από τις εκάστοτε διαφοροποιήσεις είναι η αποσαφήνιση της έννοιας της Κατανόησης. «Κατανόηση είναι κατά τον Dilthey (1961) η διαδικασία, κατά την οποία ξεκινώντας από σημεία που είναι δεδομένα έξωθεν, αναγνωρίζουμε κάτι εσωτερικό. Στο σημείο αυτό ως «σημεία» νοούνται τα «αντικείμενα ερμηνείας» και οι «εξωτερικεύσεις της ζωής με διάρκεια και σταθερή μορφή», στα οποία έχει «αντικειμενοποιηθεί» το ανθρώπινο πνεύμα. Έτσι, μέσω της διαδικασίας της κατανόησης, με αφετηρία το εξωτερικό του σημείου, την έκφραση, το δεδομένο στην αίσθηση, αναγνωρίζεται το εσωτερικό του νόημα, η σημασία του» (Μπονίδης, 2004: 85). Φθάνουμε, δηλαδή, να γνωρίσουμε μια εσωτερική κατάσταση με βάση τα αισθητηριακά μηνύματα που έχουμε λάβει απ έξω. Η «τέχνη» αυτή της κατανόησης των γραπτών εκφράσεων της ζωής είναι η ερμηνευτική (Λαμπίρη- Δημάκη, 1990: 184). Παρόλες τις διαφοροποιήσεις του ερμηνευτικού παραδείγματος, αναγνωρίζεται ένας πυρήνας κοινών θεμελιακών παραδοχών. Οι παραδοχές αυτές θεωρούν ότι η κοινωνική πραγματικότητα είναι μία περίπλοκη συμβολική κατασκευή, η οποία συγκροτείται από διαφορετικά επίπεδα νοήματος, συνεπώς ο/η κάθε ερευνητής-τρια διερευνά τις πολλαπλές πραγματικότητες που προκύπτουν από τους πολυσχιδείς και διαφορετικούς τρόπους κοινωνικής νοηματοδότησης και κατασκευής. Η πολυπλοκότητα αυτή συνεπάγεται τη δυναμική παρουσία των ανθρώπων στον ορισμό των κοινωνικών καταστάσεων. Συνεπάγεται, επίσης, την αντίληψη της κοινωνικής ζωής ως μιας ρέουσας πραγματικότητας, άρα και την αναγκαιότητα η 24

26 διερεύνησή της να πραγματοποιείται από ερευνητικά εγχειρήματα και μεθόδους που επιτρέπουν τη σύλληψη των κοινωνικών φαινομένων στη δυναμική τους διάσταση (Τσιώλης, 2014: 26-29). Συνοψίζοντας, η σύνδεση της λογοτεχνίας με την κοινωνία αποτελεί μία συνδυαστική προσέγγιση μορφής και περιεχομένου, κατά την οποία η πρώτη θα μας αποκαλύψει τις ιδεολογικές όψεις του κειμένου και η δεύτερη τις κοινωνικές εμπειρίες που ενσωματώνονται στο όχημα της μορφής. Το παράδειγμα που θεωρούμε κατάλληλο για τους σκοπούς της παρούσας έρευνας είναι το ερμηνευτικό καθώς, προωθεί την ιδέα της πολύπλοκης κοινωνικής νοηματοδότησης και κατασκευής των κοινωνικών φαινομένων μέσα από μία δυναμική σχέση σημείων και κατανοήσεων. Οι οντολογικές παραδοχές της ερμηνευτικής παράδοσης συνάδουν με τις θεμελιώδεις αρχές του ποιοτικού παραδείγματος, στο οποίο υπάγεται η παρούσα εργασία, και θα αναπτύξουμε στο επόμενο κεφάλαιο. Β.2 Η Ερμηνευτική Παράδοση και το Ποιοτικό Παράδειγμα Η κατανόηση δε συνιστά απλά μια μέθοδο πνευματικών επιστημών, αλλά αφορά κάθε ανθρώπινη ύπαρξη με την κοινωνική ζωή, καθώς ο άνθρωπος όσο ζει κατανοεί αυτά που τον περιβάλλουν και έχει μια συγκεκριμένη θέση στον κόσμο. (Μπονίδης, 2004: 85). Σε επιστημονικό επίπεδο η κατανόηση διαφοροποιείται από την ερμηνεία καθώς η δεύτερη ακολουθώντας το θετικιστικό παράδειγμα ενδιαφέρεται για την υποθετικο- παραγωγικο- ερευνητική διαδικασία των φυσικών επιστημών, στις οποίες επιχειρείται η εξήγηση των φυσικών φαινομένων με αιτιοκρατικούς νόμους (Μπονίδης 2004: 85 Λαμπίρη- Δημάκη, 1990: 183). Όσον αφορά στην ερμηνευτική παράδοση ως μέθοδο έρευνας, η verstehen αποβλέπει στην κατανόηση του «αντικειμενικού» πνεύματος, το οποίο όμως συνίσταται από ένα σύνολο επιμέρους στοιχείων και σχέσεων όπως είναι τα πολιτισμικά και ιστορικά του συμφραζόμενα. Μέσα σε αυτά υπολογίζεται και έχει καίρια θέση στη διαδικασία η προκατανόηση του/ της ερευνητή/τριας (Μπονίδης 2004: 85-86). Ο τρόπος με τον οποίο εμπλέκονται οι θεωρητικές προκατανοήσεις του/της ερευνητή/τριας στην ερευνητική διαδικασία είναι κομβικός στην ποιοτική 25

27 έρευνα. Όπως σημειώνει ο Τσιώλης (2014: 94) «στα αρχικά κείμενά τους οι Glaser και Strauss υποστήριξαν τη θέση της θεωρητικής απροκαταληψίας, σύμφωνα με την οποία ο ερευνητής οφείλει να προβαίνει στις εμπειρικές του παρατηρήσεις απαλλαγμένος από θεωρητικούς προϊδεασμούς. Με αυτόν τον τρόπο οι κατηγορίες θα αναδυθούν από τα δεδομένα. Αργότερα οι ίδιοι ανασκεύασαν αυτή την απλοϊκή επαγωγική προσέγγιση με διαφορετικά κείμενά τους. Και οι δύο τόνισαν τη σημασία των θεωρητικών προκατανοήσεων του ερευνητή ιδίως στο στάδιο της κωδικοποίησης». Η διαδικασία που η προκατανόηση λειτουργεί στον «ερμηνευτικό κύκλο» περιγράφεται σαν μία κυκλική κίνηση (κατ ουσίαν σπυροειδής): με αφετηρία την διπλή προκατανόηση (Π) του/της ερευνητή/τριας, διπλή είτε από τη διαισθητική προσέγγισή του στο θέμα είτε από τις ειδικές γνώσεις που μεταφέρει, οδηγείται στην Κατανόηση (Κ). Η Κατανόηση αυτή δεν είναι άλλη από τη δυνατότητα καλύτερης αποσαφήνισης του θέματος, ουσιαστικά μία διευρυμένη προκατανόηση (Π1). Η κίνηση αυτή συνεχίζεται αδιάκοπα μεταβαίνοντας από το μέρος στο όλο. Όπως, είναι λογικό ο/η ερευνητής/τριας δεν μπορεί να φτάσει στην απόλυτη κατανόηση ενός κειμένου, όπως δηλαδή θα έφτανε ο δημιουργός του, αλλά μέχρι την «ύψιστη κατανόηση» όσο ευρύτερος είναι ο ερμηνευτικός του κύκλος. Η απόκλιση αυτή λέγεται «ερμηνευτική διαφορά» (βλ. Σχήμα 1, Danner, 1998) (Μπονίδης, 2004: 86-88). Π= Προκατανόηση Π2 Π1 Π Κ Κ1 26 Κ= Κατανόηση κειμένου Π1= διευρυμένη Προκατανόηση κειμένου

28 Σχήμα 1 Ο ερμηνευτικός Κύκλος (Danner, 1998 στο Μπονίδης, 2004: 87) Η παραπάνω διαδικασία συνάδει αντίστοιχα με τις αρχές της εμπειρικά θεμελιωμένης θεωρίας, στην οποία διαπιστώνεται ένας συνεχής διάλογος ανάμεσα στο μετασχηματιζόμενο σύστημα θεωρητικών κατηγοριών και υποθέσεων από τη μία, και της παραγωγής των εμπειρικών δεδομένων από την άλλη. Η σπυροειδής αυτή κίνηση, περιγράφει μία διαλεκτική σχέση, η οποία καθώς εξελίσσεται κατακτά υψηλότερα επίπεδα θεωρητικής αφαίρεσης και διαφοροποίησης (Τσιώλης, 2014: 95). Όπως είναι λογικό στην ερμηνευτική προσέγγιση κατά το παράδειγμα της Κατανόησης (Verstehen) ασκήθηκε κριτική για δυο κυρίως λόγους. Ο πρώτος αφορά στον υποκειμενικό χαρακτήρα της, ο οποίος δεν εξασφαλίζει την αξιοπιστία των πορισμάτων της έρευνας, με την έννοια της σταθερότητας των συμπερασμάτων για όσες φορές επαναλάβουμε την έρευνα με την ίδια μέθοδο. Ο δεύτερος λόγος σχετίζεται με την εγκυρότητα, καθώς η διαισθητική ματιά κατανόησης κάθε ερευνητή/τριας δεν μπορούν να λειτουργήσουν επαληθευτικά και να ελεγχθούν ικανοποιητικά (Λαμπίρη- Δημάκη, 1990: ). Η παραπάνω κριτική η οποία γενικά απασχόλησε το λεγόμενο «ποιοτικό παράδειγμα» έναντι του ποσοτικού (θετικισμός), μας δίνει την ευκαιρία διατύπωσης των επιστημολογικών μας παραδοχών. Η ερμηνευτική παράδοση έχει ως αφετηρία της την παραδοχή ότι «η πρόσβαση στην κοινωνική πραγματικότητα είναι δυνατή μόνο μέσω διαφορετικών κοινωνικών κατασκευών ή μέσων όπως είναι η γλώσσα, η ατομική και συλλογική συνείδηση ή τα κοινά νοήματα και αναπαραστάσεις (διυποκειμενικότητα)» (Ιωσηφίδης, 2003: 29). Βασική κατεύθυνση της ερμηνευτικής είναι η κατανόηση των κοινωνικών φαινομένων και διαδικασιών από τη σκοπιά των υποκειμένων (ατομικών και κοινωνικών) με έμφαση στην πολυπλοκότητα της 27

29 κοινωνικής εμπειρίας (Ιωσηφίδης, 2003: 29). Η παραδοχή αυτή σηματοδοτεί στην ποιοτική έρευνα την απόρριψη της ιδέας περί μίας ενιαίας και αντικειμενικής πραγματικότητας, ενώ αντίθετα το ερευνητικό ενδιαφέρον στρέφεται στη μελέτη και διερεύνηση των πολλαπλών πραγματικοτήτων που προκύπτουν από διάφορους και πολυσχιδείς τρόπους κοινωνικής νοηματοδότησης και κατασκευής (Τσιώλης, 2014: 27). Η ερμηνευτική, συνεπώς, θα μπορούσε να οριστεί ως η μελέτη της αναπαράστασης και του νοήματος, όπως αυτό αναδύεται από μέσα από την κοινωνική αλληλεπίδραση και αντιμετωπίζει κριτικά τις αξιώσεις για τη μία και μοναδική αλήθεια ή για μία μέθοδο αποκάλυψης ή ανακάλυψης της αλήθειας (Ιωσηφίδης, 2003: 30). Κλείνοντας, λοιπόν, τη συζήτηση περί μεθοδολογικών ασταθειών, λόγω του ερμηνευτικού παραδείγματος σχετικά με την αξιοπιστία και εγκυρότητα της σχετικής έρευνας, υιοθετούμε την άποψη ότι η μεθοδολογική διχοτόμηση που υποστηρίχθηκε έντονα αποτελεί σήμερα ένα ψευδοδίλημμα της μεθοδολογίας των κοινωνικών επιστημών. Οι ανάγκες της εκάστοτε έρευνας θα προσδιορίσουν το μεθοδολογικό παράδειγμα και εργαλεία που θα αξιοποιηθούν για την επίτευξη των σκοπών της (Τσιώλης, 2014: Λαμπίρη- Δημάκη, 1990: 199 Mason, 2003: 21, κ.ά). Το γεγονός, ωστόσο, ότι το ποιοτικό παράδειγμα εμπεριέχει πλήθος επιστημολογικών παραδόσεων, φιλοσοφικών ρευμάτων και μεθοδολογικών εργαλείων δεν σημαίνει ότι στερείται ενιαίων βασικών αρχών κατά τη διεξαγωγή των σχετικών ερευνών. Αντιθέτως, οι αρχές αυτές εκτός ότι είναι κοινές, συγκεκριμένες και δεσμευτικές είναι, επίσης, οντολογικού, επιστημολογικού και μεθοδολογικού ενδιαφέροντος. Σχετικά με τις μεθοδολογικές της αρχές η ποιοτική έρευνα διέπεται α) από την αρχή της ανοικτότητας, δηλαδή την αποφυγή a priori υποθέσεων, με αποτέλεσμα η έρευνα να εξελίσσεται ως μία διαλεκτική σπειροειδή διαδικασία και β) την αρχή του επικοινωνιακού χαρακτήρα της κοινωνικής έρευνας, η οποία θέτει το υλικό της έρευνας καθώς και τα εμπλεκόμενα υποκείμενα σε μία δυναμική διαδικασία. Η βασικότερη αρχή οντολογικού χαρακτήρα, είναι εκείνη της ολιστικής προσέγγισης. Η κοινωνική ζωή γίνεται αντιληπτή από τους ερευνητές ως μια πολύπλοκη και πολυσχιδής πραγματικότητα, χωρίς να κατακερματίζεται με βάση επιλεγμένων 28