ΤΜΗΜΑ ΧΗΜΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ, ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ. Κατεύθυνση: ΧΗΜΙΚΗ ΚΑΙ ΒΙΟΜΟΡΙΑΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ -ΥΓΕΙΑ, ΤΡΟΦΙΜΑ

Transcript

1 ΤΜΗΜΑ ΧΗΜΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ, ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ Κατεύθυνση: ΧΗΜΙΚΗ ΚΑΙ ΒΙΟΜΟΡΙΑΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ -ΥΓΕΙΑ, ΤΡΟΦΙΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΒΙΩΣΙΜΗ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ & ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ SUSTAINABLE INNOVATION AND ENTREPRENEURSHIP ΒΑΝΗ ΜΙΧΑΕΛΑ, ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΟΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΜΠΑΚΟΥΡΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2022

2 Περίληψη Η παρούσα εργασία αποτελεί μια προσπάθεια διερεύνησης της βιώσιμης επιχειρηματικότητας και της σύνδεσης της με την καινοτομία. Πιο συγκεκριμένα, αρχικά δίνεται μια σύντομη εισαγωγή για το υπό μελέτη ζήτημα, ενώ, στη συνέχεια παρατίθενται οι ορισμοί των εννοιών που μελετώνται. Ακολούθως, πραγματοποιείται μια βιβλιογραφική ανασκόπηση παλαιότερων ερευνών, και παρατίθενται τα συμπεράσματα της εν λόγω εργασίας. Λέξεις κλειδιά: Επιχειρηματικότητα, βιωσιμότητα, καινοτομία 1

3 Abstract This paper is an attempt to explore sustainable entrepreneurship and its connection to innovation.more specifically, first a brief introduction is given to the issue under study, while then the definitions of the concepts studied are given.then, a bibliographic review of past research is carried out, and the conclusions of this work are presented. Keywords: Entrepreneurship, sustainability, innovation 2

4 Περιεχόμενα Περίληψη... 1 Abstract... 2 Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή... 4 Κεφάλαιο 2: Ορισμοί Επιχειρηματικότητα Ορισμός επιχειρηματικότητας Μορφές και είδη επιχειρηματικότητας Η επιχειρηματικότητα ως δραστηριότητα Παράγοντες που επηρεάζουν την επιχειρηματικότητα Καινοτομία Ορισμός και στάδια καινοτομίας Η καινοτομία ως παράγοντας ανταγωνιστικότητας Καινοτομία, ανάπτυξη και αύξηση της παραγωγικότητας Βιώσιμη ανάπτυξη Ορισμός βιωσιμότητας Βιώσιμη επιχειρηματικότητα Κεφάλαιο 3: Βιώσιμη επιχειρηματικότητα και καινοτομία Επιχειρηματικός προσανατολισμός Από την επιχειρηματικότητα στον επιχειρηματικό προσανατολισμό Βιώσιμη επιχειρηματικότητα Ορισμός του επιχειρηματικού προσανατολισμού Ανοιχτή καινοτομία Ορισμός της ανοιχτής καινοτομίας Εισερχόμενες, εξερχόμενες και συζευγμένες διαδικασίες Κριτική στην ανοικτή καινοτομία Πράσινη καινοτομία Βιώσιμη καινοτομία και βιώσιμη ανάπτυξη Κεφάλαιο 4: Συμπεράσματα Βιβλιογραφία

5 Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή Στο σύγχρονο οικονομικό περιβάλλον, όπου οι τεχνολογία και οι γνώσεις έχουν αρχίσει να το διαμορφώνουν και να το δυσχεραίνουν για το σύνολο των επιχειρήσεων, η καινοτομία φαίνεται να λαμβάνει μια βαρύνουσας σημασίας θέση. Μέσα από ποικίλες έρευνες καθίσταται σαφές ότι, σε μακροεπίπεδο, η καινοτομία νοείται ως βασικός παράγοντας για την εθνική οικονομική ανάπτυξη, για τα περισσότερα διεθνή εμπορικά πρότυπα, ενώ παράλληλα, σε μικροεπίπεδο, μπορεί να περιγραφεί και ως στοιχείο που αυξάνει την ικανότητα των επιχειρήσεων να εντοπίσουν και να αξιοποιήσουν κάθε είδος νέας γνώσης και ευκαιρίας. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να παραληφθεί να ειπωθεί ότι εντοπίζονται να υπάρχουν και άλλοι παράγοντες, που επίσης δύνανται να επηρεάσουν την ικανότητα των επιχειρήσεων να κατακτήσουν και να αξιοποιήσουν τη νέα γνώση, όπως είναι για παράδειγμα η αποτελεσματική επικοινωνία, τα κανάλια πληροφόρησης και η συγκέντρωση γνώσεων. Σύμφωνα με μια Πράσινη Βίβλο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η καινοτόμος επιχείρηση θα πρέπει να φέρει ένα πλήθος γνωρισμάτων, τα οποία εντάσσονται σε δύο κύριες κατηγορίες: Τις στρατηγικές δεξιότητες, οι οποίες άπτονται της μακροπρόθεσμης αντίληψης, της ικανότητας εντοπισμού, αναγνώρισης και πρόβλεψης των τάσεων της αγοράς, όπως επίσης και της επιθυμίας και της ικανότητας για συλλογή, επεξεργασία και κατανόηση των λαμβανόμενων πληροφοριών. Τις οργανωτικές δεξιότητες που συνδέονται με την ανάληψη και τη διαχείριση του επιχειρηματικού κινδύνου, την εσωτερική συνεργασία, την εξωτερική συνεργασία και τη συμμετοχή της επιχείρησης στο σύνολο των διεργασιών που αφορούν στην αλλαγή και στην επένδυση. Το σύνολο των ανεπτυγμένων χωρών τείνουν να θεωρούν την καινοτομία ως μια βασική έννοια στον προγραμματισμό της χάραξης πολιτικής, καθώς είναι, πλέον, σε θέση να αντιληφθούν την αναγκαιότητα και τη σπουδαιότητα της. Περαιτέρω, η καινοτομία, εντοπίζεται να βρίσκεται στο επίκεντρο της χάραξης της οικονομικής αλλαγής, όπως θα γίνει αντιληπτό και παρακάτω. 4

6 Στα πλαίσια μιας εποχής όπου η οικονομική ύφεση έχει οδηγήσει σε ένα αφιλόξενο περιβάλλον, το άνοιγμα των αγορών και η άρση περιοριστικών όρων στις εμπορικές συναλλαγές συνέθεσαν μια νέα τάξη πραγμάτων, στην οποία κρίνεται ως αναγκαία η ικανότητα των ατόμων να υιοθετήσουν την εφαρμοσμένη επιχειρηματικότητα. Παρόλο που στο παρελθόν, η ικανότητα στην επιχειρηματική επιτυχία καθορίζονταν από το κεφάλαιο, τις πρώτες ύλες και την παραγωγικότητα, πλέον, έχει στραφεί στη γνώση και στις προσωπικές ικανότητες, με αποτέλεσμα να εντοπίζονται επιχειρήσεις με μεγάλα κεφάλαια που αποτυγχάνουν στις επενδύσεις τους όταν δεν διέπονται από τα κατάλληλα συστήματα διαχείρισης της γνώσης. Με την κατάσταση αυτή να επηρεάζει έντονα το σύνολο των αγορών, και συνεπώς και της χώρας μας, η σημασία της κατάρτισης και της διαρκούς επικαιροποίησης της γνώσης ανάγεται σε υψίστης σημασίας ζητήματα, ειδικά όταν πρόκειται για οικονομικά θέματα. Η καινοτομία και η επιχειρηματικότητα αποτελούν δύο αλληλένδετες και πολύπλευρες έννοιες. Ο Keynes (1936) αναφέρει ότι η πορεία προ της επιτυχία στηρίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό στον ανταγωνισμό. Αν και το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα μπορεί να προκύψει από ποικίλους παράγοντες ή και με συνδυασμό αυτών, η εποχή που διανύουμε ευνοεί τους οργανισμούς που καταφέρνουν να συνδυάσουν την αξιοποίηση της γνώσης με τις τεχνολογικές ικανότητες και την εμπειρία με σκοπό να δημιουργήσουν καινοτόμα προϊόντα και υπηρεσίες. Στην παρούσα εργασία, περαιτέρω, γίνεται μια προσπάθεια μελέτης του ρόλου της καινοτομίας στην επιχειρηματικότητα, μέσα από μια βιβλιογραφική ανασκόπηση και από την αποσαφήνιση των εν λόγω όρων. 5

7 Κεφάλαιο 2: Ορισμοί 2.1Επιχειρηματικότητα Ορισμός επιχειρηματικότητας Τα τελευταία χρόνια, ολοένα και περισσότερο παρατηρείται το ενδιαφέρον των επιστημόνων, αλλά και της κοινής γνώμης, να στρέφεται γύρω από την έννοια και το περιεχόμενο της επιχειρηματικότητας, όπως επίσης και πως μέσω αυτής της διαδικασίας, οι επιχειρηματίες ως άτομα είναι σε θέση να συμβάλλουν στην ανάπτυξη της επιχείρησης, της κοινωνίας, αλλά και της οικονομίας ευρύτερα. Παρόλα αυτά, σε μια προσπάθεια προσέγγιση του εν λόγω όρου, καθίσταται σαφές ότι είναι μια έννοια πολυσύνθετη, όπου ένας ορισμός δεν είναι σε θέση να καλύψει το σύνολο των πτυχών τους. Η επιχειρηματικότητα είναι η ικανότητα ενός ανθρώπου ή μιας εταιρίας να εντοπίζει και να εκμεταλλεύεται ευκαιρίες με σκοπό το οικονομικό όφελος ή οποιαδήποτε άλλης μορφής προστιθέμενης αξίας. Μέσα τον όρο επιχειρηματικότητα συμπεριλαμβάνονται και οι επιλογές και οι ενέργειες στις οποίες προβαίνουν οι άνθρωποι κατά την έναρξη και λειτουργία μιας επιχείρησης (Οδηγός Επιχειρηματικότητας σε θέματα καινοτόμων μεταποιητικών επιχειρήσεων, 2003). Η επιχειρηματικότητα αποτελεί πλέον σημαντικό παράγοντα στην σύγχρονη οικονομία, καθώς αποτελεί την κινητήρια δύναμη για την ανάπτυξή της και την δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, ενώ ταυτόχρονα επιτρέπει την εφαρμογή νέων ιδεών σε επιτυχημένες προσπάθειες. Ο πρώτος ακαδημαϊκός που επιχείρησε να ασχοληθεί και να οριοθετήσει την επιχειρηματικότητα ήταν ο Marshall (1890), όταν μέσα από το έργο του «PrincipleofEconomics» υποστήριξε ότι υπάρχουν τέσσερα αίτια που δύνανται να επηρεάσουν την παραγωγική διαδικασία, τα οποία είναι η γη, η εργασία, το κεφάλαιο και η οργάνωση, με τα πρώτα τρία να εμπεριέχονται στο τέταρτο. Υπό αυτή την προσέγγιση, η επιχειρηματικότητα μπορεί να θεωρηθεί ως η θεμελιώδης αρχή της οργάνωσης, η οποία μπορεί να πλαισιώσει και να στηρίξει την οικονομική σκέψη κατά τη διεργασία της παραγωγής (Welsch, 2004). Εν συνεχεία, ωστόσο, η έννοια της 6

8 επιχειρηματικότητας, σταδιακά άρχισε να συνδέεται με την περιγραφή ενός συνόλου δραστηριοτήτων, όπως είναι για παράδειγμα η δημιουργία, η ίδρυση, η διαχείριση και η διοίκηση μιας επιχείρησης. Το 1991, οι Cunningham και Lischeron, μελετώντας την επιχειρηματικότητα, την περιέγραψαν ως εκείνη την προσπάθεια ενσάρκωσης μιας πρωτοβουλίας σε αποτέλεσμα, μέσα από μια διαδικασία που μπορεί να αποφέρει οικονομικά οφέλη. Προσεγγίζοντας την υπό διερεύνηση έννοια υπό το πρίσμα της Κοινωνιολογίας, παρόλα αυτά, παρατηρείται ότι υπάρχουν πολλοί ορισμοί που την συνδέουν με την προσωπικότητα, οι οποίοι την χαρακτηρίζουν ως μια ολοκληρωμένη διαδικασία, αλλά όχι ως ένα μετρήσιμο οικονομικό μέγεθος. Περαιτέρω, στους ορισμούς αυτούς, η επιχειρηματικότητα αποτελεί μια δυναμική διεργασία στην οποία τα άτομα μπορούν να καθορίζουν διαρκώς τις οικονομικές τους δυνατότητες, όπως αυτές τους παρέχονται, και να είναι σε θέση να τις εκμεταλλευτούν προκειμένου να πουλήσουν προϊόντα ή υπηρεσίες (Global Entrepreneurship Monitor, 2009). Επιπρόσθετα, ένας άλλος ορισμός για την επιχειρηματικότητα, που θεωρείται ως ευρέως αποδεκτός, είναι αυτός που δόθηκε από το Harvard Business School, και που την ερμηνεύει ως τη διαδικασία σύλληψης μιας ιδέας ή τη δημιουργία μιας ευκαιρίας και την μετέπειτα προσπάθεια για την εκμετάλλευση αυτής, χωρίς, ωστόσο, σε αυτή να εμπεριέχεται η έννοια του ελέγχου ή της ύπαρξης των μέσων πραγματοποίησης της (Timmons & Spinelli, 2007). Θα πρέπει, σε αυτό το σημείο, παρόλα αυτά, να ειπωθεί ότι ο συγκεκριμένος ορισμός τείνει να έρθει σε αντιπαράθεση με τον ορισμό που δόθηκε από τον Drucker (2003), ο οποίος υποστηρίζει ότι η επιχειρηματικότητα δεν μπορεί να θεωρηθεί ούτε επιστήμη, αλλά ούτε και τέχνη, καθώς συντίθεται από τη γνώση που μπορεί να οδηγήσει στην εφαρμογή και στην υλοποίηση μιας διαδικασίας και στην επίτευξη προκαθορισμένων στόχων. Περαιτέρω, σύμφωνα με τον Drucker (2003), η επιχειρηματικότητα αποτελεί έναν τρόπο συμπεριφοράς, και όχι ένα χαρακτηριστικό της προσωπικότητας. Τέλος, θα πρέπει να αναφερθεί ότι, όπως τόνισε ο Hebert (1989), η επιχειρηματικότητα ως έννοια είναι δυνατόν να περιγραφεί ανάλογα με την οπτική από την οποία την αντιμετωπίζει ο καθένας. Συνεπώς, από άποψη οικονομίας, ως επιχειρηματικότητα ορίζεται η ανάληψη ρίσκων και αποφάσεων που μπορούν να επηρεάσουν την κατανομή, τον τύπο και τη χρήση των αγαθών ή των πόρων, ενώ από την πλευρά της διοίκησης, επιχειρηματικότητα είναι η αναζήτηση ευκαιριών. 7

9 Τα κίνητρα που ωθούν τα άτομα στην επιχειρηματική δραστηριότητα καθορίζονται συνήθως από τις προοπτικές του καθενός σχετικά με την πορεία του στον κόσμο των επιχειρήσεων. Τα βασικότερα κίνητρα είναι: Το κέρδος: ο επιχειρηματίας έχει σαν στόχο την οικονομική ανταμοιβή που υπολογίζει να έχει από την απόδοση της επένδυσης, παρά τους κινδύνους που αυτή εγκυμονεί. Η ανεξαρτησία: ο επιχειρηματίας αποσκοπεί στην ελευθερία της ανεξάρτητης εργασίας. Η προσωπική και επαγγελματική ανέλιξη: ο επιχειρηματίας πρέπει να διαθέτει πρώτα προσωπική ανάπτυξη, ώστε να είναι σε θέση να ανταπεξέλθει στους κινδύνους, στο άγχος και στην αβεβαιότητα, για να μπορέσει τελικά να δημιουργήσει και εξελίξει μια σωστή και ολοκληρωμένη επιχείρηση. Η εναλλακτική επιλογή σε μια μη ικανοποιητική εργασία: όταν έναν άνθρωπο δεν τον καλύπτει η εργασία του ή δεν πιστεύει ότι υπάρχουν προοπτικές για επαγγελματική ανέλιξη, οδηγείται στην δημιουργία και στην αποκλειστική αφιέρωση της δικής του επιχείρηση. Η λειτουργία των επιχειρηματιών είναι να μπορούν να αναθεωρήσουν ή να εκμεταλλευτούν την επινόηση ή μια τεχνική δυνατότητα ώστε να παράγουν ένα νέο προϊόν ή ενός παλαιότερου με την χρήση νέων μεθόδων παραγωγής. Ένα επιχειρηματίας μπορεί να προβεί σε μια καινοτομία μέσω της δημιουργίας ενός νέου προϊόντος ή την χρήση νέων μεθόδων παραγωγής και οργάνωσης της επιχείρησης ή με τη δημιουργία νέας αγοράς. Όπως είναι λογικό, κάθε καινοτομία εγκυμονεί διάφορους κινδύνους, ενώ ταυτόχρονα εμπεριέχει και μεγάλες πιθανότητες να αποφέρει κέρδη. Προκειμένου να ελαχιστοποιηθούν οι κίνδυνοι και να αυξηθούν οι πιθανότητες του κέρδους, οι επιχειρηματίες καλούνται να συγκεντρώσουν και να αξιολογήσουν πληροφορίες για παρόμοια προϊόντα, όπως επίσης και για το αγοραστικό ενδιαφέρον των καταναλωτών για το συγκεκριμένο αγαθό. 8

10 2.1.2 Μορφές και είδη επιχειρηματικότητας Η επιχειρηματικότητα δεν μπορεί να θεωρηθεί ως αποκλειστική αρμοδιότητα του επιχειρηματία, αλλά πολλές φορές δύναται να ασκηθεί και από άλλα στελέχη ή εργαζόμενους, που ωστόσο, θα πρέπει να μπορούν να προσφέρουν ιδέες και καινοτομίες που αποσκοπούν στην βελτίωση των αγαθών και των υπηρεσιών. Η επιχειρηματικότητα, κατ επέκταση μπορεί να χαρακτηριστεί με διάφορους τρόπους, σύμφωνα πάντοτε με το εκάστοτε ζήτημα και στόχο που θέτει προς επίτευξη μια επιχείρηση. Πιο συγκεκριμένα, η επιχειρηματικότητα μπορεί να κατηγοριοποιηθεί σε (Μπελδέκου, 2008): Κοινωνική Επιχειρηματικότητα, η οποία έχει ως σκοπό την εξυπηρέτηση και την ικανοποίηση των κοινωνικών και ανθρωπιστικών αναγκών. Συνεργατική Επιχειρηματικότητα, η οποία στοχεύει στην ύπαρξη οφέλους από τα συμβαλλόμενα μέλη, ενώ εφαρμόζεται σε συγκεκριμένους ειδικούς οικονομικούς τομείς και κλάδους παραγωγής. Ενδοεπιχειρηματικότητα, η οποία είναι ανεξάρτητη της ίδρυσης νέων εταιριών, αλλά συνδέεται με τη δημιουργία και την ανάπτυξη νέων τομέων, δραστηριοτήτων και προϊόντων, εντός μιας μεγάλης επιχείρησης. Ακαδημαϊκή Επιχειρηματικότητα, η οποία αφορά τα πανεπιστήμια και άλλα ακαδημαϊκά ιδρύματα όπου προωθείται η επιχειρηματική δραστηριοποίηση των ιδρυμάτων αυτών, ώστε να εμπορευματοποιηθούν τα αποτελέσματα των ερευνών που εκπονούν υπό τη μορφή καινοτόμων προϊόντων ή υπηρεσιών (Louis et al., 1989 ; Shane, 2004). Πράσινη επιχειρηματικότητα, που αποτελεί μια μορφή που παρουσιάζει ομοιότητες με την κοινωνική επιχειρηματικότητα, αλλά είναι εστιασμένη στην προστασία του περιβάλλοντος (Isaak, 1998 ; Schaper, 2005). 9

11 Δημόσια επιχειρηματικότητα, η οποία δεν αποτελεί μια συνηθισμένη και καθιερωμένη μορφή, ενώ αμφισβητείται η αποτελεσματικότητα της συνέργειας της επιχειρηματικής πρωτοβουλίας με τη δημόσια διοίκηση (Terry, 1993). Ωστόσο, η εν λόγω μορφή, μπορεί να συζητηθεί υπό ορισμένες προϋποθέσεις (Zerbinati & Souitaris, 2004), όπου ένα στέλεχος του δημοσίου τομέα είναι δυνατόν να θεωρηθεί ότι λειτουργεί επιχειρηματικά, κατά την οργάνωση διαθέσιμων πόρων, με στόχο την επίτευξη υψηλότερης παραγωγικότητας. Διεθνής επιχειρηματικότητα, κατά την οποία οι επιχειρήσεις τείνουν να επεκτείνουν τον διεθνή προσανατολισμό τους, ώστε να αποκτήσουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Στα πλαίσια της θεωρητικής προσέγγισης της επιχειρηματικότητας, οι ερευνητές και οι μελετητές έχουν αποτυπώσει ένα σύνολο απόψεων που συνδέονται άρρηκτα με την κατηγοριοποίηση των ειδών αυτής. Περαιτέρω, ο Πετράκης (2004), διατύπωσε την άποψη ότι εμφανίζονται δύο είδη επιχειρηματικότητας: Η επιχειρηματικότητα που αναδύεται μέσα από τις υφιστάμενες επιχειρήσεις. Η επιχειρηματικότητα που αφορά στη δημιουργία και την ανάπτυξη μιας νέας επιχείρησης. Σε δύο είδη επιχειρηματικότητας, όμως, αναφέρθηκαν και οι Clamp και Alhamis (2010), την παραδοσιακή και την κοινωνική επιχειρηματικότητα, ενώ ο Thurow ( την άποψη ότι ως διακριτά είδη επιχειρηματικότητας θεωρούνται η τεχνολογική που σχετίζεται με την εισαγωγή νέων τεχνολογιών στην αγορά, η γεωγραφική που αφορά στην μετακίνηση τεχνολογικών επιτευγμάτων και η κοινωνιολογική που συνδέεται με τον εντοπισμό νέων τρόπων προώθησης των παλαιών αγαθών και υπηρεσιών. 10

12 2.1.3 Η επιχειρηματικότητα ως δραστηριότητα Η επιχειρηματικότητα ως έννοια και ως περιεχόμενο τείνει να εμφανίζεται ιδιαίτερα συχνά στην καθημερινότητα των ατόμων, χωρίς, ωστόσο, ταυτόχρονα, να έχει καταστεί εφικτή η ύπαρξη ενός κοινά αποδεκτού ορισμού και οριοθέτησης αυτού. Κατά συνέπεια, με στόχο να ερμηνευτεί και να αποσαφηνιστεί ο όρος αυτός, έχουν αναπτυχθεί ποικίλες θεωρητικές προσεγγίσεις, όπως είναι για παράδειγμα: Η ανάληψη κινδύνων από την αβεβαιότητα, κατά την οποία ο επιχειρηματίας νοείται ως το οικονομούν άτομο που έχει ως καθήκον την αντιμετώπιση των κινδύνων και των απειλών που είναι απόρροια της αβεβαιότητας της καθημερινής οικονομικής ζωής. Οι συγκεκριμένες απειλές δύνανται να καθοριστούν με βάση τη φύση τους, και συνεπώς, μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε «δυνάμενες» και «μη δυνάμενες» να υπολογιστούν, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται όλες εκείνες που δεν μπορούν να προβλεφθούν και που είναι αποτέλεσμα της πραγματικής οικονομικής ζωής. Αυτή η οικονομική αβεβαιότητα παρατηρείται να είναι απόρροια, κατά κύριο λόγο, του δυναμικού χαρακτήρα των οικονομικών μεταβλητών, την ύπαρξη του στοιχείου του κατάλληλου χρονικού διαστήματος κατά τη λήψη των οικονομικών αποφάσεων και την ατελή γνώμη που διαθέτουν οι άνθρωποι, και ειδικά οι επιχειρηματίες, αναφορικά με το παρόν και το μέλλον. Η θεωρητική προσέγγιση που θέλει την πραγματική και ουσιαστική δράση της επιχειρηματικότητας να σχετίζεται με την ανάληψη ρίσκων από την αβεβαιότητα πρωτοεμφανίστηκε τον 20 ο αιώνα (Knight, 1921), ενώ θα πρέπει να τονιστεί το γεγονός ότι ο ρόλος του επιχειρηματία δεν είναι αυτός του τζογαδόρου και του ατόμου που αναλώνεται, ανεξέλεγκτα, σε τυχερά παιχνίδια, αλλά τείνει να εμπλέκεται ενεργά και να επηρεάζει με τις ενέργειες του το αποτέλεσμα της επιχειρηματικής απόφασης. Για τον λόγο αυτό, ο επιχειρηματίας περιορίζεται, τις περισσότερες φορές, στην ανάληψη τέτοιων απειλών που νοούνται ως μέτριου κινδύνου, προσπαθώντας, μέσα από τις πράξεις του, να τις μειώσει ή και να τις εξαλείψει. 11

13 Η επιχειρηματικότητα κατά τη σύνδεση των συντελεστών που συμβάλουν στην παραγωγή, όπου δύνανται να επιτευχθούν τα μέγιστα οικονομικά οφέλη από μια επιχείρηση, εάν η επιχείρηση καταφέρει να συγκεντρώσει και να συντονίσει τις υπάρχουσες τεχνολογικές δυνατότητες. Υπό αυτή την οπτική, μια επιχείρηση μπορεί να ανταπεξέλθει σε θέματα που άπτονται της απουσίας εξειδικευμένων στελεχών, της δυσαρμονικής λειτουργίας που αναπτύσσεται στα επιμέρους τμήματα, των εμποδίων που συναντώνται στη ροή πληροφοριών και της λήψης αποφάσεων. Επιπρόσθετα, δύναται να επιτευχθεί η ορθή και αποτελεσματική επιλογή ατόμων, έτσι ώστε να καταστεί εφικτή η αξιοποίηση της γνώσεων και των δεξιοτήτων του εκάστοτε εργαζόμενου, και κατ επέκταση να αυξηθεί η παραγωγικότητα. Διαφαίνεται, περαιτέρω, ότι υπό αυτή την προσέγγιση, η επιχειρηματικότητα μπορεί να λειτουργήσει ως παράγοντας περιορισμού της άγνωστης αποτελεσματικότητας, ή πιο συγκεκριμένα, της διαφοράς ανάμεσα στο ανώτατο ύψος της αποτελεσματικότητας μιας οικονομίας και του ύψους που μπορεί να ανέρθει στην πραγματικότητα (Casson, 1982). Η επιχειρηματικότητα έχει άρρηκτα συνδεθεί με την καινοτομία, η οποία, σύμφωνα με τον Drucker (1985), περιγράφεται ως η αναζήτηση, η εύρεση και η εκμετάλλευση νέων ευκαιριών, που αποσκοπεί στην κάλυψη των ανθρωπίνων επιθυμιών και αναγκών. Επιπρόσθετα, η εκμετάλλευση των ευκαιριών που αποσκοπεί στο κέρδος της επιχείρησης, όπως επισημαίνει ο Schumpeter (1934), δύναται να επιτευχθεί μέσα από τη δραστηριοποίηση σε συγκεκριμένες καινοτόμες ενέργειες, που μπορούν να θεωρηθούν ότι είναι: o Η είσοδος στην αγορά ενός καινούργιου ή ενός βελτιωμένου ποιοτικά προϊόντος o Η εφαρμογή μιας καινούργιας ή βελτιωμένης πρακτικής που συμβάλει στην παραγωγή με χαμηλότερο κόστος o Η ανάπτυξη μιας νέας αγοράς 12

14 o Η ανάπτυξη και η εφαρμογή νέων και βελτιωμένων μορφών και πρακτικών οργάνωσης της επιχείρησης, αποσκοπώντας στο χαμηλότερο δυνατό κόστος. Ο Schumpeter (1934), περαιτέρω, υποστηρίζει ότι ο επιχειρηματίας φέρει το καθήκον του εντοπισμού νέων δεδομένων, πληροφοριών και πραγμάτων, αλλά όχι και της ανακάλυψης αυτών, και συνεπώς, δύναται μέσα από την καινοτομική του δράση να μπορεί να αναπτύσσει μιας δημιουργική καταστροφή, που να αντικαθιστά στη συνέχει με τη μιμητική του δράση που θα επιφέρει μια καινούργια ισορροπία. Η επιχειρηματικότητα, μέσα από τη διαδικασία της αξιοποίησης ευκαιριών που προκύπτουν ως αποτέλεσμα της ατέλειας της αγοράς, η οποία εστιάζει στην ικανότητα του επιχειρηματία να αντιλαμβάνεται και να εκμεταλλεύεται την εκάστοτε δυνατότητα κέρδους. Ο Kizzner (1970), περιγράφει την εν λόγω προσέγγιση ως τη διαρκή προσπάθεια του επιχειρηματία να ανακαλύψει και να εκμεταλλευτεί το σύνολο των ευκαιριών που του παρουσιάζονται, γεγονός που απαιτεί από την πλευρά του να κατέχει γνώσεις και πληροφορίες. Παρόλα αυτά, θα πρέπει να αναφερθεί ότι οι ευκαιρίες αυτές χαρακτηρίζονται από μικρή χρονική διάρκεια, καθώς η μη ύπαρξη αποκλειστικότητας τείνει να παρέχει τη δυνατότητα εμφάνισης ίδιας ή παρόμοιας επιχείρησης, και συνεπώς, αυξάνεται ο ανταγωνισμός και περιορίζονται τα κέρδη Παράγοντες που επηρεάζουν την επιχειρηματικότητα Η επιχειρηματικότητα, όπως έχει ήδη αναφερθεί και παραπάνω, νοείται ως σύνθετη και δύσκολη στον ορισμό της έννοια, η οποία συνδέεται με ποικίλους τομείς, και συνεπώς επηρεάζεται από διάφορα και πολύπλοκα κοινωνικά, περιβαλλοντικά, πολιτιστικά, δημογραφικά και οικονομικά στοιχεία. Πολλές έρευνες και μελέτες, σε μια προσπάθεια αναζήτησης και εύρεσης των παραγόντων που επηρεάζουν την επιχειρηματικότητα, με βασικότερη να θεωρείται αυτή του Butler (2000), που κατέληξε στην ύπαρξη 6 κύριων κατηγοριών: 13

15 Τους οικονομικούς παράγοντες / economic factors, οι οποίοι αποτελούν και τον θεμέλιο λίθο της επιχειρηματικότητας, αφού η επιχειρηματική δραστηριότητα στηρίζεται κατά κύριο λόγο στην οικονομική θεωρία της προσφοράς και της ζήτησης. Τους ψυχολογικούς παράγοντες / psychological factors, οι οποίοι περιγράφουν τα προσωπικά χαρακτηριστικά του επιχειρηματία. Τους κοινωνιολογικούς παράγοντες / social factors, που στηρίζονται στις δυνάμεις που δρουν και στις τάσεις που εμφανίζονται στα πλαίσια μιας κοινωνίας, και οι οποίοι είναι δυνατόν να επηρεάσουν αισθητά την επιχειρηματική δραστηριότητα (Γιαννάκη, 2008). Τους περιβαλλοντικούς παράγοντες / environmental factors, οι οποίοι συνδέονται άμεσα με το περιβάλλον που δραστηριοποιείται μια επιχείρηση και μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε ενδογενείς και εξωγενείς. Τους δημογραφικούς παράγοντες / demographic factors, που σχετίζονται με τις τάσεις που εμφανίζει ο ανθρώπινος πληθυσμός και που εμπεριέχει ποικίλες μεταβλητές, όπως είναι για παράδειγμα το μέγεθος του πληθυσμού, η ηλικία του πληθυσμού, η διάρθρωση, η γεωγραφική κατανομή, η εθνικότητα, η εκπαίδευση, η φυλετική σύνθεση και η κατανομή του εισοδήματος και του πλούτου (Γιαννάκη, 2008). Τους πολιτισμικούς παράγοντες / cultural factors. Στο σχήμα που ακολουθεί δίνεται η αποτύπωση των κατηγοριών παραγόντων που επηρεάζουν την επιχειρηματικότητα. 14

16 Πολιτιστικοί παράγοντες Ψυχολογικοί παράγοντες Δημογραφικοί παράγοντες Επιχειρηματικότητα Κοινωνιολογικοί παράγοντες Οικονομικοί παράγοντες Περιβαλλοντικοί παράγοντες Εικόνα 1: Παράγοντες που επηρεάζουν την επιχειρηματικότητα (Πηγή: Gaddam, 2007) 2.2 Καινοτομία Ορισμός και στάδια καινοτομίας Η καινοτομία θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που επηρεάζουν την οικονομία, καθώς αποτελεί το μέσο με το οποίο μια επιχείρηση μπορεί να βελτιώσει τη λειτουργία της, να εδραιώσει τη θέση της στο χώρο, αλλά και να διαφοροποιηθεί από τους ανταγωνιστές της. Ως καινοτομία μπορεί να οριστεί κάθε ιδέα, τρόπος παρουσίασης ή εργαλείο που είναι νέο, από την άποψη ότι τα χαρακτηριστικά του δεν εμφανίζονται και προηγούμενα προϊόντα ( aramvelakhs.pdf). Καινοτομία, πιο συγκεκριμένα, είναι η αξιοποίηση νέα γνώσης και ο 15

17 μετασχηματισμός της στην προσφορά ενός νέου προϊόντος ή υπηρεσίας στην αγορά. Με τον όρο καινοτομία μπορεί να χαρακτηριστεί ένα νέο προϊόν, μια νέα υπηρεσία, μια διοικητική διαδικασία ή μια οργανωτική δομή, ενώ οι εφαρμογές της μπορεί να είναι μια εργονομική ή λειτουργική βελτίωση σε ένα προϊόν ή η εφαρμογή μιας νέα τεχνολογία παραγωγής ενός προϊόντος ή βελτίωση της παραγωγικότητας μιας υπηρεσίας ή ακόμη και η αναβάθμιση των δυνατοτήτων και της ευχρηστίας ενός λειτουργικού προγράμματος. Οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τη λέξη καινοτομία για να περιγράψουν τη διαδικασία του ανοίγματος νέων δρόμων και οριζόντων. Επιπλέον, η λέξη καινοτομία, στην αγγλική γλώσσα συναντάται με τον όρο innovation, ο οποίος είναι λατινογενής και προέρχεται από το ρήμα innovo, που σημαίνει δημιουργώ κάτι νέο. Ο όρος της καινοτομίας, αν και γνωστός από την αρχαιότητα, στον τομέα της οικονομίας εισήχθη τη δεκαετία του 20, με σκοπό την επεξήγηση των μεταβολών των συνθηκών ισορροπίας (Σαλάβου, 2006). Οι μεταβολές αυτές αφορούν τις εισαγωγές νέων προϊόντων, την είσοδο σε νέες αγορές, την ίδρυση νέων επιχειρήσεων και τις αλλαγές στις πηγές προμηθειών προϊόντων. Σύμφωνα με έναν άλλο ορισμό στον τομέα της οικονομίας, καινοτομία θεωρείται η εισαγωγή μιας νέας μεθόδου παραγωγής, η οποία έχει ως στόχο τη μείωση του κόστους ή τη δημιουργία ενός νέου προϊόντος καλύτερου από τα προηγούμενα ( aramvelakhs.pdf). Η καινοτομία σε μια επιχείρηση μπορεί να επηρεάσει την απόδοση τη με δύο τρόπους: Μέσω της ανάπτυξης καινοτόμων προϊόντων, μπορεί να καθιερωθεί στο χώρο, αυξάνοντας παράλληλα τα κέρδη της. Με τη συμβολή της καινοτομίας μπορεί να βελτιώσει τις ικανότητες της και να αποκτήσει ευελιξία και προσαρμοστικότητα στην πίεση της αγοράς ( 1_kainotomia_maramvelakhs.pdf). Κάθε επιχείρηση, από τη στιγμή που αντιληφθεί ότι είναι αναγκαία η υιοθέτηση μιας καινοτομίας, ακολουθεί τρία στάδια. Αρχικά είναι το στάδιο της 16

18 εισαγωγής. Σε αυτό το στάδιο παράγονται οι ιδέες που θα οδηγήσουν στην εύρεση και στο τρόπο υλοποίησης μιας καινοτομίας. Στη συνέχεια είναι το στάδιο της υιοθέτησης, κατά το οποίο η επιχείρηση επιλέγει μια από τις ιδέες που παρουσιάστηκαν και τον τρόπο δράσης που θα ακολουθήσει και βγάζει και τον προϋπολογισμό για την υλοποίηση του σχεδίου. Τέλος, είναι το στάδιο εφαρμογής, το οποίο θεωρείται και το πιο βασικό, αφού σε αυτό καθορίζονται οι διαδικασίες για την τελική εφαρμογή της καινοτομίας. Η υιοθέτηση μιας καινοτομίας από μόνη της, ωστόσο, δεν είναι αρκετή για να στεφθεί το εγχείρημα με επιτυχία, καθώς αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση και η σωστή διαχείριση της. Για να είναι επιτυχημένη η υιοθέτηση μιας καινοτομίας, θα πρέπει να διαθέτει στρατηγική και διαφορετική άποψη, η οποία θα αποσκοπεί στο όφελος του πελάτη, ενώ επιπλέον το προϊόν ή η υπηρεσία θα έχει προέλθει από λεπτομερή μελέτη και καλή γνώση του αντικειμένου και θα φέρει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που συνθέτουν την κουλτούρα του κάθε πολιτισμού, διατηρώντας ταυτόχρονα και την ευελιξία του ( aramvelakhs.pdf). Βασικοί παράγοντες στην επιτυχία μιας καινοτομίας, όμως, είναι και το χαμηλό κόστος και οι τρόποι προώθησής της. Τέλος, κριτήριο για την αποδοχή ή την απόρριψη ενός προϊόντος μπορεί, εν μέρει, να θεωρηθεί και η επωνυμία της επιχείρησης Η καινοτομία ως παράγοντας ανταγωνιστικότητας Με την έννοια ανταγωνιστικότητα μπορεί να οριστεί το σύνολο των απαραίτητων δυνατοτήτων μιας επιχείρησης, οι οποίες μπορούν να διασφαλίσουν τη συνεχή οικονομική ανάπτυξη εντός ενός διεθνούς περιβάλλοντος που λειτουργεί σε συνθήκες πολλαπλών επιλογών. Σε ένα περιβάλλον, δηλαδή, που λειτουργούν και άλλες επιχειρήσει με παρόμοιες ή διαφοροποιημένες δυνατότητες. Επιπλέον, σύμφωνα με τον Cantwell (2003), ως ανταγωνιστικότητα μπορεί να οριστεί και το σύνολο των δυνατοτήτων μιας επιχείρηση να είναι σε θέση να ικανοποιήσει τις προσδοκίες και τα κριτήρια αποδοχής του καταναλωτικού κοινού σχετικά με τα προϊόντα ή της υπηρεσίες που παρέχει, σε ένα περιβάλλον που λειτουργεί με το 17

19 μοντέλο προσφοράς και ζήτησης. Ελέγχοντας από διάφορες σκοπιές την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας, μπορεί να κατηγοριοποιηθεί σε: Μακροοικονομική σκοπιά: Η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας μπορεί να πραγματοποιηθεί με τη χρήση μεθόδων που αφορούν τη μείωση των επιτοκίων δανεισμού που συμβάλει στην αύξηση της απόδοσης των επενδύσεων, και η οποία αν συνδυαστεί με μια χαμηλή ισοτιμία του νομίσματος είναι δυνατόν να οδηγήσει σε χαμηλό κόστος στα προϊόντα που εξάγονται (Δερβιτσιώτης& Λαγοδήμος, 2007). Τεχνολογική σκοπιά: Η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας μπορεί να πραγματοποιηθεί με τη βελτίωση της σχέσης μεταξύ της ποιότητας και του κόστους, εφαρμόζοντας καινοτομίες, οι οποίες μπορούν να αποφέρουν είτε χαμηλού κόστους ποιοτικά προϊόντα, είτε ακριβότερα προϊόντα υψηλής προστιθέμενης αξίας (Cantwell, 2003). Η καινοτομία ως δραστηριότητα μπορεί να επιφέρει αλλαγές στις ισορροπίες της αγοράς και να επιδράσει θετικά στην ώθηση της επιχειρηματικότητας. Η παραγωγή καινοτομιών, προέρχεται κυρίως από τον μεγάλο ανταγωνισμό μεταξύ των ηγετικών επιχειρήσεων και μπορεί να συμβάλει καθοριστικά στην ποιοτική αναβάθμιση του συνόλου των επιχειρήσεων που λειτουργούν σε αυτό το περιβάλλον. Σε αυτό το περιβάλλον, η ανάπτυξη των καινοτομιών μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια διαδικασία αλληλεπίδρασης μεταξύ των ανταγωνιστών και όχι ως μια εσωτερική επιχειρηματική διαδικασία. Στην εποχή μας, είναι σαφές πλέον, ότι τόσο σε εθνικό, όσο και σε διεθνές επίπεδο, η παρουσία επιχειρήσεων με εξέχουσες επιδόσεις συμβάλει καθοριστικά στις υπολειπόμενες σε επιδόσεις επιχειρήσεις που λειτουργούν στην ίδια αγορά Καινοτομία, ανάπτυξη και αύξηση της παραγωγικότητας Σύμφωνα με τον Schumpeter (1939), η καινοτομία συνεπάγεται την υλοποίηση δράσεων και ενεργειών όπως είναι για παράδειγμα η εισαγωγή νέων 18

20 προϊόντων που μπορούν να χρησιμεύσουν ως τυποποιημένη περίπτωση, οι τεχνολογικές αλλαγές στην παραγωγή ήδη χρησιμοποιούμενων προϊόντων, το άνοιγμα σε νέες αγορές ή νέες πηγές εφοδιασμού, η βελτιωμένη διαχείριση του υλικού, η δημιουργία νέων επιχειρηματικών οργανώσεων, όπως τα πολυκαταστήματα, και οποιαδήποτε δράση μπορεί να διαφοροποιήσει τα δεδομένα στη σφαίρα της οικονομικής ζωής. Μετά από την πολύ ανοιχτή προσέγγιση της καινοτομίας του Schumpeter, και παρά την περιγραφική θεωρία, εντοπίζεται να υπάρχει ένα διαρκές πρόβλημα στην κατασκευή πιο επίσημων θεωριών αναφορικά με το εν λόγω ζήτημα (Romer, 1994 ; Scherer, 1986). Πράγματι, για σκοπούς εμπειρικής οικονομικής απόδοσης και λογιστικής ανάπτυξης, η καινοτομία έχει θεωρηθεί ως κεφάλαιο γνώσης, και ως εκ τούτου μια εισροή στην παραγωγή. Εμπειρικά, αυτό καταγράφεται ως προσπάθειες καινοτομίας στις επενδύσεις στην έρευνα και την ανάπτυξη (Griliches, 1979 ; Griliches, 1998), στα διπλώματα ευρεσιτεχνίας (Crépon & Duguet, 1997) ή στα μερίδια καινοτόμων προϊόντων (Crepon et al., 1998). Ενώ αυτές οι προσπάθειες για επίσημες θεωρίες και αναλύσεις της καινοτομίας έχουν προωθήσει σημαντικά την έρευνα καινοτομίας, αυτές οι εννοιολογικοποιήσεις της καινοτομίας ως κεφαλαίου γνώσεων επιβαρύνουν τις επιχειρήσεις και μπορούν να υπονομεύσουν την ευρωστία τους. Αρχικά, η αβεβαιότητα που επικρατεί στην καινοτομία απαιτεί μια κριτική διάκριση της γνώσης αυτής. Δεδομένου, για παράδειγμα, ότι ο Edison εξέτασε 1600 διαφορετικά υλικά από νήματα πριν βρει τη λύση του προβλήματος στα ανθρακονήματα (Scherer, 1986), είναι πιθανό ότι μεγάλο μέρος του κόστους έρευνας συνεπάγεται της γνώσης της φύσης του «αποκλεισμού». Επομένως, μόνο ένα μικρό μέρος της γνώσης που προέρχεται από τις προσπάθειες έρευνας και ανάπτυξης καταλήγει σε πραγματική παραγωγή και ενσωματώνεται έτσι στα προϊόντα που πωλούνται και στο πραγματικό έσοδο της επιχείρησης. Στην πραγματικότητα, πολλές ερευνητικές προσπάθειες μπορούν ακόμη και να αποδειχθούν άκαρπες. Επιπρόσθετα, ο μυστικός χαρακτήρας της καινοτομίας ή ο ανταγωνισμός μέσω της καινοτομίας σημαίνει ότι υπάρχουν πολλές υπο-βέλτιστες επενδύσεις καινοτομίας, καθώς οι ανταγωνίστριες επιχειρήσεις προξενούν αναμφισβήτητα διπλό κόστος που απλώς αποκτούν την ίδια γνώση (Dasgupta & Stiglitz, 1980 ; Loury, 1979), και συνεπώς, οι επενδύσεις σε έρευνα και καινοτομία ενδέχεται να υπερεκτιμούν το πραγματικό κεφάλαιο γνώσης. Πράγματι, ενώ οι επιχειρήσεις μπορούν να εξασφαλίσουν διπλώματα ευρεσιτεχνίας για την αποτροπή της απομίμησης μετά από προσπάθειες έρευνας και ανάπτυξης, μπορούν να 19

21 διατηρούν τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας ως εργαλεία που αντιβαίνουν στον ανταγωνισμό ή να προβλέπουν τις καινοτομίες ως «πραγματικές επιλογές» για πιθανή μελλοντική ανάπτυξη (Bloom & Van Reenen, 2002). Τέτοιες γνώσεις μπορούν να παραμείνουν ως αποθεματικοί πόροι που μπορούν να αξιοποιηθούν από την επιχείρηση για περαιτέρω ανάπτυξη (Penrose, 2009), αλλά δεν έχουν καμία σχέση με τις σημερινές επιδόσεις. Επιπλέον, όπως σημειώνουν ο Acs και οι συνεργάτες του (2009), στις ΗΠΑ πολύ λίγες εφευρέσεις, ειδικά εκείνες που αναπτύσσονται από πανεπιστήμια, στην πραγματικότητα διατίθενται στο εμπόριο., καθώς μόνο το 1-2% όλων των εφευρέσεων φτάνει στην αγορά. Από τις κατοχυρωμένες με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας καινοτομίες, οι οποίες αποτελούν το ήμισυ όλων των αιτήσεων για διπλώματα ευρεσιτεχνίας και που με τη σειρά τους αντιπροσωπεύουν το ήμισυ όλων των αποκαλυπτόμενων πανεπιστημιακών εφευρέσεων, μόνο το ένα τρίτο είναι κάτοχοι αδείας, και από αυτούς μόνο το 10-20% αποφέρει σημαντικά εισοδήματα στην αγορά (Carlsson & Fridh, 2002). Επίσης, το περίπλοκο σύστημα κατοχύρωσης με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας της νέας γνώσης που προέρχεται από την έρευνα λέγεται ότι ενθαρρύνει ένα έξυπνο παιχνίδι αναμονής όπου ο πρωτοπόρος καινοτόμος μπορεί να ξεπεράσει την εκμετάλλευση της νέας γνώσης από έναν γρήγορο εξομοιωτή που δεν επενδύει στην επιδίωξη και ανάπτυξη της γνώσης (Dasgupta, 1988). Ως εκ τούτου, η σχέση μεταξύ των εγχώριων επενδύσεων έρευνας και ανάπτυξης και των πραγματικών επιδόσεων της επιχείρησης δεν είναι απλή. Στην πραγματικότητα, οι Roper, Du και Love (2008) υποστηρίζουν ότι η εξέταση της έρευνας και ανάπτυξης της καινοτομίας ως η μόνη πηγή γνώσης λαμβάνει μια στενή προοπτική της προμήθειας γνώσης. Περαιτέρω, οι Roper, Du και Love (2008) προσδιορίζουν τέσσερις πρόσθετες πηγές γνώσης: Συνδέσεις προς τους πελάτες Αναδρομικές σχέσεις με προμηθευτές ή εξωτερικούς συμβούλους Οριζόντιους δεσμούς είτε με ανταγωνιστές είτε μέσω κοινοπραξιών Συνδέσεις με πανεπιστήμια ή άλλα δημόσια ερευνητικά κέντρα. Πράγματι, οι Mairesse και Mohnen (2002) παρατηρούν ότι, όπως μια παραγωγική λειτουργία, ένα πλαίσιο λογιστικής γνώσης μπορεί να μην αποδίδει τέτοια καινοτομία από γνωστούς συντελεστές εισροών, και ότι πολλές επιχειρήσεις, 20

22 ιδιαίτερα οι μικρές επιχειρήσεις παροχής υπηρεσιών, θεωρούν την ανάπτυξη νέων προϊόντων ως κάτι που «συμβαίνει» (Vermeulen et al., 2005) και ως εκ τούτου οι σχετικοί καθοριστικοί παράγοντες είναι σε μεγάλο βαθμό απροσδιόριστοι. Εξάλλου, δεδομένου ότι οι αγορές μπορεί να φέρουν διάρκεια μεγαλύτερη από τη ζωή μιας καινοτόμου επιχείρησης για να συμπεριλάβει ένα νέο προϊόν (Glazer, 1985), μια επιχείρηση που μετατρέπει ένα υψηλό ποσοστό νέων προϊόντων μπορεί να επιστρέψει μόνο σε χαμηλές πωλήσεις συνολικά, γεγονός που νοείται ως ιδιαίτερα επιζήμιο για αυτή. Κατ επέκταση, ενώ οι υψηλές πωλήσεις νέων προϊόντων ενδέχεται να υποδηλώνουν υψηλές καινοφανείς τεχνολογικές γνώσεις κάποιου είδους, μπορεί επίσης να υποδεικνύουν υψηλά επίπεδα άγνοιας, επικινδυνότητας ή αποτυχιών άλλου είδους. Ομοίως, μια επιχείρηση που αναφέρει χαμηλές πωλήσεις νέων προϊόντων μπορεί να κατέχει τεχνικές γνώσεις, αλλά επίσης να διαθέτει πληροφορίες αγοράς για να διακρίνει το σωστό χρόνο για να εκμεταλλευτεί τη νέα γνώση φέρνοντας νέα προϊόντα στην αγορά. Με μια τόσο σύνθετη δομή, δεν είναι σαφές ποιο είναι το κεφάλαιο της γνώσης που μπορεί να συλληφθεί από μια τόσο περίπλοκη μεταβλητή παραγωγής ως το μερίδιο των νέων προϊόντων στις πωλήσεις. Διαφαίνεται, περαιτέρω, ότι δεν υπάρχει προφανής κυριαρχία των προσπαθειών έρευνας και ανάπτυξης καινοτομιών στο μερίδιο των πωλήσεων νέων προϊόντων, εκτός εάν άλλοι παράγοντες όπως η έρευνα marketing και η διαφήμιση περιλαμβάνονται στη μεταβλητή έρευνας και ανάπτυξης καινοτομίας. Όλα αυτά υποδηλώνουν ότι η προσέγγιση της τεχνολογίας των γνώσεων στην καινοτομία μπορεί να είναι γεμάτη από λάθη, αμφισημίες και εμπειρικές αβεβαιότητες. Παρόλο που ο Schumpeter διακρίνει τις εφευρέσεις ως επιστημονικές ανακαλύψεις και τις καινοτομίες ως εμπορικές επινοήσεις, ο όρος καινοτομία έχει χρησιμοποιηθεί για να περιγράψει όλα τα φαινόμενα που σχετίζονται με την εμπορικά βιώσιμη καινοτομία, και κατ επέκταση με τις εισροές, τη διαδικασία και την παραγωγή. Περαιτέρω, ενώ η καινοτομία είναι ή παράγει μόνο μια βιώσιμη προοπτική στην αγορά, περιγράφεται ακόμα απλώς ως κεφάλαιο γνώσης χωρίς να διευκρινίζεται αν πρόκειται για τεχνολογικές γνώσεις, γνώσεις αγοράς, γνώσεις καταναλωτών ή αν είναι πράγματι συγκεντρωτικές γνώσεις σχετικά με ένα νέο εμπορικό επιχείρηση. Επιπλέον, ακόμη και όταν χρησιμοποιείται διάκριση εισροών καινοτομίας και εξόδου καινοτομιών, η πλευρά των εξόδων παραμένει ασαφής. Αν το 21

23 αποτέλεσμα είναι η γνώση που παράγεται μέσω των διαδικασιών καινοτομίας (Crepon et al., 1998), ή είναι η καινοτομία που πραγματικά πραγματοποιείται ως αποτέλεσμα της χρήσης αυτής της γνώσης (Roper et al., 2008), δεν είναι άμεσα εμφανής στη βιβλιογραφία που συνδέεται με το εν λόγω ζήτημα. Πραγματικά, η χρήση της γνώσης (παραγωγή καινοτομίας) ως εισροής στη διαδικασία εκμετάλλευσης οδηγεί σωστά στην παραγωγή αποτελεσμάτων καινοτομίας, παρά το γεγονός ότι υπάρχουν και άλλοι παράγοντες εκτός από τις νέες γνώσεις που επηρεάζουν την τελική παραγωγή τους. Επιπλέον, ενώ οι πτυχές των εισροών είναι σημαντικές, ιδιαίτερα στις εμπειρικές αξιολογήσεις, ο Schumpeter τόνισε αρχικά την καινοτομία (αλλαγή) που είναι αποτελεσματική στη λειτουργία παραγωγής ως φαινόμενα ενδιαφέροντος. Κατ επέκταση, ο Dosi (1982: 148) παρατηρεί ότι η διάκριση του Schumpeter ανάμεσα σε μια εφεύρεση και μια καινοτομία είναι ότι η τελευταία «δεν είναι μόνο δυνητικά εμπορεύσιμη αλλά στην πραγματικότητα εμπορεύεται». Ως εκ τούτου, δικαιολογείται ένας εννοιολογικός διαχωρισμός μεταξύ των δύο στοιχείων της καινοτομίας, δηλαδή εμπορεύσιμοι και διατιθέμενοι στην αγορά, για τη βελτίωση της ορολογικής και εννοιολογικής σύγχυσης. Δεδομένου ότι, από την αυστηρή έννοια, το ενδιαφέρον είναι στην πρωτοτυπία και την αλλαγή, τότε ο βασικός όρος «ανανέωση» πρέπει να προσφέρει εννοιολογική καθοδήγηση, και συνεπώς, οι εξελίξεις της καινοτομίας, η γνώση, διαφέρουν από εκείνες που αναφέρθηκαν παραπάνω, η γνώση μπορεί να μην είναι αναγκαστικά ο μοναδικός ή σημαντικός παράγοντας της πραγματικής ανανέωσης της τελικής οικονομικής παραγωγής της επιχείρησης, ούτε και να υλοποιηθεί στην παραγωγή. Υπό το πρίσμα των παραπάνω, πρέπει κατ ανάγκην να θεωρηθεί ότι οι επιχειρήσεις, συνειδητοποιούν την ανάπτυξη με την έννοια του Schumpeter, πραγματοποιώντας νέους συνδυασμούς παραγωγικών παραγόντων μέσα από τις πολλές διαδρομές που ανέφερε αντί να επιδιώκουν ή να διαθέτουν γνώση. Συνεπώς, δεδομένης της πολυμορφίας των τύπων καινοτομίας που προσφέρουν αύξηση της παραγωγικότητας, οι πρόσφατες εξελίξεις δείχνουν ότι η αύξηση της παραγωγικότητας είναι ένα λογικό μέτρο επιτυχημένης καινοτομίας όλων των ειδών σε πολλαπλά επίπεδα συσσωμάτωσης (Hall, 2011). Διαφαίνεται, περαιτέρω, ότι η σταθερή αύξηση της παραγωγικότητας ισοδυναμεί με τη συνολική σταθερή αποδοχή ή τη συνολική αποτελεσματική αλλαγή η οποία προέρχεται από την απόκτηση του προϊόντος (μερίδιο των πωλήσεων νέων προϊόντων), από την υιοθέτηση διαδικασιών 22

24 (απασχόληση νέων διαδικασιών) και οποιασδήποτε αλλαγής φανερώνει μια διαφορετικότητα στον παραδοσιακό τρόπο. Η εικόνα που ακολουθεί απεικονίζει αυτή τη σύνδεση. Εικόνα 2: Ανάπτυξη παραγωγικότητας (Πηγή: Hall, 2011) Ως εκ τούτου, λογικά, όπως αναπτύσσεται στην εικόνα παρακάτω, υπάρχει απαραίτητη και πλήρης αιτία της σταθερής αύξησης της παραγωγικότητας με συνολική σταθερή οικονομία, φαινόμενο που πρέπει να αλλάξει στη λειτουργία παραγωγής για να συμβεί μια αλλαγή στην παραγωγικότητα. Με τη σειρά του, υπάρχει μερική αιτιώδης συνάφεια της σταθερής οικονομικής ανάπτυξης και συνεπώς της αύξησης της παραγωγικότητας, από τις διάφορες υποενοποιήσεις που μπορεί να εμφανιστούν στην επιχείρηση. Επομένως, μεμονωμένα, η αποδοχή προϊόντων ή η υιοθέτηση διαδικασιών θα έχει μερική επίδραση στη συνολική σταθεροποίηση και συνεπώς στην αύξηση της παραγωγικότητας. 23

25 Εικόνα 3: Καινοτομία και παραγωγικότητα (Πηγή: Hall, 2011) Κάθε υποενοποίηση μπορεί να προκληθεί εν μέρει από τις σχετικές νέες γνώσεις που διαθέτει η επιχείρηση, οι οποίες μπορεί να προκύψουν από τις αντίστοιχες προσπάθειες καινοτομίας. Έτσι, οι προσπάθειες καινοτομίας (εισροές) μπορούν ή όχι να δημιουργήσουν νέες εμπορικά βιώσιμες γνώσεις (αποτελέσματα καινοτομίας), και αυτά τα αποτελέσματα καινοτομίας (γνώση) μπορούν ή όχι να δημιουργήσουν υποενοποίηση. Η υποενοποίηση μπορεί ή δεν μπορεί να επηρεάσει η ίδια τη συνολική θεώρηση που εκδηλώνεται ως αύξηση της παραγωγικότητας. Κατά συνέπεια, κάθε μεταβλητή εξόδου θα έχει το δικό της αποτέλεσμα. Η παραγωγή γνώσης θα έχει υπολείμματα, δεδομένου ότι οι εισροές καινοτομίας, όπως οι προσπάθειες έρευνας και ανάπτυξης, μπορεί να μην καλύπτουν όλες τις γνώσεις (Mairesse & Mohnen, 2002). Επίσης, θα υπάρχουν υπολείμματα στις αντίστοιχες υποενοποιήσεις (συνολική υποενοποίηση παραγόντων) και τα υπολείμματα στη λογιστική για την τελική αύξηση της παραγωγικότητας. 24

26 2.3 Βιώσιμη ανάπτυξη Ορισμός βιωσιμότητας Με την κυριολεκτική έννοια, η βιωσιμότητα αναφέρεται σε σχέση ή μέθοδο συγκομιδής ή χρήσης ενός πόρου έτσι ώστε ο πόρος να μην εξαντλείται ή να μην καταστραφεί μόνιμα, και εναλλακτικά, πρόκειται για σχέση με έναν τρόπο ζωής που περιλαμβάνει τη χρήση βιώσιμων μεθόδων, όπως περιγράφεται στο λεξικό του Webster. Ωστόσο, στην προσπάθεια προσδιορισμού της έννοιας του όρου «βιωσιμότητα» με οικονομική έννοια οδηγεί σε πληθώρα ορισμών, μερικοί από τους οποίους απομακρύνονται πολύ από τους άλλους όσον αφορά στη σχέση μεταξύ τους. Ο Daly (1991), για παράδειγμα, υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει ενιαίος διακριτός ορισμός για τη βιωσιμότητα, αλλά όλοι θα πρέπει να συμφωνήσουν ότι είναι «ηθικά και οικονομικά λάθος να αντιμετωπίζουμε τον κόσμο ως επιχείρηση υπό εκκαθάριση», ή πιο απλά η αντιμετώπιση του πλανήτη και τους πόρους του απλώς ως κάτι που έρχεται και φεύγει στους αγώνες της οικονομίας. Ο Heinen (1994) δήλωσε ότι καμία ενιαία προσέγγιση στη βιώσιμη ανάπτυξη δεν είναι χρήσιμη, καθώς υπάρχουν διαφορετικές δομές, διαφορετικές κοινωνίες, διαφορετικά προγράμματα διατήρησης και διαφορετικές ανάγκες που πρέπει να εκπληρωθούν σε ζητήματα αειφορίας σε όλο τον κόσμο. Η Διεθνής Ένωση για τη Διατήρηση της Φύσης (IUCN), το Πανεπιστήμιο της Νέας Αγγλίας (UNE) και το Παγκόσμιο Ταμείο Άγριας Ζωής (WWF) (1991) συνέκλιναν με τη δήλωση ότι η αειφόρος ανάπτυξη, η αειφόρος χρήση και η βιώσιμη ανάπτυξη δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται ως ένα και το ίδιο, καθώς η πρώτη αντισταθμίζει το γεγονός ότι τίποτα φυσικό δεν μπορεί να αναπτυχθεί επ' αόριστον, η αειφόρος χρήση μπορεί να εφαρμοστεί μόνο σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, και η βιώσιμη ανάπτυξη με την οικονομική έννοια σήμαινε τη βελτίωση της ποιότητας της ανθρώπινης ζωής ενώ ζει μέσα στη φέρουσα ικανότητα του οικοσυστήματος. Ωστόσο, ο ορισμός της βιωσιμότητας που είναι ο περισσότερο αποδεκτός και ευρέως δεκτός είναι αυτός του GroHarlemBrundtland (1987), ο οποίος αναφέρει ότι η βιώσιμη ανάπτυξη είναι ανάπτυξη που ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να διακυβεύονται οι ανάγκες των μελλοντικών γενεών να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες. Κάθε οργανισμός που ικανοποιεί πλήρως τους όρους αυτής της δήλωσης τηρεί πραγματικά το θεμέλιο της βιωσιμότητας, καθώς είναι μια προοπτική που όχι μόνο αγνοεί εντελώς την ανιδιοτέλεια του παρόντος και την 25

27 ικανοποίηση χωρίς απληστία, αλλά διασφαλίζει και ότι οι επερχόμενοι αναζητητές μπορούν να έχουν ίσες ευκαιρίες στη δεξαμενή πόρων Βιώσιμη επιχειρηματικότητα Εξετάζοντας τις ποικίλες περιγραφές της βιώσιμης επιχειρηματικότητας σε διάφορες έρευνες, όλες μεταφέρουν τον ίδιο ορισμό, που αφορά στη δημιουργία επιχειρήσεων που δεσμεύονται σε ηθικά πρότυπα και συμπεριφορές, συμβάλλουν στην οικονομική ανάπτυξη, διατηρώντας παράλληλα μια προοδευτική διατήρηση της ποιότητας ζωής του κοινωνικού συνόλου, συμπεριλαμβανομένου του εργατικού δυναμικού και των οικογενειών τους, των κοινοτήτων τους και του κόσμου συνολικά, για τους σημερινούς και τους μελλοντικούς κατοίκους. Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη (ΕΚΕ) αναφέρεται συχνά ως ταυτόσημη με τη βιώσιμη επιχειρηματικότητα, αλλά εξακολουθεί να υπάρχει μια αξιοσημείωτη διαφορά μεταξύ των δύο. Η ΕΚΕ εστιάζει κυρίως στις εταιρείες και στην ευθύνη της εταιρείας να γνωρίζει τους ανθρώπους και το περιβάλλον γύρω της και να ανταποκρίνεται στην τοπική κοινωνία με μεθόδους εκτός των υποχρεωτικών της δραστηριοτήτων. Αυτό, ωστόσο, δεν περιλαμβάνει απαραιτήτως τις προσφορές φιλικών προς το περιβάλλον προϊόντων και υπηρεσιών, ούτε περιλαμβάνει συγκεκριμένα τις εσωτερικές λειτουργίες της εταιρείας όσον αφορά στο προσωπικό ή τις μεθόδους παραγωγής. Με την προοπτική της βιώσιμης επιχειρηματικότητας, η οικονομία μπορεί να βελτιωθεί παγκοσμίως όχι μόνο σε ορισμένες καταστάσεις, αλλά ανά πάσα στιγμή. Η προσπάθεια να γίνει η βιώσιμη επιχειρηματικότητα κανόνας μπορεί να οδηγήσει σε υψηλότερης ποιότητας επίπεδο διαβίωσης και λειτουργιών για τους κοινωνικούς, οικολογικούς και οικονομικούς τομείς που μπορεί να συνεχίσει να βελτιώνεται μόνο εφόσον διατηρείται. Για μια ενδεικτική σύγκριση των παραπάνω, η βιωσιμότητα της επιχειρηματικότητας μπορεί να θεωρηθεί ως η αντίδραση στην ανίχνευση ζήτησης, για παράδειγμα, ενός smartphone με ηλιακή ενέργεια αποκλειστικά για κέρδος, αν και αυτό συνεπάγεται ένα βιώσιμο προϊόν. Η εταιρεία που παράγει αυτό το τηλέφωνο μπορεί να το κάνει καθαρά για να εκμεταλλευτεί μια ευκαιρία και μπορεί να μην συμμερίζεται απαραίτητα μια βιώσιμη επιχειρηματική άποψη. Η βιώσιμη επιχειρηματικότητα περιλαμβάνει τη διαβεβαίωση ότι κάθε βήμα και κάθε 26

28 παράγοντας συμμορφώνεται με τις τρεις θεμελιώδεις πτυχές της για τους ανθρώπους και τους πόρους που εμπλέκονται, ανεξάρτητα από το προϊόν. Η κοινωνική και ηθική ευημερία των ανθρώπων είναι σε υπεραρκετά επίπεδα, οι μέθοδοι παραγωγής είναι επίσης μη σπάταλες και μη επιζήμιες, και όχι μόνο τα ίδια τα προϊόντα. Εν ολίγοις, μπορεί κανείς να πει ότι η βιώσιμη επιχειρηματικότητα εστιάζει στις εσωτερικές διαδικασίες και σε οτιδήποτε περιβάλλει τα αποτελέσματα μιας επιχείρησης, ενώ η επιχειρηματικότητα βιωσιμότητας εστιάζει στην εκπλήρωση ευκαιριών στην αγορά. 27

29 Κεφάλαιο 3: Βιώσιμη επιχειρηματικότητα και καινοτομία 3.1 Επιχειρηματικός προσανατολισμός Από την επιχειρηματικότητα στον επιχειρηματικό προσανατολισμό Ο όρος επιχειρηματικότητα χρησιμοποιείται ευρέως και εφαρμόζεται σε πολλά πλαίσια (Lumpkin & Dess, 1996). Σύμφωνα με τη Βασιλική Ισπανική Ακαδημία (RAE), το να αναλαμβάνεις σημαίνει να αναλαμβάνεις και να ξεκινήσεις μια δουλειά, μια επιχείρηση, μια προσπάθεια, ειδικά αν περιέχει δυσκολία ή κίνδυνο. Επομένως, είναι λογικό να θεωρείται ότι εάν η επιχειρηματικότητα είναι η πράξη της ανάληψης υποχρέωσης, αυτό συνδέεται αποκλειστικά με τη δυσκολία ή τον κίνδυνο. Επιπλέον, η επιχειρηματικότητα ασχολείται με την ανακάλυψη και την εκμετάλλευση κερδοφόρων ευκαιριών (Shane & Venkataraman, 2000). Ως εκ τούτου, η επιχειρηματικότητα θεωρείται βασικό χαρακτηριστικό για την απόκτηση υψηλών επιχειρηματικών αποδόσεων (Covin & Slevin, 1991). Αυτός ο ορισμός που καταχωρήθηκε στη Βασιλική Ισπανική Ακαδημία συνδέεται με την κατασκευή του Επιχειρηματικού Προσανατολισμού. Αν και, εξ ορισμού, η επιχειρηματικότητα ασχολείται με την ανάληψη μιας επιχείρησης. Πολλοί μελετητές αναγνωρίζουν τη σημασία των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων όχι μόνο σε νεοσύστατες εταιρείες, αλλά και σε υπάρχουσες εταιρείες (Miller & Friesen, 1982; Burgelman, 1983; Kanter, 1984; Zahra, 1986; Dess et al., 2003; Hult, Snow & Kandemir, 2003). Με βάση προηγούμενες μελέτες και τις πολυάριθμες τυπολογίες που έχουν κάνει αυτές οι μελέτες στην προσπάθεια να ορίσουν την επιχειρηματικότητα (Webster, 1977 ; Schollhammer, 1982 ; Cooper & Dunkelberg, 1986). Οι Lumpkin και Dess (1996) υποδεικνύουν ότι η επιχειρηματικότητα μπορεί να οριστεί διαφορετικά ανάλογα με τους διάφορους συνδυασμούς ατομικών, οργανωτικών και περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών. Ωστόσο, παρά όλους αυτούς τους διαφορετικούς τρόπους ταξινόμησης του επιχειρηματικού πνεύματος, η βιβλιογραφία δεν έχει καταλήξει σε συναίνεση για έναν ορισμό ευρέως αποδεκτό από την επιστημονική κοινότητα. Στην προσπάθεια να οριστεί αυτό το κατασκεύασμα, η επιχειρηματικότητα ορίζεται από τους Sharma & Chrisman (1999) ως πράξεις οργανωτικής δημιουργίας, ανανέωσης ή καινοτομίας, που εμφανίζονται εντός ή εκτός ενός υπάρχοντος οργανισμού. Ως εκ 28

30 τούτου, η εξέταση του τι συμβαίνει εκτός του οργανισμού είναι ένας σημαντικός παράγοντας κατά την καινοτομία και συνεπώς η στήριξη σε εξωτερικές πηγές θα διευκολύνει αυτό το όραμα για το εξωτερικό της εταιρείας. Παρόλα αυτά, για τους Shane & Venkataraman (2000) η επιχειρηματικότητα στερείται πνευματικού παραδείγματος, καθώς την περιέγραψαν ως «ένα συνονθύλευμα» εγγράφων που εξέταζαν σενάρια που είχαν αποφασίσει (αυθαίρετα) προηγούμενοι μελετητές. Άλλοι μελετητές έχουν ορίσει την επιχειρηματικότητα ως η μελέτη του σχηματισμού εταιρειών ή οργανισμών (Klyver, Hindle, & Meyer, 2008; Spencer, Kirchoff, & White, 2008; Reynolds, 2009). Λαμβάνοντας υπόψη τον στόχο αυτής της κατασκευής, το επιχειρηματικό πνεύμα ή η επιχειρηματικότητα έχει ως κύριο στόχο τη δημιουργία πλούτου (Ireland, Hill, Camp, & Sexton, 2001). Κατά τον ίδιο τρόπο, η επιχειρηματική δραστηριότητα είναι βασική και θεμελιώδης για την ανάπτυξη των εταιρειών και την οικονομική ανάπτυξη και ο επιχειρηματίας - διαχειριστής διαδραματίζει θεμελιώδη ρόλο στο ρόλο του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος των εταιρειών (Lumpkin & Dess, 1996) Βιώσιμη επιχειρηματικότητα Από την άλλη πλευρά, υπάρχει ένας κλάδος της επιχειρηματικότητας που προσπαθεί να συνδέσει την επιχειρηματικότητα με τη βιωσιμότητα. Αυτή η γραμμή έρευνας έχει χαρακτηριστεί ως βιώσιμη επιχειρηματικότητα, πράσινη επιχειρηματικότητα και οικολογική επιχειρηματικότητα, κατανοώντας ότι είναι συνώνυμες δομές (Gibbs, 2006; Farrinelli, Bottini, Akkoyunlu, & Aern, 2011). Αυτή η αναδυόμενη γραμμή έρευνας για την αειφόρο επιχειρηματικότητα βασίζεται στις επιχειρησιακές διαδικασίες που πρότεινε ο Schumpeter και προσπαθεί να λύσει το περίπλοκο δίλημμα του συνδυασμού κοινωνικών και οικολογικών προβλημάτων και ενεργώντας ως επιταχυντής για τον βιομηχανικό μετασχηματισμό (Cohen & Winn, 2007; Hall et al., 2010; Hockerts & Wüstenhagen, 2010 ; Parrish, 2010 ; Muñoz & Dimov, 2015). Λαμβάνοντας υπόψη τη βιώσιμη επιχειρηματικότητα, την πράσινη επιχειρηματικότητα και την οικολογική επιχειρηματικότητα, εμπειρικές μελέτες έχουν δείξει ότι αυτού του τύπου οι επιχειρηματίες είναι ικανοί να προωθήσουν κοινωνικές, οικολογικές και οικονομικές λύσεις ταυτόχρονα (Schlange, 2006). Τέλος, υπάρχουν στοιχεία στη βιβλιογραφία ότι αυτό το είδος επιχειρηματικότητας σχετίζεται με την πράσινη καινοτομία (Ebrahimi & Mirbargkar, 2017). 29

31 Από την άλλη πλευρά, ο επιχειρηματικός προσανατολισμός είναι ένας κανονικός όρος που χρησιμοποιείται στη γραμμή έρευνας που μελετά την επιχειρηματικότητα (Khandwalla, 1977; Miller & Friesen, 1982; Covin & Slevin, 1989; Rauch et al., 2009). Άλλοι ερευνητέςυποστηρίζοντας ότι η επιχειρηματικότητα στο επίπεδο της εταιρείας είναι ο επιχειρηματικός προσανατολισμός (Covin & Lumpkin, 2011). Ο επιχειρηματικός προσανατολισμός θεωρείται μια οργανωτική διαδικασία που συμβάλλει στην επιβίωση και την απόδοση της εταιρείας (Miller, 1983; Barringer & Bluedorn, 1999; McDougall & Oviatt, 2000; Hitt, Ireland, Camp, & Sexton, 2001; Dimitratos & Plakoyiannaki, 2003) και έχει γίνει μια πολύ δημοφιλής κατασκευή για τη διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο οι εταιρείες ενεργούν με επιχειρηματικό τρόπο και τις σχέσεις τους με την απόδοση και την καινοτομία (Stambaugh, Martinez, Lumpkin, & Kataria, 2017) Ορισμός του επιχειρηματικού προσανατολισμού Ο Joseph Alois Schumpeter (1934) ξεκίνησε με μια σειρά πρωτοποριακών μελετών για να βρει τη σχέση μεταξύ των επιχειρηματιών με την καινοτομία. Από την πλευρά του, ο Mintzberg (1973) ήταν ένας από τους πρώτους μελετητές που αναγνώρισαν στην έρευνά του «Δημιουργία στρατηγικής σε τρεις τρόπους τη χρησιμότητα της επιχειρηματικής στρατηγικής», ενώ ο Peter Drucker, όρισε την καινοτομία στο βιβλίο του «Innovation and entrepreneurship: Practice and Originals» (1985) ως το συγκεκριμένο εργαλείο των επιχειρηματιών. Ο Danny Miller, θεωρείται ο εισηγητής της έννοιας του επιχειρηματικού προσανατολισμού στην ακαδημαϊκή βιβλιογραφία (Covin & Lumpkin, 2011; Lomberg, Urbig, Stöckmann, Marino, & Dickson, 2017), και αν και δεν ανέφερε ποτέ αυτή την έννοια στις αρχικές του μελέτες, ήταν αυτός που κέντρισε το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας με το θεμελιώδες άρθρο του «Οι συσχετισμοί της επιχειρηματικότητας σε τρεις τύπους επιχειρήσεων» (Wales et al., 2013). Ο Miller (1983: 771), από την άλλη πλευρά, όρισε την επιχείρηση μέσα από συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, και πιο συγκεκριμένα, υποστήριξε ότι «μια επιχείρηση είναι αυτή που δραστηριοποιείται σε καινοτομίες στην αγορά προϊόντων, αναλαμβάνει κάπως επικίνδυνες επιχειρήσεις και είναι η πρώτη που επινοεί «προορατικές» καινοτομίες, κερδίζοντας τους ανταγωνιστές». Επομένως, αυτά 30

32 τα τρία χαρακτηριστικά της καινοτομίας, της προορατικότητας και της ανάληψης κινδύνων έχουν γίνει η βάση του επιχειρηματικού προσανατολισμού. Από την άλλη πλευρά, οι Lumpkin & Dess (1996: 139) όρισαν τον επιχειρηματικό προσανατολισμό ως «τις οργανωτικές διαδικασίες, μεθόδους και στυλ που χρησιμοποιούν οι εταιρείες για να ενεργήσουν επιχειρηματικά». Αυτός ο ερευνητής, υποθέτοντας ότι η σύλληψη και οι διαστάσεις που δημιουργούνται σε αυτές τις μελέτες έχουν περιορισμούς, περιλαμβάνει τον επιχειρηματικό προσανατολισμό ως συνολικά πέντε διαστάσεις που είναι: ικανότητα για καινοτομία ή «καινοτομία» «ανάληψη κινδύνου» «ανταγωνιστική επιθετικότητα» προορατικότητα «αυτονομία». Σε αυτή την περίπτωση, η «ανταγωνιστική επιθετικότητα αναφέρεται στο πώς αντιδρούν οι επιχειρήσεις στις ανταγωνιστικές τάσεις και απαιτήσεις που υπάρχουν ήδη στην αγορά» (Lumpkin & Dess, 2001: 430) και «η αυτονομία αναφέρεται στην ανεξάρτητη δράση ενός ατόμου ή μιας ομάδας στην ανάδειξη μιας ιδέας ή ενός οράματος και στην ολοκλήρωσή του» (Lumpkin & Dess, 1996: 140). Αυτές οι μελέτες έχουν δημιουργήσει δύο διαφορετικές προοπτικές ή αντιλήψεις σχετικά με τον επιχειρηματικό προσανατολισμό. Οι Miller (1983) και Covin & Slevin (1989) έχουν αντιληφθεί τον επιχειρηματικό προσανατολισμό ως μια μονοδιάστατη κατασκευή στην οποία λαμβάνεται υπόψη το κοινό αποτέλεσμα των τριών διαστάσεων. Σύμφωνα με τους Covin & Lumpkin (2011: 863) «ο επιχειρηματικός προσανατολισμός μπορεί να γίνει κατανοητό ως ένα χαρακτηριστικό σε επίπεδο επιχείρησης που αντιπροσωπεύεται από τη μοναδική ποιότητα που έχουν κοινές συμπεριφορές ανάληψης κινδύνου, καινοτομίας και προληπτικής συμπεριφοράς». Από την άλλη πλευρά, οι Lumpkin και Dess (1996) έχουν ορίσει τον επιχειρηματικό προσανατολισμό ως μια πολυδιάστατη κατασκευή στην οποία κάθε διάσταση έχει ατομική επίδραση στην απόδοση (Covin & Wales, 2011; Wales et al., 2013; Covin & Miller, 2014; Lomberg et al., 2017). Αυτές οι δύο διαφορετικές εννοιολογήσεις προωθούν τη συζήτηση (Covin & Wales, 2011), αν και αυτή η έλλειψη εννοιοποίησης στην έννοια προκαλεί επίσης κατακερματισμό και μπορεί να εμποδίσει την πρόοδο στη μελέτη τους (Basso et al., 2009). Άλλοι ερευνητές αναφέρουν ότι 31

33 αυτές οι δύο εννοιολογήσεις είναι δύο κατασκευές που απαιτούν τους δικούς τους ορισμούς (Covin, & Lumpkin, 2011; Covin & Wales, 2011) και ότι με αυτόν τον τρόπο μπορούν να δημιουργηθούν κατάλληλα μοντέλα μέτρησης για το καθένα. Αν και, αυτοί οι ερευνητές κατανοούν επίσης ότι και οι δύο εννοιολογήσεις μπορούν να συμβάλουν θεωρητικά και πρακτικά στην έρευνα για τον επιχειρηματικό προσανατολισμό. Αν και το άρθρο των Covin & Slevin (1989) είναι η μελέτη που πυροδότησε το ενδιαφέρον για τον επιχειρηματικό προσανατολισμό δοκιμάζοντας εμπειρικά το εν λόγω κατασκεύασμα (Wales et al., 2013), οι δύο εννοιολογήσεις οδήγησαν σε πλήθος μελετών. Για παράδειγμα, οι Voss, Voss και Moorman (2005) κατανοούν το κατασκεύασμα υπό μια πολυδιάστατη εννοιολόγηση και εφαρμόζοντας τις πέντε διαστάσεις των Lumpkin & Dess (1996) εξετάζουν τη σχέση μεταξύ επιχειρηματικού προσανατολισμού και ενδιαφερόμενων μερών, κατανοώντας ότι οι επιχειρηματικές συμπεριφορές διευκολύνουν την εξωτερική αναζήτηση υποστήριξης σε ομάδες πίεσης. Άλλες μελέτες θεώρησαν ότι ο επιχειρηματικός προσανατολισμός πρέπει να μετρηθεί υπό τη σύνθεση τεσσάρων διαστάσεων, που είναι(wang, 2008): Η ικανότητα για καινοτομία ή «καινοτομία» Η «ανάληψη κινδύνου» Η «επιθετικότητα» Η προορατικότητα». Οι Covin και Slevin (1989) περιγράφουν τις επιχειρήσεις ως οντότητες με στρατηγικές προσανατολισμένες στην καινοτομία και την ανάπτυξη μέσω της ικανότητάς τους να αναλαμβάνουν σχετικούς κινδύνους, γεγονός που αναμφίβολα βοηθά στην κατανόηση ότι οι εταιρείες με μεγαλύτερο επιχειρηματικό προσανατολισμό τείνουν να αναζητούν νέες προκλήσεις και να καινοτομούν τακτικά βάση, που τους ωθεί να πρέπει να αναζητήσουν τις καλύτερες εναλλακτικές λύσεις για να επιτύχουν αυτές τις καινοτομίες. Ως εκ τούτου, ο επιχειρηματικός προσανατολισμός μπορεί να θεωρηθεί ως ένας προσανατολισμός που χαρακτηρίζεται από θράσος και ανοχή κινδύνου που οδηγεί σε μια νέα είσοδο στην αγορά (Naman & Slevin, 1993; Lumpkin & Dess, 1996) και αποτελεί βασικό συστατικό για την επιτυχία της εταιρείας. Σύμφωνα με τον ορισμό του Covin και των συνεργατών του (2006: 57) «ο επιχειρηματικός προσανατολισμός είναι ένα στρατηγικό κατασκεύασμα του οποίου ο εννοιολογικός τομέας περιλαμβάνει ορισμένα αποτελέσματα σε επίπεδο εταιρείας και 32

34 προτιμήσεις, πεποιθήσεις και συμπεριφορές που σχετίζονται με τη διοίκηση, όπως εκφράζονται μεταξύ των διευθυντών ανώτατου επιπέδου μιας επιχείρησης». Δύο στάδια μπορούν να βρεθούν στα επίπεδα μελέτης. Ένα πρώτο στάδιο στο οποίο ένας μεγάλος αριθμός μελετών επικεντρώθηκε είναι τα χαρακτηριστικά του εταιρικού επιπέδου (Miller, 1983; Dess & Lumpkin, 2005) και πιο πρόσφατα οι μελετητές επικεντρώθηκαν στον εντοπισμό ιδιοτήτων σε ατομικό επίπεδο που ευνοούν τον προσανατολισμό προς την επιχειρηματικότητα (Wiklund & Shepherd, 2011 ; Eckhardt & Shane, 2013). Λαμβάνοντας υπόψη τον βαθμό τεχνολογίας των εταιρειών, οι Zahra και Neubaum (1998) βρήκαν διαφορές μεταξύ εταιρειών υψηλής και χαμηλής τεχνολογίας και τις πιθανές εχθροπραξίες για το περιβάλλον σε ένα δείγμα 321 εταιρείες χαμηλής και υψηλής τεχνολογίας που συμμετείχε στην έρευνα τους, με τις εταιρείες υψηλής τεχνολογίας να έχουν μεγαλύτερη τάση να έχουν τυπικές στάσεις επιχειρηματικού προσανατολισμού. Σε συνδυασμό με αυτό, ο επιχειρηματικός προσανατολισμός συνδέεται εδώ και καιρό με μια προληπτική ανταγωνιστική στάση, την τάση της διοίκησης για ανάληψη ρίσκου και την ανάγκη της εταιρείας να συμμετέχει σε «τολμηρές, ευρείας κλίμακας πράξεις» για την επίτευξη στόχων (Covin & Slevin, 1989; Miller, 1987). Αντίθετα, τα ανώτερα στελέχη είναι «υπεύθυνα για την έναρξη και τον σχεδιασμό μεγάλου μέρους της ελεγχόμενης αλλαγής στον οργανισμό. Αναζητούν συνεχώς νέες ευκαιρίες και προβλήματα και ξεκινούν έργα βελτίωσης για να τα αντιμετωπίσουν» (Mintzber, 1973: 168). Λαμβάνοντας υπόψη αυτόν τον χαρακτήρα του επιχειρηματία, οι Αυλωνίτης & Σαλαβού (2007) διαφοροποιούν στην έρευνά τους μεταξύ παθητικών και ενεργητικών επιχειρηματιών, όπου οι τελευταίοι είναι εκείνοι που θα διαθέτουν εκείνα τα χαρακτηριστικά που θα διευκολύνουν την καινοτομία σε νέα προϊόντα. Ο επιχειρηματίας έχει θεωρηθεί στη βιβλιογραφία ως άνθρωπος που κινείται από εγωιστικά και κερδοσκοπικά συμφέροντα (Parrish, 2010). Ωστόσο, σύμφωνα με τη βιώσιμη επιχειρηματικότητα που αναφέρθηκε στην προηγούμενη ενότητα, ως βιώσιμοι ή πράσινοι επιχειρηματίες νοούνται οι φορείς που έχουν την ικανότητα να αλλάξουν την καθιερωμένη και μη βιώσιμη τάξη των βιομηχανιών και εταιρειών (Hall et al., 2010; Hockerts & Wüstenhagen, 2010). Εκείνοι, δηλαδή, που διαθέτουν επιχειρηματικό προσανατολισμό ο οποίος απαιτεί την αναζήτηση νέων ευκαιριών λαμβάνοντας υπόψη τη βιωσιμότητα. Αφού το σκεφτεί αυτό, αυτός ο τύπος επιχειρηματιών θα λάβει υπόψη την καινοτομία στην εφαρμογή πιο βιώσιμων πρακτικών (εναλλακτικές τεχνολογίες, πολιτικές για τη διατήρηση και 33

35 αποτελεσματική διάθεση των σκουπιδιών, την ανακύκλωση υλικών) στην εταιρεία τους (Tilley & Young, 2006 ; Hall et al., 2010; Hockerts & Wüstenhagen, 2010). Εστιάζοντας σεαυτόν τον τύπο επιχειρηματικού προσανατολισμού, άλλοι συγγραφείς περιλαμβάνουν την έννοια της ανακλαστικότητας αυτού (Suddaby, Bruton, & Si, 2015), δείχνοντας ότι τόσο σε ατομικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο εταιρείας δημιουργούνται στάσεις που ενισχύουν την ικανότητα προβληματισμού για ευκαιρίες, περιορισμούς ή επιπτώσεις των αποφάσεων που λαμβάνονται (DiVito & Bohnsack, 2017). Εκτός από τον μονοδιάστατο ή πολυδιάστατο χαρακτήρα, το επίπεδο ανάλυσης ή τεχνολογίας είναι επίσης σημαντικό για την κατασκευή του επιχειρηματικού προσανατολισμού. Εστιάζοντας στον ορισμό του επιχειρηματικού προσανατολισμού, οι Miller (1983) και Covin & Slevin (1989) τον ορίζουν ως δομή με τρεις διαστάσεις (την ικανότητα για καινοτομία ή «καινοτομία», «προορατικότητα» και «ανάληψη κινδύνου»). Αυτός ο ορισμός που βασίζεται σε 3 διαστάσεις και 9 στοιχεία μπορεί να θεωρηθεί ως η καλύτερη αναπαράσταση ενός εννοιολογικού οράματος του επιχειρηματικού προσανατολισμού (George & Marino, 2011). Συνεπώς, έχει διερευνηθεί σε αρκετές μελέτες (Covin et al., 2006; Escribá- Esteve, Sánchez-Peinado, & Sánchez-Peinado, 2008; Green et al., 2008; Felzensztein, Ciravegna, Robson, & Amorós, 2015 ; Lonial & Carter, 2015 ; Deb & Wiklund, 2017). Οι ερευνητές γενικά θεώρησαν τον επιχειρηματικό προσανατολισμό ως μια μονοδιάστατη μεταβλητή για να εξετάσουν τις σχέσεις αιτίου και αποτελέσματος. Ωστόσο, η μονοδιάστατη κατασκευή του δεν λαμβάνει υπόψη τους διάφορους παράγοντες που εμπλέκονται στις επιχειρηματικές διαδικασίες και τον ποικίλο αντίκτυπό τους στην απόδοση (Shan, Song, & Ju, 2016). Ακολουθώντας τους Lumpkin & Dess (1996), οι μελετητές έχουν επίσης μελετήσει και μετρήσει τον επιχειρηματικό προσανατολισμό ως πολυδιάστατη κατασκευή, και έχουν σκεφτεί να χρησιμοποιήσουν την κλίμακα που προτείνεται για τους Covin & Slevin (1989) ως πολυδιάστατη κατασκευή, δηλαδή καινοτομία, προορατικότητα και ανάληψη κινδύνου (Wang & Yen, 2012; Dai, Maksimov, Gilbert, & Fernhaber, 2014; Lomberg et al., 2017 ; Ngoma et al., 2017) Καινοτομία 34

36 Η καινοτομία είναι η πρώτη διάσταση που θεωρείται ότι αναλύεται στον επιχειρηματικό προσανατολισμό. Αυτή η διάσταση ορίζεται ως το άνοιγμα σε νέες ιδέες που προωθούνται μέσω της κουλτούρας μιας εταιρείας (Hurley & Hult, 1998). Οι Covin & Slevin (1989) ορίζουν την καινοτομία ως μια τάση προς τη δημιουργικότητα και οι Naman & Slevin (1993) αναφέρονται στην ικανότητα καινοτομίας και σε έναν από τους κρίσιμους παράγοντες ηγεσίας για την επίτευξη επιτυχίας (Martensen, Dahlgaard, Mi Park-Dahlgaard, & Grønholdt, 2007 ; Dahlgaard-Park & Dahlgaard, 2010). Επομένως, η καινοτομία αναφέρεται στην ικανότητα μιας εταιρείας να συμμετέχει ή να εισάγει νέες διαδικασίες, προϊόντα ή ιδέες (Damanpour, 1991; Hult, Hurley, & Knight, 2004). Ακολούθως, αυτό το χαρακτηριστικό συνδέεται με την απόδοση (Chen, Chang, & Chang, 2015), επιτρέποντας την επιτυχή εφαρμογή νέων και δημιουργικών ιδεών μέσα σε έναν οργανισμό (Amabile, 1996) και δημιουργεί βιώσιμα ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα που ευνοούν την επιβίωση των εταιρειών (Rhee, Park, & Lee, 2010). Από την άλλη πλευρά, οι Lumpkin & Dess (1996) στο άρθρο τους περιέγραψαν αυτή τη διάσταση ως την τάση της εταιρείας στην αναζήτηση νέων ιδεών, πειραματισμών και δημιουργικών διαδικασιών που μπορούν να οδηγήσουν στην απόκτηση νέων προϊόντων, υπηρεσιών ή τεχνολογικών διαδικασιών. Σε σχέση με αυτόν τον τελευταίο ορισμό, οι Wang & Yen (2012) χρησιμοποιώντας δεδομένα έρευνας από 267 εταιρείες διαπίστωσαν ότι η καινοτομία έχει θετική σχέση με την απόδοση. Ωστόσο, στη βιβλιογραφία δεν προκύπτει πάντα μια θετική σχέση μεταξύ καινοτομίας και απόδοσης. Οι Rua & França (2015) διαπίστωσαν ότι η καινοτομία έχει θετική σχέση με τις εξαγωγικές επιδόσεις, ωστόσο αυτές οι σχέσεις τείνουν να εξαρτώνται από τις συνθήκες υπό τις οποίες πραγματοποιούνται οι επιχειρηματικές δραστηριότητες καινοτομίας (Boso, Story, Cadogan, Micevski, & Kadić-Maglajlić, 2013). Ο Boso και οι συνεργάτες του (2013) στην έρευνά τους από τη Γκάνα και τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη ανέφεραν ότι η καινοτομία είναι επωφελής σε ανταγωνιστικές και δυναμικές εξαγωγικές αγορές, αν και λιγότερο ανταγωνιστικές και στατικές αγορές δεν επωφελούνται από την καινοτομία. Ταυτόχρονα, οι Yang και Ju (2017) διαπίστωσαν ότι η καινοτομία μπορεί να οδηγήσει σε ανώτερη ποιότητα προϊόντων και τα πράσινα προϊόντα έχουν υψηλή ποιότητα. Ως εκ τούτου, η καινοτομία μπορεί να συμβάλει στην υιοθέτηση πράσινων στρατηγικών. Οι Frishammar και Åke Hörte (2007) μέσω ενός δείγματος 224 μεσαίων κατασκευαστικών εταιρειών έδειξαν ότι η καινοτομία σχετίζεται θετικά με την απόδοση στην ανάπτυξη νέου προϊόντος, ενώ 35

37 ταυτόχρονα, οι Slater και Narver (1995: 68) ανέφεραν ότι οι εταιρείες που διαθέτουν τα επιχειρηματικά χαρακτηριστικά «βελτιώνουν τη δημιουργία νέων επιχειρήσεων εντός της υπάρχουσας εταιρείας και την ανανέωση ή επανενεργοποίηση εταιρειών λειτουργίας που έχουν μείνει στάσιμες ή χρειάζονται μετασχηματισμό». Η καινοτομία διαδραματίζει βασικό ρόλο σε όλες αυτές τις διαδικασίες μετασχηματισμού και ανανέωσης και μπορεί να βοηθήσει τις εταιρείες να ξεκινήσουν τις διαδικασίες προς τις πράσινες στρατηγικές. Τέλος, οι Shahzad, Wales, Sharfman και Stein (2016) προτείνουν ότι η καινοτομία διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη δημιουργία της αξίας των ενδιαφερομένων. Ο Ramirez-Portilla και οι συνεργάτες του (2017) μέσω της έρευνάς τους από 48 εξειδικευμένες μικρομεσαίες εταιρείες που κατασκευάζουν υπεραυτοκίνητα διαπίστωσαν ότι η υιοθέτηση στρατηγικών ανοιχτής καινοτομίας επηρεάζει θετικά την καινοτομία. Ταυτόχρονα, η καινοτομία αυξάνει την ταχύτητα της δημιουργικότητας και του πειραματισμού (Shan et al., 2016) και η ανοιχτή καινοτομία θεωρείται στρατηγική για την ενίσχυση αυτής της ταχύτητας Προορατικότητα Σχετικά με αυτή τη δεύτερη διάσταση, η προορατικότητα ορίζεται στο Oxford Advanced Learner's Dictionary ως «ένα άτομο ή μια ενέργεια που δημιουργεί ή ελέγχει μια κατάσταση αντί απλώς να ανταποκρίνεται σε αυτήν αφού συμβεί». Σε συνδυασμό με τον προηγούμενο ορισμό, οι μελετητές έχουν ορίσει την προορατικότητα ως την ικανότητα πρόβλεψης και διερεύνησης νέων ευκαιριών (Lumpkin & Dess, 1996 ; Setiawan, Erdogan, & Ogunlana, 2015). Πρόκειται, συνεπώς, για μια συμπεριφορά που αναζητά ευκαιρίες ενεργώντας συνεχώς στις ανάγκες και τις μελλοντικές τάσεις μπροστά από τους ανταγωνιστές, αναζητώντας νέες αγορές και προϊόντα (Lumpkin & Dess, 1996; Wiklund & Shepherd, 2003; Anderson, Kreiser, Kuratko, Hornsby, & Eshima, 2015). Η προορατικότητα διαδραματίζει θεμελιώδη ρόλο στην επίτευξη των επιχειρηματικών στόχων και έχει συσχετιστεί με την ικανότητα της εταιρείας να αποκτά πόρους, και για αυτό οι εταιρείες που τείνουν προς την προορατικότητα θα επιδιώξουν να επενδύσουν τόσο στην εκπαίδευση των εργαζομένων της εταιρείας τους όσο και στην πρόσληψη εργαζομένων βελτιώνοντας το ανθρώπινο δυναμικό (Liu, Zhang, & Hu, 2011). 36

38 Οι μελετητές βρήκαν μια θετική σχέση μεταξύ της προορατικότητας και της απόδοσης. Για παράδειγμα, οι Wang και Yen (2012) χρησιμοποιώντας δεδομένα έρευνας από 267 εταιρείες διαπίστωσαν ότι η προορατικότητα έχει θετική σχέση με την απόδοση, ενώ οι Yeniaras και Unver (2016) βρήκαν στη μελέτη τους σε 384 εταιρείες που σχετίζονται με 4 διαφοροποιημένες βιομηχανίες (αυτοκίνητα, ηλεκτρονικά, τρόφιμα και κλωστοϋφαντουργία) ότι η προληπτική δράση έχει άμεση σχέση με την απόδοση νέων προϊόντων. Ωστόσο, οι Yang και Ju (2017) δεν ήταν σε θέση να υποστηρίξουν αυτή τη σχέση και βρήκαν μια σχέση σχήματος U μεταξύ της προληπτικής δράσης και της ποιότητας των προϊόντων. Λαμβάνοντας υπόψη τις επιδόσεις της πράσινης καινοτομίας, η Dickel (2017) στο άρθρο της «The impact of protectability and proactiveness on the environmental performance of new ventures» ανέλυσε τη σχέση μεταξύ της προληπτικής συμπεριφοράς σε 150 εταιρείες καθαρής τεχνολογίας, διαπιστώνοντας ότι μια τέτοια συμπεριφορά βελτιώνει την απόδοση των επιχειρήσεων. Όσον αφορά στην απόδοση στο νέο προϊόν, ο Frishammar και οι συνεργάτες του (2007) δεν βρήκαν θετική σχέση με την προορατικότητα, και το εν λόγω εύρημα σχετίζεται άμεσα με την απόδοση στα πράσινα προϊόντα επειδή αυτού του είδους τα προϊόντα συνήθως απαιτούν νέα και καθαρότερα χαρακτηριστικά. Ταυτόχρονα, άλλες μελέτες έχουν αναλύσει πώς η προορατικότητα ευνοεί την αλληλεπίδραση με το εξωτερικό περιβάλλον της εταιρείας (Tang, Tang, & Katz, 2014). Ακολούθως, ο Shahzad και οι συνεργάτες του (2016) προτείνουν ότι η προορατικότητα διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη δημιουργία της αξίας των ενδιαφερομένων. Ως εκ τούτου, οι προορατικές εταιρείες θα αναζητήσουν ανοιχτές στρατηγικές καινοτομίας για να αποκτήσουν ένα δίκτυο που θα διευκολύνει την επίτευξη υψηλότερης απόδοσης Ανάληψη κινδύνου Το τρίτο χαρακτηριστικό που συνδέεται με τον επιχειρηματικό προσανατολισμό είναι η ικανότητα ανάληψης κινδύνων. Εξ ορισμού, οι πράξεις της επιχειρηματικής δραστηριότητας είναι αβέβαιες και ο κίνδυνος είναι μια θεμελιώδης πτυχή της επιχειρηματικής διαδικασίας (McMullen & Shepherd, 2006). Ως εκ τούτου, οι εταιρείες τείνουν να ανέχονται υψηλότερα επίπεδα εξωτερικής και εσωτερικής αβεβαιότητας (Wang, 2008). Οι Covin και Slevin (1998) κατανοούν την ανάληψη 37

39 κινδύνου ως την τάση να ευνοούνται έργα υψηλής απόδοσης, υψηλού κινδύνου και τολμηρές και επιθετικές στρατηγικές ενέργειες έναντι έργων χαμηλής απόδοσης και χαμηλότερου κινδύνου και συντηρητικές στρατηγικές δράσεις. Ο Cantillon (1734) όπως αναφέρεται στον Praag (1999), που θεωρείται ένας από τους πρώτους και παλαιότερους ειδικούς στην επιχειρηματικότητα, ανέφερε ότι ένας από τους παράγοντες που διαφοροποιούν τους επιχειρηματίες από τους άλλους εργαζόμενους είναι η ανάληψη κινδύνων, αφού ο επιχειρηματίας αναλαμβάνει τους κινδύνους της απασχόλησης ο ίδιος. Λαμβάνοντας υπόψη την ανάληψη κινδύνου και την απόδοση, οι Wang και Yen (2012) χρησιμοποιώντας δεδομένα έρευνας από 267 εταιρείες διαπίστωσαν ότι η ανάληψη κινδύνου έχει θετική σχέση με την απόδοση. Ομοίως, οι Flores Novelo, Ojeda-Villagomez, Kim και Ramirez- Cedillo (2016) στην έρευνά τους από 41 Μεξικανικές εταιρείες λογισμικού έδειξαν ότι η ανάληψη κινδύνων έχει θετική επίδραση στην απόδοση. Ωστόσο, υπάρχουν ευρήματα που δεν υποστηρίζουν αυτή τη θετική επιρροή. Οι Wickramaratne, Kiminami, και Yagi (2017) στη μελέτη τους από 109 εργοστάσια τσαγιού διαπίστωσαν ότι η ανάληψη κινδύνου επηρεάζεται από τις εξωτερικές σχέσεις. Συγκεκριμένα, οι ερευνητές ανέφεραν ότι η ανάληψη κινδύνου έχει θετική σχέση με τους εταίρους της εφοδιαστικής αλυσίδας και την κυβέρνηση και ταυτόχρονα επηρεάζεται αρνητικά από τη σχέση με άλλα εργοστάσια τσαγιού. Ενώ ο Shahzad και οι συνεργάτες του (2016) προτείνουν ότι η ανάληψη κινδύνου διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη δημιουργία της αξίας των ενδιαφερομένων και αυτή η σχέση μπορεί να δημιουργήσει στρατηγικές ανοιχτής καινοτομίας. Ο Basile (2012) βρήκε μια ισχυρή σύνδεση μεταξύ της ανάληψης κινδύνων από τους επιχειρηματίες και της ικανότητας έναρξης διεθνών δραστηριοτήτων, ενώ οι Lin και Chang (2017) βρήκαν μια θετική σημαντική σχέση μεταξύ της στάσης της διοίκησης απέναντι στον κίνδυνο και της διεθνοποίησης στη μελέτη τους σχετικά με τους βασικούς παράγοντες επιτυχίας της ανάπτυξης της διεθνούς αγοράς, καθώς είναι βέβαιη η ανοχή για ανάληψη κινδύνων που είναι απαραίτητη για να παρακινηθεί η διεθνής επέκταση (Pérez-Luño, Wiklund, & Cabrera, 2011). Τέλος, οι Yang και Ju (2017) διαπίστωσαν ότι η ανάληψη κινδύνου θα μείωνε την ποιότητα του προϊόντος και οι Frishammar & Åke Hörte (2007) δεν βρήκαν θετική σχέση μεταξύ ανάληψης κινδύνου και απόδοσης σε νέο προϊόν. Διαφορετικά αποτελέσματα έχουν φανεί μέσω της ανάλυσης της καινοτομίας, της προορατικότητας και της ανάληψης κινδύνων. Επομένως, απαιτούνται 38

40 περισσότερες μελέτες για να εντοπιστεί καλύτερα η σχέση μεταξύ αυτών των διαστάσεων του επιχειρηματικού προσανατολισμού και της απόδοσης σε διαφορετικές επιδόσεις. 3.2 Ανοιχτή καινοτομία Ορισμός της ανοιχτής καινοτομίας Τα τελευταία χρόνια, η ανοιχτή καινοτομία έχει προσελκύσει μεγάλη προσοχή στην έρευνα διαχείρισης καινοτομίας (Rangus, Drnovšek, & Di Minin, 2016; Popa, Soto-Acosta, & Martinez-Conesa, 2017). Αυτή η εννοιολογική κατασκευή αρχικά ταυτίστηκε με τη συνεργασία (Alegre, Romera, García-Granero, & Fernández-Mesa, 2018) και την αναζήτηση εξωτερικών πηγών (Nelson & Winter, 1982; Granstrand et al., 1997), Η μελέτη των Dyer και Singh (1998) έδειξε ότι οι εταιρείες που βασίζονται μόνο στην κλειστή καινοτομία χάνουν πιθανές ευκαιρίες επιτυχίας και οδήγησε στην έννοια της ανοικτής καινοτομίας, η εμφάνιση της οποίας χρονολογείται από τον Απρίλιος του Ο Teece (2007) υποστηρίζει ότιη εξωτερική αναζήτηση και η απόκτηση τεχνολογίας συνεχίζονται εδώ και δεκαετίες, αλλά όπως εξηγεί ο Chesbrough (2003), η ανοικτή καινοτομία είναι πλέον μια εντολή για την επιτυχία της επιχείρησης. Άλλοι ερευνητές όπως οι Rosenbloom και Spencer (1996) αρχίζουν να υποστηρίζουν ότι το κλειστό μοντέλο καινοτομίας έφτασε στο τέλος της εποχής του και οι εταιρείες θα μπορούσαν να επωφεληθούν από άλλες στρατηγικές στη δημιουργία καινοτομίας. Η έννοια και η πρακτική της ανοιχτής καινοτομίας υπογραμμίζουν τη σημασία της εξωτερικής αναζήτησης ευρείας βάσης και της επακόλουθης ολοκλήρωσης που περιλαμβάνει πελάτες, προμηθευτές και άλλες πηγές γνώσης.η ανοιχτή καινοτομία έχει υιοθετηθεί από την επιστημονική κοινότητα ως σημαντικό ζήτημα την τελευταία δεκαετία και από πολλούς οργανισμούς ως βασική 39

41 πρακτική για την επίτευξη των νέων εργαλείων και διαδικασιών καινοτομίας, αυξάνοντας έτσι την ανταγωνιστικότητα και την απόδοση (Chesbrough & Bogers, 2014). Θα πρέπει να σημειωθεί ότι για αυτόν τον όρο, έχουν χρησιμοποιηθεί αρκετοί ορισμοί από διάφορους συγγραφείς και αυτό προκαλεί κάποια σύγχυση σχετικά με αυτό το εννοιολογικό κατασκεύασμα. Υπάρχει επίσης το μεγάλο μειονέκτημα ότι είναι πολύ ανακριβής ο ορισμός της ανοιχτής καινοτομίας, και ένας ανακριβής ορισμός όχι μόνο καθιστά πιο δύσκολη την κατανόηση της ανοιχτής καινοτομίας, επειδή έχει γίνει λίγη έρευνα για το τρέχον φαινόμενο, καθιστά επίσης πιο δύσκολη την εφαρμογή της, (Christensen, 2012). Αρχικά η ανοιχτή καινοτομία ορίστηκε ως η δυνατότητα λήψης πολύτιμων ιδεών από μέσα ή έξω από τις εταιρείες ή όπως αναφέρει ο Chesbrough (2003: 37): «στο νέο μοντέλο ανοιχτής καινοτομίας, μια εταιρεία εμπορευματοποιεί τις δικές της ιδέες ως καινοτομίες από άλλες εταιρείες και αναζητά τρόπους για να φέρει τις εσωτερικές της ιδέες στην αγορά, αναπτύσσοντας μονοπάτια έξω από τις τρέχουσες δραστηριότητές της», ενώ στη συνέχεια περιγράφηκε ως: «η χρήση σκόπιμων εισροών και εκροών γνώσης για την επιτάχυνση της εσωτερικής καινοτομίας και την επέκταση των αγορών με την εξωτερική χρήση της καινοτομίας» (Chesbrough, 2006; 1). Τέλος, η ανοικτή καινοτομίαεντοπίστηκε να ορίζεται ως «μια κατανεμημένη διαδικασία καινοτομίας που βασίζεται σε σκόπιμα διαχειριζόμενες ροές γνώσης πέρα από τα οργανωτικά όρια, χρησιμοποιώντας χρηματικούς και μη χρηματικούς μηχανισμούς σύμφωνα με το επιχειρηματικό μοντέλο του οργανισμού» (Chesbrough & Bogers, 2014: 12). Η ανοιχτή καινοτομία αναπτύχθηκε αρχικά με βάση περιπτωσιολογικές μελέτες βιομηχανικών πρακτικών(chesbrough, 2003, 2006). Μαζί με το ιδιαίτερο φαινόμενο της ανοιχτής καινοτομίας στη συνεργασία με εξωτερικούς παράγοντες για την απόκτηση νέων έργων καινοτομίας, υπάρχουν μελέτες που καταδεικνύουν τέτοια συνεργασία σε οποιονδήποτε τομέα της εταιρείας. Έτσι, ο Urra (2010) υποστηρίζει ότι η συνεργασία μεταξύ των εταιρειών είναι ένα ραγδαίο φαινόμενο σε έναν όλο και πιο παγκοσμιοποιημένο κόσμο και όπου η τεχνολογική καινοτομία αυξάνεται και αυξάνει την ταχύτητα. Στη βιβλιογραφία, με την πάροδο των ετών, πολλοί ερευνητές έχουν εξετάσει και ασχοληθεί με ζητήματα που σχετίζονται με την ανοιχτή καινοτομία και την απόδοση (Roberts, Hann, & Slaughter, 2006; Avlonitis & Salavou, 2007; Lee, Park, & Song, 2009), την αύξηση των βασικών δεξιοτήτων (Gassmann & Enkel, 2004), την μείωση του κόστους ανάπτυξης και του χρόνου για 40

42 την εμπορία νέων προϊόντων και διαδικασιών (Kolk & Püümann 2008), τις αυξημένες αναλογίες πωλήσεων και τα νέα προϊόντα (Lichtenthaler 2008; Lazzarotti, Manzini, & Pellegrini 2010). Όσον αφορά στα κύρια επίπεδα ανάλυσης που μελετήθηκαν για την ανοικτή καινοτομία, δεν αποτελεί έκπληξη ότι υπήρξαν πολλά διαφορετικά επίπεδα ανάλυσης όπως το ατομικό επίπεδο ή το ομαδικό και το εταιρικό επίπεδο (Chesbrough & Crowther, 2006; Laursen & Salter, 2006), το επίπεδο δικτύου (Perkmann & Walsh, 2007), το επίπεδο βιομηχανίας ή τομέα (van de Vrande, de Jong, Vanhaverbeke, & de Rochemont, 2009) και το εθνικό ή θεσμικό επίπεδο. Ομοίως, λαμβάνοντας υπόψη τα κύρια θέματα σχετικά με την ανοικτή καινοτομία, υπήρξαν πολλά διαφορετικά θέματα ανάλυσης όπως η στρατηγική (Teece, 2007), η ανάπτυξη προϊόντων (Chesbrough & Crowther, 2006), οι διαδικασίες καινοτομίας (Laursen & Salter, 2006), οι χρήστες, τα όρια, οι κίνδυνοι και το κόστος της ανοιχτής καινοτομίας (Laursen & Salter, 2006)και το περιβαλλοντικό πλαίσιο (Ghisetti, Marzucchi, & Montresor, 2015 ; Popa et al., 2017) Εισερχόμενες, εξερχόμενες και συζευγμένες διαδικασίες Με την ανάπτυξη της θεωρίας στην ανοιχτή καινοτομία, αρκετές διαδικασίες αποδεκτές από την επιστημονική κοινότητα έχουν περιγραφεί ως (Gassmann & Enkel, 2004; Chesbrough & Crowther, 2006): Outside-In (ή Inbound) εισερχόμενες Inside-Out (Outbound) - εξερχόμενες Ένας τρίτος τύπος διεργασιών που χαρακτηρίζεται ως Coupled, όπου συνδυάζονται εισερχόμενες και εξερχόμενες διεργασίες. Το Outside-In (ή Inbound) αναφέρεται στις διαδικασίες κατά τις οποίες η εταιρεία αναζητά εξωτερικές πηγές γνώσης εκτός των συνόρων της για τη βελτίωση της εσωτερικής καινοτομίας (Ritala & Huizingh, 2014). Γενικά, τα αποτελέσματα της έρευνας που διεξήχθη για την ανοιχτή καινοτομία έχουν αποφέρει θετικά αποτελέσματα (Cheng & Huizingh, 2014; Alexy, Bascavusoglu-Moreau, & Salter, 2016). Ωστόσο, δεν καταλήγουν όλες οι μελέτες με την ίδια δήλωση. Οι Laursen και Salter (2006) μέσω της μελέτης τους με 2707 κατασκευαστικές εταιρείες στο Ηνωμένο Βασίλειο διαπίστωσαν ότι η αναζήτηση παραγόντων και εξωτερικών πηγών για την απόκτηση απόδοσης στην καινοτομία είναι καμπυλόγραμμη (με τη μορφή U), ενώ ο Bengtsson και οι συνεργάτες του (2015) βρήκαν στο δείγμα 415 ιταλικών, 41

43 σουηδικών και φινλανδικών εταιρειών ότι το βάθος των σχέσεων σχετίζεται θετικά με την απόδοση στην καινοτομία. Από την άλλη πλευρά, ο Barge-Gil (2010) εξάγει το συμπέρασμα από ένα δείγμα ισπανικών εταιρειών ότι ο βαθμός διαφάνειας επηρεάζει την απόδοση, με έναν ενδιάμεσο βαθμό ανοιχτότητας να είναι καλύτερος. Από την πλευρά τους, οι Knudsen και Mortensen (2011) έδειξαν μέσα από ένα διερευνητικό άρθρο ότι οι μεμονωμένες στρατηγικές είναι καλύτερες από τις συνεργατικές στρατηγικές στην ανάπτυξη νέων προϊόντων. Τέλος, οι Zhu, Dong, Gu, και Dou (2017) στη μελέτη τους σε 260 κινεζικές εταιρείες διαπίστωσαν ότι οι άτυποι δεσμοί με τις επιχειρήσεις, την κυβέρνηση και το πανεπιστήμιο επηρεάζουν θετικά το άνοιγμα της εισερχόμενης καινοτομίας. Ο Popa και οι συνεργάτες του (2017) διαπίστωσαν ότι οι οργανωτικοί παράγοντες ως πρακτικές ανθρώπινων πόρων που βασίζονται στη δέσμευση έχουν θετική επίδραση στο κλίμα καινοτομίας και ότι το κλίμα καινοτομίας προωθεί τις εισερχόμενες στρατηγικές, αν και ένας άλλος παράγοντας όπως ο περιβαλλοντικός δυναμισμός δεν υποστηρίχθηκε σε αυτή τη σχέση. Το Inside-Out (ή το Outbound) περιλαμβάνει δραστηριότητες που εμπλέκονται στην εκμετάλλευση εσωτερικών ιδεών, όπως μέσω της αδειοδότησης ή της οριστικής γνώσης πώλησης (Lichtenthaler, 2009). Η υλοποίηση των εξερχόμενων στρατηγικών ανοιχτής καινοτομίας σχετίζεται τόσο με εσωτερικούς όσο και με εξωτερικούς παράγοντες (Lichtenthaler, 2015). Οι Zheng, Jiao, και Cai, (2018) κατανοούν ότι αυτοί οι παράγοντες είναι η εκμετάλλευση (εκμεταλλευτική ικανότητα), η εξερεύνηση (διερευνητική ικανότητα) και ο έλεγχος του οργανισμού. Σύμφωνα με τα παραπάνω, ο Lichtenthaler (2009) χρησιμοποίησε ένα δείγμα 136 βιομηχανικών εταιρειών για να ελέγξει τέσσερις υποθέσεις σχετικά με τις μετριαστικές επιδράσεις των περιβαλλοντικών παραγόντων στη σχέση μεταξύ των στρατηγικών ανοιχτής καινοτομίας και της απόδοσης της εταιρείας. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι ο βαθμός της τεχνολογικής αναταραχής, το ποσοστό συναλλαγών στις τεχνολογικές αγορές και η ένταση του ανταγωνισμού στις τεχνολογικές αγορές ενισχύουν τις θετικές επιπτώσεις της εξερχόμενης ανοιχτής καινοτομίας στην απόδοση των εταιρειών. Ο Zheng και οι συνεργάτες του (2018) διαπίστωσαν στην έρευνά τους για τις κινεζικές οντότητες ότι τόσο οι εσωτερικοί παράγοντες ως οργανωτικές ικανότητες όσο και οι εξωτερικοί παράγοντες επηρεάζουν τα μεταβιβαστικά αποτελέσματα. Ο Popa και οι συνεργάτες του (2017) ανακάλυψαν ότι οργανωτικοί παράγοντες, όπως οι πρακτικές ανθρώπινων πόρων που 42

44 βασίζονται στη δέσμευση, έχουν θετική επίδραση στο κλίμα καινοτομίας και ότι το κλίμα καινοτομίας συμβάλλει στις εξερχόμενες στρατηγικές. Επιπλέον, ενδεχόμενοι παράγοντες όπως ο περιβαλλοντικός δυναμισμός ενισχύουν τη θετική επίδραση του κλίματος καινοτομίας στις εξερχόμενες στρατηγικές. Τέλος, όσον αφορά στις διαδικασίες εισερχόμενη-εξερχόμενη ή συζευγμένη διαδικασία, οι Cassiman και Valentini (2016) δεν βρίσκουν εμπειρικά στοιχεία τέτοιας θετικής συμπληρωματικότητας στο δείγμα βελγικών κατασκευαστικών εταιρειών, ενώ οι De Araújo-Burcharth, Knudsen, και Søndergaard (2014) δείχνουν στη μελέτη τους ένα δείγμα 331 εταιρειών ότι υπάρχουν ενδοοργανωτικές προκλήσεις για την υιοθέτηση οποιουδήποτε τύπου εισερχόμενων ή εξερχόμενων στρατηγικών. Αυτοί είναι οι ίδιοι οι εργαζόμενοι που μπορεί να είναι απρόθυμοι να χρησιμοποιήσουν αυτές τις στρατηγικές. Επομένως, με όλα αυτά τα ευρήματα που δεν είναι πάντα στην ίδια κατεύθυνση ή με την ίδια ένταση, απαιτούνται περισσότερες μελέτες σε αυτού του είδους τις στρατηγικές για να προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε την επιρροή του στις επιχειρήσεις Κριτική στην ανοικτή καινοτομία Κατά τη διάρκεια αυτών των ετών, ενώ έχουν δημοσιευθεί πολλές θεωρητικές και μεθοδολογικές εργασίες ακολουθώντας αυτό το κύμα της βιβλιογραφίας, η ανοικτή καινοτομία έχει επίσης υποστεί κριτική. Οι Trott και Hartmann (2009) είναι ένα παράδειγμα στην εργασία με τίτλο «Γιατί η «ανοιχτή καινοτομία» είναι παλιό κρασί σε νέα μπουκάλια». Σε αυτό το άρθρο οι συγγραφείς εξηγούν ότι οι αρχές της ανοικτής καινοτομίας δεν είναι καινούριες και έχουν χρησιμοποιηθεί από πολλές εταιρείες εδώ και πολλά χρόνια και επιπλέον ότι αυτή δεν είναι πανάκεια. Ταυτόχρονα, οι Groen και Linton (2010) δημιούργησαν μια συζήτηση στο Technovation Journal σχετικά με την ανοικτή καινοτομία και τη διαχείριση της εφοδιαστικής αλυσίδας. Αυτές οι δύο κατασκευές έχουν το ίδιο νόημα για αυτούς. Με αυτόν τον τρόπο, άνοιξαν μια συζήτηση: «αν ο όρος ανοικτή καινοτομία πρέπει να τροποποιηθεί ή ακόμη και να εγκαταλειφθεί προς όφελος του όρου διαχείριση της εφοδιαστικής αλυσίδας - όρος που είναι παλαιότερος και έχει ευρύτερη χρήση». Σε αυτή τη συζήτηση, ο Badawy (2011) υποθέτει μια διάκριση μεταξύ των κατανοήσεων των δύο δομών. Στον όρο «διαχείριση εφοδιαστικής αλυσίδας» η εστίαση είναι στην αποτελεσματικότητα ενώ στον όρο ανοικτή καινοτομία η εστίαση είναι στην 43

45 αποτελεσματικότητα. Από την πλευρά του, ο von Hippel (2010) επεσήμανε κάποια ομοιότητα μεταξύ της ανοικτής καινοτομίας και της διαχείρισης της εφοδιαστικής αλυσίδας και ο Von Krogh (2011) καταλήγει με τη συζήτηση στο Technovation ότι η ανοικτή καινοτομία είναι ένας πολύ χρήσιμος όρος τόσο για μελετητές όσο και για τη βιομηχανία. 3.3 Πράσινη καινοτομία Η πράσινη καινοτομία, η οικολογική καινοτομία, η περιβαλλοντική καινοτομία και η βιώσιμη καινοτομία αναγνωρίζονται ως συνώνυμα και χρησιμοποιούνται με τον ίδιο τρόπο από την επιστημονική κοινότητα (Carrillo- Hermosilla, Del Río, & Könnölä, 2010 ; Schiederig, Tietze, & Herstatt, 2012 ; Boons et al., 2013; Díaz-García, González- Moreno, & Sáez-Martínez, 2015; Kunapatarawong, & Martínez-Ros, 2016; Xavier et al., 2017), και χρησιμοποιούνται εναλλακτικά από τους ερευνητές (Ruzzier,Hojnik 2016 ; Arfi, Hikkerova, & Sahut, 2017). Επιχειρώντας τον ορισμό αυτών των εννοιών, διαφαίνεται ότι: Βιώσιμη καινοτομία: o Ένας από τους πρωτοπόρους συγγραφείς σε αυτόν τον τομέα μελέτης, ο Brundtland (1987) ορίζει τη βιώσιμη καινοτομία ως την ικανοποίηση των αναγκών του παρόντος χωρίς να διακυβεύεται η ικανότητα των μελλοντικών γενεών να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες. Η έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης συνεπάγεται όρια, όχι απόλυτα όρια αλλά περιορισμούς που επιβάλλονται από την παρούσα κατάσταση της τεχνολογίας και της κοινωνικής οργάνωσης στους περιβαλλοντικούς πόρους και από την ικανότητα της βιόσφαιρας να απορροφά τις επιπτώσεις των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. o Οι Kemp, Arundel, και Smith (2001) και οι Beise και Rennings (2005) ορίζουν την πράσινη, βιώσιμη, περιβαλλοντική ή οικολογική καινοτομία ως διαδικασίες, τεχνικές, πρακτικές, συστήματα και προϊόντα (νέα ή τροποποιημένα) για την αποφυγή ή τη μείωση των περιβαλλοντικών βλαβών. Οικολογική καινοτομία: 44

46 o Οι Arundel & Kemp (2009: 34) υποδεικνύουν ότι η οικολογική καινοτομία «είναι μια νέα έννοια μεγάλης σημασίας για τις επιχειρήσεις και τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής. Πρόκειται για καινοτομίες με χαμηλότερο περιβαλλοντικό αντίκτυπο από τις σχετικές εναλλακτικές». o Για τους Horbach, Rammer, και Rennings (2012: 119) οι οικολογικές καινοτομίες είναι «καινοτομίες προϊόντος, διαδικασίας, μάρκετινγκ και οργάνωσης, που οδηγούν σε αισθητή μείωση των περιβαλλοντικών επιβαρύνσεων. Οι θετικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις μπορεί να είναι σαφείς στόχοι ή παρενέργειες καινοτομιών. Μπορούν να συμβούν εντός των αντίστοιχων εταιρειών ή μέσω της χρήσης προϊόντων ή υπηρεσιών από τους πελάτες». Περιβαλλοντική καινοτομία: o Οι Oltra και Saint Jean (2009: 567) ορίζουν την περιβαλλοντική καινοτομία «ως καινοτομίες που αποτελούνται από νέες ή τροποποιημένες διαδικασίες, πρακτικές, συστήματα και προϊόντα που ωφελούν το περιβάλλον και συμβάλλουν έτσι στην περιβαλλοντική βιωσιμότητα». o Ο Arfi και οι συνεργάτες του (2017: 2) κατανοούν ότι η περιβαλλοντική καινοτομία μπορεί να οριστεί ως «η παραγωγή, αφομοίωση ή εκμετάλλευση ενός προϊόντος, διαδικασίας παραγωγής, υπηρεσίας ή διαχείρισης ή επιχειρηματικής μεθόδου που είναι νέα για τον οργανισμό (αναπτύσσοντας ή υιοθετώντας τον) και η οποία έχει ως αποτέλεσμα, καθ' όλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής του, σε μείωση του περιβαλλοντικού κινδύνου, της ρύπανσης και άλλων αρνητικών επιπτώσεων της χρήσης πόρων (συμπεριλαμβανομένης της χρήσης ενέργειας) σε σύγκριση με σχετικές εναλλακτικές λύσεις». Πράσινη καινοτομία: o Ο Chen και οι συνεργάτες του (2006: 332) ορίζουν την πράσινη καινοτομία ως «καινοτομία υλικού ή λογισμικού που σχετίζεται με πράσινα προϊόντα ή διαδικασίες, 45

47 συμπεριλαμβανομένης της καινοτομίας σε τεχνολογίες που εμπλέκονται στην εξοικονόμηση ενέργειας, την πρόληψη της ρύπανσης, την ανακύκλωση απορριμμάτων, τα σχέδια πράσινων προϊόντων ή εταιρική περιβαλλοντική διαχείριση». o Ο Triguero και οι συνεργάτες του (2013: 1) θεωρούν ότι η πράσινη καινοτομία είναι η διαδικασία που «περιλαμβάνει την εφαρμογή πολλών δραστηριοτήτων διαχείρισης με στόχο τη μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων». o Ο Albort-Morant και οι συνεργάτες του (2017: 3) ορίζουν την πράσινη καινοτομία «ως ένα είδος καινοτομίας της οποίας κύριος στόχος είναι ο μετριασμός ή η αποφυγή της περιβαλλοντικής ζημίας προστατεύοντας παράλληλα το περιβάλλον και δίνοντας τη δυνατότητα στις εταιρείες να ικανοποιήσουν τις νέες απαιτήσεις των καταναλωτών, να δημιουργήσουν αξία και να αυξήσουν τις αποδόσεις». Ορισμένοι ερευνητές θεωρούν ότι η πράσινη καινοτομία, η οικολογική καινοτομία και η βιώσιμη καινοτομία σχετίζονται περισσότερο με μια οικολογική και περιβαλλοντική διάσταση, ενώ η βιώσιμη καινοτομία είναι μια έννοια που λαμβάνει επίσης υπόψη την κοινωνική διάσταση (Charter & Clark, 2007 ; Schiederig et al., 2012). Εξετάζοντας τους ορισμούς, μόνο ο πιο πρόσφατος ορισμός της πράσινης καινοτομίας (Albort-Morant et al., 2017) αναφέρει τους δύο στόχους της πράσινης καινοτομίας. Αφενός, τον περιορισμό των περιβαλλοντικών ζημιών και, αφετέρου, την εύρεση νέων ευκαιριών και εξειδικευμένων αγορών που επιτρέπουν υψηλότερες αποδόσεις. Ταυτόχρονα, ο Schiederig και οι συνεργάτες του (2012) προσδιόρισε 6 θεμελιώδη χαρακτηριστικά της πράσινης καινοτομίας: Αντικείμενο καινοτομίας: Προϊόν, διαδικασία, υπηρεσία, μέθοδος Προσανατολισμός προς την αγορά: Ικανοποίηση αναγκών / ανταγωνιστικός στην αγορά Περιβαλλοντική πτυχή: Μείωση του αρνητικού αντίκτυπου (βέλτιστη = μηδενικός αντίκτυπος) Φάση: Πρέπει να ληφθεί υπόψη ο πλήρης κύκλος ζωής (για τη μείωση της ροής υλικού) 46

48 Παρόρμηση: Η πρόθεση για μείωση μπορεί να είναι οικονομική ή οικολογική Επίπεδο: Καθορισμός μιας νέας καινοτομίας/πράσινου προτύπου για την επιχείρηση. 3.4 Βιώσιμη καινοτομία και βιώσιμη ανάπτυξη Η βιώσιμη καινοτομία μπορεί να συμβάλει στο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα των οργανισμών, καθώς η βιωσιμότητα έχει οδηγήσει τις εταιρείες σε εξέχουσα θέση ενώπιον των ενδιαφερομένων. Για τους Schaltegger, Lüdeke-Freund και Hansen (2016), οι επιχειρηματικές δραστηριότητες είναι υπεύθυνες για πολλά περιβαλλοντικά και κοινωνικά προβλήματα. Ως εκ τούτου, οι ανησυχίες για τη βιωσιμότητα είναι κρίσιμης σημασίας. Για τους DyckandSilvestre (2018), η συνειδητοποίηση του κόσμου για τις κοινωνικές και οικολογικές κρίσεις έχει αυξηθεί, φέρνοντας την ανάγκη για πιο βιώσιμους τρόπους ζωής. Οι οργανισμοί διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στην αντιμετώπιση αυτών των κρίσεων, εφαρμόζοντας καινοτομίες που προάγουν τη βιώσιμη ανάπτυξη. Σύμφωνα με τους Charter και Clark (2007), δεν υπάρχει ούτε μία καθιερωμένη ιδέα για τη βιώσιμη καινοτομία, η οποία να αντικατοπτρίζει τη δυσκολία ορισμού της βιωσιμότητας και της βιώσιμης ανάπτυξης. Ωστόσο, εκτός από αυτό το εννοιολογικό πρόβλημα, υπάρχει μια αναδυόμενη αναγνώριση ότι η βιώσιμη καινοτομία σχετίζεται με την επιχειρηματικότητα και με νέες έννοιες, τεχνολογίες, προϊόντα και υπηρεσίες, καθώς και με την υιοθέτηση νέων διαδικασιών και κοινωνικών συστημάτων. Οι ερευνητές αυτοί τονίζουν ότι, αν και οι όροι βιώσιμη καινοτομία και οικολογική καινοτομία χρησιμοποιούνται συχνά ως συνώνυμοι, η οικολογική καινοτομία αφορά μόνο τις περιβαλλοντικές και οικονομικές διαστάσεις, ενώ η βιώσιμη καινοτομία περιλαμβάνει επίσης ηθικές και κοινωνικές πτυχές. Για τους Boons, Montalvo, Quist και Wagner (2013), η βιώσιμη καινοτομία υπερβαίνει την οικολογική καινοτομία συμπεριλαμβάνοντας κοινωνικούς στόχους και αναφέρεται πιο ξεκάθαρα στην ολιστική και μακροπρόθεσμη διαδικασία της βιώσιμης ανάπτυξης. Οι SiqueiraκαιPitassi (2016), επιπλέον, πιστεύουν ότι η καινοτομία προσανατολισμένη στην αειφορία είναι μια ευρύτερη έννοια από την οικολογική καινοτομία, καθώς 47

49 περιλαμβάνει την κοινωνική διάσταση και είναι ένα πολυεπίπεδο φαινόμενο που απαιτεί τρεις μεγάλες δυνάμεις για την προώθησή της: Σε μακροοικονομικό επίπεδο: κυβερνητικές πολιτικές και δράσεις που ξεπερνούν τους τεράστιους κινδύνους που ενέχουν οι ριζοσπαστικές καινοτομίες Σε επίπεδο εταιρείας: ανάπτυξη νέων επιχειρηματικών μοντέλων Σε ατομικό επίπεδο: αλλαγές στους γνωστικούς μηχανισμούς, τις στάσεις και τις συμπεριφορές των ανθρώπων. Οι Szekely και Strebel (2013) ορίζουν τη βιώσιμη καινοτομία ως τη δημιουργία κάτι νέου που βελτιώνει την απόδοση στις τρεις διαστάσεις της βιώσιμης ανάπτυξης: κοινωνική, περιβαλλοντική και οικονομική. Τέτοιες βελτιώσεις δεν περιορίζονται στις τεχνολογικές αλλαγές και αφορούν αλλαγές στις διαδικασίες, στις επιχειρησιακές πρακτικές, στα επιχειρηματικά μοντέλα, στη σκέψη και στα επιχειρηματικά συστήματα. Οι Hansen, Grosse-Dunker και Reichwald (2009) παρατηρούν ότι η καινοτομία προσανατολισμένη στη βιωσιμότητα είναι ένα εργαλείο που καλύπτει τόσο ζητήματα βιωσιμότητας όσο και τη συμπερίληψη νέων τμημάτων πελατών και αγοράς, προσθέτοντας έτσι θετική αξία στο παγκόσμιο κεφάλαιο της εταιρείας. Ως εκ τούτου, η μεγάλη πρόκληση για τους οργανισμούς είναι να καινοτομούν μέσω της προοπτικής της βιώσιμης ανάπτυξης, προσθέτοντας αξία σε προϊόντα και διαδικασίες και συμβάλλοντας στην ελαχιστοποίηση των κοινωνικοπεριβαλλοντικών επιπτώσεων που προκύπτουν από τη βιομηχανική δραστηριότητα. Μια εταιρεία μπορεί να εφαρμόσει σταδιακές ή ριζικές βιώσιμες καινοτομίες. Ωστόσο, στην πράξη, οι βιώσιμες καινοτομίες των περισσότερων επιχειρήσεων είναι σταδιακές. Αυτό οφείλεται στη δυσκολία των οργανισμών να υπερβούν τα αυξητικά επίπεδα, επειδή δεν υπάρχει ακόμη μεγάλη αγορά για βιώσιμα προϊόντα και υπηρεσίες. Οι κοινωνικές αλλαγές είναι απαραίτητες για την αξία αυτών των προϊόντων και υπηρεσιών (Charter&Clark, 2007).Για τον Boons (2009), οι βιώσιμες καινοτομίες πρέπει να υπερβαίνουν τα αυξητικά επίπεδα, καθώς η βιώσιμη ανάπτυξη απαιτεί την αλλαγή των συστημάτων παραγωγής και κατανάλωσης. Έτσι, η βιώσιμη καινοτομία πρέπει να διασχίζει το επιχειρηματικό περιβάλλον και να εκτιμάται από την κοινωνία, έτσι ώστε οι εταιρείες να μπορούν να επενδύσουν σε επίπεδα ριζικής καινοτομίας, χτίζοντας μια νέα λογική προς τη βιωσιμότητα. Προκειμένου να 48

50 αξιολογηθούν και να δομηθούν τα αποτελέσματα των βιώσιμων καινοτομιών, ο Hansen και οι συνεργάτες του (2009) προτείνουν ένα γενικό μοντέλο που ονομάζεται Sustainability Innovation Cube (SIC), το οποίο περιλαμβάνει τρεις διαστάσεις: στόχο, κύκλο ζωής και τύπους καινοτομίας: Η διάσταση στόχος διερευνά την έννοια της Triple Bottom Line, διακρίνοντας τις οικονομικές, περιβαλλοντικές και κοινωνικές επιπτώσεις των καινοτομιών. Εικόνα 4: Triple Bottom Line Η διάσταση του κύκλου ζωής σχετίζεται με τις επιπτώσεις των προϊόντων και των τεχνολογιών στα διάφορα στάδια του κύκλου ζωής τους. Οι τύποι διάστασης της καινοτομίας λαμβάνουν υπόψη τις τεχνολογικές καινοτομίες προϊόντων ή διαδικασιών, καινοτομίες σε 49