ΓΝΩΣΙΚΗ ΔΠΔΞΔΡΓΑΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΚΑΙ ΤΝΑΙΘΗΜΑΣΙΚΗ ΝΟΗΜΟΤΝΗ ΠΑΙΓΙΩΝ ΠΟΤ ΔΜΠΛΔΚΟΝΣΑΙ Δ ΠΔΡΙΣΑΣΙΚΑ ΔΚΦΟΒΙΜΟΤ ΚΑΙ ΘΤΜΑΣΟΠΟΙΗΗ

Transcript

1 ΑΡΔΣΗ ΜΠΑΞΔΒΑΝΙΓΟΤ ΓΝΩΣΙΚΗ ΔΠΔΞΔΡΓΑΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΚΑΙ ΤΝΑΙΘΗΜΑΣΙΚΗ ΝΟΗΜΟΤΝΗ ΠΑΙΓΙΩΝ ΠΟΤ ΔΜΠΛΔΚΟΝΣΑΙ Δ ΠΔΡΙΣΑΣΙΚΑ ΔΚΦΟΒΙΜΟΤ ΚΑΙ ΘΤΜΑΣΟΠΟΙΗΗ Μεηαπηστιακή Δργαζία Διδίκεσζης πος ςποβλήθηκε ζηο πλαίζιο ηος Ππογπάμμαηορ Μεηαπηςσιακών ποςδών «Δπιζηήμερ ηηρ Αγωγήρ» ηος Παιδαγωγικού Σμήμαηορ Γημοηικήρ Δκπαίδεςζηρ ηος Γημοκπίηειος Πανεπιζηημίος Θπάκηρ Αλεξανδπούπολη, εαπινό εξάμηνο 2010

2

3 ARETI BAXEVANIDOU SOCIAL INFORMATION PROCESSING AND EMOTIONAL INTELLIGENCE OF CHILDREN INVOLVED IN BULLYING AND VICTIMIZATION Master s thesis submitted to Department of Primary Education of Democritus University of Thrace in the context of Postgraduate Course in Educational Studies Alexandroupolis, spring semester 2010

4 ΔΠΗΒΛΔΠΧΝ ΚΑΘΖΓΖΣΖ ΚΧΝΣΑΝΣΗΝΟ ΚΟΚΚΗΝΟ Δπίθνπξνο Καζεγεηήο ηνπ Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ Γ.Π.Θ. ΔΞΔΣΑΣΗΚΖ ΔΠΗΣΡΟΠΖ ΚΧΝΣΑΝΣΗΝΟ ΚΟΚΚΗΝΟ Δπίθνπξνο Καζεγεηήο ηνπ Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ Γ.Π.Θ. ΑΓΓΔΛΗΚΖ ΓΑΒΑΕΟΓΛΟΤ Καζεγήηξηα ηνπ Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ Γ.Π.Θ. ΝΗΚΟΛΑΟ ΜΑΚΡΖ Δπίθνπξνο Καζεγεηήο ηνπ Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ Γ.Π.Θ. 3

5 ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ειίδα ΔΤΥΑΡΗΣΗΔ 9 ΠΔΡΗΛΖΦΖ 10 ABSTRACT 12 ΔΗΑΓΧΓΖ 13 ΘΔΧΡΖΣΗΚΟ ΜΔΡΟ ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1 ΔΚΦΟΒΗΜΟ ΘΤΜΑΣΟΠΟΗΖΖ Οξηζκφο ηνπ εθθνβηζκνχ Σχπνη εθθνβηζκνχ Ρφινη ζε έλα εθθνβηζηηθφ επεηζφδην Υαξαθηεξηζηηθά ζπηψλ, ζπκάησλ θαη πξνθιεηηθψλ ζπκάησλ πρλφηεηα-επηδεκηνινγία Δθθνβηζκφο θαη δεκνγξαθηθά ζηνηρεία Παξάγνληεο θηλδχλνπ γηα ηελ εκθάληζε ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο ζπκαηνπνίεζεο Παξάγνληεο πνπ επλννχλ ηε ζπκαηνπνίεζε Παξάγνληεο πνπ επλννχλ ηνλ εθθνβηζκφ πλέπεηεο εθθνβηζκνχ 27 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 2 ΓΝΧΣΗΚΖ ΔΠΔΞΔΡΓΑΗΑ ΚΟΗΝΧΝΗΚΧΝ ΠΛΖΡΟΦΟΡΗΧΝ Μνληέιν Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ Διιείκκαηα επηζεηηθψλ παηδηψλ ζηελ επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ Δίδε επηζεηηθφηεηαο θαη εθθνβηζκφο Θεσξία ηνπ Ννπ Θεσξία ηνπ Ννπ θαη εθθνβηζκφο- Σν κνληέιν ηεο επηδέμηαο ρεηξαγψγεζεο Κξηηηθή αληηπαξάζεζε ησλ δχν κνληέισλ 40 4

6 Μνληέιν Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ vs Μνληέιν επηδέμηαο ρεηξαγψγεζεο ΚΔΦΑΛΑΗΟ 3 ΤΝΑΗΘΖΜΑΣΗΚΖ ΝΟΖΜΟΤΝΖ Οξηζκφο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο Ζ ηζηνξηθή εμέιημε ηεο έλλνηαο Θεσξεηηθά κνληέια θαη πξνζεγγίζεηο Κξηηηθή ζε ζέκαηα κεηξήζεσλ ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο :Γνθηκαζίεο ηθαλνηήησλ vs απηναλαθνξέο Γηαθνξέο ζηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε θαη Δθθνβηζκφο πλνιηθή πλαηζζεκαηηθή λνεκνζχλε Έθθξαζε ζπλαηζζεκάησλ Αληίιεςε- Καηαλφεζε ζπλαηζζεκάησλ Δλζπλαίζζεζε Απηνεθηίκεζε Ζζηθά ζπλαηζζήκαηα πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε- Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ-Δθθνβηζκφο/Θπκαηνπνίεζε 60 ΔΡΔΤΝΖΣΗΚΟ ΜΔΡΟ ΚΔΦΑΛΑΗΟ 4 ΜΔΘΟΓΟΛΟΓΗΑ πνπδαηφηεηα ηεο έξεπλαο Ζ κέζνδνο Σν δείγκα Δξεπλεηηθφ εξγαιείν Κνηλσληθν-δεκνγξαθηθά ζηνηρεία Κιίκαθα γηα ηελ αμηνιφγεζε ηεο Γλσζηηθήο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ Κιίκαθα εθθνβηζκνχ γηα ηε κέηξεζε ηνπ βαζκνχ εκπινθήο ησλ καζεηψλ ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ Κιίκαθα γηα ηελ αμηνιφγεζε ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο ησλ ππνθεηκέλσλ 74 5

7 4.4.5 Κιίκαθα ζπκαηνπνίεζεο γηα ηε κέηξεζε ηνπ βαζκνχ εκπινθήο ησλ ππνθεηκέλσλ ζε πεξηζηαηηθά ζπκαηνπνίεζεο Γηαδηθαζία ζπιινγήο δεδνκέλσλ Δξεπλεηηθά εξσηήκαηα Τπνζέζεηο 77 I. Χο πξνο ηελ πξψηε νκάδα ησλ εξεπλεηηθψλ εξσηεκάησλ 78 IΗ. Χο πξνο ηε δεχηεξε νκάδα ησλ εξεπλεηηθψλ εξσηεκάησλ 79 A. Φχιν 79 Β. Ζιηθία 83 Γ. Μνξθσηηθφ επίπεδν γνλέσλ 85 Γ. Υψξα θαηαγσγήο 87 Δ. Ρφινο ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα 88 ΗΗΗ. Χο πξνο ηελ ηξίηε νκάδα ησλ εξεπλεηηθψλ εξσηεκάησλ 91 Α. Δλδνζπλάθεηεο αλάκεζα ζηνπο ηχπνπο Δθθνβηζκνχ 91 Β. Δθθνβηζκφο-Θπκαηνπνίεζε 92 Γ. Δλδνζπλάθεηεο αλάκεζα ζηνπο ηχπνπο Θπκαηνπνίεζεο 92 Γ. Δλδνζπλάθεηεο αλάκεζα ζηα βήκαηα ηνπ κνληέινπ Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ 92 Δ. Δλδνζπλάθεηεο αλάκεζα ζηηο δηαζηάζεηο ηεο 93 πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο η. πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε-Δθθνβηζκφο/Θπκαηνπνίεζε 93 Ε. Αληίιεςε θαη θαηαλφεζε ζπλαηζζεκάησλ- 94 Δθθνβηζκφο/Θπκαηνπνίεζε Ζ. Απηνεθηίκεζε - Δθθνβηζκφο/Θπκαηνπνίεζε 94 Θ. Δλζπλαίζζεζε-Δθθνβηζκφο 95 Η. Έιεγρνο ζπλαηζζεκάησλ- Δθθνβηζκφο/Θπκαηνπνίεζε 95 Κ. Αληίιεςε ζπλαηζζεκάησλ-δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ 96 Λ. Έιεγρνο ζπλαηζζεκάησλ-δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ 96 Μ. Δλζπλαίζζεζε- Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ 97 Ν. Δθθνβηζκφο/Θπκαηνπνίεζε- Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ 97 ΗV. Χο πξνο ηελ ηέηαξηε νκάδα ησλ εξεπλεηηθψλ 98 6

8 εξσηεκάησλ ΚΔΦΑΛΑΗΟ 5 ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΑ Ζ εγθπξφηεηα ηεο Κιίκαθαο Δθθνβηζκνχ Ζ αμηνπηζηία ηεο Κιίκαθαο Δθθνβηζκνχ Ζ εγθπξφηεηα ηεο θιίκαθαο γηα ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο Υαξαθηεξηζηηθφ ηεο Πξνζσπηθφηεηαο γηα Δθήβνπο Ζ αμηνπηζηία ηεο θιίκαθαο γηα ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο Υαξαθηεξηζηηθφ ηεο Πξνζσπηθφηεηαο γηα Δθήβνπο Ζ εγθπξφηεηα ηεο Κιίκαθαο Θπκαηνπνίεζεο Ζ αμηνπηζηία ηεο Κιίκαθαο Θπκαηνπνίεζεο Ζ εγθπξφηεηα ηεο Κιίκαθαο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ Ζ αμηνπηζηία ηεο Κιίκαθαο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ Αλάιπζε πεξηερνκέλνπ Καηαλνκή ξφισλ ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ /ζπκαηνπνίεζεο Μειέηε ησλ επηδξάζεσλ ησλ θνηλσληθν-δεκνγξαθηθψλ 123 ραξαθηεξηζηηθψλ ζηηο κεηαβιεηέο ηεο έξεπλαο Φχιν Σάμε θνίηεζεο Ζιηθία Μνξθσηηθφ επίπεδν γνλέσλ Υψξα θαηαγσγήο Ρφινο ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ/ζπκαηνπνίεζεο Γηκεηαβιεηέο ζπζρεηίζεηο Πξφβιεςε ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο ζπκαηνπνίεζεο απφ ηα θνηλσληθν-δεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά, ηηο δηαζηάζεηο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο θαη ηηο δηαζηάζεηο ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ 141 7

9 5.9.1 Πξφβιεςε ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ησλ δηαζηάζεψλ ηνπ Πξφβιεςε ηεο ζπκαηνπνίεζεο θαη ησλ δηαζηάζεψλ ηεο 143 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 6 ΤΕΖΣΖΖ-ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ πλνπηηθή παξνπζίαζε ησλ επξεκάησλ Ζ εγθπξφηεηα θαη ε αμηνπηζηία ησλ εξεπλεηηθψλ εξγαιείσλ Ζ επίδξαζε ησλ θνηλσληθν-δεκνγξαθηθψλ ζηνηρείσλ ζηηο ππφ κειέηε κεηαβιεηέο Σν θχιν Ζ ειηθία Σν κνξθσηηθφ επίπεδν ησλ γνλέσλ Ζ ρψξα θαηαγσγήο Ο ξφινο ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα πζρεηίζεηο κεηαμχ ησλ ππν κειέηε κεηαβιεηψλ Πξνβιεπηηθνί παξάγνληεο ηνπ Δθθνβηζκνχ/ Θπκαηνπνίεζεο Γπλαηά ζεκεία ηεο κειέηεο Πεξηνξηζκνί ηεο έξεπλαο- Πξνηάζεηο γηα κειινληηθέο έξεπλεο Πξνηάζεηο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ Δθθνβηζκνχ/ Θπκαηνπνίεζεο 181 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ 186 ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ 200 8

10 ΔΤΥΑΡΗΣΗΔ Αηζζάλνκαη ηελ αλάγθε λα επραξηζηήζσ φινπο φζνπο ζπλέβαιαλ ζηελ εθπφλεζε απηήο ηεο κεηαπηπρηαθήο εξγαζίαο εηδίθεπζεο, ε νπνία ρσξίο ηε δηθή ηνπο ζπκβνιή δε ζα ήηαλ δπλαηφλ λα πξαγκαηνπνηεζεί. Καηαξρήλ, ζα ήζεια λα εθθξάζσ ηηο επραξηζηίεο θαη ηελ εθηίκεζή κνπ ζηνλ επηβιέπνληα θαζεγεηή ηεο εξγαζίαο, θ. Κσλζηαληίλν Κφθθηλν γηα ηελ επηζηεκνληθή θαζνδήγεζε πνπ κνπ παξείρε, θαζψο επίζεο γηα ηελ ππνκνλή θαη ηελ θαηαλφεζε πνπ έδεημε θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηεο ζπλεξγαζίαο καο. Αθφκε, ζέισ λα επραξηζηήζσ ην ζχδπγφ κνπ, Θεφδσξν, θαη ηα παηδηά κνπ γηα ηε ζπκπαξάζηαζε θαη θαηαλφεζε πνπ επέδεημαλ. Δπραξηζηίεο νθείισ ζηνπο δηεπζπληέο θαη εθπαηδεπηηθνχο ησλ ζρνιείσλ Α βάζκηαο εθπαίδεπζεο πνπ βνήζεζαλ ηα κέγηζηα ζηε ζπιινγή ησλ δεδνκέλσλ, θαη θπξίσο ζηνπο καζεηέο θαη ηηο καζήηξηεο, νη νπνίνη κε πξνζπκία ζπκκεηείραλ ζηελ έξεπλα. Μπαμεβαλίδνπ Αξεηή Αιεμαλδξνχπνιε,

11 ΠΔΡΗΛΖΦΖ Σα επηζεηηθά παηδηά δηαθξίλνληαη απφ ειιείκκαηα ηφζν ζηηο θνηλσληθέο φζν θαη ζηηο ζπλαηζζεκαηηθέο ηνπο δεμηφηεηεο. θνπφο ηεο παξνχζαο έξεπλαο ήηαλ λα δηεξεπλήζεη αθελφο ηελ ππφζεζε ηεο ειιεηκκαηηθήο Γλσζηηθήο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ (ΓΔΚΠ) παηδηψλ πνπ εκπιέθνληαη ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο θαη αθεηέξνπ ηε ζρέζε ηνπ θαηλνκέλνπ κε ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε. Σν δείγκα απνηέιεζαλ 310 πξνέθεβνη καζεηέο ησλ 2 ηειεπηαίσλ ηάμεσλ ηνπ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ, νη νπνίνη ζπκπιήξσζαλ απηνζρέδην εξσηεκαηνιφγην απηναλαθνξάο γηα ηελ εκπινθή ηνπο ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ ζπκαηνπνίεζεο, ηε ζχληνκε έθδνζε ηεο θιίκαθαο γηα ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο γλψξηζκα ηεο πξνζσπηθφηεηαο ησλ Petrides et al. (2006), θαζψο θαη δειηίν θνηλσληθν-δεκνγξαθηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ. Γηα ηελ αμηνιφγεζε ηεο ΓΔΚΠ ρξεζηκνπνηήζεθε θιίκαθα κε δηθνξνχκελα ππνζεηηθά ζελάξηα πνπ ελζσκαηψζεθε ζην εξσηεκαηνιφγην. Ζ αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ έδεημε φηη ηα αγφξηα εθθνβίδνπλ πην ζπρλά θαη πξνηηκνχλ λα εθδηθεζνχλ επηιέγνληαο ζσκαηηθή ή ιεθηηθή επηζεηηθφηεηα, ελψ ηα θνξίηζηα απνζχξνληαη ή δηεθδηθνχλ κε παξξεζία. Αθφκε, βξέζεθε φηη νη ζχηεο θαη ηα επηζεηηθά ζχκαηα παξνπζηάδνπλ πεξηζζφηεξα ειιείκκαηα ζηελ επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ, φπσο θαη ζηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε, ζπγθξηηηθά κε ηα ππφινηπα παηδηά. Σείλνπλ δειαδή λα εζηηάδνπλ πεξηζζφηεξν ζε ερζξηθά εξεζίζκαηα, απνδίδνπλ ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ερζξφηεηα ζηηο πξνζέζεηο ησλ άιισλ, πηνζεηνχλ πην ζπρλά εθδηθεηηθνχο ζηφρνπο θαη επηζεηηθέο ζπκπεξηθνξέο (ζσκαηηθή/ιεθηηθή επηζεηηθφηεηα) θαη δηαθξίλνληαη ζπλήζσο απφ ρακειή απηνεθηίκεζε θαη επεκεξία. Απφ ηηο ζπζρεηίζεηο ησλ κεηαβιεηψλ πξνέθπςε φηη ν εθθνβηζκφο θαη ε ζπκαηνπνίεζε ζπζρεηίδνληαη ζεηηθά θαη ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθά κε ηελ απφδνζε ερζξηθήο δηάζεζεο, ηελ εθδίθεζε, ηε ζσκαηηθή επηζεηηθφηεηα σο απάληεζε ζηελ πξφθιεζε θαη ηελ έιιεηςε απηνεθηίκεζεο, θαη αξλεηηθά κε ηε δηεθδηθεηηθφηεηα, ηελ επεκεξία θαη ηνλ έιεγρν ησλ ζπλαηζζεκάησλ. Σέινο, βξέζεθε φηη ην θχιν, ε ζσκαηηθή επίζεζε σο απάληεζε ζηελ πξφθιεζε, ε έιιεηςε απηνεθηίκεζεο θαη ε αδπλακία ειέγρνπ ησλ ζπλαηζζεκάησλ πξνέβιεπαλ ηελ εκπινθή ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ, ελψ ε επηζπκία γηα εθδίθεζε, ε έιιεηςε επεκεξίαο θαη απηνεθηίκεζεο ήηαλ ζεκαληηθνί πξνβιεπηηθνί παξάγνληεο ηεο ζπκαηνπνίεζεο. 10

12 Λέξειρ-κλειδιά: Δθθνβηζκφο, ζπκαηνπνίεζε, Γλσζηηθή Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο γλψξηζκα ηεο πξνζσπηθφηεηαο, πξνέθεβνη. 11

13 ABSTRACT Aggressive children are characterized by deficits in social and emotional skills. This study explored the hypothesis that children who are involved in bullying/victimization, process social information inaccurately. Also, the relationship between Σrait Emotional Intelligence and bullying behavior/victimization was examined. The sample consisted of 310 preadolescents 5 th & 6 th graders, who completed a self report scale measuring bullying and victimization, the Adoleschent Short Form of Trait Emotional Intelligence Questionnaire (TEIQue-ASF) along with some demographic questions. Hypothetical situation instruments were used to assess the social information processes. Results revealed that boys reported more bullying behavior and they preferred to retaliate by engaging in physical or verbal aggression, whereas girls tended to use strategies such as assertiveness or withdrawal. Moreover, bullies and aggressive victims were found to display more deficits in both processing social information and trait Emotional Intelligence than victims and not involved children. Specifically, bullies and aggressive victims a) tended to pay more attention to the aggressive social interaction, b) were more likely to attribute hostile intent, c) placed a higher value on goals aimed at revenge, d) reported more aggressive social problem-solving strategies (physical and verbal aggression), and e) reported lower levels of self-esteem and well-being. In addition, both bullying and victimization were positively and significantly associated with hostility, revenge, physical aggression and lack of self-esteem, and significantly negatively associated with assertiveness, wellbeing and regulation of emotions. Lastly, a regression analysis indicated that gender, physical aggression, lack of self-esteem and deficits in emotional regulation were significant predictors of bullying behavior, while revenge, lack of self-esteem and low levels of well-being predicted victimization. The implications of the findings for prevention of bullying behavior and the limitations of this study are discussed. Key-words: Bullying, Victimization, Social Information Processing, Trait Emotional Intelligence, preadolescents. 12

14 ΔΗΑΓΧΓΖ Σηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο παξαηεξείηαη δηεζλψο κηα έληνλε αλεζπρία γηα ηε βία ζην ζρνιηθφ πιαίζην θαη γηα ηηο επηπηψζεηο ηεο ζηελ ςπρηθή πγεία θαη ηελ πξνζαξκνγή ησλ παηδηψλ (O Brennan et al., 2009). Μηα ζπγθεθξηκέλε κνξθή ζρνιηθήο βίαο απνηειεί ην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ, ην νπνίν ζπρλά έρεη νξηζηεί σο ε επαλαιακβαλφκελε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά πνπ πηνζεηείηαη απφ έλαλ ζχηε, ή κηα νκάδα ζπηψλ, νη νπνίνη ζπζηεκαηηθά ζπκαηνπνηνχλ έλα αδχλακν ζπλνκήιηθν ηνπο (Olweus, 1993). Μνινλφηη ε έξεπλα γηα ηε βία θαη ηελ επηζεηηθφηεηα έρεη αξρίζεη εδψ θαη πνιιέο δεθαεηίεο, ην θαηλφκελν ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ έγηλε ην επίθεληξν ηεο θνηλσληθήο θαη ςπρνινγηθήο έξεπλαο ζην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 80, κε ηελ έθδνζε ηνπ βηβιίνπ ηνπ Olweus Aggression in the Schools (Δπηζεηηθφηεηα ζηα ζρνιεία). Αξρηθά, ην εξεπλεηηθφ ελδηαθέξνλ εζηηάζηεθε ζηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο επηθξάηεζεο ηνπ θαηλνκέλνπ (Whitney & Smith, 1993), αιιά ζηε ζπλέρεηα ζηξάθεθε θαη πξνο άιιεο θαηεπζχλζεηο. Έηζη, κειεηήζεθαλ ηα αηνκηθά ραξαθηεξηζηηθά θαη ην ππφβαζξν παηδηψλ πνπ εκπιέθνληαλ ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο (Boulton & Smith, 1994 Pellegrini et al., 1999) θαη αλαπηχρζεθαλ πξνγξάκκαηα παξέκβαζεο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ (Olweus, 1993 Salmivalli, 1999). Πξφζθαηα, ην ελδηαθέξνλ έρεη επηθεληξσζεί ζηελ θνηλσληθή γλψζε θαη ζηηο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο ησλ παηδηψλ απηψλ. Οη έξεπλεο απηέο ζπλήζσο πηνζεηνχλ κία απφ ηηο δχν θπξίαξρεο πξνζεγγίζεηο πνπ ππάξρνπλ ζηε κειέηε ηεο ζρέζεο αλάκεζα ζηελ θνηλσληθή γλψζε θαη ζηελ επηζεηηθφηεηα. Ζ πξψηε αληηπξνζσπεχεηαη απφ ην κνληέιν Διιεηκκαηηθήο Γλσζηηθήο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ (Crick & Dodge, 1994) θαη πξνηείλεη φηη έλα πςειφ πνζνζηφ ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο ζπλδέεηαη κε ειιείκκαηα ζηελ επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ, φπσο ζηελ θσδηθνπνίεζε θνηλσληθψλ ζηνηρείσλ, ζηελ απφδνζε ερζξηθψλ ή κε πξνζέζεσλ, ζηελ πηνζέηεζε ζηξαηεγηθψλ επίιπζεο πξνβιεκάησλ. ε αληίζεζε, ε δεχηεξε πξνζέγγηζε (Sutton et al., 1993) ηνλίδεη ην ξφιν ησλ θηλήηξσλ-ζηφρσλ γηα λα εμεγήζεη θαηλφκελα επηζεηηθφηεηαο θαη πξνηείλεη φζνλ αθνξά ηνπο ζχηεο, φηη φρη κφλν απφ ειιείκκαηα ζηελ γλσζηηθή επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ δε ραξαθηεξίδνληαη, αιιά κάιινλ παξνπζηάδνπλ πςειή επίδνζε ζηε Θεσξία ηνπ Ννπ. 13

15 Ζ θνηλσληθή γλψζε ησλ παηδηψλ, φκσο, επεξεάδεηαη απφ ηα ζπλαηζζήκαηα (Graham & Hoehn, 1995 Loeber & Coie, 2001, αλαθέξεηαη ζηελ Camodeca, 2003) θαη ηδηαίηεξα απφ ηελ έληαζε κε ηελ νπνία ηα εθθξάδνπλ θαη ηα βηψλνπλ, θαζψο θαη απφ ηελ ηθαλφηεηά ηνπο λα ηα ειέγρνπλ (Lemerise & Arsenio, 2000). Έρεη βξεζεί, αθφκε, φηη ε πςειή ζπλαηζζεκαηηθή θφξηηζε θαη ε αδπλακία έιεγρνπ ησλ ζπλαηζζεκάησλ απνηεινχλ ζεκαληηθνχο παξάγνληεο πξφβιεςεο πξνβιεκάησλ ζπκπεξηθνξάο θαη θνηλσληθήο πξνζαξκνγήο (Eisenberg & Fabes, 1992 Pakaslahti, 2000). ηνηρεία, ινηπφλ, πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο, φπσο ε έθθξαζε θαη ε δηαρείξηζε ζπλαηζζεκάησλ θαίλεηαη λα επεξεάδνπλ ηε δηαδηθαζία επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ θαη λα ζπζρεηίδνληαη άκεζα κε ηε δηαηήξεζε ή αθφκε θαη κε ηελ εθδήισζε θαηλνκέλσλ εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο. Ζ παξνχζα κειέηε απνηειείηαη απφ δχν κέξε, ην ζεσξεηηθφ θαη ην εξεπλεηηθφ. Σν ππώηο μέπορ πεξηιακβάλεη ηξία θεθάιαηα. ην πξψην θεθάιαην παξνπζηάδνληαη βαζηθέο έλλνηεο γχξσ απφ ην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο ζπκαηνπνίεζεο. ηελ αξρή επηρεηξείηαη πξνζπάζεηα νξηζκνχ ηνπ θαηλνκέλνπ, παξνπζηάδνληαη νη δηάθνξεο κνξθέο κε ηηο νπνίεο εθδειψλεηαη θαη πεξηγξάθνληαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ εκπιεθνκέλσλ ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ/ζπκαηνπνίεζεο. ηε ζπλέρεηα, αλαθέξνληαη εξεπλεηηθά δεδνκέλα γηα ηελ επηδεκηνινγία ηνπ θαηλνκέλνπ, νη θχξηνη παξάγνληεο επηθηλδπλφηεηαο θαη νη επηπηψζεηο ηνπ. ην δεύηεπο θεθάιαην παξνπζηάδνληαη ην κνληέιν Γλσζηηθήο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ θαη ε Θεσξία ηνπ Ννπ θαη κειεηάηαη ε ζρέζε ηνπο κε ην ελ ιφγσ θαηλφκελν. Σέινο, γίλεηαη θξηηηθή αληηπαξάζεζε ησλ δχν ζεσξεηηθψλ κνληέισλ. ην ηπίηο θεθάιαην, γίλεηαη ιφγνο γηα ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε, πεξηγξάθεηαη ε ηζηνξηθή εμέιημε ηεο ελλνηνινγηθήο θαηαζθεπήο θαη παξνπζηάδνληαη ηα επηθξαηέζηεξα ζεσξεηηθά κνληέια. ην ηέινο ηνπ θεθαιαίνπ, επηρεηξείηαη αλαιπηηθή παξνπζίαζε ησλ ζπζρεηίζεσλ ηνπ εθθνβηζκνχ/ζπκαηνπνίεζεο κε ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε θαη ηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο, φπσο επίζεο θαη ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο κε ηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ. Σν δεύηεπο κέξνο απνηειεί ην εκπεηξηθφ θνκκάηη ηεο παξνχζαο κειέηεο θαη πεξηιακβάλεη ηξία θεθάιαηα. Αλαιπηηθφηεξα, ζην ηέηαπηο θεθάιαην παξαηίζεηαη ε κεζνδνινγία ηεο έξεπλαο. Αλαιχεηαη ν ζθνπφο θαη ε ζπνπδαηφηεηα ηεο έξεπλαο, δηαηππψλνληαη ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα θαη παξνπζηάδεηαη ε κέζνδνο ζπιινγήο 14

16 δεδνκέλσλ. Δπίζεο, πεξηγξάθνληαη ηα εξεπλεηηθά εξγαιεία, ε δηαδηθαζία ζπιινγήο ησλ δεδνκέλσλ θαη ην δείγκα. ην πέμπηο θεθάιαην παξνπζηάδνληαη ηα απνηειέζκαηα πνπ πξνέθπςαλ απφ ηε ζηαηηζηηθή επεμεξγαζία ησλ δεδνκέλσλ θάζε θιίκαθαο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ. Σέινο, ζην έκηο θεθάιαην ζπδεηνχληαη ηα επξήκαηα, δηαηππψλνληαη ηα ζπκπεξάζκαηα, νη πεξηνξηζκνί θαη νη πξνηάζεηο γηα ηελ αμηνπνίεζε ησλ απνηειεζκάησλ. 15

17 ΘΔΧΡΖΣΗΚΟ ΜΔΡΟ ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1 ΔΚΦΟΒΗΜΟ ΘΤΜΑΣΟΠΟΗΖΖ 1.1 Οπιζμόρ ηος εκθοβιζμού ηελ αγγιηθή βηβιηνγξαθία ν φξνο πνπ ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα πεξηγξάςεη επαλαιακβαλφκελα επεηζφδηα επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ είλαη ην bullying. Δηπκνινγηθά ε ιέμε bullying πξνέξρεηαη απφ ηε ιέμε bull πνπ ζεκαίλεη ηαχξνο, έηζη ζην bullying απνδίδεηαη ε έλλνηα ηνπ ληαή, ηνπ παιηθαξά πνπ ηξνκνθξαηεί. Ζ κεηάθξαζε ηνπ φξνπ bullying ζε νξηζκέλεο γιψζζεο, φπσο ηελ ειιεληθή, έρεη απνδεηρζεί ηδηαίηεξα δχζθνιε, ελψ ππάξρνπλ απνθιίλνπζεο απφςεηο γηα ηελ αθξηβή εξκελεία ηνπ ηφζν αλάκεζα ζηνπο ίδηνπο ηνπο καζεηέο φζν θαη αλάκεζα ζηνπο ελήιηθεο (Arora, 1996). ηελ ειιεληθή γιψζζα ν φξνο απνδίδεηαη κε ηνλ φξν εθθνβηζκφο, ελψ ε ζπκπεξηθνξά πνπ εθδειψλεη ην ζχκα ηνπ εθθνβηζκνχ αλαθέξεηαη σο ζπκαηνπνίεζε (victimization), φξνη πνπ παξαπέκπνπλ ζε επηζεηηθφηεηα. Πνιινί νξηζκνί έρνπλ δηαηππσζεί γηα ηνλ εθθνβηζκφ, κε θάπνηνπο λα εληζρχνπλ νξηζκέλεο πηπρέο ηνπ θαηλνκέλνπ θαη άιινπο λα ππνηηκνχλ θάπνηεο άιιεο. Ζ απνπζία πάλησο ελφο νκφθσλνπ νξηζκνχ ηεο ζρνιηθήο επηζεηηθφηεηαο ζπλεπάγεηαη κεζνδνινγηθά πξνβιήκαηα κε απνηέιεζκα λα δπζρεξαίλεηαη ε κειέηε ηνπ θαηλνκέλνπ. Έλαο απφ ηνπο πιένλ θιαζζηθνχο νξηζκνχο πνπ δηαηππψζεθαλ γηα ηνλ εθθνβηζκφ είλαη απηφο ηνπ Olweus (1986), ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν έλαο καζεηήο θαθνπνηείηαη ή γίλεηαη ζχκα θαθνπνίεζεο, φηαλ είλαη εθηεζεηκέλνο επαλεηιεκκέλα θαη γηα κεγάιε ρξνληθή δηάξθεηα ζε αξλεηηθέο ελέξγεηεο ελφο ή πεξηζζφηεξσλ ζπκκαζεηψλ ηνπ. Οη αξλεηηθέο ελέξγεηεο κπνξεί λα ιάβνπλ ηε κνξθή ζσκαηηθήο βίαο, φπσο ρηππήκαηα θαη ζπξψμηκν, ιεθηηθήο ζπκπεξηθνξάο (παξαηζνχθιηα, πεηξάγκαηα θαη απεηιέο), αιιά θαη λα αζθεζνχλ κε έκκεζν ηξφπν (θνηλσληθφ απνθιεηζκφ, δηάδνζε θεκψλ). χκθσλα κε ηνπο Rivers θαη Smith (1994, αλαθέξεηαη ζηνπο Olafsen & Viemero, 2000) ν εθθνβηζκφο κπνξεί λα ζεσξεζεί σο είδνο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο, 16

18 ζην νπνίν ππάξρεη αζπκκεηξία ηζρχνο, ζσκαηηθή ή/θαη ςπρνινγηθή, θαη ζην νπνίν ε επηζεηηθή πξάμε είλαη επαλαιακβαλφκελε ζην ρξφλν. Απφ ηελ άιιε, νη Salmon et al. (2000) νξίδνπλ ηνλ εθθνβηζκφ σο ηελ εζθεκκέλε θαη απξφθιεηε θαηάρξεζε δχλακεο απφ έλα ή πεξηζζφηεξα παηδηά πξνθεηκέλνπ λα πξνθαιέζνπλ πφλν ή άγρνο ζε έλα άιιν παηδί θαη επαλάιεςε. Δίλαη ηδηαίηεξα πηζαλφλ ν εθθνβηζκφο λα ιάβεη ρψξα ζε θνηλσληθέο νκάδεο, ζηηο νπνίεο ππάξρεη μεθάζαξε ζρέζε ηζρχνο θαη ρακειή επίβιεςε θαη ζπλήζσο απαληάηαη ζε φια ζρεδφλ ηα ζρνιεία ρσξίο πξνθαλή αίηηα. Αλεμάξηεηα φκσο απφ ηνλ ηξφπν νξηζκνχ ηνπ θαηλνκέλνπ, φινη νη επηζηήκνλεο παγθνζκίσο απνδέρνληαη φηη ν εθθνβηζκφο δηαθξίλεηαη απφ ηξία ηδηαίηεξα γλσξίζκαηα: ηελ επαλάιεςε, ηε βιάβε θαη ηελ αζπκκεηξία ηζρύνο (Nansel & Overpeck, 2003, αλαθέξεηαη ζηε Stassen Berger, 2007). Καηά ζπλέπεηα, εμαηξνχληαη απφ ηνλ νξηζκφ νη θαβγάδεο ηελ ψξα ηνπ παηρληδηνχ, ην θαινπξναίξεην πείξαγκα κεηαμχ θίισλ, ε επίζεζε κηαο θνξάο (Stassen Berger, 2007) ή νη ζπγθξνχζεηο αλάκεζα ζε άηνκα ηεο ίδηαο πεξίπνπ δχλακεο. πκπεξαζκαηηθά, φια ηα είδε επηζεηηθφηεηαο δελ απνηεινχλ εθθνβηζκφ, αιιά ν εθθνβηζκφο πάληα πεξηιακβάλεη επηζεηηθφηεηα πνπ εθδειψλεηαη κε πνηθίινπο ηξφπνπο. 1.2 Σύποι εκθοβιζμού ηε δεθαεηία ηνπ 80, σο επηζεηηθφηεηα θαη εθθνβηζκφο ζεσξνχληαλ θπξίσο νη άκεζεο ζσκαηηθέο ή ιεθηηθέο επηζέζεηο. Έπεηηα, ζηα κέζα ηνπ 1990, ζπκπεξηιήθζεθαλ θαη άιιεο κνξθέο επηζεηηθφηεηαο, φπσο ε έκκεζε, ε θνηλσληθή θαη ε επηζεηηθφηεηα ζρέζεσλ. ηε ζχγρξνλε έξεπλα ην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ πεξηιακβάλεη κηα πνηθηιία ζπκπεξηθνξψλ, νη νπνίεο θαηεγνξηνπνηνχληαη ζπλήζσο σο ζσκαηηθέο, ιεθηηθέο, ζπκπεξηθνξηθέο, έκκεζεο (επηζεηηθφηεηα ζρέζεσλ) ή κέζσ δηαδηθηχνπ (ηερλνινγηθφο εθθνβηζκφο). Ο ζσκαηηθφο εθθνβηζκφο (physical bullying) απνηειεί ηελ πην αλαγλσξίζηκε κνξθή θαη πεξηιακβάλεη ελέξγεηεο, φπσο ην θηχπεκα, ην ζπξψμηκν, θισηζηέο θαη κπνπληέο. Γηαρσξίδεηαη ζπλήζσο δχζθνια απφ ηνπο θηιηθνχο θαβγάδεο, ην θαινπξναίξεην πείξαγκα θαη ηελ απηνάκπλα, αζθείηαη ζπρλφηεξα απφ ηα αγφξηα, ελψ κεηψλεηαη κε ηελ σξίκαλζε. 17

19 Έλα παξεκθεξέο είδνο εθθνβηζκνχ ζεσξείηαη ν ζπκπεξηθνξηθφο (behavioral bullying), ν νπνίνο αθνξά θαθφβνπιεο ελέξγεηεο, φπσο ηελ θινπή ή θαηαζηξνθή ησλ πξνζσπηθψλ αληηθεηκέλσλ ηνπ παηδηνχ-ζηφρνπ. Χο ιεθηηθφο εθθνβηζκφο (verbal bullying) πεξηγξάθεηαη ην βξίζηκν, ε θνξντδία, ν ζαξθαζκφο, ε εηξσλεία, νη απεηιέο, ε δηάδνζε θεκψλ ελάληηα ζην παηδίζχκα. Σν είδνο απηφ απαληάηαη κε ηε κεγαιχηεξε ζπρλφηεηα θαη παξνπζηάδεη αχμεζε, θαζψο ηα παηδηά κεγαιψλνπλ. Ζ επηζεηηθφηεηα ζρέζεσλ (relational bullying) αλαθέξεηαη ζηνλ απνθιεηζκφ ηνπ παηδηνχ-ζηφρνπ απφ νκαδηθέο δξαζηεξηφηεηεο, ζηελ απφξξηςε ηνπ απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο θαη ζηε δηαθνπή ησλ θνηλσληθψλ ηνπ ζρέζεσλ. Απνθαιείηαη επίζεο θαη θνηλσληθφο εθθνβηζκφο, αλ θαη θάζε είδνο εθθνβηζκνχ ζα κπνξνχζε λα ζεσξεζεί θνηλσληθφ. Έλα λέν είδνο εθθνβηζκνχ έθαλε ηελ εκθάληζε ηνπ κε ηελ αλάπηπμε ησλ λέσλ ηερλνινγηψλ, ν εθθνβηζκφο κέζσ δηαδηθηχνπ ή ηερλνινγηθφο εθθνβηζκφο (cyberbullying). Ζ απνζηνιή γξαπηψλ κελπκάησλ, ε παξελφριεζε ζην δηαδίθηπν θαη ν εθθνβηζκφο κέζσ ειεθηξνληθψλ κελπκάησλ ( ) απνηεινχλ νινέλα θαη πην ζπρλφ θαηλφκελν. Ο εθθνβηζκφο, αθφκε, αλάινγα κε ηνλ ηξφπν επίζεζεο, κπνξεί λα δηαθξηζεί θαη ζε άιια δπν είδε, ηνλ άκεζν θαη ηνλ έκκεζν. Ζ θχξηα δηαθνξά ηνπο έγθεηηαη ζην γεγνλφο φηη ζηνλ άκεζν εθθνβηζκφ ην παηδί-ζηφρνο έρεη νπηηθή επαθή κε ην ζχηε ζε αληίζεζε κε ηνλ έκκεζν, φπνπ ην ζχκα δε ην γλσξίδεη. Αθφκε, ν άκεζνο εθθνβηζκφο πεξηιακβάλεη αλνηρηέο επηζέζεηο, φπσο θισηζηέο, γξνζηέο, απεηιέο, ελψ ν έκκεζνο έρεη ηε κνξθή θνηλσληθήο απνκφλσζεο θαη απνθιεηζκνχ απφ ηελ νκάδα κέζσ ηεο δηάδνζεο θεκψλ. 1.3 Ρόλοι ζε ένα εκθοβιζηικό επειζόδιο Ο εθθνβηζκφο ιακβάλεη ρψξα ζηα πιαίζηα θνηλσληθψλ ζρέζεσλ (Lagerpetz, Bjorkqvist, Berts & King, 1982, αλαθέξεηαη ζην Sutton, 1999) θαη ζπλήζσο παξνπζία άιισλ ζπλνκειίθσλ. Οη ζπλνκήιηθνη απηνί κπνξεί λα κεηέρνπλ κε δηάθνξνπο ξφινπο ζ έλα εθθνβηζηηθφ επεηζφδην, εθηφο απηνχ ηνπ ζχηε, πνπ πξαγκαηνπνηεί ηελ επίζεζε θαη ηνπ ζχκαηνο, πνπ δέρεηαη ηελ επίζεζε. Έηζη, κπνξεί λα βνεζνχλ ην ζχηε (βνεζνί), ή λα ηνλ επαλαηξνθνδνηνχλ κε γέιηα θαη ελζαξξπληηθά ζρφιηα (εληζρπηέο). Απφ ηελ 18

20 άιιε, είλαη πηζαλφλ λα ιεηηνπξγνχλ σο ππεξαζπηζηέο πξνζηαηεχνληαο ην ζχκα απφ ηελ επίζεζε ή σο νπδέηεξνη, παξακέλνληαο ηειείσο ακέηνρνη ζην επεηζφδην. Δθηφο φκσο απφ ηνπο παξαδνζηαθνχο ξφινπο ηνπ ζχηε, ηνπ ζχκαηνο θαη ησλ παξαηεξεηψλ, ε έξεπλα θαηέδεημε ηελ χπαξμε κίαο αθφκε πξσηαγσληζηηθήο νκάδαο, απηήο ησλ πξνθιεηηθψλ ζπκάησλ ή αιιηψο επηζεηηθψλ ζπκάησλ, πνπ παξνπζηάδεη θνηλά ραξαθηεξηζηηθά ηφζν κε ηνπο ζχηεο φζν θαη κε ηα ζχκαηα. ε παξαηεξήζεηο, αθφκε, θαηλνκέλσλ εθθνβηζκνχ πνπ πξαγκαηνπνίεζαλ νη Pepler et al. (1998, αλαθέξεηαη ζηνπο Smith, Nika, & Papasideri, 2004), αλαθέξεηαη φηη σο εληζρπηέο κπνξεί επίζεο λα ζεσξεζνχλ ηα παηδηά πνπ ελζαξξχλνπλ ην ζχηε φρη κφλν κε γέιηα θαη ζρφιηα, αιιά θαη κε ηελ ακέηνρε ζηάζε ηνπο. Ο Olweus (2000), ηέινο, δηέθξηλε ηνπο παξαηεξεηέο ελφο εθθνβηζηηθνχ επεηζνδίνπ ζε εληζρπηέο, ζε παξεπξηζθφκελνπο πνπ δελ εγθξίλνπλ ηελ επίζεζε, ζε παξαηεξεηέο πνπ απνδνθηκάδνπλ ηελ επίζεζε αιιά θνβνχληαη λα αληηδξάζνπλ, θαη ζε ππεξαζπηζηέο, πνπ είλαη έηνηκνη λα ππεξαζπηζηνχλ ην ζχκα. 1.4 Υαπακηηπιζηικά θςηών, θςμάηυν και πποκληηικών θςμάηυν Οη ζχηεο ραξαθηεξίδνληαη απφ κηα γεληθφηεξε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά, θαζψο ε επηζεηηθφηεηά ηνπο δελ πεξηνξίδεηαη απέλαληη ζηα παηδηά-ζχκαηα ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ, αιιά εθδειψλεηαη-απεπζχλεηαη θαη ζε πνιιά άιια πιαίζηα, φπσο γηα παξάδεηγκα ζηνπο άιινπο ζπλνκειίθνπο, ζηνπο δαζθάινπο, ζην νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ. Γηαθξίλνληαη ινηπφλ απφ κία ζεηηθή ζηάζε απέλαληη ζηε βία, αθνχ ηε ρξεζηκνπνηνχλ σο κέζν επίιπζεο πξνβιεκαηηθψλ θαηαζηάζεσλ ή επίηεπμεο ηνπ επηζπκεηνχ ζθνπνχ. Οη καζεηέο αθφκε πνπ εκπιέθνληαη σο ζχηεο ζε επεηζφδηα εθθνβηζκνχ θαίλεηαη φηη έρνπλ ηελ αλάγθε λα αηζζάλνληαη δπλαηνί, εμνπζηαζηηθνί θαη φηη έρνπλ ηνλ έιεγρν ηεο θαηάζηαζεο. Αληινχλ επραξίζηεζε θαη θχξνο απφ ηελ πξφθιεζε πφλνπ ζηνπο άιινπο, ελψ αξθεηέο θνξέο ππάξρεη φθεινο απφ απηή ηε ζπκπεξηθνξά, θαζψο εμαλαγθάδνπλ ηα ζχκαηά ηνπο λα ηνπο παξέρνπλ ρξήκαηα, ηζηγάξα θαη άιια πξάγκαηα αμίαο (Olweus, 1993, αλαθέξεηαη ζηνπο Salmon et al., 2000). Οη καζεηέο πνπ εθθνβίδνπλ άιινπο ζεσξνχλ ηνπο εαπηνχο ηνπο ηζρπξνχο θαη παληνδχλακνπο θαη παξαδφμσο κπνξεί λα είλαη ηδηαίηεξα δεκνθηιείο ζηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο, θπξίσο ζηηο ηάμεηο ηνπ δεκνηηθνχ (Slee & Rigby, 1993, αλαθέξεηαη ζηνπο Salmon et al., 2000). 19

21 χκθσλα κε ην Randall (1997, αλαθέξεηαη ζηνπο Dautenhahn & Woods, 2003), νη ζχηεο αδπλαηνχλ λα θαηαλνήζνπλ ηα ζπλαηζζήκαηα ησλ άιισλ θαη έρνπλ κηθξή επίγλσζε ηνπ ηη ζθέθηνληαη ηα άιια παηδηά γη απηνχο. Αληηζέησο, ν Sutton et al. (1999) πξνηείλεη φηη νη «γλήζηνη» ζχηεο δηαζέηνπλ πςειή ζεσξία ηνπ Ννπ θαη πςειέο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο, ε άιιεο έξεπλεο δηαπηζηψζεθε φηη κπνξεί λα είλαη αλππφκνλνη, θαηαζιηπηηθνί, αλαζθαιείο θαη λα ραξαθηεξίδνληαη απφ ρακειή απηνεθηίκεζε (Salmon et al., 1998) ή παξνξκεηηθφηεηα (Olweus, 1978, αλαθέξεηαη ζηνπο Olafsen & Viemero, 2000). Σέινο, ζε έξεπλα ησλ Wolke et al. ην 2001 (αλαθέξεηαη ζηνπο Dautenhahn & Woods, 2003), πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε δηάθξηζε αλάκεζα ζηνπο ζχηεο θαη ζηα πξνθιεηηθά ζχκαηα, βξέζεθε φηη νη ζχηεο παξνπζηάδνπλ ιηγφηεξα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο θαη πςειή αθαδεκατθή επίδνζε, ραίξνληαη λα πεγαίλνπλ ζην ζρνιείν, απνπζηάδνπλ ιηγφηεξεο κέξεο, ελψ δελ ππνθέξνπλ απφ ζσκαηηθά ή ςπρνζσκαηηθά πξνβιήκαηα πγείαο. Απφ ηελ άιιε, ηα παηδηά πνπ βηψλνπλ ηνλ εθθνβηζκφ ζε ηαθηηθή βάζε (ρξνλίσο) πεξηγξάθνληαη σο λεαξά, κηθξφζσκα θαη αδχλακα ζε ζχγθξηζε κε ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο θαη ζεσξείηαη φηη ην κηθξφ ηνπο απηφ παξάζηεκα θαη ε απνπζία ζπλαηζζεκαηηθήο ηζνξξνπίαο ηα θαζηζηά ηδηαίηεξα επάισηνπο θαη ειθπζηηθνχο ζηφρνπο (Olweus, 1994, αλαθέξεηαη ζηνπο Wilton et al., 2000). Σα παζεηηθά ζχκαηα αθφκε ζπγθξηηηθά κε ηνπο άιινπο ζπλνκειίθνπο ηνπο παξνπζηάδνληαη πην αγρψδε, αλαζθαιή, έρνπλ ιηγφηεξνπο θίινπο θαη ζπρλά αλαθέξνπλ φηη αηζζάλνληαη δπζηπρία θαη κνλαμηά. Αθφκε, δηαζέηνπλ ρακειή απηνεθηίκεζε, αξλεηηθή απηνεηθφλα θαη ζεσξνχλ ηνπο εαπηνχο ηνπο απνηπρεκέλνπο, ιηγφηεξν έμππλνπο θαη ειθπζηηθνχο (Olweus, 1994, αλαθέξεηαη Salmon et al., 2000). ε αληίζεζε κε ηα παηδηά-ζχηεο, ηα θιαζζηθά ζχκαηα δηαθξίλνληαη απφ κία αξλεηηθή ζηάζε απέλαληη ζηε βία, ηελ νπνία ρξεζηκνπνηνχλ ιηγφηεξν, ζπγθξηηηθά κε ηα ππφινηπα παηδηά (Olweus,1978, αλαθέξεηαη ζηνπο Salmon et al., 2000). Έηζη, φηαλ γίλνληαη ζχκαηα επίζεζεο, ζπλήζσο αληηδξνχλ κε θιάκαηα θαη απφζπξζε. Μία άιιε ζεκαληηθή θαηεγνξία παηδηψλ πνπ κεηέρεη ζε θαηλφκελα εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο απνηεινχλ ηα πξνθιεηηθά ζχκαηα ή επηζεηηθά ζχκαηα ή ζχηεο-ζχκαηα. Σα παηδηά απηά ζπκαηνπνηνχλ θαη ζπκαηνπνηνχληαη ζπζηεκαηηθά ελαιιάζζνληαο ην ξφιν ηνπ ζχηε θαη ηνπ ζχκαηνο αλάινγα κε ηηο ζπλζήθεο. 20

22 Θεσξείηαη φηη ραξαθηεξίδνληαη απφ έλα ηδηαίηεξν ζπλδπαζκφ αγρνγφλνπ θαη επηζεηηθνχ κνληέινπ (Olweus, 1991, αλαθέξεηαη ζηνπο Salmivalli et al., 2002). Δίλαη αθφκε επέμαπηνη, επεξέζηζηνη, απζφξκεηνη θαη δηαζέηνπλ θησρέο θνηλσληθέο θαη επίιπζεο πξνβιήκαηνο δεμηφηεηεο. Σηκσξνχληαη ζπρλά απφ ηνπο γνλείο ηνπο, ελψ νη δάζθαινί ηνπο ηνχο αληηπαζνχλ. Δπίζεο, δηαζέηνπλ εθλεπξηζηηθέο ζπλήζεηεο, φπσο λα ελνρινχλ θαη λα δηαθφπηνπλ ηνπο άιινπο ή λα πξνζπαζνχλ λα εηζβάιινπλ ζε παξέεο, νπνχ είλαη αλεπηζχκεηνη (Olweus, 1994, αλαθέξεηαη ζηνπο Wilton et al., 2000), γεγνλφο πνπ πξνθαιεί ηελ απφξξηςε ησλ ζπλνκειίθσλ ηνπο. Οη καζεηέο απηνί παξνπζηάδνπλ δπζθνιίεο απηνζπγθέληξσζεο, είλαη ππεξδξαζηήξηνη θαη ππεξθηλεηηθνί. Γεληθά, νη ζχηεο-ζχκαηα θαίλεηαη λα δηαθέξνπλ απφ ηα παζεηηθά ζχκαηα ζε πνιινχο ηνκείο: γηα παξάδεηγκα, ελψ ηα εζσηεξηθά θαη ςπρνζσκαηηθά πξνβιήκαηα απνηεινχλ ίδηνλ ησλ θιαζζηθψλ ζπκάησλ, ηα πξνθιεηηθά ζχκαηα εθδειψλνπλ πεξηζζφηεξν εμσηεξηθεπκέλεο δηαηαξαρέο ζπκπεξηθνξάο (Kumpulainen et al., 1998, αλαθέξεηαη ζηνπο Salmivalli et al.). 1.5 ςσνόηηηα-επιδημιολογία Ο εθθνβηζκφο αλάκεζα ζε λεαξά παηδηά απνηειεί έλα ζπρλφ θαη επίκνλν πξφβιεκα. Αλαθνξηθά κε ηε ζπρλφηεηα ηνπ θαηλνκέλνπ ζηηο δηάθνξεο ρψξεο αλά ηνλ θφζκν ηα εξεπλεηηθά δεδνκέλα πνηθίιινπλ. Ζ πνηθηιία απηή κπνξεί λα απνδίδεηαη ηφζν ζηα θνηλσληθννηθνλνκηθά θαη πνιηηηζκηθά ραξαθηεξηζηηθά θάζε ρψξαο φζν θαη ζε κεζνδνινγηθέο δηαθνξέο ζηε ζπιινγή δεδνκέλσλ. Έηζη, ζηελ Αγγιία ην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ απαληάηαη ζε πςειά πνζνζηά. Δηδηθφηεξα, ν Gillard (1991, αλαθέξεηαη ζηνπο Whiney & Smith, 1993) ζε έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνίεζε ζηελ Ομθφξδε ζε 350 καζεηέο γπκλαζίνπ βξήθε φηη ην 36% ζπκαηνπνηήζεθε θάπνηεο ή πεξηζζφηεξεο θνξέο, θαη ην 16% εθδήισζε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά ζε άιινπο ζπκκαζεηέο. ε άιιε έξεπλα ζην Αλαηνιηθφ άζεμ, ηα απνηειέζκαηα είλαη παξφκνηα αλαθνξηθά κε ην πνζνζηφ ησλ ζπκάησλ (38%), αιιά ην πνζνζηφ ησλ ζπηψλ παξνπζηάδεηαη κηθξφηεξν, 9%. Ο Olweus (1989, αλαθέξεηαη ζηνπο Arsenio et al., 2001) βξήθε φηη ην 15% ησλ καζεηψλ ηεο Ννξβεγίαο εκπιέθνληαλ ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ, απφ ην νπνίν ην 9% πεξίπνπ ήηαλ ζχκαηα θαη ην 7% ζχηεο. Παξφκνηα ή πςειφηεξα πνζνζηά βξέζεθαλ ζε άιιεο ρψξεο ζπκπεξηιακβαλνκέλεο θαη ησλ ΖΠΑ. Δηδηθφηεξα, ηα 21

23 πνζνζηά ζπκαηνπνίεζεο θπκαίλνληαλ απφ 6 κέρξη 8% ζηε Φηιαλδία θαη ζηελ Ηξιαλδία θαη κέρξη 20% ζηνλ Καλαδά (Bentley et al., 1995, αλαθέξεηαη ζηε Gini, 2004). ε έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε απφ ηνλ Παγθφζκην Οξγαληζκφ Τγείαο ζε δείγκα 1500 καζεηψλ βξέζεθε φηη ην 20% είρε πέζεη ζχκα βίαηεο ζπκπεξηθνξάο θαη πεξίπνπ 20% απηφ-αλαγλσξίδνληαλ σο ζχηεο (Heydenberk et al., 2006). ηνλ ειιαδηθφ ρψξν θαη ζε έξεπλα πνπ έιαβε ρψξα ζε δεκνηηθά ζρνιεία ηεο Αζήλαο, ην 15% πεξίπνπ αλέθεξε φηη γίλεηαη δέθηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο ηνπιάρηζηφλ κία θνξά ηελ εβδνκάδα, ελψ ην 6,2% ησλ εξσηεζέλησλ παξαδέρηεθε φηη ζην παξειζφλ είρε ζπκπεξηθεξζεί βίαηα ζε άιινπο καζεηέο (Pateraki & Houndoumadi, 2001). Ο εθθνβηζκφο είλαη πην ζπλεζηζκέλν θαηλφκελν ζηηο κηθξέο ειηθίεο (Gotovos, 1996, αλαθέξεηαη ζηνπο Smith et al., 2004), θαη ηα πνζνζηά ηνπ κεηψλνληαη κε ηελ πάξνδν ηεο ειηθίαο, φπσο θαη ε ζσκαηηθή βία. Δηδηθφηεξα, ζε έξεπλα ησλ Whitney θαη Smith (1993) κε δείγκα πάλσ απφ 6000 παηδηά βξέζεθε φηη ην 27% ησλ καζεηψλ ηεο πξσηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο θαη ην 10% ηεο δεπηεξνβάζκηαο είραλ πέζεη ζχκαηα εθθνβηζκνχ κεξηθέο ή πεξηζζφηεξεο θνξέο. Δπίζεο, ην 10% ηεο πξσηνβάζκηαο θαη ην 4% ηεο δεπηεξνβάζκηαο αλέθεξαλ φηη ζπκαηνπνηνχληαλ κία ηνπιάρηζηνλ θνξά ηελ εβδνκάδα (Salmon et al., 2000). Σν πνζνζηφ ησλ πξνθιεηηθψλ ζπκάησλ θπκαίλεηαη αλάκεζα ζην 4-19% (Graig, 1998, αλαθέξεηαη ζηνπο Marini et al., 2006) θαη ζχκθσλα κε ηνλ Olweus απνηεινχλ ην 20% ησλ ζπκάησλ (Salmon et al., 2000), ελψ ηα ρξφληα ζχκαηα ππνινγίδνληαη ζην 3-10% (Olweus, 1994 αλαθέξεηαη ζηνπο Wilton et al., 2000). 1.6 Δκθοβιζμόρ και δημογπαθικά ζηοισεία ζνλ αθνξά ζηηο δηαθνξέο κεηαμχ θχισλ, έρεη βξεζεί φηη ε εκπινθή ησλ αγνξηψλ ζε θαηλφκελα εθθνβηζκνχ είλαη κεγαιχηεξε απφ απηή ησλ θνξηηζηψλ θαη κεξηθέο θνξέο έρεη αλαθεξζεί δηπιάζηα (Whitney & Smith, 1993). Αθφκε, ππνζηεξίδεηαη φηη αθελφο ηα αγφξηα ρξεζηκνπνηνχλ ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ηε ζσκαηηθή βία απφ φηη ηα θνξίηζηα θαη φηη αθεηέξνπ γίλνληαη πην ζπρλά ζχκαηα ζσκαηηθήο βίαο (Jolliffe & Farrington, 2006 Gotovos, 1996, αλαθέξεηαη ζηνπο Smith et al., 2004). Παξ φια απηά, νη Boulton θαη Underwood (1992) δελ εληφπηζαλ ζεκαληηθέο δηαθνξέο σο πξνο ηε κεηαβιεηή απηή. 22

24 Απφ ηελ άιιε, έξεπλεο έρνπλ αλαδείμεη φηη ηα θνξίηζηα εθδειψλνπλ, αιιά θαη δέρνληαη πεξηζζφηεξε έκκεζε επηζεηηθφηεηα ζπγθξηηηθά κε ηα αγφξηα (Warden & Mackinnon, 2003 Whitney & Smith, 1993 Bjorkqvist et al., 1992, αλαθέξεηαη ζηνπο Sutton et al., 1999). Χο πξνο ην ιεθηηθφ εθθνβηζκφ, ηα δεδνκέλα παξνπζηάδνληαη αληηθαηηθά. Έηζη, νξηζκέλεο κειέηεο θαηαιήγνπλ ζην ζπκπέξαζκα φηη ηα αγφξηα εκπιέθνληαη πεξηζζφηεξν ζε επεηζφδηα ιεθηηθήο επηζεηηθφηεηαο (Osterman et al., 1994, αλαθέξεηαη ζηνπο Boulton et al., 2001), ηα πνξίζκαηα άιισλ εξεπλψλ ππνζηεξίδνπλ ηελ αληίζεηε ηάζε (Archer et al., 1988, αλαθέξεηαη ζηνπο Boulton et al., 2001), ελψ άιιεο έξεπλεο δε βξίζθνπλ θάπνηα ζεκαληηθή δηαθνξά αλάκεζα ζηα δχν θχια (Osterman et al., 1994, αλαθέξεηαη ζηνπο Boulton et al., 2001). Αλαθνξηθά κε ηελ ειηθία, ηα ππάξρνληα εξεπλεηηθά δεδνκέλα αλαθέξνπλ φηη ε έκκεζε επηζεηηθφηεηα, θπξίσο ησλ θνξηηζηψλ, παξνπζηάδεη απμεηηθή ηάζε κε ηελ πάξνδν ησλ ρξφλσλ (Lagerspetz & Kaukiainen, 1992). ην ίδην πφξηζκα θαηέιεμαλ θαη νη Cairns et al. (1989) πνπ πξαγκαηνπνίεζαλ έξεπλεο ζε θνξίηζηα. Γηαπίζησζαλ δειαδή φηη ζπκπεξηθνξέο, φπσο ε θνηλσληθή απνκφλσζε θαη ε απνμέλσζε, πνπ αθνξνχλ ζηελ επηζεηηθφηεηα ζρέζεσλ, εκθαλίδνπλ κεγαιχηεξε ζπρλφηεηα κε ηελ αχμεζε ηεο ειηθίαο. Αθφκε, βξέζεθε φηη ε ζπρλφηεηα ηεο ζπκαηνπνίεζεο κεηψλεηαη κε ηελ ειηθία, θαζψο θαη ε ζπρλφηεηα εθθνβηζκνχ ησλ άιισλ (Whitney & Smith, 1993). Ζ θνηλσληθννηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηεο νηθνγέλεηαο απφ ηελ άιιε δε θαίλεηαη λα επεξεάδεη ζχκθσλα κε ηνλ Olweus (1994) ηα επίπεδα επηζεηηθφηεηαο ησλ αγνξηψλ. ε άιιε έξεπλα φκσο (Wolke et al., 2001, αλαθέξεηαη ζηνπο Santalahti et al., 2008) πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζε παηδηά γεξκαληθήο θαη αγγιηθήο θαηαγσγήο, δηαπηζηψζεθε κία κηθξή ζπζρέηηζε αλάκεζα ζην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο ζπκαηνπνίεζεο θαη ζην θνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν ησλ γνλέσλ ηνπο. Παξνκνίσο, ζε έξεπλα πνπ δηεμήρζεη ζηε Ννξβεγία (Nordhagen et al., 2005, αλαθέξεηαη ζηνπο Santalahti et al., 2008), βξέζεθε φηη ηα παηδηά πνπ πξνέξρνληαλ απφ νηθνγέλεηεο κε ρακειφ κνξθσηηθφ θαη θνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν δηαηξέρνπλ κεγαιχηεξν θίλδπλν λα απνηειέζνπλ ζχκαηα εθθνβηζηηθψλ επεηζνδίσλ. Δπηπξφζζεηα, ν McNeilly-Choque (1996, αλαθέξεηαη ζηνπο Curtner-Smith et al., 2006) δηεξεπλψληαο ηε ζρέζε αλάκεζα ζην θνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν ησλ γνλέσλ θαη ηελ εθδήισζε άκεζνπ θαη έκκεζνπ εθθνβηζκνχ παηδηψλ πξνζρνιηθήο ειηθίαο, δηαπίζησζε φηη ηα παηδηά πνπ πξνέξρνληαλ απφ νηθνγέλεηεο πνπ δηέζεηαλ 23

25 ρακειφ θνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν παξνπζίαδαλ ζεκαληηθά πην πςειά πνζνζηά άκεζνπ εθθνβηζκνχ ζπγθξηηηθά κε ηα παηδηά πνπ πξνέξρνληαλ απφ νηθνγέλεηεο πςεινχ θνηλσληθννηθνλνκηθνχ επηπέδνπ. Απφ ηελ άιιε, νη καζεηέο πνπ πξνέξρνληαλ απφ νηθνγέλεηεο πςεινχ θνηλσληθννηθνλνκηθνχ επηπέδνπ εθδήισλαλ πην ζπρλά έκκεζν εθθνβηζκφ ζε ζρέζε κε ηα παηδηά πνπ πξνέξρνληαλ απφ νηθνγέλεηεο κε ρακειφ θνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν. Σν ηειεπηαίν έρεη επηβεβαησζεί θαη απφ ηελ έξεπλα ησλ Bonica et al (2003, αλαθέξεηαη ζηνπο Curtner-Smith et al., 2006). Ζ δηαθνξνπνίεζε απηή πηζαλφλ λα νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη ην ρακειφ θνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν ζπλδέεηαη ζπλήζσο κε παξάγνληεο, φπσο έιιεηςε γλσζηηθψλ εξεζηζκάησλ ζην ζπίηη, πςειά επίπεδα άγρνπο θαη θαηάζιηςεο ζηνπο γνλείο, νηθνγελεηαθέο ζπγθξνχζεηο θ.ά, πνπ επεξεάδνπλ ζεκαληηθά ηελ πνηφηεηα αλαηξνθήο πνπ ιακβάλνπλ ηα παηδηά θαη ε νπνία κε ηε ζεηξά ηεο αζθεί επίδξαζε ζηελ πνηφηεηα ησλ αιιειεπηδξάζεσλ ησλ παηδηψλ κε ηνπο ζπλνκειίθνπο (Curtner- Smith et al., 2006). Γηα ηελ επίδξαζε ηεο εζληθφηεηαο ζην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο ζπκαηνπνίεζεο, ππάξρνπλ αληηθαηηθέο εξεπλεηηθέο δηαπηζηψζεηο. πγθεθξηκέλα, παξφιν πνπ ζε νξηζκέλεο έξεπλεο δε βξέζεθε θάπνηνο ζπζρεηηζκφο κεηαμχ θαηαγσγήο θαη ζπκαηνπνίεζεο (Seals & Young 2003 Moran et al Siann et al. 1994, αλαθέξεηαη ζηνπο Vervoort et al., 2008), εληνχηνηο ζε άιιεο δηαπηζηψζεθε πσο ηα κέιε ησλ κεηνλνηηθψλ νκάδσλ ζπκαηνπνηνχληαη κε κεγαιχηεξε ζπρλφηεηα απφ φηη ηα κέιε ηεο εζληθήο πιεηνςεθίαο (Mouttapa et al Wolke et al Verkuyten & Thijs, 2002, αλαθέξεηαη ζηνπο Vervoort et al., 2008). Αληίζεηα, νη Hanish θαη Guerra (2000), νη Nansel et al. (2001) θαη νη Graham θαη Juvonen (2002) παξαηήξεζαλ φηη ηα κέιε ησλ κεηνλνηηθψλ νκάδσλ ζπκαηνπνηνχληαλ ιηγφηεξν ζπγθξηηηθά κε ηα κέιε ηεο εζληθήο πιεηνςεθίαο (Vervoort et al., 2008). Απφ ηελ άιιε, ζε λεφηεξεο κειέηεο αλαθέξζεθαλ αληηθαηηθά επξήκαηα θαη γηα ηε ζρέζε εζληθφηεηαο-εθθνβηζκνχ. Έηζη, νη Seals θαη Young (2003), νη Moran et al. (1993) θαη νη Wolke et al. (2001) δε δηαπίζησζαλ θάπνην ζεκαληηθφ ζπζρεηηζκφ κεηαμχ εζληθφηεηαο θαη εθθνβηζκνχ, ελψ ζε άιιεο έξεπλεο πξνέθπςε φηη ν εθθνβηζκφο αλάκεζα ζηα κέιε ησλ κεηνλνηηθψλ νκάδσλ απνηειεί πην ζπρλφ θαηλφκελν απφ φηη ζηα κέιε ηεο εζληθήο πιεηνςεθίαο (Nansel et al., 2001 Graham & Juvonen, 2002, αλαθέξεηαη ζηνπο Vervoort, 2008). 24

26 1.7 Παπάγονηερ κινδύνος για ηην εμθάνιζη ηος εκθοβιζμού και ηηρ θςμαηοποίηζηρ Απφ κειέηεο, κεηα-αλαιχζεηο, αιιά θαη απφ ηελ επηζθφπεζε ηεο βηβιηνγξαθίαο έρνπλ αλαδεηρζεί δηάθνξνη παξάγνληεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ εθδήισζε επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο, κε θαζνξηζηηθφ φκσο απηφλ ηνπ νηθνγελεηαθνχ πεξηβάιινληνο (Loeber & Stouthamer- Loeber, 1987 Olweus, 1980, αλαθέξεηαη ζηνπο Idsoe et al., 2008). Οη παξάγνληεο απηνί ζα κπνξνχζαλ λα δηαθνξνπνηεζνχλ αλάινγα κε ην αλ επλννχλ ηε ζπκαηνπνίεζε ή ηελ εθθνβηζηηθή ζπκπεξηθνξά Παπάγονηερ πος εςνοούν ηη θςμαηοποίηζη Οη Perry, Hodges θαη Egan (2001) ζηε κειέηε ηνπο γχξσ απφ ηνπο παξάγνληεο πνπ ζπκβάιινπλ ζηε ρξφληα ζπκαηνπνίεζε ππνζηεξίδνπλ πσο ηα παηδηά πνπ εμαθνινπζνχλ λα ζπκαηνπνηνχληαη απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο, αθφκε θαη κεηά απφ ζεηξά αιιαγψλ ζην πεξηβάιινλ ηνπο (π.ρ. αιιαγή ηάμεο ή ζρνιείνπ) δηαζέηνπλ θάπνηα πάγηα πξνζσπηθά ραξαθηεξηζηηθά πνπ ιεηηνπξγνχλ σο παξάγνληεο έιμεο ηνπ εθθνβηζκνχ. Σα ραξαθηεξηζηηθά απηά κπνξεί λα αθνξνχλ ηελ εμσηεξηθή ηνπο εκθάληζε, ηε ζηάζε θαη ηε ζπκπεξηθνξά ηνπο, ηηο θνηλσληθνγλσζηηθέο κεηαβιεηέο. χκθσλα κε ηνλ Olweus (1993) εμσηεξηθά ραξαθηεξηζηηθά, φπσο ε παρπζαξθία, ε ρξήζε γπαιηψλ, ηα πξνβιήκαηα ιφγνπ θαη νκηιίαο πξνθαινχλ ζηηγκαηηζκφ πνπ δπλεηηθά κπνξεί λα νδεγήζεη ζε ρξφληα ζπκαηνπνίεζε. Ζ Stassen Berger (2007) φκσο δηαθσλεί κε ηελ παξαπάλσ άπνςε, ππνζηεξίδνληαο φηη αηηία ζπκαηνπνίεζεο δελ απνηειεί ε εμσηεξηθή εκθάληζε, αιιά ν ηξφπνο αληίδξαζεο ζηα πεηξάγκαηα (π.ρ. γέιην ή ζπκφο). Σα ζχκαηα αθφκε ζπλεζίδνπλ λα πηνζεηνχλ ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο, νη νπνίεο ζπλδένληαη αηηηαθά κε ηε ζπκαηνπνίεζε. Οη Perry et al. (2001) αλαθέξνπλ φηη ηα πξνβιήκαηα εζσηεξίθεπζεο δελ εκθαλίδνληαη κφλν σο ζπλέπεηεο ηνπ εθθνβηζκνχ, αιιά ιεηηνπξγνχλ θαη σο αηηίεο εθθνβηζκνχ. Γηαρξνληθέο έξεπλεο έρνπλ αλαδείμεη φηη παηδηά πνπ ραξαθηεξίδνληαη απφ ζπζηνιή, είλαη θνηλσληθά απνκνλσκέλα, κε πξνβιήκαηα εζσηεξίθεπζεο γίλνληαη πξννδεπηηθά ρξφληα ζχκαηα. Ζ παξαπάλσ δηαπίζησζε αθνξά θπξίσο ηα αγφξηα, θαζψο ε ππνηαθηηθή θαη γεκάηε θφβν ζπκπεξηθνξά ζεσξείηαη ίδηνλ ησλ θνξηηζηψλ. 25

27 Δπίζεο, νη εθλεπξηζηηθέο ζπλήζεηεο πνπ δηαζέηνπλ ηα παηδηά απηά, φπσο λα ελνρινχλ θαη λα δηαθφπηνπλ ηνπο άιινπο ή λα πξνζπαζνχλ λα εηζβάιινπλ ζε παξέεο, νπνχ είλαη αλεπηζχκεηνη (Olweus, 1994 αλαθέξεηαη ζηνπο Wilton et al., 2000), πξνθαινχλ ηε βηαηφηεηα ησλ επηζεηηθψλ ζπλνκειίθσλ ηνπο. Καη ε ρακειή απηναληίιεςε ησλ παηδηψλ πνπ ζπκαηνπνηνχληαη πξνθαιεί ηελ επίκνλε παξελφριεζε. Μάιηζηα ζχκθσλα κε ηνπο Perry et al. (2001), ε θπζηθή αδπλακία θαη νη θησρέο θνηλσληθά δεμηφηεηεο έρνπλ ζεκαληηθά κηθξφηεξεο πηζαλφηεηεο λα θαηαιήμνπλ ζε ρξφληα παξελφριεζε, αλ ηα παηδηά δηαζέηνπλ πςειή απηνεηθφλα. Ζ ζπκαηνπνίεζε φκσο ζπλδέεηαη θαη κε βηψκαηα θαη εκπεηξίεο ηνπ νηθνγελεηαθνχ πεξηβάιινληνο. Σα πξνθιεηηθά ζχκαηα γηα παξάδεηγκα βξέζεθε φηη κεγαιψλνπλ ζε νηθνγέλεηεο, φπνπ εμαλαγθάδνληαη κέζσ θξαζηηθψλ απεηιψλ, ζαξθαζκψλ θαη θπζηθήο θαθνκεηαρείξηζεο λα ζπκκνξθψλνληαη ζηηο πξνζηαγέο ησλ γνληψλ ηνπο (Perry et al., 2001 Swhwartz et al., 1997). Αιιά θαη ηα παηδηά πνπ κεγαιψλνπλ ζε έλα ππεξπξνζηαηεπηηθφ νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ θηλδπλεχνπλ λα πέζνπλ ζχκαηα εθθνβηζκνχ (Olweus, 1993 Rigby, 1997), θαζψο ζπρλά δελ είλαη ηθαλά λα πξνζηαηεχζνπλ ηνλ εαπηφ ηνπο Παπάγονηερ πος εςνοούν ηον εκθοβιζμό Ζ αξλεηηθή ζπκπεξηθνξά ησλ γνλέσλ θαη θπξίσο ηεο κεηέξαο, θαηά ηελ πξψηκε παηδηθή ειηθία, πνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ έιιεηςε αγάπεο θαη ειιηπή ελαζρφιεζε κε ην παηδί, απμάλεη ηηο πηζαλφηεηεο εθδήισζεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο. Ζ αδπλακία αθφκε ησλ γνλέσλ λα ζέζνπλ φξηα ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπ παηδηνχ εληζρχεη ηελ πηζαλφηεηα λα γίλεη απηφ επηζεηηθφ (Patterson, DeBaryshe & Ramsey, 1989). Ζ ρξήζε βίαο θαη ζσκαηηθήο ηηκσξίαο, απφ ηελ άιιε, ε ελδννηθνγελεηαθή βία, θαζψο επίζεο νη ζπγθξνχζεηο κεηαμχ ησλ γνληψλ θαιιηεξγνχλ αηζζήκαηα αλαζθάιεηαο ζην παηδί θαη ην σζνχλ ζηελ πηνζέηεζε παξφκνηαο ζπκπεξηθνξάο (Olweus, 1978 Bjorkqvist et al,.1982). Ο Olweus (1993) ζεσξεί φηη ε θνηλσληθννηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηεο νηθνγέλεηαο, δειαδή ην εηζφδεκα θαη ην κνξθσηηθφ επίπεδν ησλ γνλέσλ δε δηαδξακαηίδεη ζεκαληηθφ ξφιν. Αληίζεηα, ππνζηεξίδεη φηη ε ηδηνζπγθξαζία ηνπ παηδηνχ κπνξεί λα επζχλεηαη γηα ηελ εθδήισζε παξελνριεηηθήο θαη εθθνβηζηηθήο ζπκπεξηθνξάο (Slee & Rigby, 26

28 1993b). Έλα παηδί γηα παξάδεηγκα νμχζπκν είλαη πην πηζαλφλ λα εθδειψζεη επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά ζε ζρέζε κε έλα πην ήξεκν παηδί. Δπηζεηηθή ζπκπεξηθνξά εθδειψλνπλ ηα παηδηά, φηαλ κηκνχληαη θάπνηνπο άιινπο πνπ ζπκπεξηθέξνληαη κε παξφκνην ηξφπν. Οη άιινη επνκέλσο ιεηηνπξγνχλ σο πξφηππν αλαθνξάο θαη κίκεζεο. Ζ επίδξαζε κάιηζηα ηνπ πξνηχπνπ είλαη δξαζηηθφηεξε, φηαλ ν παξαηεξεηήο ην απνηηκά ζεηηθά. Δπηπιένλ ε επηζεηηθφηεηα εληζρχεηαη, φηαλ ηα κέηξα γηα ηελ θαηαπνιέκεζή ηεο δελ είλαη δξαζηηθά. Ο παξαηεξεηήο, φηαλ δηαπηζηψζεη φηη δελ πθίζηαηαη ν ζχηεο ζπλέπεηεο απφ ηελ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά, ζα ηελ απνηηκήζεη ζεηηθά θαη ζα ηελ πηνζεηήζεη σο ζηξαηεγηθή δξάζεο. 1.8 ςνέπειερ ηος εκθοβιζμού Σηο ηειεπηαίεο δχν δεθαεηίεο ππήξρε ε αληίιεςε φηη νη ζπλέπεηεο ηνπ εθθνβηζκνχ ζα κπνξνχζε λα ζεσξεζνχλ επεξγεηηθέο, θαζψο ελδπλακψλεη ην άηνκν θάλνληαο ην πην ζθιεξφ θαη αλζεθηηθφ (Hoover et al., 1992, αλαθέξεηαη ζηε Stassen Berger, 2007). Ζ έξεπλα φκσο θαηέδεημε φηη φρη κφλν επεξγεηηθέο δε κπνξεί λα ραξαθηεξηζηνχλ νη επηπηψζεηο ηεο ζρνιηθήο επηζεηηθφηεηαο, αιιά ηδηαίηεξα αξλεηηθέο θαη επηβιαβείο ηφζν γηα ηα ζχκαηα, ηνπο ζχηεο, αιιά θαη ηα ππφινηπα παηδηά-παξαηεξεηέο. Αλαθνξηθά κε ηα παζεηηθά ζύκαηα, ε ζπζηεκαηηθή θαθνπνίεζεζπκαηνπνίεζε είλαη πηζαλφλ λα απνβεί κνηξαία, θαζψο ζπλδέεηαη ζπρλά κε ςπρηαηξηθά πξνβιήκαηα, θπξίσο θαηάζιηςεο, αιιά θαη ζε εμαίξεηεο πεξηπηψζεηο κε απφπεηξεο απηνθηνλίαο. Αθφκε, ηα παηδηά πνπ ζπκαηνπνηνχληαη παξνπζηάδνπλ κηα πνηθηιία ςπρνζσκαηηθψλ ζπκπησκάησλ, φπσο ιηπνζπκηθέο ηάζεηο ή ηάζεηο γηα εκεηφ, παξάιπζε, δπζθνιίεο φξαζεο θαη χπλνπ, πνλνθεθάινπο, πζηεξία θ.ά. (Sato, 1987, αλαθέξεηαη ζηνπο Salmon et al., 2000). Γελ είλαη φκσο αθφκε επηβεβαησκέλν αλ ε ζπκαηνπνίεζε πξνθαιεί ηα παξαπάλσ ζπκπηψκαηα ή αλ νη καζεηέο πνπ εθδειψλνπλ ηέηνηνπ είδνπο ζπκπηψκαηα είλαη πην πηζαλφλ λα δερηνχλ επίζεζε. ηηο πεξηπηψζεηο αθφκε ησλ ζπκάησλ ε επηζεηηθφηεηα ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ ζρεηίδεηαη κε ρακειή απηνεθηίκεζε, ζρνιηθή θνβία, ζπρλέο απνπζίεο, φπσο επίζεο θαη κε ρακειή αθαδεκατθή επίδνζε. 27

29 Καζψο ηα παηδηά απηά κεγαιψλνπλ, είλαη πηζαλφλ λα βηψλνπλ αηζζήκαηα κνλαμηάο, θφβνπ, άγρνπο, ελψ ε ζρέζε ηνπο κε ην άιιν θχιν παξνπζηάδεη πνιιέο δπζθνιίεο (Salmon et al., 2000). νβαξφηεξεο αλαθέξνληαη ζηε βηβιηνγξαθία νη επηπηψζεηο γηα ηα επηζεηηθά ζύκαηα ιφγσ πηζαλφλ ηεο δηπιήο ηνπο αλάκεημεο ζε θαηλφκελα εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο. Ζ θαηεγνξία απηή παηδηψλ παξνπζηάδεη ηελ πςειφηεξε ςπρνπαζνινγία θαη κπνξεί λα εκθαλίζεη ζπκπηψκαηα δηαηαξαρήο δηαγσγήο, ελαληησηηθήο πξνθιεηηθήο δηαηαξαρήο, αλαπηπμηαθήο θαζπζηέξεζεο ή ΓΔΠ-Τ. Οη καζεηέο απηνί ραξαθηεξίδνληαη απφ ρακειή απηνεθηίκεζε θαη είλαη πην επάισηνη ζε εζσηεξηθά ςπρνινγηθά πξνβιήκαηα, φπσο θαηάζιηςεο θαη άγρνπο. Δίλαη αλαγθαίν φκσο λα αλαθεξζεί φηη ε ζπκαηνπνίεζε δελ επεξεάδεη κε ηνλ ίδην ηξφπν φια ηα παηδηά. Γηα παξάδεηγκα, νη Hoover, Oliver θαη Hazler (1992) δηαπίζησζαλ ζε έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνίεζαλ, φηη αλ θαη φια ζρεδφλ ηα παηδηά είραλ εκπεηξίεο ζπκαηνπνίεζεο, κεξηθά απφ απηά ηηο αλέθεξαλ σο κε ηδηαίηεξα ηξαπκαηηθέο (Kochenderfer-Ladd, 2004). Απφ ηελ άιιε, νη αξλεηηθέο ζπλέπεηεο ηνπ εθθνβηζκνχ γηα ηνπο ίδηνπο ηνπο ζύηεο δελ είλαη ηδηαίηεξα εκθαλείο, δεδνκέλνπ φηη δηαζέηνπλ ζεηηθή απηνεηθφλα, θαιέο ζρνιηθέο επηδφζεηο θαη είλαη ηδηαίηεξα δεκνθηιείο ζηηο ηάμεηο ηνπ δεκνηηθνχ θαη γπκλαζίνπ. Ζ αλαπηπμηαθή φκσο έξεπλα θαηέδεημε φηη ηα παηδηά απηά αληηκεησπίδνπλ ςπρνινγηθά θαη ζσκαηηθά πξνβιήκαηα, ηα νπνία εληείλνληαη θαηά ηελ αλάπηπμή ηνπο, θαζψο νη δξάζεηο ηνπο απνδνθηκάδνληαη απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο πνπ πξνηηκνχλ άιινπο ηξφπνπο επίιπζεο ησλ ζπγθξνχζεσλ, φπσο ηε δηαπξαγκάηεπζε. ε έξεπλα ησλ Rigby θαη Slee ην 1993, νη ζχηεο πεξηγξάθνληαη σο ιηγφηεξν επηπρηζκέλνη ζε ζρέζε κε ηνπο ππφινηπνπο καζεηέο, θαζψο επίζεο απερζάλνληαη ην ζρνιείν. Μαθξνρξφληεο αθφκε έξεπλεο έδεημαλ φηη νη ζχηεο, φπσο θαη ηα επηζεηηθά αγφξηα, είλαη πην πηζαλφλ λα αλαπηχμνπλ αληηθνηλσληθή ζπκπεξηθνξά, λα δηαπξάμνπλ εγθιήκαηα θαη λα γίλνπλ βίαηνη ζχδπγνη (Coie & Dodge, 1998, αλαθέξεηαη ζηε Gini, 2007). Δπίζεο, είλαη επηξξεπείο ζηε ρξήζε λαξθσηηθψλ νπζηψλ ή αιθνφι, ζε ηξαπκαηηζκνχο, αιιά θαη ζε απφπεηξεο απηνθηνλίαο. πγθεθξηκέλα, ζε έξεπλα καζεηψλ ιπθείνπ ζηε Φηιαλδία βξέζεθε φηη νη ηα αγφξηα ζχηεο ήηαλ ηέζζεξηο θνξέο πην πηζαλφλ λα ζθεθηνχλ ηελ απηνθηνλία απφ φηη νη άιινη ζπλνκήιηθνί ηνπο (Kaltiala-Heino et al., 1999, αλαθέξεηαη ζηε Stassen Berger, 2007). 28

30 Πάλησο, ηα ζχκαηα θαη νη ζχηεο δελ απνηεινχλ ηνπο κνλαδηθνχο καζεηέο πνπ ππνθέξνπλ απφ ηηο βξαρππξφζεζκεο ή καθξνπξφζεζκεο ζπλέπεηεο ηνπ εθθνβηζκνχ. Καη νη άιινη καζεηέο- παξαηεξεηέο δε κέλνπλ αλεπεξέαζηνη απφ ηέηνηα θαηλφκελα, είηε γηαηί εζσηεξηθεχνπλ ηα ζπλαηζζήκαηα ησλ ζπκάησλ θαη ληψζνπλ αλππεξάζπηζηνη είηε γηαηί θνβνχληαη φηη ζα απνηειέζνπλ ηνπο επφκελνπο ζηφρνπο-ζχκαηα. Ο εθθνβηζκφο επνκέλσο δεκηνπξγεί έλα θιίκα αλαζθάιεηαο ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ κε επηπηψζεηο ζηε κάζεζε θαη αθαδεκατθή επίδνζε θαη ησλ κε άκεζα εκπιεθνκέλσλ καζεηψλ. 29

31 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 2 ΓΝΧΣΗΚΖ ΔΠΔΞΔΡΓΑΗΑ ΚΟΗΝΧΝΗΚΧΝ ΠΛΖΡΟΦΟΡΗΧΝ Παιηφηεξεο κειέηεο πνπ αθνξνχζαλ ην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ επηθεληξσλφηαλ ζηε θχζε θαη ηελ έθηαζε ηνπ θαηλνκέλνπ, ζηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ εκπιεθνκέλσλ παηδηψλ, ζηελ αλάπηπμε πξνγξακκάησλ παξέκβαζεο. Σα ηειεπηαία φκσο ρξφληα ην εξεπλεηηθφ ελδηαθέξνλ ζηξάθεθε ζηε κειέηε ηεο θνηλσληθήο γλψζεο θαη ησλ θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ ησλ παηδηψλ απηψλ, σο ζεκαληηθψλ παξαγφλησλ ζηελ εθδήισζε θαη δηαηήξεζε ηνπ θαηλνκέλνπ. ηελ αλαζθφπεζε ηεο κέρξη ηψξα βηβιηνγξαθίαο δχν θπξίαξρεο πξνζεγγίζεηο ππάξρνπλ ζηε κειέηε ηεο ζρέζεο αλάκεζα ζηελ θνηλσληθή γλψζε-δεμηφηεηεο θαη ζηελ επηζεηηθφηεηα. Ζ πξψηε αληηπξνζσπεχεηαη απφ ην κνληέιν Διιεηκκαηηθήο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ (Crick & Dodge, 1994) θαη πξνηείλεη φηη έλα πςειφ πνζνζηφ ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο ζπλδέεηαη κε ειιείκκαηα ζηελ επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ, φπσο ζηελ θσδηθνπνίεζε θνηλσληθψλ ζηνηρείσλ, ζηελ απφδνζε ερζξηθψλ ή κε πξνζέζεσλ, ζηελ πηνζέηεζε ζηξαηεγηθψλ επίιπζεο πξνβιεκάησλ. ε αληίζεζε, ε δεχηεξε πξνζέγγηζε (Sutton et al., 1993) ηνλίδεη ην ξφιν ησλ θηλήηξσλ-ζηφρσλ γηα λα εμεγήζεη θαηλφκελα επηζεηηθφηεηαο θαη πξνηείλεη φζνλ αθνξά ηνπο ζχηεο, φηη φρη κφλν απφ ειιείκκαηα ζηελ επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ δε ραξαθηεξίδνληαη, αιιά κάιινλ παξνπζηάδνπλ πςειή επίδνζε ζηε Θεσξία ηνπ Ννπ. 2.1 Μονηέλο Δπεξεπγαζίαρ Κοινυνικών Πληποθοπιών Σν κνληέιν Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, ην νπνίν αξρηθά αλαπηχρζεθε απφ ηνλ Dodge (1986) θαη ζηε ζπλέρεηα αλαδηαηππψζεθε απφ ηνπο Crick θαη Dodge (1994), πεξηγξάθεη γλσζηηθνχο-θνηλσληθνχο κεραληζκνχο πνπ δηακεζνιαβνχλ ζηελ αλάπηπμε ηεο επηζεηηθφηεηαο. χκθσλα δειαδή κε ην κνληέιν απηφ, ζπγθεθξηκέλα ειιείκκαηα ζηνπο κεραληζκνχο απηνχο κεηψλνπλ ηελ ηθαλφηεηα ησλ επηζεηηθψλ παηδηψλ θαη εθήβσλ λα δηαρεηξηζηνχλ απνηειεζκαηηθά ηα θαζεκεξηλά θνηλσληθά πξνβιήκαηα. Με άιια ιφγηα, ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά ζεσξείηαη γηα ην παηδί ή ηνλ έθεβν σο έλαο ηξφπνο επίιπζεο ησλ θνηλσληθψλ ηνπ πξνβιεκάησλ (Crick & Dodge, 1994, αλαθέξεηαη ζηε Pakaslahti, 2000). 30

32 4. ΠΡΟΒΑΖ Ή ΚΑΣΑΚΔΤΖ ΑΝΣΗΓΡΑΖ 5. ΓΗΑΓΗΚΑΗΑ ΔΠΗΛΟΓΖ ΑΝΣΗΓΡΑΖ Αμηνιφγεζε αληίδξαζεο Πξνζδνθίεο απνηειεζκάησλ Αμηνιφγεζε απηφ-απνηειεζκαηηθφηεηαο Δπηινγή αληίδξαζεο 3. ΟΡΗΟΘΔΣΖΖ ΣΟΥΧΝ Γηαρείξηζε έληαζεο ΒΑΖ ΓΔΓΟΜΔΝΧΝ Μαθξνρξφληα κλήκε Απνθηεκέλνη θαλφλεο Κνηλσληθά ζρήκαηα Κνηλσληθή γλψζε 6. ΔΝΔΡΓΟΠΟΗΖΖ ΤΜΠΔΡΗΦΟΡΑ ΑΞΗΟΛΟΓΖΖ ΤΝΟΜΖΛΗΚΧΝ ΚΑΗ ΑΝΣΗΓΡΑΖ 2. ΔΡΜΖΝΔΗΑ ΔΡΔΘΗΜΑΣΧΝ Αηηηαθέο απνδφζεηο Απνδφζεηο πξφζεζεο Άιιεο εξκελεπηθέο δηαδηθαζίεο - αμηνιφγεζε επίηεπμεο ζηφρνπ - αμηνιφγεζε παιηφηεξεο επίδνζεο - απηφ-αμηνινγήζεηο - άιιεο-αμηνινγήζεηο 1. ΚΧΓΗΚΟΠΟΗΖΖ ΔΡΔΘΗΜΑΣΧΝ (εζσηεξηθψλ θαη εμσηεξηθψλ) σεδιάγπαμμα 1: Σν αλαζεσξεκέλν κνληέιν Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ ησλ Crick θαη Dodge (1994). Αλαιπηηθφηεξα, ην λέν κνληέιν Γλσζηηθήο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ ησλ Crick θαη Dodge (1994) απνηειείηαη απφ έμη ζηάδηα, πνπ αλαπαξηζηνχλ- πεξηγξάθνπλ κία αθνινπζία λνεηηθψλ βεκάησλ ζε θπθιηθή κνξθή, απφ ηελ θσδηθνπνίεζε ζηνηρείσλ κέρξη ηελ ελεξγνπνίεζε ηεο ζπκπεξηθνξάο. πγθεθξηκέλα, ζην πξψην βήκα, ην παηδί θσδηθνπνηεί ηα θνηλσληθά ζηνηρεία ηνπ πεξηβάιινληνο θαη εζηηάδεη ζηα πην ζεκαληηθά κέζσ ηεο επηιεθηηθήο πξνζνρήο. Σν δεχηεξν βήκα αθνξά ηελ εξκελεία ησλ πξνζέζεσλ ησλ άιισλ θαη ηηο αηηηαθέο απνδφζεηο. Σν παηδί δειαδή θξίλεη αλ ηα θίλεηξα ηεο ζπκπεξηθνξάο ησλ άιισλ ήηαλ θηιηθά, ερζξηθά ή ακθηιεγφκελα. ην επφκελν βήκα (ηξίην) επηιέγεη ηνπο ζηφρνπο ηνπ, ηη ζέιεη λα πεηχρεη ζηε δεδνκέλε θαηάζηαζε. ην ζεκείν απηφ (ηέηαξην βήκα), ην παηδί αλαηξέρεη ζηε καθξνπξφζεζκε κλήκε πξνθεηκέλνπ λα επηιέμεη αληίδξαζε ή λα ζπλζέζεη κία θαηλνχξηα, κε γλψκνλα ηελ ππνηηζέκελε απνηειεζκαηηθφηεηά ηεο, 31

33 ηνπο ζηφρνπο ηνπ θαη ηα δηαζέζηκα κέζα. Ζ επηινγή ηεο θαηάιιειεο θαηά ηελ θξίζε ηνπ αληίδξαζεο ιακβάλεη ρψξα ζην πέκπην βήκα, ελψ ζην έθην ε ελεξγνπνίεζε ηεο επηιεγκέλεο αληίδξαζεο, ν ηξφπνο δειαδή κε ηνλ νπνίν ηειηθά ην παηδί ζπκπεξηθέξεηαη. Απηφ κε ηε ζεηξά ηνπ απαηηεί εγξήγνξζε θαη πξνζνρή ζε λέα θνηλσληθά ζηνηρεία πξνθεηκέλνπ λα θσδηθνπνηεζνχλ θαη ν θχθινο αξρίδεη πάιη. Ζ επεμεξγαζία φκσο απηή ησλ θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ, πνπ πξνηείλεη ην κνληέιν, ζεσξείηαη φηη θαζνδεγείηαη απφ θξπκκέλεο γλσζηηθέο δνκέο, αλαθεξφκελεο σο βάζε δεδνκέλσλ απφ ηνπο Crick θαη Dodge (1994) θαη ζελάξηα απφ ηνπο Huesmann θαη Erron (1989). Οη δνκέο απηέο, πνπ αθνξνχλ παιηφηεξεο εκπεηξίεοβηψκαηα, φπσο ζρέζεηο κε ηνπο γνλείο θαη ηνπο ζπλνκειίθνπο, αιιά θαη βηνινγηθνχο παξάγνληεο π.ρ. ηδηνζπγθξαζία, εμεγνχλ ηηο αηνκηθέο δηαθνξέο ζηε δξάζε, θαζψο αζθνχλ επίδξαζε ζηνλ ηξφπν εξκελείαο ηνπ εμσηεξηθνχ θφζκνπ θαη ζηνλ ηξφπν αληίδξαζεο ζ απηφλ Δλλείμμαηα επιθεηικών παιδιών ζηην επεξεπγαζία κοινυνικών πληποθοπιών Ζ επηδέμηα αθνινπζία ησλ παξαπάλσ βεκάησλ ηνπ κνληέινπ νδεγεί ζε θνηλσληθή ηθαλφηεηα, ελψ αληίζεηα, φηαλ δειαδή απηή ραξαθηεξίδεηαη απφ ειιείκκαηα θαη πξνθαηαιήςεηο, ζε επηζεηηθφηεηα θαη θνηλσληθή παξέθθιηζε (Crick & Dodge, 1996, αλαθέξεηαη ζηνπο Camodeca & Gooseens, 2005). Έηζη, ζε έξεπλεο έρεη βξεζεί φηη ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά ζπλδέεηαη κε ζπγθεθξηκέλα πξνβιήκαηα ζε θαζέλα απφ ηα έμη βήκαηα. Αλαθνξηθά κε ηελ θσδηθνπνίεζε ζηνηρείσλ, ηα επηζεηηθά παηδηά δηαθέξνπλ σο πξνο ηελ αλαδήηεζε ζηνηρείσλ, ην είδνο ησλ ζηνηρείσλ πνπ εζηηάδνπλ θαη ην ζπλνιηθφ αξηζκφ πνπ θσδηθνπνηνχλ. ε έξεπλα ησλ Dodge θαη Tomlin (1987) βξέζεθε φηη ηα παηδηά απηά δελ θσδηθνπνηνχλ ηα θνηλσληθά ζηνηρεία ηνπ πεξηβάιινληνο ην ίδην θαιά κε ηνπο ζπλνκήιηθνπο ηνπο, θαζψο πνιιά απφ απηά δελ ηα ρξεζηκνπνηνχλ γηα εξκελεπηηθνχο ιφγνπο, ελψ δίλνπλ έκθαζε ζηα πην πξφζθαηα ζηνηρεία, δειαδή ζε απηά πνπ ηνπο παξνπζηάδνληαη ηειεπηαία. ζνλ αθνξά ζην είδνο ησλ ζηνηρείσλ, έρεη βξεζεί φηη εζηηάδνπλ ζηα ερζξηθά ή φηη δε ιακβάλνπλ ππφςε ηα ζρεηηθά αιιά κε ερζξηθά εξεζίζκαηα (Dodge, Bates & Pettit, 1990, αλαθέξεηαη ζηνπο Lansford et al., 2006). Σέινο, απφ δχν επξήκαηα ηεο έξεπλαο ησλ Dodge θαη Newman 32

34 (1981, αλαθέξεηαη ζηνπο Akhtar & Bradley, 1991) πξνθχπηεη φηη ηα επηζεηηθά αγφξηα θσδηθνπνηνχλ ιηγφηεξα ζηνηρεία απφ φηη νη κε επηζεηηθνί ζπλνκήιηθνί ηνπο. ηελ εξκελεία ησλ ζηνηρείσλ, ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά ζπλδέεηαη κε πξνθαηεηιεκκέλεο ερζξηθέο απνδφζεηο ησλ πξνζέζεσλ ησλ άιισλ (απνδίδνπλ δειαδή ερζξφηεηα ζηηο πξνζέζεηο ησλ άιισλ), ηδηαίηεξα ζε ακθηιεγφκελεο θαηαζηάζεηο. Απηή ε πξνθαηάιεςε εθδειψλεηαη κφλν, ζχκθσλα κε έλα ζεκαληηθφ αξηζκφ εξεπλψλ (Dodge & Frame,1982 Dodge & Somberg, 1987, αλαθέξεηαη ζηνπο Akhtar & Bradley, 1991), φηαλ άιια επηζεηηθά παηδηά ή ηα ίδηα απνηεινχλ ην ζηφρν ηεο ακθηιεγφκελεο πξφθιεζεο. Ζ επηιεθηηθή πξνζνρή θαη ε αλάθιεζε ερζξηθψλ ζηνηρείσλ είλαη πνιχ πηζαλφλ λα ζρεηίδνληαη κε ηελ πξνθαηάιεςε απηή θαηά ηξφπν ακθίδξνκν (Dodge, 1986, αλαθέξεηαη ζηνπο Akhtar & Bradley, 1991). Ζ θσδηθνπνίεζε δειαδή ερζξηθψλ ζηνηρείσλ κπνξεί απφ ηε κηα λα νδεγεί ζε ερζξηθέο απνδφζεηο θαη νη ερζξηθέο απνδφζεηο απφ ηελ άιιε είλαη πηζαλφλ λα αζθνχλ επίδξαζε ζηελ αλαδήηεζε θαη επηινγή ζηνηρείσλ. ζνλ αθνξά ζηελ ηξίηε θάζε, έρεη δηαπηζησζεί ε επηινγή πεξηζζφηεξσλ εγσθεληξηθψλ θαη αληηθνηλσληθψλ ζηφρσλ απφ ηνπο επηζεηηθνχο λεαξνχο. Έηζη, νη καζεηέο απηνί ελδηαθέξνληαη πεξηζζφηεξν γηα ηε δηθή ηνπο ηθαλνπνίεζε θαη σθέιεηα αλεμαξηήησο ησλ επηδήκησλ επηπηψζεσλ γηα ηνπο άιινπο, θαζψο επίζεο πξνηηκνχλ ηελ άζθεζε εμνπζίαο απφ ηε δηαηήξεζε θηιηθψλ ζρέζεσλ (Coie et al., 1999, αλαθέξεηαη ζηνπο Losel, Bliesener & Bender, 2007). Σα επηζεηηθά παηδηά αθφκε θαίλεηαη φηη πζηεξνχλ ζηελ παξαγσγή ή πηνζέηεζε απνηειεζκαηηθψλ ζηξαηεγηθψλ επίιπζεο δηαπξνζσπηθψλ πξνβιεκάησλ, αλ θαη είλαη ζε ζέζε λα εθηηκήζνπλ ζσζηά ηηο ιχζεηο, φηαλ ηνπο παξνπζηάδνληαη. χκθσλα κε έξεπλεο (Bliesener & Loser, 2001 Zeli et al., 1999, αλαθέξεηαη ζηνπο Losel, Bliesener & Bender, 2007), ηα παηδηά απηά πηνζεηνχλ πην ζπρλά επηζεηηθνχο θαη ερζξηθνχο ηξφπνπο αληίδξαζεο, ρσξίο απηφ απαξαίηεηα λα απνδίδεηαη ζε πεξηνξηζκέλν αξηζκφ απνζεθεπκέλσλ αληηδξάζεσλ. Παξφιν απηά, ην ξεπεξηφξην ησλ αληηδξάζεσλ ηνπο είλαη πεξηνξηζκέλν θαη θπξηαξρείηαη απφ επηζεηηθέο θαη επηπφιαηεο ζπκπεξηθνξέο. ηε θάζε ηεο αμηνιφγεζεο θαη ηεο επηινγήο κηαο αληίδξαζεο, ηα αληηθνηλσληθά άηνκα εζηηάδνπλ πεξηζζφηεξν ζηα βξαρππξφζεζκα απνηειέζκαηα ησλ δξάζεσλ. Δπηπξφζζεηα, ζπλεζίδνπλ λα αμηνινγνχλ επλντθφηεξα επηζεηηθέο ζπκπεξηθνξέο, θαζψο αθελφο αλακέλνπλ απφ απηέο ζεηηθφηεξα απνηειέζκαηα θαη αθεηέξνπ αηζζάλνληαη κεγαιχηεξε ζηγνπξηά ζηελ εθηέιεζή ηνπο. 33

35 ην ηειεπηαίν ζηάδην, φπνπ ηα παηδηά ελεξγνπνηνχλ ηελ πην θαηάιιειε θαηά ηελ θξίζε ηνπο ζπκπεξηθνξά, ηα επηζεηηθά άηνκα ζπάληα ζπκπεξηθέξνληαη κε κε επηζεηηθφ ηξφπν (Dodge & Crick, 1990, αλαθέξεηαη ζηνπο Camodeca & Goossens, 2005). ηελ αλαζθφπεζε ηεο ζρεηηθήο βηβιηνγξαθίαο, ηα βήκαηα ζηα κνληέια Γλσζηηθήο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ ζεσξνχληαη αλεμάξηεηα ην έλα απφ ην άιιν. Δίλαη πηζαλφλ δειαδή έλα άηνκν λα παξνπζηάδεη ειιείκκαηα ζε έλα βήκα (π.ρ. λα εζηηάδεη ζηα ερζξηθά εξεζίζκαηα) θαη φρη ζηα ππφινηπα. Πάλησο, παξφιν πνπ έλα άηνκν κπνξεί λα κε ραξαθηεξίδεηαη απφ πξνβιήκαηα ζε φια, αιιά ζε θάπνηα κφλν απφ ηα βήκαηα, ζε επίπεδν ζπγθεθξηκέλνπ γεγνλφηνο, ε ειιεηκκαηηθή επεμεξγαζία ζηα πξψηα βήκαηα απμάλεη ηελ πηζαλφηεηα γηα πξνβιεκαηηθή επεμεξγαζία θαη ζηα επφκελα. Αθφκε έρεη βξεζεί φηη ηα δηάρπηα πξνβιήκαηα ζηελ επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ ζπζρεηίδνληαη κε πνιιαπιά πξνβιήκαηα εμσηεξηθήο ζπκπεξηθνξάο (Lansford et al., 2006). Απηφ πηζαλφλ λα ζεκαίλεη φηη ηα πξνβιήκαηα ζε έλα κφλν βήκα ηνπ κνληέινπ κπνξεί λα παξαγθσληζηνχλ-εμαιεηθζνχλ απφ ηελ ηθαλφηεηα ζε έλα άιιν βήκα. Γηα παξάδεηγκα, παξφιν πνπ έλα παηδί πξαγκαηνπνηεί ερζξηθέο απνδφζεηο ζε ακθηιεγφκελα εξεζίζκαηα, αλ είλαη ηθαλφ λα παξάγεη κε επηζεηηθέο αληηδξάζεηο θαη λα ηηο αμηνινγεί κε ζεηηθφ ηξφπν, ηφηε πνιχ πηζαλφλ λα νδεγεζεί ζε εθδήισζε κε επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο Δίδη επιθεηικόηηηαρ και εκθοβιζμόρ Σν κνληέιν Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ ρξεζηκνπνηήζεθε επίζεο σο πιαίζην αλαθνξάο γηα ηε δηάθξηζε αλάκεζα ζε δχν ηχπνπο επηζεηηθφηεηαο, ηελ αληηδξαζηηθή θαη ηελ πξνιεπηηθή. Ζ αληηδξαζηηθή επηζεηηθφηεηα ραξαθηεξίδεηαη απφ ζπκφ θαη απνηειεί αληίδξαζε ζε κία πξαγκαηηθή ή ππνηηζέκελε απεηιή. Ζ πξνιεπηηθή επηζεηηθφηεηα απφ ηελ άιιε απνηειεί ηελ πξνζρεδηαζκέλε, ζθφπηκε θαη ελ ςπρξψ ζπκπεξηθνξά, ε νπνία ελεξγνπνηείηαη γηα ηελ επίηεπμε ζηφρσλ, ρσξίο λα απαηηείηαη ε χπαξμε εξεζίζκαηνο θαη είλαη πηζαλφλ λα νδεγεί ζε ηθαλνπνίεζε θαη επραξίζηεζε. Οη Crick θαη Dodge (1996, αλαθέξεηαη ζηνπο Camodeca et al., 2005), αιιά θαη άιινη επηζηήκνλεο, ππνζηεξίδνπλ φηη απηά ηα δπν είδε επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο ραξαθηεξίδνληαη απφ δηαθνξεηηθά ιάζε-ειιείκκαηα ζηελ επεμεξγαζία θνηλσληθψλ 34

36 πιεξνθνξηψλ. Δηδηθφηεξα, ζθάικαηα ζηα πξψηα δχν βήκαηα ηνπ κνληέινπ, δειαδή ζηελ θσδηθνπνίεζε ζηνηρείσλ θαη ζηελ απφδνζε πξφζεζεο, ζεσξείηαη φηη ζπλδένληαη κε ηελ αληηδξαζηηθή επηζεηηθφηεηα. Έηζη, ηα παηδηά πνπ εθδειψλνπλ αληηδξαζηηθή επηζεηηθφηεηα επηθεληξψλνληαη ζηα επηζεηηθά ζηνηρεία ηνπ πεξηβάιινληνο θαη απνδίδνπλ ερζξηθέο πξνζέζεηο ζηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο, ειιείκκαηα πνπ ηνπο σζνχλ ζηελ εθδήισζε επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο. Σα παηδηά πνπ εκθαλίδνπλ απφ ηελ άιιε πξνιεπηηθή επηζεηηθφηεηα, δηαθξίλνληαη απφ ειιείκκαηα ζηα επφκελα βήκαηα, ζηελ επηινγή δειαδή ζηφρνπ, ζηελ παξαγσγή αληίδξαζεο θαη ζηελ επηινγή ζπκπεξηθνξάο. Σα παηδηά απηά αμηνινγνχλ επλντθφηεξα ηνλ επηζεηηθφ ηξφπν δξάζεο θαη σο ηνλ θαηαιιειφηεξν γηα ηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ ηνπο. Με άιια ιφγηα νη καζεηέο απηνί ρξεζηκνπνηνχλ ηελ επηζεηηθφηεηα πξνθεηκέλνπ λα πεηχρνπλ ηνπο ζηφρνπο ηνπο ζε βάξνο ησλ ζπλνκειίθσλ ηνπο (Arsenio & Lemerise, 2001). Δθαξκφδνληαο ηε δηάθξηζε αλάκεζα ζηελ πξνιεπηηθή θαη αληηδξαζηηθή επηζεηηθφηεηα ζην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ, θάπνηνη εξεπλεηέο (Crick & Dodge, 1999 Price & Dodge, 1989 Kochenderfer & Ladd, 1997, αλαθέξεηαη ζηνπο Camodeca et al., 2005) πξνηείλνπλ φηη νη ζχηεο δηαθξίλνληαη απφ πξνιεπηηθή επηζεηηθφηεηα, ελψ ηα ζχκαηα απφ αληηδξαζηηθή επηζεηηθφηεηα. ε πξφζθαηεο φκσο έξεπλεο έρεη επηβεβαησζεί ελ κέξεη ε παξαπάλσ άπνςε, θαζψο ηα ζχκαηα πξάγκαηη εθδειψλνπλ κφλν αληηδξαζηηθή επηζεηηθφηεηα, νη ζχηεο φκσο παξνπζηάδνπλ θαη ηνπο δχν ηχπνπο επηζεηηθφηεηαο (Camodeca et al., 2005). ε έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνίεζαλ ε Camodeca et al. ( ) κε δείγκα 215 καζεηέο πξσηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο βξέζεθε φηη, φηαλ νη ζχηεο ή ηα ζχκαηα ζπιινγηδφηαλ ελαιιαθηηθέο ιχζεηο θαη δελ ελεξγνχζαλ απζφξκεηα, παξείραλ κε επηζεηηθνχο ηξφπνπο επίιπζεο πξνβιεκάησλ. Απηφ πηζαλφλ ππνλνεί φηη, ελψ νη ζχηεο ή ηα ζχκαηα δηαζέηνπλ θνηλσληθή γλψζε, δελ θάλνπλ ρξήζε ηεο ζε φιεο ηηο πεξηπηψζεηο. Αθφκε, νη ζχηεο- ζχκαηα απέδηδαλ πην ζπρλά ερζξφηεηα ζηηο πξνζέζεηο ησλ άιισλ απφ φηη νη ζχηεο, εχξεκα πνπ ζπκβαδίδεη κε ηελ αληίιεςε φηη νη ζχηεο δε ραξαθηεξίδνληαη απαξαίηεηα απφ εζθαικέλεο απνδφζεηο (Crick & Dodge, 1996 Petit et al., 2001, αλαθέξεηαη ζηνπο Camodeca et al., 2003). ηελ παξαπάλσ έξεπλα, επίζεο, ηα ζχκαηα δε παξνπζίαδαλ πάληα ηελ ηάζε λα απνδίδνπλ ερζξφηεηα ζηηο πξνζέζεηο ησλ άιισλ, ην νπνίν κπνξεί λα ζεσξεζεί ζεκάδη έιιεηςεο απηνειέγρνπ. Γηα παξάδεηγκα, ηα θαηαζιηπηηθά παηδηά ηείλνπλ λα απνδίδνπλ ηηο αξλεηηθέο πξνζέζεηο ή ελέξγεηεο ησλ άιισλ ζε δηθή ηνπο ππαηηηφηεηα (Quiggle et al., 1992, αλαθέξεηαη ζηνπο Camodeca et al., 2003). Σέινο, 35

37 παξαηεξήζεθε φηη ηα ειιείκκαηα ησλ ζπηψλ-ζπκάησλ ζην δεχηεξν βήκα ηνπ κνληέινπ Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ επηηείλνληαλ, φηαλ ν ξφινο ηνπο εγθαζηδξχνληαλ πιήξσο. Άιιε έξεπλα ησλ Camodeca θαη Goossens (2005) έρεη δείμεη φηη νη ζχηεο θαη ηα ζχκαηα δηαθξίλνληαη απφ ειιείκκαηα ζε θάζε ζρεδφλ θάζε ηνπ κνληέινπ επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ, γεγνλφο πνπ ππνζηεξίδεη ηελ άπνςε ησλ Crick θαη Dodge φηη θάζε βήκα αζθεί επίδξαζε ζην επφκελν. Βξέζεθε, επίζεο, φηη νη ζχηεο θαη ηα ζχκαηα θαίλεηαη λα παξνπζηάδνπλ νκνηφηεηεο ζηελ αληηδξαζηηθή επηζεηηθφηεηα, αλαθνξηθά κε ηελ επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ θαη ηελ έθθξαζε ζπκνχ, αιιά κπνξεί λα δηαθέξνπλ ηφζν ζηα θίλεηξα φζν θαη ζηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ ελεξγεηψλ ηνπο. Αθφκε νη Salmivalli θαη Nieminen (2002) ππνζηήξημαλ κε βάζε ηα επξήκαηα έξεπλαο ηνπο φηη ζηνπο ζχηεο ε αληηδξαζηηθή επηζεηηθφηεηα απνηειεί γλψξηζκα ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπο, ελψ ζηα ζχκαηα απνηειεί αληίδξαζε ζε ζπγθεθξηκέλε απεηιεηηθή θαηάζηαζε. Αλ πξάγκαηη ηζρχεη θάηη ηέηνην, ηελ θαιχηεξε παξέκβαζε γηα λα κεησζεί ε αληηδξαζηηθή επηζεηηθφηεηα ησλ ζπκάησλ απνηειεί ε εμάιεηςε ηνπ εθθνβηζκνχ. Σέινο, ζηελ ειιεηκκαηηθή επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ ζηεξίδνληαη θαη νη απφςεηο ησλ Randal θαη Hazler πνπ αθνξνχλ ηνπο ζχηεο, πγθεθξηκέλα, ν Randal (1997) ππνζηεξίδεη φηη νη ζχηεο δελ είλαη ζε ζέζε λα πξαγκαηνπνηήζνπλ ξεαιηζηηθέο θξίζεηο-απνδφζεηο γηα ηηο πξνζέζεηο ησλ άιισλ, δελ θαηαλννχλ ηα ζπλαηζζήκαηα ησλ άιισλ θαη δηαζέηνπλ κηθξή επίγλσζε ηνπ ηη ζθέθηνληαη ηα άιια παηδηά γη απηνχο. Ο Hazler (1996) απφ ηελ άιιε παξαζέηεη έλα παξάδεηγκα ζχηε πνπ αληηιακβάλεηαη ηα γεγνλφηα θαη ηηο ζπλέπεηέο ηνπο κφλν απφ ηε δηθή ηνπ νπηηθή γσλία. Λίγεο κειέηεο αζρνιήζεθαλ κε ηελ επίδξαζε ησλ δεκνγξαθηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ζηε γλσζηηθή επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ. ζνλ αθνξά ηελ επίδξαζε ηνπ θχινπ, ζχκθσλα κε έξεπλεο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζε κεγάια δείγκαηα καζεηψλ ηεο ζηνηρεηψδνπο εθπαίδεπζεο δηαπηζηψζεθε φηη ηα θνξίηζηα ραξαθηεξίδνληαη απφ ιηγφηεξα ειιείκκαηα ζηε γλσζηηθή επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ ζπγθξηηηθά κε ηα αγφξηα (Fraser et al., 2005 Lansford et al., 2006). Γηαθπιηθέο δηαθνξέο έρνπλ παξαηεξεζεί θαη ζηελ επηινγή ηξφπνπ αληίδξαζεο ζε κία δηέλεμε. Έηζη, ζε αξθεηέο έξεπλεο βξέζεθε φηη ηα θνξίηζηα είλαη πην πηζαλφλ απφ φηη ηα αγφξηα λα δεηήζνπλ θνηλσληθή ππνζηήξημε (Bird & Harris,

38 Chapman & Mullis, 1999 Frydenberg & Lewis, 1993 Halstead et al., 1993 Piko, 2001 Renk & Creasey, 2003, αλαθέξεηαη ζηνπο Remillard & Lumb, 2005). Αθφκε, ζε έξεπλα ησλ Miller, Danaher θαη Forbes (1986) πξνέθπςε φηη ελψ ηα θνξίηζηα ηείλνπλ λα ρξεζηκνπνηνχλ ζηξαηεγηθέο, φπσο ε αγλφεζε, ε αιιαγή ζέκαηνο, ε ζπλαίλεζε ζηηο επηζπκίεο ηνπ άιινπ πξνζψπνπ, ν ζπκβηβαζκφο θαη ην μεθαζάξηζκα ησλ ζπλαηζζεκάησλ ηνπ άιινπ πξνζψπνπ, ηα αγφξηα είλαη πην πηζαλφλ λα πηνζεηήζνπλ επηζεηηθέο ζπκπεξηθνξέο, φπσο απεηιέο θαη ζσκαηηθή βία (Kochenderfer- Ladd, 2004). ε ζπλέπεηα κε ηα επξήκαηα ησλ Miller et al. (1986), ζηα θνξίηζηα δηαπηζηψζεθε φηη είλαη πην πηζαλή ε απνκάθξπλζε απφ βίαηνπο ζπλνκειίθνπο (Kochenderfer-Ladd, 1997) ή έθθιεζε βνήζεηαο απφ θίινπο ή ελήιηθεο, ελψ ζηα αγφξηα είλαη πην πηζαλή ε εθδίθεζε ή ην μέζπαζκα (Kochenderfer- Ladd, 1997 Smith et al., 2001). Οη θνηλσληθνγλσζηηθέο ιεηηνπξγίεο, ηέινο, έρεη βξεζεί φηη απμάλνληαηβειηηψλνληαη κε ηελ ειηθία (π.ρ. Dodge, Murphy & Buchsbaum, 1984, αλαθέξεηαη ζηνπο Feldman & Dodge, 1987). 2.2 Θευπία ηος Νος Έλα δηαθνξεηηθφ θαη πην πξφζθαην ηξφπν αλίρλεπζεο θνηλσληθψλ γλσζηηθψλ ηθαλνηήησλ απνηειεί ε Θεσξία ηνπ Ννπ. Ζ Θεσξία ηνπ Ννπ αλαθέξεηαη ζηελ ηθαλφηεηα ησλ αηφκσλ λα απνδίδνπλ λνεηηθέο θαηαζηάζεηο ζηνπο εαπηνχο θαη ζηνπο άιινπο κε ζθνπφ λα εμεγήζνπλ ή λα πξνβιέςνπλ κία ζπκπεξηθνξά (Premack & Woodruff, 1978 Buterworth et al., 1991 Whiten, 1991, αλαθέξεηαη ζηνπο Sutton et al., 1999). Ζ θαηαλφεζε ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν ιεηηνπξγεί ν λνπο απνηειεί ζεκαληηθφ αιιά θαη απαξαίηεην επίηεπγκα ζηελ παηδηθή ειηθία, πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί ε γεληθφηεξε θαηαλφεζε ηνπ θνηλσληθνχ θφζκνπ. Αλ ηα παηδηά δειαδή είλαη ζε ζέζε λα αληηιεθζνχλ φηη νη δηθέο ηνπο ελέξγεηεο ή ησλ άιισλ αηφκσλ είλαη απνηέιεζκα εζσηεξηθψλ λνεηηθψλ δηεξγαζηψλ, φπσο ησλ απφςεσλ θαη επηζπκηψλ, ηφηε ζα κπνξνχλ λα δηαθξίλνπλ ηελ ηπραία απφ ηε ζθφπηκε ζπκπεξηθνξά, ηηο επρέο απφ ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ηα ζρέδηα απφ ηα απνηειέζκαηα, ην αιεζηλφ απφ ην ςεχηηθν (Wellman, 1990, αλαθέξεηαη ζηνπο Sutton et al., 1999). Ζ θαηάθηεζε ινηπφλ ηνπ Ννπ απνηειεί κέξνο ηεο γεληθφηεξεο θαηαλφεζεο ηεο αλζξψπηλεο δξάζεο. 37

39 Οη πεξηζζφηεξεο έξεπλεο παιηφηεξα κειεηνχζαλ ηε Θεσξία ηνπ Ννπ αλαθνξηθά κε ην ξφιν πνπ δηαδξακαηίδεη ζηελ αλάπηπμε θνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο θαη κφιηο πξφζθαηα ην εξεπλεηηθφ ελδηαθέξνλ ζηξάθεθε ζηε ζπζρέηηζή ηεο κε ηελ αληηθνηλσληθή ζπκπεξηθνξά. Δηδηθφηεξα, νη Happe θαη Frith (1996, αλαθέξεηαη ζηνπο Sutton et al., 1999) εξεχλεζαλ ηηο θνηλσληθέο δπζθνιίεο πνπ παξνπζηάδνπλ παηδηά κε δηαηαξαρέο δηαγσγήο θαη δηαπίζησζαλ φηη νη ζπκκεηέρνληεο δηαθξίλνληαλ απφ πξνβιήκαηα θνηλσληθήο γλψζεο ζε πξαγκαηηθέο ζπκπεξηθνξέο. Καη ζηελ πεξίπησζε απηή επνκέλσο (φπσο θαη κε ην κνληέιν ησλ Crick & Dodge) ε παηδηθή επηζεηηθφηεηα ζπλδεφηαλ κε ειιείκκαηα ζηηο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο Θευπία ηος Νος και εκθοβιζμόρ- Σο μονηέλο ηηρ επιδέξιαρ σειπαγώγηζηρ χκθσλα φκσο κε ηνλ Sutton et al. (1999) ε παηδηθή επηζεηηθφηεηα θαη εηδηθφηεξα ν εθθνβηζκφο κπνξεί λα ζπλδέεηαη κε δηαθνξεηηθφ είδνο θνηλσληθήο γλψζεο. Τπνζηεξίδνπλ δειαδή ν ίδηνο θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ φηη ζηελ πεξίπησζε ηνπ εθθνβηζκνχ απνηειεί εζθαικέλε πξαθηηθή ε ρξήζε ηνπ ζεσξεηηθνχ πιαηζίνπ εξκελείαο πνπ αθνξά ηελ επηζεηηθφηεηα θαη άιιεο δηαηαξαρέο. Καη απηφ, γηαηί ν εθθνβηζκφο κπνξεί κελ λα απνηειεί επηζεηηθή ελέξγεηα, δε ζεκαίλεη φκσο φηη νη ζχηεο θαη ηα επηζεηηθά παηδηά απνηεινχλ νκνηνγελή νκάδα κε θνηλά ραξαθηεξηζηηθά. Έηζη, ν εθθνβηζκφο κπνξεί λα δηαθέξεη ζηελ θαηαλφεζε ηνπ λνπ, αλαινγηδφκελνη ηηο δηαθνξέο πνπ παξνπζηάδεη ζηνλ νξηζκφ, ζην πιαίζην ζην νπνίν ιακβάλεη ρψξα, ζηνπο ξφινπο πνπ αλαιακβάλνπλ ηα παηδηά, θαζψο επίζεο θαη ζηηο δεμηφηεηεο πνπ πηζαλφλ ρξεζηκνπνηνχλ (Sutton et al., 1999). Σν θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ νξίδεηαη απφ ηνπο Smith θαη Sharp (1994) σο ε ζπζηεκαηηθή θαηάρξεζε δχλακεο. Ζ αζπκκεηξία απηή ηζρχνο ζεκαίλεη θπξηαξρία θαη ε θπξηαξρία ζπρλά ζπζρεηίδεηαη κε θνηλσληθέο δεμηφηεηεο θαη ρεηξαγψγεζε απφςεσλ. ε έξεπλα, πξάγκαηη, πνπ πξαγκαηνπνίεζαλ νη Keating θαη Heltman (1994) βξέζεθε φηη ηα παηδηά πνπ εμαπαηνχζαλ ηνπο άιινπο κε επηηπρία, ζπλήζηδαλ λα ηξνκνθξαηνχλ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο. Σν γεγνλφο αθφκε φηη ν εθθνβηζκφο απνηειεί επαλαιακβαλφκελε ζπκπεξηθνξά ππνλνεί ζρεδηαζκφ, ζηνηρείν επίζεο ζρεηηθφ κε ηε Θεσξία ηνπ Ννπ. Ο εθθνβηζκφο, φπσο ήδε έρεη αλαθεξζεί, ιακβάλεη ρψξα ζηα πιαίζηα θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη ζπλήζσο παξνπζία άιισλ ζπλνκειίθσλ. Οη άιινη απηνί ζπλνκήιηθνη δηαδξακαηίδνπλ ηδηαίηεξν ξφιν ζην θαηλφκελν, θαζψο δηαδίδνπλ θήκεο 38

40 γηα ηελ παληνδπλακία ηνπ ζχηε, εγθισβίδνληαο ηνπο ζχηεο θαη ηδίσο ηα ζχκαηα ζηνπο ξφινπο ηνπο. Ζ αλάπηπμε φκσο θαη ε δηαηήξεζε ηέηνησλ ζρέζεσλ, απαηηεί απφ ηε κεξηά ηνπ ζχηε θαηαλφεζε ηνπ λνπ ησλ παηδηψλ πνπ εκπιέθνληαη, φπσο επίζεο θαη ρεηξαγψγεζε ησλ απφςεσλ θαη ηδεψλ ηνπο. Ζ ρξήζε αθφκε θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ κπνξεί λα ζπλδέεηαη κε ζπγθεθξηκέλα είδε εθθνβηζκνχ, φπσο είλαη ν έκκεζνο εθθνβηζκφο ή επηζεηηθφηεηα ζρέζεσλ. Ο θνηλσληθφο απνθιεηζκφο γηα παξάδεηγκα (κνξθή έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο) απαηηεί απφ ην ζχηε θαηαλφεζε-αληίιεςε κε πνηνπο ζα πξέπεη λα ζπλαλαζηξαθεί πξνθεηκέλνπ λα αηζζαλζεί ην ζχκα απνξξηπηέν θαη ηη δηθαηνινγία γηα ηελ θνηλσληθή απνκφλσζε ζα πξέπεη λα πξνβάιιεη ζηνπο άιινπο γηα λα ηελ θάλνπλ απνδεθηή. Σν παηδί πνπ εθθνβίδεη, ηέινο, επηδεηθλχεη θνηλσληθή γλψζε, φηαλ θαηνξζψλεη λα απνθεχγεη ηελ αλίρλεπζε ή φηαλ επηιέγεη ηελ θαηάιιειε ζηηγκή θαη κέζνδν γηα θάζε πεξίζηαζε, πξνθεηκέλνπ λα κεγηζηνπνηήζεη ηελ αδπλακία ηνπ ζχκαηνο θαη λα ειαρηζηνπνηήζεη ηνλ θίλδπλν λα δεκησζεί ην ίδην. Ο Sutton φκσο θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ (1999) επηζεκαίλνπλ φηη φινη νη ηχπνη εθθνβηζκνχ δε δηαθξίλνληαη απφ θνηλσληθέο δεμηφηεηεο. ηα είδε απηά, πνπ παξνπζηάδνπλ έιιεηςε θνηλσληθήο γλψζεο, κπνξεί λα αλήθνπλ ε ζσκαηηθή επηζεηηθφηεηα, ε θαηαζηξνθή ή αξπαγή πεξηνπζίαο, αιιά θαη ν εθθνβηζκφο ζηελ παηδηθή ειηθία. Πνξίζκαηα νξηζκέλσλ εξεπλψλ επηβεβαίσζαλ ηελ άπνςε ησλ Sutton et al., φηη δειαδή ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά δε ζπλδέεηαη απαξαίηεηα κε ειιείκκαηα ζηηο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο. πγθεθξηκέλα, ν Silvern (1981, αλαθέξεηαη ζηνπο Sutton et al., 1999) δηαπίζησζε ζε έξεπλα ηνπ φηη ε αλψηεξε αληηιεπηηθή ηθαλφηεηα ζπζρεηηδφηαλ κε ζνβαξφηεξε αληηθνηλσληθή ζπκπεξηθνξά. Παξνκνίσο, νη Waterman et al. (1981, αλαθέξεηαη ζηνπο Sutton et al., 1999) αλέθεξαλ φηη ε πςειή αληηιεπηηθή ηθαλφηεηα ησλ ζπλαηζζεκαηηθά δηαηαξαγκέλσλ αγνξηψλ ζπλδεφηαλ κε πεξηζζφηεξα αληηθνηλσληθά πξνβιήκαηα, γεγνλφο πνπ ππνλνεί φηη κεξηθά παηδηά ρξεζηκνπνηνχλ ην πςειφ επίπεδν θνηλσληθήο ηνπο γλψζεο γηα λα ζρεδηάζνπλ πην απνηειεζκαηηθά επηζεηηθέο ελέξγεηεο. Ο Bandura θαη Walters (1959, αλαθέξεηαη ζηνπο Sutton et al., 1999) πξνηείλνπλ φηη ηα επηζεηηθά παηδηά έρνπλ πην ξεαιηζηηθή άπνςε ησλ παξεθθιηλνπζψλ ζπκπεξηθνξψλ απφ φηη νη κε επηζεηηθνί ζπλνκήιηθνί ηνπο. Αθφκε, ζε πηινηηθή έξεπλα ησλ ίδησλ ησλ Sutton et al. (1999), πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζε 206 καζεηέο πξσηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, επηβεβαηψζεθε ε ππφζεζε φηη θάπνηα ηνπιάρηζηνλ απφ ηα παηδηά πνπ εθθνβίδνπλ (ζχηεο) ζα 39

41 παξνπζίαδαλ πςειή επίδνζε ζε δνθηκαζίεο πνπ ειέγρνπλ ηελ θαηαλφεζε ηνπ λνπ. Δπίζεο, βξέζεθε φηη αθφκε θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο ζσκαηηθήο επηζεηηθφηεηαο κπνξεί λα ρξεζηκνπνηείηαη θνηλσληθή γλψζε, ππφ ηελ έλλνηα ηεο απνθπγήο αλίρλεπζεο θαη ηεο επηινγήο ηεο θαηάιιειεο ζηηγκήο θαη κεζφδνπ. Δπηβεβαίσζε ηνπ κνληέινπ επηδέμηαο ρεηξαγψγεζεο απνηειεί θαη ην πφξηζκα (Gini, 2006) φηη ππάξρεη ζεηηθή ζπζρέηηζε αλάκεζα ζηελ εθθνβηζηηθή ζπκπεξηθνξά θαη ζηελ ηθαλφηεηα θαηαλφεζεο ηνπ λνπ ησλ άιισλ. Σέινο, ζηελ έξεπλα ησλ Kaukiainen et al. (2002) δηαπηζηψζεθε ε χπαξμε νκάδαο ζπηψλ πνπ ραξαθηεξηδφηαλ απφ θαιή αθαδεκατθή επίδνζε, θνηλσληθή γλψζε θαη ππεξβνιηθά ζεηηθή απηνεηθφλα. Αλαθνξηθά κε ηηο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο κηαο άιιεο ζεκαληηθήο θαηεγνξίαο παηδηψλ ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ, απηήο ησλ ζπκάησλ, νη Sutton et al. (1999) ππνζηεξίδνπλ φηη δηαθξίλεηαη απφ έιιεηςε θνηλσληθήο γλψζεο. Ζ πξφηαζή ηνπο απηή δειαδή έξρεηαη ζε ζπκθσλία κε ην κνληέιν ειιεηκκαηηθήο επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ, ην νπνίν αλαθέξνπλ φηη κφλν ζηελ πεξίπησζε ησλ παηδηψλ απηψλ κπνξεί λα εθαξκνζηεί. ε έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνίεζε ε Gini (2006) βξέζεθε πξάγκαηη φηη ηα ζχκαηα παξνπζηάδνπλ δπζθνιίεο ζε δνθηκαζίεο θνηλσληθήο γλψζεο. Φαίλεηαη δειαδή λα κε δηαζέηνπλ ηελ ηθαλφηεηα λα θαηαλννχλ ηηο λνεηηθέο θαηαζηάζεηο ησλ άιισλ, κε άιια ιφγηα ηηο ηδέεο,ηηο απφςεηο θαη ηηο πξνζέζεηο ηνπο Κπιηική ανηιπαπάθεζη ηυν δύο μονηέλυν Μονηέλο Δπεξεπγαζίαρ Κοινυνικών Πληποθοπιών vs Μονηέλο επιδέξιαρ σειπαγώγηζηρ Ζ επηρεηξεκαηνινγία ηνπ Sutton θαη ησλ ζπλεξγαηψλ ηνπ εζηηάδεηαη ζηνλ ηζρπξηζκφ φηη πνιινί ζχηεο είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα επηδέμηνη ρεηξαγσγνί θαη φρη θνηλσληθά αλεπαξθείο (Sutton et al., 1999). Γηα λα ππνζηεξίμνπλ ηελ άπνςε ηνπο απηή πξαγκαηνπνηνχλ θξηηηθή ζην κνληέιν Διιεηκκαηηθήο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ ησλ Crick θαη Dodge. Αλαθέξνπλ φηη παξφιν πνπ αλαγλσξίδνπλ ηε ζεκαζία ηνπ, πηζηεχνπλ φηη κπνξεί λα νδεγήζεη ζε ππνηίκεζε ησλ ηδηαίηεξσλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ θνηλσληθνχ πιαηζίνπ, ζην νπνίν ιακβάλεη ρψξα ν εθθνβηζκφο, φπσο είλαη ε θνηλσληθή θχζε. Τπνζηεξίδεηαη αθφκε φηη ν απνηειεζκαηηθφο εθθνβηζκφο απαηηεί απφ ηε κεξηά ηνπ ζχηε θαηαλφεζε ηνπ λνπ θαη ηθαλφηεηα ρεηξαγψγεζεο ηφζν ησλ ζπκάησλ φζν θαη ησλ άιισλ παηδηψλ-παξαηεξεηψλ. Οη ζχηεο 40

42 φρη κφλν γλσξίδνπλ ηη ζθέθηνληαη νη άιινη π.ρ. θνβάηαη, αιιά θαηαιαβαίλνπλ ηη ζθέθηνληαη νη άιινη γη απηέο ηηο ζθέςεηο π.ρ. γλσξίδεη φηη ςάρλσ λα δσ αλ θνβάηαη. Δπίζεο, ζχκθσλα κε ηνπο Sutton et al. (1999) δελ ππάξρνπλ εκπεηξηθέο έξεπλεο αλαθνξηθά κε ην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ πνπ λα απνδεηθλχνπλ φηη νη ζχηεο παξνπζηάδνπλ ειιείκκαηα ζηελ επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ. Αληίζεηα, ε ζεσξία θαη νη εκπεηξηθέο απνδείμεηο πξνέξρνληαη απφ έξεπλεο ζηελ επηζεηηθφηεηα ή ζηα πξνβιήκαηα δηαγσγήο. ηεξηδφκελνη ζηελ πξφηαζε ησλ Boulton θαη Smith (1994, αλαθέξεηαη ζηνπο Sutton et al., 1999) φηη νη ζχηεο εθδειψλνπλ κφλν πξνιεπηηθή επηζεηηθφηεηα, αιιά θαη ζηελ άπνςε ησλ Crick θαη Dodge φηη ε πξνιεπηηθή επηζεηηθφηεηα δε ζπλδέεηαη απαξαίηεηα κε ειιείκκαηα ζηηο απνδφζεηο πξνζέζεσλ, πξνζπαζνχλ λα επηρεηξεκαηνινγήζνπλ ππέξ ηεο πξφηαζήο ηνπο. Οη ζχηεο ζχκθσλα κε ην κνληέιν Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ κπνξεί λα αληηιακβάλνληαη θαη λα εξκελεχνπλ ηα θνηλσληθά ζηνηρεία κε αθξίβεηα, αιιά λα δηαθέξνπλ ζηελ νξηνζέηεζε ζηφρνπ, ζηελ παξαγσγή ζηξαηεγηθψλ επίιπζεο πξνβιεκάησλ, ζηελ επηινγή ζπκπεξηθνξάο. Ζ δηαθνξνπνίεζε απηή, ζχκθσλα κε ηνπο Sutton et al. (1999), κπνξεί λα νθείιεηαη ζηηο δηαθνξεηηθέο αμίεο ηνπ ζχηε θαη φρη ζε έιιεηςε θνηλσληθήο γλψζεο. Απαληψληαο ζηελ θξηηηθή ησλ Sutton et al. (1999), νη Crick θαη Dodge εζηηάδνπλ ζηελ αλάγθε ρξήζεο ελφο πην μεθάζαξνπ νξηζκνχ ηνπ εθθνβηζκνχ ζην κνληέιν ηεο επηδέμηαο ρεηξαγψγεζεο. Ζ πηνζέηεζε ηνπ νξηζκνχ ησλ Smith θαη Sharp, πνπ πεξηγξάθεη ηνλ εθθνβηζκφ σο απιψο ηε ζπζηεκαηηθή θαηάρξεζε εμνπζίαο, είλαη άζηνρε, θαζψο κπνξεί λα ηνπο νδεγήζεη ζε παξεξκελεχζεηο. Αθφκε, αλαθέξνπλ φηη, ζε αληίζεζε κε ηελ θξηηηθή πνπ δέρηεθαλ, ππάξρνπλ πνιιά επξήκαηα πνπ ζπλδένπλ ηελ επηζεηηθφηεηα θαη ηνλ εθθνβηζκφ κε έιιεηςε θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ. Μάιηζηα, επηζεκαίλνπλ φηη ε κεζνδνινγία πνπ ρξεζηκνπνηνχλ (role-taking) είλαη παξφκνηα κε απηή ηεο Θεσξίαο ηνπ Ννπ. Ζ ζεσξία ηνπ Ννπ ζχκθσλα κε ηνπο Crick θαη Dodge ππφθεηηαη ζε πνιινχο πεξηνξηζκνχο, φπσο παξαδείγκαηνο ράξε δελ είλαη δπλαηφλ λα ζπλεηζθέξεη ζηελ πξφβιεςε θαηλνκέλσλ εθθνβηζκνχ, δεδνκέλνπ φηη ζρεηίδεηαη θαη κε θνηλσληθέο κνξθέο ζπκπεξηθνξάο. Τπνζηεξίδνπλ, επίζεο, πσο ε θξηηηθή ζην κνληέιν ηνπο νθείιεηαη κάιινλ ζε κε θαηαλφεζε ζεκαληηθψλ ζηνηρείσλ-γλσξηζκάησλ ηνπ κνληέινπ ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ. 41

43 Σέινο, παξφιν πνπ απνδέρνληαη ηελ πηζαλφηεηα νη ζχηεο λα παξνπζηάδνπλ πςειή επίδνζε ζε ζπγθεθξηκέλα βήκαηα ηνπ κνληέινπ ηνπο, σζηφζν απνξξίπηνπλ θάζεηα ηνλ ηζρπξηζκφ φηη ε πςειή θνηλσληθή γλψζε κπνξεί λα παξάγεη κε θνηλσληθέο ζπκπεξηθνξέο. Οη Arsenio et al. (2001), ζηελ θξηηηθή απηή αληηπαξάζεζε, ζπκθσλνχλ κε ηνπο Crick θαη Dodge αλαθνξηθά κε ηνπο πεξηνξηζκνχο ηεο Θεσξίαο ηνπ Ννπ θαη ζεσξνχλ πην απνηειεζκαηηθφ ην κνληέιν Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ. Τπνζηεξίδνπλ αθφκε φηη νη βαζχηεξεο δηαθνξέο ησλ δχν κνληέισλ νθείινληαη ζε ηξία άιπηα ζέκαηα. Σν έλα αθνξά ηε ρξήζε δηαθνξεηηθψλ νξηζκψλ αλαθνξηθά κε ην ηη απνηειεί θνηλσληθή ηθαλφηεηα. Ο Sutton et al. νξίδνπλ ηελ θνηλσληθή ηθαλφηεηα σο ηελ επηηπρία ηνπ παηδηνχ λα εθπιεξψζεη ηνπο ζηφρνπο ηνπ. ε αληίζεζε, νη Crick θαη Dodge αλαθέξνπλ φηη ε θνηλσληθή επάξθεηα πεξηιακβάλεη θαη ηελ θξίζε ησλ άιισλ. Σν δεχηεξν ζέκα ζρεηίδεηαη κε ην αλ ε θνηλσληθή ηθαλφηεηα ζα πξέπεη λα νξηζηεί κε ηξφπν αλεμάξηεην απφ ηηο αμίεο. Σέινο, νη αηνκηθέο δηαθνξέο ζε ζπλαηζζεκαηηθέο δηεξγαζίεο κπνξεί λα νδεγήζνπλ ζε δηαθνξεηηθφ ηξφπν ζθέςεο θαη επνκέλσο ζε δηαθνξεηηθφ ηξφπν δξάζεο, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο επηζεηηθφηεηαο θαη ηνπ εθθνβηζκνχ (Arsenio et al., 1999). 42

44 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 3 Ζ ΤΝΑΗΘΖΜΑΣΗΚΖ ΝΟΖΜΟΤΝΖ Ζ πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε θαίλεηαη λα ζπλδέεηαη κε ηε δηαδηθαζία επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ θαη λα ζρεηίδεηαη κε ηελ εθδήισζε ή αθφκε θαη κε ηε δηαηήξεζε θαηλνκέλσλ εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο. Γελ έρεη δηεξεπλεζεί βέβαηα άκεζα ε ζρέζε ηεο κε ηνλ εθθνβηζκφ θαη ην κνληέιν Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, αιιά κέζσ ησλ ζηνηρείσλ πνπ ηελ απαξηίδνπλ, φπσο είλαη ε ελζπλαίζζεζε, ε δηαρείξηζε ζπλαηζζεκάησλ, ε απηνεθηίκεζε. Αθφκε, ην ζεσξεηηθφ θαη εκπεηξηθφ ππφβαζξν ησλ παξαπάλσ ζπζρεηίζεσλ πξνθχπηεη απφ ιίγεο έξεπλεο ζηνλ εθθνβηζκφ θαη θπξίσο απφ αλάινγεο έξεπλεο ζηελ επηζεηηθφηεηα θαη ηελ αληηθνηλσληθή ζπκπεξηθνξά γεληθφηεξα Οπιζμόρ ςναιζθημαηικήρ Νοημοζύνηρ Αζπκθσλία ππάξρεη ζρεηηθά κε ην πψο ζα πξέπεη λα νξηζηεί ή λα αμηνινγεζεί ε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε (Ν). Γχν είλαη νη θπξίαξρεο πξνζεγγίζεηο: ζχκθσλα κε ηελ πξψηε ε Ν απνηειεί ηθαλφηεηα, ελψ ε δεχηεξε ηελ πξνζεγγίδεη σο ραξαθηεξηζηηθφ ηεο πξνζσπηθφηεηαο. Ζ πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε ζπρλά ραξαθηεξίδεηαη σο ε γλσζηηθή ηθαλφηεηα πνπ αθνξά ηελ επεμεξγαζία ζπλαηζζεκαηηθψλ πιεξνθνξηψλ, αληηκεησπίδεηαη δειαδή σο είδνο λνεκνζχλεο. Οη Mayer et al. (2000), εθπξφζσπνη ηεο πξψηεο πξνζέγγηζεο, νξίδνπλ ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο: α) ηελ ηθαλφηεηα ελφο αηφκνπ λα αληηιακβάλεηαη ηα δηθά ηνπ ζπλαηζζήκαηα, αιιά θαη ησλ άιισλ θαη ηελ ηθαλφηεηα ηνπ λα ειέγρεη θαη λα εθθξάδεη ηα ζπλαηζζήκαηα ηνπ κε θαηάιιειν ηξφπν, β) ηελ ηθαλφηεηα λα ρξεζηκνπνηεί ηα ζπλαηζζήκαηα πξνθεηκέλνπ λα δηεπθνιχλεη ηε ζθέςε ηνπ θαη λα θαζνδεγεί ηελ επηιεθηηθή ηνπ πξνζνρή, γ) ηελ ηθαλφηεηα λα θαηαλνεί ηα ζπλαηζζήκαηα θαη ηέινο δ) ηελ ηθαλφηεηα λα δηαρεηξίδεηαη ηα ζπλαηζζήκαηα. Ζ άιιε πξνζέγγηζε ζρεηίδεηαη πεξηζζφηεξν κε ηελ πξνζσπηθφηεηα ελφο αηφκνπ θαη αθνξά απηναληηιήςεηο ζρεηηθέο κε ην ζπλαίζζεκα. χκθσλα κε ηνλ Bar- On (1997, αλαθέξεηαη ζηνπο Qualter et al., 2007) ε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε απνηειεί κηα ζεηξά απφ κε γλσζηηθέο ηθαλφηεηεο, επάξθεηεο θαη δεμηφηεηεο πνπ επεξεάδνπλ ηελ ηθαλφηεηά δηαρείξηζεο κε απνηειεζκαηηθφ ηξφπν ησλ 43

45 πεξηβαιινληηθψλ απαηηήζεσλ θαη πηέζεσλ. Ζ πξνζέγγηζε απηή πεξηιακβάλεη ραξαθηεξηζηηθά, φπσο ε αηζηνδνμία, ε επηπρία, ε θνηλσληθή επάξθεηα θαη ε απηφεθηίκεζε. Ζ ζχγρξνλε ζεψξεζε ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο πεξηθιείεη πνιιά ζηνηρεία πνπ ζε παιηφηεξεο έξεπλεο είραλ κειεηεζεί κεκνλσκέλα. Έλα ηέηνην απνηειεί ε ζπλαηζζεκαηηθή δηαρείξηζε, ε νπνία παξνπζηάδεη πνιιά θνηλά κε ηε δνκή ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο. Αλ θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο ζπλαηζζεκαηηθήο δηαρείξηζεο νη νξηζκνί πνηθίιινπλ, ν Thompson (1994, αλαθέξεηαη ζηνπο Qualter et al., 2007) ηελ νξίδεη σο ηηο εμσηεξηθέο θαη εζσηεξηθέο δηεξγαζίεο πνπ είλαη ππεχζπλεο γηα ηνλ έιεγρν, ηελ αμηνιφγεζε θαη ηελ ηξνπνπνίεζε ζπλαηζζεκαηηθψλ αληηδξάζεσλ, πξνθεηκέλνπ λα πεηχρεη έλα άηνκν ηνπο ζηφρνπο ηνπ. Δπίζεο, ε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε πεξηιακβάλεη πνιιά ζηνηρεία θνηλσληθήο γλψζεο. Γηα παξάδεηγκα, ζην κνληέιν επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ ησλ Crick θαη Dodge (1994), ην άηνκν ζα πξέπεη λα θαηαλνεί ηηο ζπλαηζζεκαηηθέο θαη θνηλσληθέο ζπκπεξηθνξέο ησλ άιισλ, φπσο επίζεο πνηα ζπκπεξηθνξά ζα πξέπεη λα επηιεγεί ζε ζπγθεθξηκέλεο θαηαζηάζεηο, ηδέεο δειαδή πνπ αλαθέξνληαη θαη ζηηο δχν πξνζεγγίζεηο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο. Σέινο, πνιιά ραξαθηεξηζηηθά ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο κπνξεί λα εληνπηζηνχλ ζηελ αλαζθφπεζε ηεο βηβιηνγξαθίαο κε φξνπο, φπσο θαηαλφεζε ζπλαηζζεκάησλ, έθθξαζε ζπλαηζζεκάησλ θαη ελζπλαίζζεζε. Γη απηφ νη ζπγγξαθείο Qualter et al.(2007) πξνηείλνπλ ηε ζεψξεζε ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο σο νκπξέιαο ζηνηρείσλ πνπ έρνπλ δηεξεπλεζεί παιηφηεξα. 3.2 Ζ ιζηοπική εξέλιξη ηηρ έννοιαρ Ζ απαξρή ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο κπνξεί λα απνδνζεί/εληνπηζζεί ζηελ εξγαζία ηνπ Γαξβίλνπ γηα ηε ζεκαζία ηεο ζπλαηζζεκαηηθήο έθθξαζεο ζηελ επηβίσζε θαη ζηε δεχηεξε πξνζαξκνγή. ηα 1900, αλ θαη νη παξαδνζηαθνί νξηζκνί ηεο λνεκνζχλεο έδηλαλ έκθαζε ζε γλσζηηθνχο ηνκείο, φπσο ε κλήκε θαη ε επίιπζε πξνβιεκάησλ, θάπνηνη κειεηεηέο είραλ αξρίζεη λα αλαγλσξίδνπλ ηε ζπνπδαηφηεηα ησλ κε γλσζηηθψλ πηπρψλ. Γηα παξάδεηγκα, ν Thorndike (1920) εηζήγαγε ηελ έλλνηα ηεο θνηλσληθήο πξνζαξκνγήο πξνθεηκέλνπ λα πεξηγξάςεη ηελ ηθαλφηεηα ηεο θαηαλφεζεο θαη ηεο δηαρείξηζεο ησλ άιισλ αλζξψπσλ. 44

46 Αξγφηεξα, ν Gardner (1993) παξφιν πνπ δε ρξεζηκνπνίεζε ηνλ φξν πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε, εληνχηνηο νη δηαζηάζεηο ηεο ελδνπξνζσπηθήο θαη δηαπξνζσπηθήο λνεκνζχλεο πνπ πξφηεηλε ζηε ζεσξία ηεο πνιιαπιήο Ννεκνζχλεο, παξέρνπλ ην ζεσξεηηθφ ππφβαζξν γηα ηα κεηέπεηηα κνληέια ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο. Δηδηθφηεξα, ε δηαπξνζσπηθή λνεκνζχλε αλαθέξεηαη ζηελ ηθαλφηεηα ηνπ αηφκνπ λα αληηιακβάλεηαη ηηο πξνζέζεηο, ηα θίλεηξα θαη ηηο επηζπκίεο ησλ άιισλ, ελψ ε ελδνπξνζσπηθή λνεκνζχλε αθνξά ηελ ηθαλφηεηά ηνπ λα αλαγλσξίδεη θαη λα θαηαλνεί ηα δηθά ηνπ ζπλαηζζήκαηα. χκθσλα κε ηνλ Gardner, νη παξαδνζηαθνί ηχπνη λνεκνζχλεο απνηπγράλνπλ λα εμεγήζνπλ κε αθξίβεηα ηε γλσζηηθή ηθαλφηεηα. Έηζη, κνινλφηη ηα νλφκαηα πνπ δίλνληαλ ζηελ έλλνηα πνίθηιαλ, ππήξρε θνηλή πεπνίζεζε θαη απφ άιινπο εξεπλεηέο φηη νη παξαδνζηαθνί νξηζκνί ηεο λνεκνζχλεο δελ επαξθνχζαλ. Ο φξνο πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε αλαθέξζεθε γηα πξψηε θνξά ζε βηβιηνγξαθηθή θξηηηθή (Van Glent, 1961, αλαθέξεηαη ζηνπο Mayer et al., 2004) θαη έπεηηα ζηελ ςπρηαηξηθή (Leuner, 1966). Γχν δεθαεηίεο φκσο αξγφηεξα ν φξνο ρξεζηκνπνηήζεθε πην επξέσο ζηα πιαίζηα κίαο δηδαθηνξηθήο δηαηξηβήο κε ηίηιν «Ζ κειέηε ησλ ζπλαηζζεκάησλ: αλαπηχζζνληαο ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε» (Payne, 1985). Γηα ηνλ παξαπάλσ ιφγν ε πξψηε ρξήζε ηνπ φξνπ ζπλήζσο απνδίδεηαη ζηνλ W. Payne. Ζ πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε ινηπφλ σο φξνο ππάξρεη ζηε βηβιηνγξαθία ζρεηηθά κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα, ε ζχγρξνλε φκσο έλλνηα δφζεθε ην 1990 κε ηνλ νξηζκφ ησλ Salovey θαη Mayer (1993), νη νπνίνη αλέπηπμαλ θαη ην πξψην κνληέιν ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο. χκθσλα κε ηνπο Salovey θαη Mayer (1990, ζ.189) ε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε νξίδεηαη σο «ε ηθαλφηεηα ηνπ αηφκνπ λα ειέγρεη ηα δηθά ηνπ ζπλαηζζήκαηα φζν θαη ησλ άιισλ, λα ηα δηαθξίλεη θαη λα ρξεζηκνπνηεί ηηο πιεξνθνξίεο απηέο γηα λα θαζνδεγεί ηηο ζθέςεηο θαη ηηο πξάμεηο ηνπ». Λίγν αξγφηεξα (1997) νη Mayer θαη Salovey πξνηείλνπλ έλα αλαζεσξεκέλν κνληέιν πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο, ην νπνίν δίλεη κεγαιχηεξε έκθαζε ζηα γλσζηηθά ζηνηρεία ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο. Σν ελδηαθέξνλ φκσο γηα ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε θνξπθψζεθε κε ην best seller ηνπ Coleman, Σπλαηζζεκαηηθή Ννεκνζύλε: Γηαηί ε Σπλαηζζεκαηηθή Ννεκνζύλε ππεξέρεη ηεο Γεληθήο Ννεκνζύλεο; (1995). Έθηνηε, ε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε απνηέιεζε πξνζθηιέο αληηθείκελν κειέηεο ηφζν ζηνπο επηζηεκνληθνχο θχθινπο φζν θαη ζην επξχ θνηλφ. 45

47 3.3 Θευπηηικά μονηέλα και πποζεγγίζειρ Σν κνληέιν ησλ Salovey θαη Mayer δηαδέρηεθε πιήζνο ζεσξεηηθψλ κνληέισλ πνπ πξνηείλνπλ ελαιιαθηηθέο πξνζεγγίζεηο ζηελ νξηνζέηεζε/ελλνηνινγηθή θαηαζθεπή θαη ζηελ αμηνιφγεζε ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο. Σα κνληέια απηά δελ έξρνληαη ζε αληίζεζε, αιιά κάιινλ αιιεινζπκπιεξψλνπλ ην έλα ην άιιν (Ciarrochi et al., 2000) θαη πηζαλφλ παξνπζηάδνπλ δηαθνξεηηθέο νπηηθέο ηεο ίδηαο ελλνηνινγηθήο θαηαζθεπήο (Schutte, 1998 Murphy, 2006). Πάλησο φια ηα ζεσξεηηθά κνληέια, αλεμαξηήησο ησλ δηαθνξψλ πνπ παξνπζηάδνπλ, θαιχπηνπλ, ιίγν ή πνιχ, ηέζζεξηο ηνκείο: ηελ αληίιεςε, ηε δηαρείξηζε, ηελ θαηαλόεζε θαη ηε ρξήζε ζπλαηζζεκάησλ (Ciarrochi et al., 2001). Γηαθσλία ππάξρεη αλαθνξηθά κε ηνλ ηξφπν θαηεγνξηνπνίεζεο ησλ δηάθνξσλ ζεσξηψλ. Γηα παξάδεηγκα, νη Mayer et al. (2002) δηαθξίλνπλ ηα κνληέια ζε κεηθηά θαη ζε κνληέια ηθαλφηεηαο, ελψ νη Petrides et al. (2000) πξνηείλνπλ ην δηαρσξηζκφ ησλ ζεσξηψλ αλάκεζα ζε κνληέια ηθαλφηεηαο θαη κνληέια πξνζσπηθφηεηαο. Χο κνληέια ηθαλφηεηαο ζεσξνχληαη εθείλα πνπ νξίδνπλ ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε κε ηνλ παξαδνζηαθφ ηξφπν (σο λνεκνζχλε κε ηελ παξαδνζηαθή έλλνηα) (π.ρ. Mayer & Salovey, 1997), δειαδή σο ζχλνιν λνεηηθψλ ηθαλνηήησλ πνπ ζρεηίδεηαη κε ηα ζπλαηζζήκαηα θαη ηελ επεμεξγαζία ηεο ζπλαηζζεκαηηθήο πιεξνθνξίαο, πνπ απνηειεί κέξνο αιιά παξάιιεια ζπλεηζθέξεη ζηε ινγηθή ζθέςε θαη ζηε λνεκνζχλε γεληθφηεξα (Palmer et al., 2003). Ζ πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε επνκέλσο ζηα κνληέια ηθαλφηεηαο νξίδεηαη ζε γλσζηηθή βάζε, ζεσξείηαη ηθαλφηεηα θαη αληηκεησπίδεηαη σο λνεκνζχλε (Van Rooy et al., 2005). Σν επηθξαηέζηεξν κνληέιν ηθαλφηεηαο έρεη πξνηαζεί απφ ηνλ Mayer θαη ηνπο ζπλεξγάηεο ηνπ (Mayer et al., 1999a). χκθσλα κε απηφ, ηα άηνκα δηαθέξνπλ ζηελ ηθαλφηεηα λα επεμεξγάδνληαη πιεξνθνξίεο ζπλαηζζεκαηηθήο θχζεσο, φπσο επίζεο θαη ζηελ ηθαλφηεηα λα ζπλδένπλ ηελ επεμεξγαζία ζπλαηζζεκάησλ κε ηελ επξχηεξε γλψζε. Σν κνληέιν απηφ απνηειείηαη απφ ηέζζεξα είδε δεμηνηήησλ-θιάδνπο. Ο πξψηνο ηνκέαο-θιάδνο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο νξίδεηαη σο ε ηθαλφηεηα ελφο αηφκνπ λα αληηιακβάλεηαη θαη λα αλαγλσξίδεη ηα δηθά ηνπ ζπλαηζζήκαηα, αιιά θαη ησλ άιισλ αηφκσλ, θαζψο θαη άιισλ εξεζηζκάησλ, φπσο ηζηνξηψλ, έξγσλ ηέρλεο θ.ά.(elkman & Friesen, 1975 Scherer, Banse & Wallbott, 2001, αλαθέξεηαη ζηνπο Brackett & Salovey, 2006). O δεχηεξνο ηνκέαο αθνξά ηελ ηθαλφηεηα αμηνπνίεζεο ησλ ζπλαηζζεκάησλ γηα ηελ εζηίαζε ηεο πξνζνρήο θαη ηε ινγηθή θαη δεκηνπξγηθή 46

48 ζθέςε. Ζ ηξίηε ηθαλφηεηα, αλαθέξεηαη ζηελ θαηαλφεζε ηεο ζρεηηθήο κε ην ζπλαίζζεκα πιεξνθνξίαο, ησλ αηηηψλ πνπ πξνθαινχλ ηα δηάθνξα ζπλαηζζήκαηα, αιιά θαη ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν ηα ζπλαηζζήκαηα ζπλδένληαη, εμειίζζνληαη θαη ελαιιάζζνληαη. Σέινο, ε δεμηφηεηα ελφο αηφκνπ λα δηαρεηξίδεηαη ηε δηάζεζε θαη ηα ζπλαηζζήκαηα ηνπ ηδίνπ, φπσο θαη ησλ άιισλ, απνηειεί ηνλ ηέηαξην ηνκέα ηνπ κνληέινπ (Brackett & Salovey, 2006). χκθσλα κε ην παξαπάλσ κνληέιν, νη ηθαλφηεηεο αιιεινζπλδένληαη έηζη, ψζηε ε επάξθεηα ζε κία ηθαλφηεηα λα επεξεάδεη ηελ θαηάθηεζε ηεο άιιεο, θαζψο επίζεο ιεηηνπξγνχλ αζξνηζηηθά, κε ηελ έλλνηα φηη ε θαηάθηεζε ησλ ηξηψλ πξψησλ δεμηνηήησλ ζπκβάιιεη ζηελ επάξθεηα ή κε ηεο ηέηαξηεο (Brackett & Katulak, ππφ δεκνζίεπζε). Αξρηθά ε αμηνιφγεζε ησλ παξαπάλσ ηθαλνηήησλ γίλνληαλ κε ην Multifactor Emotional Intelligence Test (MEIS Caruso & Salovey, 1999). ηε ζπλέρεηα φκσο ην εξγαιείν ππέζηε ηξνπνπνηήζεηο θαη βειηηψζεηο θαη έηζη πξνέθπςε ην πην ζχληνκν ζε έθηαζε ηεζη, ην MSCEIT ησλ Μayer, Salovey θαη Caruso (2002a). Αιιά θαη ζην ηειεπηαίν ηεζη έιαβαλ ρψξα θάπνηεο αιιαγέο πνπ νδήγεζαλ ζηελ πην πξφζθαηε έθδνζε ηεο θιίκαθαο γηα ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο ηθαλφηεηα (MSCEIT 2.0). Απφ ηελ άιιε, ηα κεηθηά κνληέια νξίδνπλ ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο έλα ζπλδπαζκφ ζπλαηζζεκαηηθψλ δπλαηνηήησλ, ζηνηρείσλ ηεο πξνζσπηθφηεηαο θαη πξνδηαζέζεσλ (Palmer et al., 2003). Με ην λα αλακεηγλχνπλ φκσο γλσζηηθά κε κε γλσζηηθά ραξαθηεξηζηηθά, ηα κεηθηά κνληέια δε ηζρπξίδνληαη φηη απνηεινχλ είδνο λνεκνζχλεο π.ρ. ρσξηθή ηθαλφηεηα (Van Rooy et al., 2005). ηα κεηθηά κνληέια πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο ζεσξείηαη φηη αλήθεη θαη ην κνληέιν πνπ πξφηεηλε ν Coleman (1995). Σν κνληέιν ηνπ πεξηγξάθεη 5 βαζηθνχο άμνλεο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο. Ο πξψηνο άμνλαο αθνξά ηελ απηνγλσζία, ηελ ηθαλφηεηα δειαδή ελφο αηφκνπ λα έρεη επίγλσζε ησλ ζπλαηζζεκάησλ ηνπ. Ο δεχηεξνο αλαθέξεηαη ζηε δεμηφηεηα δηαρείξηζεο ησλ δηάθνξσλ ζπλαηζζεκάησλ, φπσο ε αγσλία, ε ζιίςε (Coleman, 1995). ηνλ ηξίην ηνκέα, ζχκθσλα κε ηνλ Coleman, αλήθνπλ ε ηθαλφηεηα θηλεηνπνίεζεο ηνπ εαπηνχ θαη ν έιεγρνο ηνπ αξλεηηθνχ απζνξκεηηζκνχ. Ζ αλαγλψξηζε ησλ ζπλαηζζεκάησλ ησλ άιισλ θαη ε ελζπλαίζζεζε απνηεινχλ ηνλ ηέηαξην άμνλα, ελψ ν ηειεπηαίνο άμνλαο αθνξά ηε δηαρείξηζε ησλ ζπλαηζζεκάησλ ησλ άιισλ θαη ηελ θνηλσληθή επάξθεηα. Κάζε άμνλαο ηνπ κνληέινπ, φπσο δηαθαίλεηαη, πεξηιακβάλεη έλα ζχλνιν ζπλαηζζεκαηηθψλ ηθαλνηήησλ, νη νπνίεο 47

49 ζχκθσλα κε ηνλ Coleman δελ είλαη έκθπηεο, αιιά απνηεινχλ πξντφλ εθκάζεζεο. Δξεπλεηηθά εξγαιεία πνπ βαζίδνληαη ζην κνληέιν ηνπ Coleman απνηεινχλ ην Emotional and Social Competency Inventory (2007) θαη ην Emotional Intelligence Appraisal (2001). Δπίζεο, ην κνληέιν ηεο πλαηζζεκαηηθήο-κνηλσληθήο Ννεκνζχλεο (1997) ηνπ Bar-On ηαμηλνκείηαη ζηα κεηθηά κνληέια. χκθσλα κε ην κνληέιν απηφ ε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε απνηειείηαη απφ κηα ζεηξά κε-γλσζηηθψλ ηθαλνηήησλ, δπλαηνηήησλ θαη δεμηνηήησλ πνπ επεξεάδνπλ ηελ ηθαλφηεηα θάπνηνπ λα αληεπεμέιζεη κε επηηπρία ζηηο πεξηβαιινληηθέο απαηηήζεηο θαη πηέζεηο (Palmer, 2003). Τπνζηεξίδεηαη δειαδή φηη ειιείκκαηα ζηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε είλαη πηζαλφλ λα νδεγήζνπλ ζε έιιεηςε επηηπρίαο θαη ςπρνινγηθά πξνβιήκαηα. Λίγν αξγφηεξα (2000) φκσο ν Bar-On ππνζηεξίμε φηη ε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε απνηειεί κηα ζχλζεηε ελλνηνινγηθή θαηαζθεπή, πνπ πεξηιακβάλεη κηα ζεηξά απφ δηαζηάζεηο (ηθαλφηεηεο, ραξαθηεξηζηηθά, δεμηφηεηεο) θαη αλαθέξεηαη ζε δηαθνξεηηθέο πιεπξέο ηεο αλζξψπηλεο θχζεο (γλσζηηθφ δπλακηθφ, πξνζσπηθφηεηα θαη ζπκπεξηθνξά) θαη φηη γηα ηε κέηξεζή ηεο είλαη δπλαηή ε ρξήζε ελφο δείθηε αληίζηνηρνπ κε ηεο γλσζηηθήο λνεκνζχλεο (Πιαηζίδνπ, ππφ δεκνζίεπζε). Ζ θαηεγνξηνπνίεζε φκσο ησλ ζεσξηψλ ζε κνληέια ηθαλφηεηαο θαη ζε κεηθηά κνληέια πξνθάιεζε ελλνηνινγηθή ζχγρπζε θαη πνιιά θαηλνκεληθά αληηθξνπφκελα επξήκαηα, θαζψο νη δχν απηέο ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο ζπρλά επηθαιχπηνληαλ (Murphy, 2006). Γηα ηνλ παξαπάλσ ιφγν, νη Petrides θαη Furnham (2002a) ππνζηήξημαλ φηη ε δηάθξηζε ησλ ζεσξεηηθψλ κνληέισλ πξέπεη λα γίλεη ζε κία ιεηηνπξγηθή βάζε. Πξφηεηλαλ δειαδή ηελ ελλνηνινγηθή δηάθξηζε αλάκεζα ζε δχν είδε πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο, ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο ραξαθηεξηζηηθφ ηεο πξνζσπηθφηεηαο (ή ζπλαηζζεκαηηθή απηεπάξθεηα- Trait E.I.) θαη ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο ηθαλφηεηα (ή γλσζηηθν-ζπλαηζζεκαηηθή ηθαλφηεηα- Ability E.I.). Βάζε ηεο παξαπάλσ δηάθξηζεο απνηειεί ε κέζνδνο θαη ν ηξφπνο αμηνιφγεζεο ησλ κνληέισλ (Petrides et al., 2008), απηναλαθνξέο ή ηεζη κέγηζηεο επίδνζεο, θαη φρη ηα ζηνηρεία πνπ ζεσξείηαη φηη πεξηιακβάλνπλ. Ο ιεηηνπξγηθφο νξηζκφο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο σο έλα ραξαθηεξηζηηθφ ηεο πξνζσπηθφηεηαο νδεγεί ζε κηα δνκή ε νπνία βξίζθεηαη εμνινθιήξνπ έμσ απφ ηελ ηαμηλφκεζε ηεο αλζξψπηλεο γλσζηηθήο ηθαλφηεηαο (Petrides & Furnham, 2001 Petrides et al., 2007). πγθεθξηκέλα, ε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο γλψξηζκα ηεο πξνζσπηθφηεηαο νξίδεηαη σο έλα ζχλνιν 48

50 πξνδηαζέζεσλ θαη απηναληηιήςεσλ, νη νπνίεο εδξάδνληαη ζηα θαηψηεξα επίπεδα ηεο ηεξαξρίαο ηεο πξνζσπηθφηεηαο θαη αθνξνχλ ηελ ηθαλφηεηα ελφο αηφκνπ λα αλαγλσξίδεη, λα επεμεξγάδεηαη θαη λα αμηνπνηεί ηε ζρεηηθή κε ην ζπλαίζζεκα πιεξνθνξία (Petrides et al., 2004 Mavroveli et al., 2008). Ζ πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε ινηπφλ ζεσξείηαη φηη πεξηιακβάλεη δηάθνξα ραξαθηεξηζηηθά απφ ην ρψξν ηεο πξνζσπηθφηεηαο, φπσο είλαη ε ελζπλαίζζεζε, ε παξνξκεηηθφηεηα, ε δηεθδηθεηηθφηεηα, θαζψο επίζεο θαη ζηνηρεία ηεο θνηλσληθήο λνεκνζχλεο ηνπ Thorndike θαη ηεο πξνζσπηθήο λνεκνζχλεο ηνπ Gardner (Murphy, 2006). Ζ κέηξεζε ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο σο γλψξηζκα ηεο πξνζσπηθφηεηαο γίλεηαη κέζσ εξσηεκαηνινγίσλ απηναλαθνξάο, φπνπ νη ζπκκεηέρνληεο δειψλνπλ ην βαζκφ ζπκθσλίαο ή δηαθσλίαο ζε κηα ζεηξά εξσηήζεσλ, ελψ ε κέηξεζε ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο σο ηθαλφηεηαο πξαγκαηνπνηείηαη κε δνθηκαζίεο κέγηζηεο επίδνζεο. χκθσλα κε ηνπο Petrides θαη Furnham (2003) ε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο ηθαλφηεηα ζπζρεηίδεηαη πεξηζζφηεξν κε ηελ παξαδνζηαθή έλλνηα ηεο λνεκνζχλεο θαη ζα κπνξνχζε λα νξηζηεί σο ε πξαγκαηηθή ηθαλφηεηα ελφο αηφκνπ λα αλαγλσξίδεη, λα επεμεξγάδεηαη θαη λα ρξεζηκνπνηεί ηε ζρεηηθή κε ην ζπλαίζζεκα πιεξνθνξία (Petrides et al., 2004b). Χζηφζν, ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη, ζε ζεσξεηηθφ ηνπιάρηζηνλ επίπεδν, ε εγθπξφηεηα ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο σο γλψξηζκα ηεο πξνζσπηθφηεηαο δελ απνθιείεη ηελ εγθπξφηεηα ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο σο ηθαλφηεηαο θαη αληίζηξνθα (Mavroveli et al., 2008). 3.4 Κπιηική ζε θέμαηα μεηπήζευν ηηρ ςναιζθημαηικήρ Νοημοζύνηρ Γοκιμαζίερ ικανοηήηυν vs αςηοαναθοπέρ Ζ θχξηα επηρεηξεκαηνινγία ελάληηα ζηε ρξήζε ηεζη ηθαλνηήησλ απνηειεί ε άπνςε φηη ε ζπλαηζζεκαηηθή εκπεηξία είλαη εθ θχζεσο ππνθεηκεληθή θαη γηα ην ιφγν απηφ κε ζπκβαηή κε ηχπνπο κέηξεζεο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη ζηελ αμηνιφγεζε ηεο γεληθήο λνεκνζχλεο (Mavroveli et al., 2008). Δπίζεο, έρεη ακθηζβεηεζεί ε αμηνπηζηία ηνπ ηξφπνπ βαζκνιφγεζεο ζε κεξηθά απφ απηά ηα ηεζη (Conte, 2005). Καη ν Brody εληφπηζε αδπλακίεο-θιεηδηά ζηελ αληίιεςε θαη ζηε κέηξεζε ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο κε ηεζη ηθαλνηήησλ. Παξαηήξεζε δειαδή φηη ππάξρεη αληίθαζε αλάκεζα ζην ηη απηά ηα ηεζη ππφζρνληαη φηη κεηξνχλ θαη ηη ζηελ 49

51 πξαγκαηηθφηεηα κεηξνχλ. Απηφ ζεκαίλεη φηη ηα ηεζη κέηξεζεο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο σο ηθαλφηεηαο, ζηελ θαιχηεξε ησλ πεξηπηψζεσλ αμηνινγνχλ ηε ζπλαηζζεκαηηθή γλψζε πνπ αληηηίζεηαη ζε άιια είδε λνεκνζχλεο (Mavroveli et al., 2008) θαη φρη ηηο ζρεηηθέο κε ην ζπλαίζζεκα ηθαλφηεηεο-επηδφζεηο. Απφ ηελ άιιε, ε θξηηηθή ε νπνία ζπλήζσο απεπζχλεηαη ζηε ζεψξεζε ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο σο γλψξηζκα ηεο πξνζσπηθφηεηαο αθνξά θπξίσο ζηελ παξνπζία πνιιψλ ζηνηρείσλ ηεο πξνζσπηθφηεηαο ζηε ζεσξεηηθή θαηαζθεπή ηεο έλλνηαο (Mavroveli et al., 2008). Δλ ηνχηνηο, ζρεηηθή εκπεηξηθή έξεπλα έρεη αλαδείμεη φηη ε έλλνηα ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο σο γλψξηζκα ηεο πξνζσπηθφηεηαο δελ απνηειεί «απιψο έλα παιηφ θξαζί ζε θαηλνχξην βαξέιη», αιιά αληίζεηα δηαζέηεη εγθπξφηεηα θαη ηζρχ πέξα θαη πάλσ απφ ηα γλσξίζκαηα ηεο πξνζσπηθφηεηαο θαη ηε δηάζεζε ηνπ αηφκνπ (Mavroveli et al., 2008). Μεζνδνινγηθά πξνβιήκαηα πνπ παξαηεξνχληαη ζηελ αμηνιφγεζε ηεο πξνζσπηθφηεηαο κέζσ απηναλαθνξψλ εληνπίδνληαη θαη ζηελ αμηνιφγεζε ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο κε ηε κέζνδν απηή. ε ηέηνηνπ είδνπο δειαδή κεηξήζεηο ππάξρεη ν θίλδπλνο ησλ ςεπδψλ δειψζεσλ, ηεο απφξξηςεο, ηεο παξαπνίεζεο ησλ απαληήζεσλ κε θνηλσληθά απνδεθηέο απαληήζεηο (Williams, Daley, Burnside & Hammond-Rowley, 2009). Κάπνηνη εξεπλεηέο επίζεο αλαθέξνπλ φηη ηα εξσηεκαηνιφγηα απηναλαθνξάο δελ ελδείθλπληαη γηα εθήβνπο ή γηα παηδηά, θαζψο είλαη πηζαλφλ λα κε δηαζέηνπλ πιήξε επίγλσζε ηεο ζπλαηζζεκαηηθήο ηνπο λνεκνζχλεο, ψζηε λα είλαη ζε ζέζε λα ηε δειψζνπλ (Ciarrochi et al.,2001). Παξφιν φκσο ηνπο πεξηνξηζκνχο, νη θιίκαθεο απηναλαθνξάο ζεσξείηαη φηη κπνξεί λα είλαη ρξήζηκα εξεπλεηηθά εξγαιεία, θαζψο α) αμηνινγνχλ ηελ απηναληηιακβαλφκελε ζπλαηζζεκαηηθή ηθαλφηεηα ησλ εθήβσλ, β) απνηεινχλ γξήγνξεο θαη εχθνιεο κεηξήζεηο θαη γ) κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ ζπκπιεξσκαηηθά ζε δνθηκαζίεο κέγηζηεο επίδνζεο θαη ζε παξαηεξήζεηο (Ciarrochi et al., 2001). 3.5 Γιαθοπέρ ζηη ςναιζθημαηική Νοημοζύνη Μέρξη πξφζθαηα ε πιεζψξα ησλ επηζηεκνληθψλ εξεπλψλ ζηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε δηεμαγφηαλ ζε δείγκα ελειίθσλ ή εθήβσλ, ελψ ιίγεο ήηαλ νη έξεπλεο πνπ εζηίαδαλ ζε παηδηά ή πξνεθήβνπο (Mavrovelli, Petrides, Rieffe & Bakker, 2007 Mavrovelli, Petrides, Sangareau & Furnham, 2008) κε ηηο 50

52 πεξηζζφηεξεο κάιηζηα απφ ηηο ηειεπηαίεο λα επηθεληξψλνληαη ζηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο γλψξηζκα ηεο πξνζσπηθφηεηαο (Williams, Daley, Burnside & Hammond-Rowley, 2009). Έηζη, ζε έξεπλεο ελειίθσλ, νη γπλαίθεο δηαθξίλνληαη ζπζηεκαηηθά απφ πςειφηεξεο επηδφζεηο ζηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο ηθαλφηεηα απφ φηη νη άλδξεο (Goldenberg et al., 2006 Brackett et al., 2006, ). Βξέζεθε, αθφκε, φηη ππεξέρνπλ ειαθξψο ζηελ αληίιεςε ζπλαηζζεκάησλ (Mayer & Geher, 1996 Mayer et al., 1999a) θαη ζηε δηαρείξηζε ησλ ζπλαηζζεκάησλ ησλ άιισλ (Ciarrochi et al., 2001). Αληηζέησο, ηα επξήκαηα απφ ηηο έξεπλεο ελειίθσλ σο πξνο ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο γλψξηζκα ηεο πξνζσπηθφηεηαο παξνπζηάδνληαη αληηθαηηθά. ε θάπνηεο έξεπλεο (Brackett & Mayer, 2003 Saklofske, Austin, Galloway & Davidson, 2007) δελ έρνπλ εληνπηζηεί δηαθπιηθέο δηαθνξέο, ζε άιιεο νη γπλαίθεο είραλ πςειφηεξεο επηδφζεηο απφ ηνπο άληξεο (Goldeberg et al., 2006), ελψ ζε άιιεο νη άληξεο παξνπζίαδαλ πςειφηεξεο επηδφζεηο ζπγθξηηηθά κε ηηο γπλαίθεο (Mikolajczak, Luminet, Leroy & Roy, 2007, αλαθέξεηαη ζηνπο Williams et al., 2009). Παξνκνίσο, αληηθαηηθά δεδνκέλα έρνπλ αλαθεξζεί θαη ζε έξεπλεο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο σο γλψξηζκα ηεο πξνζσπηθφηεηαο ζηελ πξνεθεβεία, ηα νπνία πνιχ πηζαλφλ λα νθείινληαη ζε ρξήζε δηαθνξεηηθψλ εξεπλεηηθψλ εξγαιείσλ. πγθεθξηκέλα, δε δηαπηζηψζεθαλ δηαθνξέο σο πξνο ην θχιν ζηε ρξήζε ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ TEIQue-ASF (Mavroveli et al., 2007 Petrides et al., 2006), ελψ ζηελ θιίκαθα ηνπ Schutte et al. (1998) θαη ζηελ TEIQue-CF (Mavoveli et al., 2009) ηα θνξίηζηα ζθφξαξαλ πςειφηεξα απφ φηη ηα αγφξηα ζηε ζπλνιηθή πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε, ζηελ αληίιεςε θαη ζηελ θαηαλφεζε ζπλαηζζεκάησλ (Ciarrochi, Chan, Bajgar, 2001). ε έξεπλα ησλ Williams et al. (2009) ηα θνξίηζηα είραλ πςειφηεξεο επηδφζεηο απφ ηα αγφξηα ζηελ αληηθεηκεληθή κέηξεζε ηεο ζπλαηζζεκαηηθήο ηθαλφηεηαο, αιιά δελ παξαηεξήζεθαλ δηαθνξέο σο πξνο ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο γλψξηζκα ηεο πξνζσπηθφηεηαο. Αθφκε, βξέζεθε φηη νη επηδφζεηο ζηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε ηείλνπλ λα απμάλνληαη κε ηελ ειηθία (Van Rooy et al., 2004 Mayer et al.,1999). Χζηφζν, νη Robert θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ (2001) δελ εληφπηζαλ ζεκαληηθέο δηαθνξέο ιφγσ ειηθίαο (Van Rooy et al., 2005). Παξνκνίσο, ζε έξεπλα ησλ Day θαη Carroll (2004) 51

53 βξέζεθε φηη κία κφλν ππνθιίκαθα ηνπ MSCEIT ζπζρεηηδφηαλ ζεκαληηθά κε ηελ ειηθία (Van Rooy et al., 2005). Παξά ην πιήζνο ησλ εξεπλψλ ζηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε, ιίγεο είλαη απηέο πνπ εζηίαζαλ ή ηνπιάρηζηνλ ζπκπεξηέιαβαλ ηε κειέηε επίδξαζεο ησλ θνηλσληθννηθνλνκηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ θαη ηεο θαηαγσγήο ζηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε. Αλαθνξηθά κε ηελ θαηαγσγή, ζε έξεπλα ησλ Van Rooy et al. (2004) εληνπίζηεθαλ δηαθνξέο ππέξ ησλ κεηνλνηήησλ. Αληηζέησο, απφ ηελ έξεπλα ησλ Rozell et al. (2002) ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε, πξνέθπςε φηη νη αιινεζλείο/δηεζλείο θνηηεηέο δηέζεηαλ ρακειφηεξε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε ζε ζρέζε κε ηνπο γεγελείο. Χζηφζν, ν Rozell θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ αλαθεξφκελνη ζην παξαπάλσ εχξεκα, ζεκεηψλνπλ φηη πηζαλφλ λα νθείιεηαη ζε πνιηηηζκηθέο δηαθνξέο ησλ δχν νκάδσλ ςναιζθημαηική Νοημοζύνη και εκθοβιζμόρ ςνολική ςναιζθημαηική Νοημοζύνη ζνλ αθνξά ζηα εθπαηδεπηηθά δεδνκέλα, έξεπλεο έρνπλ δείμεη φηη καζεηέο πνπ δηαζέηνπλ πςειή πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε ηείλνπλ λα έρνπλ ιηγφηεξεο αδηθαηνιφγεηεο απνπζίεο θαη απνβνιέο ζπγθξηηηθά κε καζεηέο ρακειήο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο σο γλψξηζκα ηεο πξνζσπηθφηεηαο (Mavroveli et al., 2008). Ζ πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε, αθφκε βξέζεθε φηη επεξεάδεη ηελ πνηφηεηα ησλ ζρέζεσλ ησλ παηδηψλ ζην ζρνιείν αλεμαξηήησο θχινπ θαη κεηψλεη ηελ πηζαλφηεηα εθδήισζεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο θαη εκθάληζεο εγθιεκαηηθφηεηαο. πγθεθξηκέλα, ν Petrides θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ (2006) δηαπίζησζαλ ζε δείγκα καζεηψλ δεκνηηθνχ φηη ε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο γλψξηζκα ηεο πξνζσπηθφηεηαο εληζρχεη ηε ζεηηθά θνηλσληθή ζπκπεξηθνξά θαη απνηξέπεη ηελ αληηθνηλσληθή (Mavroveli et al., 2008). Αλέθεξαλ, επίζεο, φηη νη καζεηέο κε πςειή επίδνζε ζηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε έιαβαλ πεξηζζφηεξεο ππνδείμεηο απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο φηη ήηαλ ζπλεξγάζηκνη θαη δηέζεηαλ αξρεγηθέο ηθαλφηεηεο θαη ιηγφηεξεο γηα επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά. Έρεη δηαπηζησζεί αθφκε φηη ε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο γλψξηζκα ηεο πξνζσπηθφηεηαο ζπζρεηίδεηαη ζεηηθά κε ηελ πηνζέηεζε απνηειεζκαηηθψλ θαη 52

54 επέιηθησλ ηξφπσλ αληίδξαζεο θαη αξλεηηθά κε ηνπο κε απνδνηηθνχο, ζηα αγφξηα κφλν (Mavroveli et al., 2007). Παηδηά δειαδή κε πςειή πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε ηείλνπλ λα ζπκπεξηθέξνληαη κε θνηλσληθά θαηάιιεινπο θαη κε επηζεηηθνχο ηξφπνπο θαη ζπλήζσο ζεσξνχληαη δεκνθηιή κε ζεηηθή θνηλσληθή ζπκπεξηθνξά θαη αζθαιή (Denham et al., 2003 Nellum-Williams, 1997, αλαθέξεηαη ζηνπο Brackett & Katulak, ππφ δεκνζίεπζε). Πξφζθαηα εξεπλεηηθά δεδνκέλα πξνηείλνπλ φηη ε ρακειή πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε ζπλδέεηαη κε απηνθαηαζηξνθηθέο ζπκπεξηθνξέο, φπσο παξεθθιίλνπζα ζπκπεξηθνξά θαη θάπληζκα (Brackett & Mayer, 2003 Rubin, 1999 Trinidad & Johnson, 2001, αλαθέξεηαη ζηνπο Brackett et al., 2004). ε ζπλαθέο πφξηζκα θαηέιεμε θαη ε έξεπλα ησλ Brackett et al. (2004) πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζε θνηηεηέο ε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε δειαδή σο γλψξηζκα ηεο πξνζσπηθφηεηαο δηαπηζηψζεθε λα ζπλδέεηαη ζεκαληηθά κε δπζπξνζαξκνγή θαη άιιεο αξλεηηθέο ζπκπεξηθνξέο ζηα αγφξηα, φρη φκσο θαη ζηα θνξίηζηα. Δπίζεο, έρνπλ πξνθχςεη ζπζρεηίζεηο αλάκεζα ζηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο γλψξηζκα πξνζσπηθφηεηαο θαη ζε πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο. Γηα παξάδεηγκα, νη Austin, Saklofske θαη Egan (2005), φπσο επίζεο θαη νη Mavroveli et al., (2007), βξήθαλ πσο νη έθεβνη πνπ αλαθέξνπλ φηη είλαη ζε ζέζε λα δηαρεηξίδνληαη ηα ζπλαηζζήκαηά ηνπο ηείλνπλ λα δειψλνπλ ρακειφηεξα επίπεδα θαηάζιηςεο θαη αληηθνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο. Ο Rubin (1999) ζε έξεπλα πνπ δηεμήγαγε ζε παηδηά ζρνιηθήο ειηθίαο βξήθε φηη ε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε ζπζρεηίδεηαη αξλεηηθά κε ηνλ εθθνβηζκφ, ηε βία, ην θάπληζκα θαη ηε ρξήζε λαξθσηηθψλ (Mayer et al., 2004). Δπηπξφζζεηα, ειιείκκαηα ζηηο ζπλαηζζεκαηηθέο δεμηφηεηεο έρνπλ ζπλδεζεί κε ηε ρξήζε αιθνφι θαη ην θάπληζκα (Trindad & Johnson,2002), ην άγρνο, ηελ θαηάζιηςε (Zeman et al., 2002, αλαθέξεηαη ζηνπο Brackett & Katulak, ππφ δεκνζίεπζε) θαη ηε βία (Winters, Clift & Dutton,2004). Σέινο, ρακειά επίπεδα ζπλαηζζεκαηηθήο απηεπάξθεηαο, ζε ζπλδπαζκφ κε απμεκέλε παξνξκεηηθφηεηα θαη θησρέο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο, ζπλδένληαη κε δηάθνξα είδε αληηθνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο (Bohnert, Crnc & Lim, 2003 Trinidad, Ungerchoud, Azen & Johnson, 2004, αλαθέξεηαη ζηελ Erasmus, 2007). Παξαθάησ παξαηίζεληαη ζπγθεθξηκέλα ζηνηρεία πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο θαη πσο απηά ζπζρεηίδνληαη κε ηνλ εθθνβηζκφ. 53

55 3.6.2 Έκθπαζη ζςναιζθημάηυν Αξλεηηθά ζπλαηζζήκαηα, φπσο ν ζπκφο θαη ε ζιίςε, θαίλεηαη λα δηαδξακαηίδνπλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ εθδήισζε ή δηαηήξεζε θαηλνκέλσλ εθθνβηζκνχ. Θχηεο θαη ζχκαηα παξνπζηάδνπλ νκνηφηεηεο ζηελ εθδήισζε ζπκνχ, ν νπνίνο απνηειεί ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα ηεο αληηδξαζηηθήο επηζεηηθφηεηαο (Dodge, 1991, αλαθέξεηαη ζηνπο Camodeca et al., 2005). Ο ζπκφο ηνπο πνπ πεγάδεη είηε απφ ην γεγνλφο φηη ζεσξνχλ ηνπο άιινπο ππεχζπλνπο γηα απηφ πνπ ηνπο ζπλέβε (Camodeca et al., 2003) είηε απφ ηνλ επεξέζηζην ραξαθηήξα ηνπο (ζηε δεχηεξε πεξίπησζε ν ζπκφο νδεγεί ζε επίξξηςε επζπλψλ) ηνπο νδεγεί ζπλήζσο ζε εθδηθεηηθή ζπκπεξηθνξά. Σν εχξεκα απηφ έξρεηαη ζε αληίζεζε κε ηελ πξφηαζε ησλ Arsenio θαη Lemerise (2001), φηη ηα επηζεηηθά παηδηά πνπ εθδειψλνπλ αληηδξαζηηθή επηζεηηθφηεηα είλαη πην πηζαλφλ λα ζπκπεξηθεξζνχλ επηζεηηθά σο απφξξνηα μεζπαζκάησλ ζπκνχ. Αλαθνξηθά κε ηε ζιίςε, ηα ζχκαηα κφλν αλαθέξνπλ αηζζήκαηα ιχπεο, φηαλ ηνπο ζπκβεί θάηη δπζάξεζην. Έρνπλ ηελ αίζζεζε φηη δε κπνξνχλ λα αληεπεμέιζνπλ θαη αηζζάλνληαη αβνήζεηα, γεγνλφο πνπ απμάλεη ην αίζζεκα ηεο ιχπεο θαη ίζσο νδεγεί ζε πην ζπρλή επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά. Γελ έρεη φκσο δηεπθξηληζηεί αλ είλαη πην επηξξεπή ζηε ιχπε απφ ηνπο άιινπο θαη άξα πην επάισηα ζχκαηα ή αλ ην γεγνλφο φηη ζπκαηνπνηνχληαη ηνπο νδεγεί ζε θαηάζιηςε Ανηίλητη Καηανόηζη ζςναιζθημάηυν χκθσλα κε παξαηεξήζεηο ησλ Garner θαη Estep (2001), παηδηά πνπ δηέζεηαλ θαιχηεξε θαηαλφεζε ζπλαηζζεκάησλ εθδήισλαλ πην ζπρλά πξνθνηλσληθή ζπκπεξηθνξά, ελψ ζχκσλαλ ιηγφηεξν ζε ζχγθξηζε κε ζπλνκειίθνπο ηνπο θαη ζε παηρλίδηα ξφισλ κε θίινπο δηαπιεθηίδνληαλ ιηγφηεξν θαη παξνπζηάδνληαλ πην ζπλεξγάζηκα. ε έξεπλα, επίζεο, ησλ Cassidy et al. (1992) ζε δείγκα πξνζρνιηθήο θαη πξψηεο ζρνιηθήο ειηθίαο βξέζεθε φηη ηα παηδηά πνπ δηέζεηαλ πςειή αληίιεςε θαη θαηαλφεζε ζπλαηζζεκάησλ έηεηλαλ λα είλαη πεξηζζφηεξν απνδεθηά απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο. ε παξφκνηα έξεπλα ησλ Custrini θαη Feldman (1989) πξνέθπςε φηη ζηα θνξίηζηα ειηθίαο 9-12 εηψλ, αιιά φρη θαη ζηα αγφξηα, ε ηθαλφηεηα λα 54

56 αληηιακβάλνληαη ηηο εθθξάζεηο ησλ άιισλ ζπζρεηηδφηαλ κε ην βαζκφ θνηλσληθήο επάξθεηαο (Ciarrochi et al., 2001) Δνζςναίζθηζη Ζ ελζπλαίζζεζε έρεη νξηζηεί σο ε ζπλαηζζεκαηηθή ηδηφηεηα, ε νπνία δηεπθνιχλεη ηε βίσζε ησλ ζπλαηζζεκάησλ ελφο άιινπ αηφκνπ (Mehrabian & Epstein, 1972, αλαθέξεηαη ζηνπο Jolliffe & Farrington, 2006), ή σο ε γλσζηηθή ηθαλφηεηα, ε νπνία δηεπθνιχλεη ηελ θαηαλφεζε ησλ ζπλαηζζεκάησλ ελφο άιινπ πξνζψπνπ (Hogan,1969, αλαθέξεηαη ζηνπο Jolliffe & Farrington, 2006) ή θαη ηα δχν ηαπηφρξνλα. Αλεμαξηήησο νξηζκνχ πάλησο, ε παξνπζία ελζπλαίζζεζεο ζπζρεηίδεηαη κε εθδήισζε θνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο θαη αλαζηνιή αληηθνηλσληθήο. Αληίζεηα, άηνκα κε ρακειφ επίπεδν ή έιιεηςε ελζπλαίζζεζεο δελ είλαη ζε ζέζε λα ζπλδέζνπλ ηελ αληηθνηλσληθή ηνπο ζπκπεξηθνξά κε ηηο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο ησλ άιισλ. Δπίζεο, δελ είλαη ηπραία ε πξφηαζε ηνπ Olweus (1991, αλαθέξεηαη ζηνπο Jolliffe & Farrington, 2006) φηη ε ρακειή ελζπλαίζζεζε θαη ν εθθνβηζκφο ζπλδένληαη κε ηξφπν αηηηψδε. Ζ πξνηεηλφκελε ζρέζε αλάκεζα ζηε ρακειή ελζπλαίζζεζε θαη ηνλ εθθνβηζκφ βαζίδεηαη ζην ζεσξεηηθφ ππφβαζξν ηεο ζρέζεο κεηαμχ ρακειήο ελζπλαίζζεζεο θαη αληηθνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο. χκθσλα κε ην ζεσξεηηθφ πιαίζην απηφ, ηα παηδηά πνπ εθθνβίδνπλ δηαθξίλνληαη απφ κηθξφηεξν βαζκφ ελζπλαίζζεζεο απφ φηη νη άιινη ζπλνκήιηθνί ηνπο. Αληίζεηα, άηνκα πνπ αληηιακβάλνληαη θαη κνηξάδνληαη ηελ αξλεηηθή ζπλαηζζεκαηηθή αληίδξαζε ελφο άιινπ αηφκνπ, ε νπνία νθείιεηαη ζην δηθφ ηνπο εθθνβηζκφ, κπνξεί λα ζηακαηήζνπλ απηή ηε ζπκπεξηθνξά ή ηνλ εθθνβηζκφ ζην κέιινλ (Feshbach, 1975, αλαθέξεηαη ζηνπο Jolliffe & Farrington, 2006). Πνιινί είλαη νη εξεπλεηέο πνπ ππνζηεξίδνπλ ηελ άπνςε απηή. Ο Olweus (1991) γηα παξάδεηγκα αλέθεξε φηη νη ζχηεο δηαθξίλνληαη απφ κηθξή ελζπλαίζζεζε απέλαληη ζηα ζχκαηά ηνπο. Οη Smith & Thomson (1991, αλαθέξεηαη ζηνπο Jolliffe & Farrington, 2006) αθφκε ππνζηεξίδνπλ φηη ηα παηδηά πνπ εθθνβίδνπλ άιια παηδηά πηζαλφλ λα δηαζέηνπλ κηθξή ελζπλαίζζεζε ησλ ζπλαηζζεκάησλ ησλ άιισλ, φπσο είλαη ηα πηζαλά ζχκαηά ηνπο. χκθσλα κε ηνπο Hoghes & Wegner (1997, αλαθέξεηαη ζηνπο Deutenhahn et al., 2003) ε ελζπλαίζζεζε δηαθξίλεηαη ζε δχν άιια είδε, ζηελ απηφκαηε(ε νπνία 55

57 είλαη άκεζε, απζφξκεηε θαη κε ζθφπηκε) θαη ζηελ ειεγρφκελε (ε νπνία παξάγεηαη ζθφπηκα θαη ζπλεηδεηά). Οη Deutenhahn et al. (2003) θάλνληαο ρξήζε απηή ηεο δηάθξηζεο ζην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ, ππνζέηνπλ φηη νη ζχηεο παξνπζηάδνπλ θαη ηα δχν είδε, αιιά ρξεζηκνπνηνχλ δηεξγαζίεο ηεο ειεγρφκελεο ελζπλαίζζεζεο πξνθεηκέλνπ λα πεηχρνπλ ηελ έιιεηςε ή ηελ αδξάλεηα ηεο απηφκαηεο ελζπλαίζζεζεο. Οη ζχηεο δειαδή είλαη ζε ζέζε λα αλαγλσξίδνπλ θαη λα θαηαλννχλ ηνλ πφλν ηνπ ζχκαηνο, κέζσ φκσο ζηνρεπκέλσλ γλσζηηθψλ δηεξγαζηψλ ηεο ειεγρφκελεο ελζπλαίζζεζεο νδεγνχληαη ζηελ έιιεηςε ελζπλαίζζεζεο. Αθφκε, ζχκθσλα κε ηνπο Dautenhahn & Woods (2003), νη ζχηεο είλαη πηζαλφλ λα εθθξάδνπλ ελζπλαίζζεζε ζε ζπγθεθξηκέλα πιαίζηα, π.ρ. εθηφο ζρνιείνπ. Αλ ε ππφζεζε ησλ εξεπλεηψλ απηψλ επηβεβαησζεί, ζεκαίλεη φηη νη ζχηεο είλαη παηδηά πνπ ειέγρνπλ απζηεξά ηηο δεμηφηεηεο ελζπλαίζζεζεο. Οη εκπεηξηθέο φκσο έξεπλεο πνπ ππνζηεξίδνπλ ηε ζρέζε ρακεινχ επηπέδνπ ελζπλαίζζεζεο θαη εθθνβηζκνχ είλαη ιίγεο. Δηδηθφηεξα, ν Endersen & Olweus (2001) ζε έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνίεζαλ βξήθαλ ζεκαληηθά αξλεηηθή ζπζρέηηζε αλάκεζα ζηελ εθθνβηζηηθή ζπκπεξηθνξά θαη ηελ ελζπλαίζζεζε. ε άιιε έξεπλα (Warden & Mackinon, 2003, αλαθέξεηαη ζηνπο Jolliffe & Farrington, 2006) δηαπηζηψζεθε φηη ηα παηδηά πνπ παξνπζίαδαλ θνηλσληθή ζπκπεξηθνξά είραλ πςειφηεξεο επηδφζεηο ζπγθξηηηθά κε ηνπο ζχηεο ζηε ζπλαηζζεκαηηθή ελζπλαίζζεζε. ε αξλεηηθή ζρέζε αλάκεζα ζηνλ εθθνβηζκφ θαη ηελ ελζπλαίζζεζε θαηέιεμε θαη ε έξεπλα ηεο Gini (2006) πνπ είρε σο δείγκα λεαξνχο Ηηαινχο. Σέινο, ζηελ έξεπλα ησλ Jolliffe θαη Farrington (2006) βξέζεθε φηη ηα αγφξηα πνπ εθθφβηδαλ άιια παηδηά ζπζηεκαηηθά ή ρξεζηκνπνηνχζαλ ζσκαηηθή βία, δηαθξίλνληαλ απφ έιιεηςε ελζπλαίζζεζεο. Αιιά θαη ηα θνξίηζηα-ζχηεο δηέζεηαλ ρακειή ελζπλαίζζεζε αλεμαξηήησο ηνπ είδνπο εθθνβηζκνχ πνπ ρξεζηκνπνηνχζαλ π.ρ. ζσκαηηθφ ή έκκεζν. Δίλαη αθφκε ζεκαληηθφ λα εηπσζεί φηη νη ζπζηεκαηηθνί ζχηεο παξνπζίαδαλ ειιείκκαηα ζηε ζπλαηζζεκαηηθή θαη φρη ηφζν ζηε γλσζηηθή ελζπλαίζζεζε. Δπηπξφζζεηε εκπεηξηθή ππνζηήξημε ηεο ζρέζεο αλάκεζα ζηε ρακειή ελζπλαίζζεζε θαη ζηνλ εθθνβηζκφ πξνέξρεηαη απφ ηε κειέηε ηεο ζρέζεο ελζπλαίζζεζεο θαη δηάθνξσλ κνξθψλ αληηθνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο. πγθεθξηκέλα, ζε έξεπλα ησλ Schonert- Reichl (1993, αλαθέξεηαη ζηνπο Jolliffe & Farrington, 2006) έρεη βξεζεί φηη νη καζεηέο πνπ παξνπζηάδνπλ δηαηαξαγκέλε ζπκπεξηθνξά εκθαλίδνπλ κηθξφηεξε επίδνζε ζηε ζπλαηζζεκαηηθή ελζπλαίζζεζε απφ φηη νη άιινη καζεηέο. Σν ίδην ζρεδφλ πφξηζκα πξνέθπςε θαη απφ ηελ έξεπλα ησλ Cohen & Strayer (1996, 56

58 αλαθέξεηαη ζηνπο Jolliffe & Farrington, 2006) πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζε παηδηά κε πξνβιήκαηα δηαγσγήο κε ηε δηαθνξά φηη δηαθξίλνληαλ θαη απφ έιιεηςε γλσζηηθήο ελζπλαίζζεζεο. ε κία κεηά-αλάιπζε έξεπλαο αθφκε ησλ Jolliffe θαη Farrington (2004) βξέζεθε αξλεηηθή ζπζρέηηζε κεηαμχ ελζπλαίζζεζεο θαη πξνζβιεηηθήο ζπκπεξηθνξάο, ε νπνία ήηαλ πην ηζρπξή αλαθνξηθά κε ηε γλσζηηθή ελζπλαίζζεζε απφ φηη κε ηε ζπλαηζζεκαηηθή. Σν πην ελδηαθέξνλ εχξεκα απηήο ηεο κειέηεο ήηαλ ην γεγνλφο φηη ε ζρέζε ρακειήο ελζπλαίζζεζεο θαη πξνζβιεηηθήο ζπκπεξηθνξάο κεησλφηαλ, φηαλ ειεγρφηαλ κεηαβιεηέο, φπσο ε λνεκνζχλε, θαη έπαπε λα ηζρχεη, φηαλ ειεγρφηαλ ην θνηλσληθφ-νηθνλνκηθφ επίπεδν. Σν πφξηζκα απηφ ινηπφλ ππνλνεί φηη ε ζρέζε ελζπλαίζζεζεο θαη πξνζβιεηηθήο ζπκπεξηθνξάο δελ είλαη άκεζε θαη αηηηψδεο, αιιά κάιινλ νθείιεηαη ζε άιινπο παξάγνληεο. Οη Sutton et al. (1999) απφ ηελ άιιε αμηνινγψληαο ηελ ελζπλαίζζεζε ησλ ζπηψλ δηαπίζησζαλ ζεηηθή ζπζρέηηζε αλάκεζα ζηε γλσζηηθή ελζπλαίζζεζε θαη ηνλ εθθνβηζκφ. Δίλαη πνιχ πηζαλφλ δειαδή νη ζχηεο λα δηαζέηνπλ επαξθή γλσζηηθή ελζπλαίζζεζε, αιιά αλεπαξθή ζπλαηζζεκαηηθή. Ζ πςειή γλσζηηθή ελζπλαίζζεζε κπνξεί λα ηνπο δηεπθνιχλεη ζην λα εθθνβίζνπλ ηνπο άιινπο, θαζψο θαηαλνψληαο ηα ζπλαηζζήκαηα ησλ άιισλ, επηλννχλ πην απνηειεζκαηηθνχο ηξφπνπο εθθνβηζκνχ, ελψ ε έιιεηςε ζπλαηζζεκαηηθήο ηνπο απαιιάζζεη απφ αηζζήκαηα ληξνπήο θαη ελνρψλ Αςηοεκηίμηζη Αλαθνξηθά κε ηε ζρέζε απηνεθηίκεζεο θαη ζπκαηνπνίεζεο, ηα ζχκαηα βξέζεθε λα εκθαλίδνπλ ρακειή θνηλσληθή θαη ζσκαηηθή απηνεηθφλα (Salmivalli, 1998, αλαθέξεηαη ζηνπο Kaukiainen et al., 2002). ε άιιε έξεπλα, ηα παηδηά ζχκαηα ζεσξνχζαλ ηνπο εαπηνχο ηνπο θαηαζιηπηηθνχο, κε ειθπζηηθνχο θαη φρη ηδηαίηεξα έμππλνπο (Bjorkqvist et al., 1982). Οη Kaukiainen et al. (2002) θαηαιήγνληαο ζε παξφκνην πφξηζκα, αλαθέξνπλ φηη ε ρακειή απηνεηθφλα ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ πεξηνξηζκέλε θνηλσληθή γλψζε θαίλεηαη λα ζπλζέηνπλ έλα ηππηθφ πξνθίι παηδηψλ πνπ ζπκαηνπνηνχληαη. Ζ βηβιηνγξαθία φκσο παξνπζηάδεηαη αληηθαηηθή φζνλ αθνξά ζηα παηδηά πνπ εθθνβίδνπλ. Ο Olweus (1993, αλαθέξεηαη ζηνπο O Moore & Kikham, 2001), γηα παξάδεηγκα, αλαθέξεη φηη ηα παηδηά-ζχηεο δελ ππνθέξνπλ απφ ρακειή απηνεθηίκεζε. Αθφκε, ζε έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνίεζαλ νη Kaukiainen et al. (2002) ζε δείγκα 57

59 καζεηψλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο πξνέθπςε πσο νη ζχηεο δηέζεηαλ πςειή εθηίκεζε ηνπ εαπηνχ ηνπο. Σελ ίδηα πξφηαζε ππνζηεξίδνπλ θαη νη Rigby θαη Slee (1992) θαη νη Slee θαη Rigby (1993) αλαθέξνληαο φηη ν εθθνβηζκφο δε ζπζρεηίδεηαη κε ρακειή απηφεθηίκεζε, αιιά κάιινλ νδεγεί ζε αλχςσζε ηνπ εζηθνχ (O Moore & Kikham, 2001). Πνιχ πηζαλφλ ε θπξηαξρία θαη ν εθθνβηζκφο ζηνπο άιινπο λα είλαη έλαο ηξφπνο λα δηαηεξήζεη θαλείο ηελ πςειή εθηίκεζή ηνπ ζε κηα νκάδα ζπλνκειίθσλ. Ζ πςειή δειαδή απηνεθηίκεζε ησλ παηδηψλ πνπ εθθνβίδνπλ κπνξεί λα είλαη απφξξνηα ηνπ εθθνβηζκνχ (Kaukiainen et al., 2002). Σα παηδηά πνπ εθθνβίδνπλ ζχκθσλα κε άιινπο εξεπλεηέο δηαζέηνπλ κία λαξθηζζηζηηθή αληίιεςε ηνπ εαπηνχ ηνπο, ραξαθηεξίδνληαη απφ ηάζεηο απηνεπηβξάβεπζεο, ππεξνςία θαη εμνπζηαζηηθφηεηα (Camodeca et al., 2005). Σέινο, νη Schippell θαη Vasey (2001, αλαθέξεηαη ζηνπο Camodeca et al., 2005) αλέθεξαλ φηη ηα πςειά επίπεδα απηντθαλνπνίεζεο απνηεινχλ ίδηνλ ηεο πξνιεπηηθήο επηζεηηθφηεηαο, ηελ νπνία εκθαλίδνπλ κφλν νη ζχηεο. Πάλησο, ζε πξφζθαηε έξεπλα ησλ Rigby θαη Cox (1996, ζηνπο O Moore & Kikham, 2001) αλαθνξηθά κε ηα θνξίηζηα βξέζεθε φηη ππάξρεη ζπζρέηηζε κεηαμχ ρακεινχ επηπέδνπ απηνεθηίκεζεο θαη εθθνβηζηηθήο ζπκπεξηθνξάο. Καη νη Ο Moore & Hillery (1991) δηαπίζησζαλ φηη νη ζχηεο θαη ηα ζχκαηα παξνπζηάδνπλ νκνηφηεηεο ζηε ρακειή απηνεθηίκεζε. Δπηπξφζζεηα, ν Byrne ζε έξεπλα ηνπ ην 1994 αλέθεξε ρακειφ επίπεδν απηνεθηίκεζεο ζε παηδηά ηεο πξσηνβάζκηαο θαη δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο πνπ άιινηε εθθφβηδαλ θαη άιινηε ζπκαηνπνηνχληαλ. ε άιιεο πάιη έξεπλεο δε βξέζεθε νχηε μεθάζαξα αξλεηηθή νχηε ζεηηθή ζπζρέηηζε αλάκεζα ζηνλ εθθνβηζκφ θαη ηελ απηνεθηίκεζε. Μία ηέηνηα έξεπλα απνηειεί ε κειέηε ησλ Rigby θαη Slee (1992, αλαθέξεηαη ζηνπο O Moore & Kikham, 2001), ζηελ νπνία δε δηαπηζηψζεθε θάπνηνπ είδνπο ζπζρέηηζε αλάκεζα ζηελ απηνεθηίκεζε θαη ηελ ηάζε γηα εθθνβηζκφ. Αθφκε, ε Salmivalli (1998) είρε βξεη φηη παξφιν πνπ ηα παηδηά ζχηεο δηέζεηαλ ζεηηθή απηνεηθφλα αλαθνξηθά κε ηε ζσκαηηθή ηνπο ππεξνρή θαη δεκνηηθφηεηα, αηζζάλνληαλ κεηνλεθηηθά γηα ηνκείο, φπσο ε αθαδεκατθή επίδνζε, ε νηθνγέλεηα (Kaukiainen et al., 2002). χκθσλα κε ηνπο O Moore θαη Kirkham (2001) ε αληηθαηηθφηεηα απηή ησλ επξεκάησλ πνιχ πηζαλφλ λα νθείιεηαη ζε δηαθνξεηηθή κεζνδνινγία θαη θπξίσο ζε δηαθνξεηηθφ ηξφπν θαηεγνξηνπνίεζεο ησλ παηδηψλ πνπ εκπιέθνληαη ζε θαηλφκελα εθθνβηζκνχ. Έηζη, επεζήκαλαλ ζεκαληηθέο δηαθνξέο, φηαλ ηα παηδηά πνπ εθθφβηδαλ 58

60 θαηεγνξηνπνηνχληαλ ζε ζχηεο θαη ζε ζχηεο-ζχκαηα. Οη ακηγψο ζχηεο πιεζίαδαλ πην πνιχ ζην ηππηθφ πξφηππν ηνπ ζχηε πνπ πεξηγξάθεη ν Olweus. Αληίζεηα, νη ζχηεοζχκαηα βίσλαλ πην ζπρλά αηζζήκαηα αλεπάξθεηαο απφ φηη νη ακηγψο ζχηεο. Δπηπξφζζεηα, νη ζχηεο πνπ ζπκαηνπνηνχληαλ ζπζηεκαηηθά εθδήισλαλ κεγαιχηεξε αλεζπρία θαη ζιίςε απφ απηνχο πνπ εθθνβίδνληαλ πεξηζηαζηαθά. ε αλάινγα ζπκπεξάζκαηα θαηέιεμε θαη ε έξεπλα ησλ Mynard θαη Joseph (1997, αλαθέξεηαη ζηνπο O Moore & Kikham, 2001) ζχκθσλα κε ηελ νπνία νη ζχηεοζχκαηα ειηθίαο 8-11 ρξνλψλ δηαθξίλνληαλ απφ ρακειφηεξε απηνεθηίκεζε απφ φηη νη ζχηεο θαη ζεσξνχζαλ ηνπο εαπηνχο ηνπο σο ηνπο ιηγφηεξν θνηλσληθά απνδεθηνχο Ζθικά ζςναιζθήμαηα εκαληηθφ παξάγνληα ζηελ εθδήισζε επηζεηηθήο θαη αληηθνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο απφ ηε κεξηά ησλ ζπηψλ θαίλεηαη λα απνηειεί ε έιιεηςε αμηψλ θαη εζηθψλ ζπλαηζζεκάησλ, φπσο ε ληξνπή θαη νη ελνρέο. χκθσλα κε ηνλ Hoffman (1976, αλαθέξεηαη ζηε Gini, 2006), ηα ζπλαηζζήκαηα απηά είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθά ιφγσ ηεο πςειήο ηνπο ζπζρέηηζεο κε ηελ ελζπλαίζζεζε θαη ηε ζπλείδεζε. ε άιιεο έξεπλεο (Arsenio, 1988 Nucci, 2001 αλαθέξεηαη ζηε Gini, 2006) πξνηείλεηαη φηη ε εζηθή αλάπηπμε δηαδξακαηίδεη ζπνπδαίν ξφιν ζηε ξχζκηζε ηεο ζπκπεξηθνξάο θαη φηη ην αίζζεκα ησλ ελνρψλ ζπλδέεηαη κε εθδήισζε ζπαληφηεξεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο. Ζ Gini (2006) αθφκε αλαθέξεη φηη αηζζήκαηα, φπσο ε ελνρή θαη ε ληξνπή, ζπκβάιινπλ ζηελ αλαγλψξηζε ηνπ ζθάικαηνο θαη ζηελ αλάιεςε επζχλεο. Άιιε έξεπλα θαηέιεμε ζην ζπκπέξαζκα φηη άηνκα πνπ παξνπζίαδαλ πςειά επίπεδα ελνρήο ήηαλ πην πηζαλφλ λα επηρεηξήζνπλ λα επαλνξζψζνπλ (Tagney, 1998, αλαθέξεηαη ζηνπο Menesini et al., 2003). Ο Caprara απφ ηελ άιιε (1995, αλαθέξεηαη ζηε Gini, 2006) επηβεβαίσζε ηνλ ηζρπξφ δεζκφ κεηαμχ ηεο εζηθή απαιιαγήο θαη ηεο ζσκαηηθήο ή ιεθηηθήο επηζεηηθφηεηαο, φπσο θαη ν Bandura (2001, αλαθέξεηαη ζηε Gini, 2006), ν νπνίνο ζε έξεπλά ηνπ δηαπίζησζε ζεηηθή ζπζρέηηζε αλάκεζα ζηελ έιιεηςε εζηθψλ αλαζηνιψλ θαη επηζεηηθήο δξάζεο, θαη αξλεηηθή κεηαμχ εζηθήο απαιιαγήο θαη θνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο. Παξνκνίσο, θαη ζε κειέηεο εζηηαζκέλεο ζην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ, φπσο απηή ησλ Bacchini et al. (1998), Menesini et al. (1997) θαη Gini (2006) έρεη βξεζεί φηη 59

61 ηα αγφξηα ζχηεο ρξεζηκνπνηνχλ κεραληζκνχο εζηθήο απαιιαγήο ζε κεγαιχηεξν βαζκφ απφ φηη νη άιινη ζπλνκήιηθνί ηνπο. Σα ίδηα πνξίζκαηα πξνέθπςαλ θαη ζε δηεζλή έξεπλα, πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζε Ηηαιία θαη ζε Ηζπαλία απφ ηνπο Menesini et al., (2003) θαη ζηελ νπνία έγηλε ρξήζε ηεο δνθηκαζίαο αλίρλεπζεο ηνπ εθθνβηζκνχ (Scan Bullying test) γηα ηελ αμηνιφγεζε ηεο εζηθήο ινγηθήο ησλ εκπιεθνκέλσλ ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα. πγθεθξηκέλα, βξέζεθε φηη νη ζχηεο δηαθξίλνληαη απφ πςειφηεξα επίπεδα εζηθήο απαιιαγήο ζπγθξηηηθά κε ηα ζχκαηα θαη ηα άιια παηδηά, θαζψο επίζεο θαη απφ ηελ παξνπζία κίαο εγσθεληξηθήο ινγηθήο, πξνθεηκέλνπ λα αηηηνινγήζνπλ ηελ αξλεηηθή θαη επηβιαβή ζπκπεξηθνξά ηνπο. Αθφκε, ηα παηδηά πνπ εθθνβίδνπλ ζπλήζσο δηαθξίλνληαη απφ απάζεηα θαη αδηαθνξία απέλαληη ζηνλ πφλν ησλ ζπκάησλ ηνπο ή απφ πεξεθάληα γηα επίηεπμε πξνζσπηθψλ ηνπο ζηφρσλ, ρσξίο λα αλαινγίδνληαη ηηο επηπηψζεηο ησλ πξάμεσλ ηνπο γηα ηα ζχκαηα (Olweus, 1993). 3.7 ςναιζθημαηική Νοημοζύνη- Δπεξεπγαζία Κοινυνικών Πληποθοπιών- Δκθοβιζμόρ/Θςμαηοποίηζη Οη ζπλαηζζεκαηηθέο δηεξγαζίεο ζεσξεηηθά απνηεινχλ έλα αλαπφζπαζην θνκκάηη ηεο επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ. Παξφιν φκσο πνπ ηα ζπλαηζζήκαηα εκκέζσο επεξεάδνπλ ηελ φιε δηαδηθαζία, δελ αλαθέξεηαη πνπζελά μεθάζαξα απφ ηνπο Crick θαη Dodge (1994) ν ξφινο πνπ δηαδξακαηίδνπλ ζην κνληέιν (Lemerise & Arsenio, 2000). Πνιινί επηζηήκνλεο επηζεκαίλνληαο ηνλ έκκεζν απηφ ξφιν ησλ ζπλαηζζεκάησλ ζηελ επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ, πξφηεηλαλ ηελ ελζσκάησζή ηνπο. Μέρξη πξφζθαηα ε επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ θαη νη ζπλαηζζεκαηηθέο δηεξγαζίεο κειεηήζεθαλ ρσξηζηά. Έηζη, πνιιέο έξεπλεο πνπ αθνξνχζαλ ηε ζπζρέηηζε ζπλαηζζεκάησλ κε ηελ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά κπνξεί λα είλαη ζρεηηθέο κε ην κνληέιν επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ. Αλαθνξηθά κε ηελ θσδηθνπνίεζε θαη εξκελεία (1 ν θαη 2 ν βήκα ηνπ κνληέινπ) ηφζν ησλ ηδίσλ ζπλαηζζεκάησλ φζν θαη ησλ άιισλ, κειέηεο έδεημαλ φηη ηα επηζεηηθά παηδηά εκθαλίδνπλ πξνβιήκαηα εξκελείαο ησλ ζπλαηζζεκαηηθψλ εθθξάζεσλ ησλ άιισλ, φπσο γηα παξάδεηγκα κπνξεί λα εθιάβνπλ σο ζπκφ κία ιππεκέλε έθθξαζε πξνζψπνπ. Αθφκε, ζε πξνθιεηηθέο θαηαζηάζεηο ηα επηζεηηθά παηδηά θαίλεηαη λα 60

62 απνδίδνπλ επηπρία θαη επραξίζηεζε ζε απηνχο πνπ ηνπο πξνθάιεζαλ είηε γηαηί ηνπο απνδίδνπλ ερζξηθέο πξνζέζεηο είηε γηαηί πηζηεχνπλ φηη νη άιινη ραξνπνηνχληαη κε ηε δπζηπρία ηνπο. ζνλ αθνξά ζηελ επίδξαζε ησλ ζπλαηζζεκάησλ ηνπο ζηελ απφδνζε πξνζέζεσλ (2 ν βήκα ηνπ κνληέινπ), αλαθέξεηαη φηη ε αξλεηηθή ζπλαηζζεκαηηθή θαηάζηαζε π.ρ. ζπκφο ή ιχπε, επηηείλεη ηελ ηάζε ησλ επηζεηηθψλ αγνξηψλ λα απνδίδνπλ ερζξφηεηα ζηηο πξνζέζεηο ησλ άιισλ, κε απνηέιεζκα λα ζπκπεξηθέξνληαη κε πην επηζεηηθφ ηξφπν απφ φηη αλ ήηαλ ζε νπδέηεξε ζπλαηζζεκαηηθή θαηάζηαζε (Crick & Dodge, 1985, αλαθέξεηαη ζηνπο Orobio de Castro et al., 2005). Ζ πξνεγνχκελε ππφζεζε επηβεβαηψζεθε απφ ηνπο Orobio de Castro et al. ( 2005). Οη παξαπάλσ πξνηάζεηο κπνξεί λα εθαξκνζηνχλ θαη ζηελ πεξίπησζε ζπηψλ θαη ζπκάησλ, πνπ ραξαθηεξίδνληαη απφ αληηδξαζηηθή επηζεηηθφηεηα θαη ζπλεπψο απφ ειιείκκαηα ζηελ θσδηθνπνίεζε, ζηελ εξκελεία θαη ζηηο απνδφζεηο. Ο ξφινο ησλ ζπλαηζζεκάησλ είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθφο ζηελ νξηνζέηεζε ζηφρσλ (3 ν βήκα ηνπ κνληέινπ, Crick & Dodge, 1994). Αξλεηηθά ζπλαηζζήκαηα, γηα παξάδεηγκα, βξέζεθε λα νδεγνχλ ζε επηινγή ζηφρσλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ αιιαγή δηάζεζεο (Forgas, 1995, αλαθέξεηαη ζηε Pakaslahti, 2000). Αθφκε, ηα ζπλαηζζήκαηα είλαη πηζαλφλ λα επεξεάδνπλ ηελ αλαδήηεζε ελαιιαθηηθψλ ηξφπσλ επίιπζεο πξνβιεκάησλ απφ ηε καθξφρξνλε κλήκε (Crick & Dodge, 1994). πγθεθξηκέλα, έρεη βξεζεί φηη ε αξλεηηθή ζπλαηζζεκαηηθή θαηάζηαζε είλαη πηζαλφλ λα πεξηνξίδεη ηε γλσζηηθή ηθαλφηεηα ελφο αηφκνπ ζέηνληαο φξηα ζηελ αλαδήηεζε ελαιιαθηηθψλ ηξφπσλ αληίδξαζεο (Forgas, 1995, αλαθέξεηαη ζηε Pakaslahti, 2000). Ζ ζπλαηζζεκαηηθή θαηάζηαζε θαίλεηαη φκσο λα δηαδξακαηίδεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ επηινγή ζηξαηεγηθήο επίιπζεο δηαπξνζσπηθψλ πξνβιεκάησλ, ηδηαίηεξα απφ ηα ζχκαηα (5 ν βήκα ηνπ κνληέινπ). πγθεθξηκέλα, ε αξλεηηθή ζπλαηζζεκαηηθή θαηάζηαζε βξέζεθε φηη νδεγεί ζπλήζσο ζε αληηθνηλσληθή ζπκπεξηθνξά απέλαληη ζηνπο ζπλνκειίθνπο (Eisenberg, 1993, αλαθέξεηαη ζηνπο Kochenderfer-Ladd, 2004). Απηφ, γηαηί ε ρξήζε θαηάιιειεο ζηξαηεγηθήο απέλαληη ζηελ επηζεηηθφηεηα απφ ηα παηδηά ζεσξείηαη φηη εμαξηάηαη απφ ηε ζπλαηζζεκαηηθή ηνπο θαηάζηαζε, αλ αηζζάλνληαη δειαδή αλαζηάησζε, ζπκφ, θφβν ή ακεραλία. Γηα παξάδεηγκα, παηδηάζχκαηα πνπ βξίζθνληαη ζε ακεραλία είλαη πην πηζαλφλ λα πξνζπνηεζνχλ φηη δε ζπλέβε ηίπνηα. Αληίζεηα, παηδηά πνπ είλαη αλαζηαησκέλα ή θνβηζκέλα ζεσξείηαη φηη είλαη πην πηζαλφλ λα δεηήζνπλ εμσηεξηθή βνήζεηα. Σέινο, παηδηά πνπ βηψλνπλ έληνλν ζπκφ είλαη αλακελφκελν λα επηδνθηκάδνπλ ηηο ζηξαηεγηθέο εθδίθεζεο θαη λα 61

63 επηηίζεληαη ζηνπο ζχηεο ηνπο (Kochenderfer-Ladd, 2004). Ζ ηειεπηαία ππφζεζε έρεη επηβεβαησζεί απφ ηηο έξεπλεο ησλ Kochenderfer & Ladd (1997), Perry et al. (1992, 1990) ζχκθσλα κε ηηο νπνίεο ν ζπκφο απμάλεη ηελ πηζαλφηεηα λα εθδηθεζνχλ ην ζχηε ηνπο ηα παηδηά πνπ ζπκαηνπνηνχληαη (αλαθέξεηαη ζηελ Kochenderfer-Ladd, 2004). Έξεπλεο φκσο ζηε ζπλαηζζεκαηηθή δηαρείξηζε έδεημαλ πσο αθφκε θαη ν πην έληνλνο ζπκφο δελ νδεγεί απαξαίηεηα ζε επηζεηηθφηεηα θαη απηφ, γηαηί πνιιά παηδηά καζαίλνπλ λα ξπζκίδνπλ ην ζπκφ θαη άιια αξλεηηθά ζπλαηζζήκαηα (Campos et al., 1989 αλαθέξεηαη ζηνπο Orobio de Castro et al., 2005). Ο Eisenberg et al. (1996, αλαθέξεηαη ζηνπο Orobio de Castro et al., 2005) αλέθεξαλ φηη ε ζρέζε κεηαμχ ζπλαηζζεκαηηθήο έληαζεο θαη επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο εμαξηάηαη απφ ηελ πνηφηεηα ηεο ζπλαηζζεκαηηθήο δηαρείξηζεο. ηελ πεξίπησζε ηνπ εθθνβηζκνχ, κηα απνηειεζκαηηθή αληίδξαζε απφ ηε κεξηά ηνπ ζχκαηνο απαηηεί έιεγρν ησλ ζπλαηζζεκάησλ ηνπ, αθξηβή εξκελεία ησλ ελεξγεηψλ ηνπ ζχηε, ηεξκαηηζκφ ηνπ εθθνβηζκνχ θαη απνζάξξπλζε ηνπ ζχηε απφ κειινληηθέο απφπεηξεο εθθνβηζκνχ (Dodge, 1989, αλαθέξεηαη ζηνπο Mahady Wilton, 2000). Δπνκέλσο, ε ηθαλφηεηα ζπλαηζζεκαηηθήο δηαρείξηζεο απνηειεί απαξαίηεηε πξνυπφζεζε γηα κία απνηειεζκαηηθή απάληεζε. Σα ζχκαηα πξέπεη λα ειέγμνπλ ηα ζπλαηζζήκαηά ηνπο θαη λα εθηηκήζνπλ ζσζηά ηηο πξνζέζεηο ηνπ ζχηε πξνθεηκέλνπ λα πηνζεηήζνπλ κηα απνηειεζκαηηθή ζηξαηεγηθή. Οη Lazarus θαη Folkman (1984) ηνλίδνπλ ηδηαίηεξα ηε ζεκαζία ηεο δηαρείξηζεο αξλεηηθψλ ζπλαηζζεκάησλ ζηελ παξαγσγή απνηειεζκαηηθήο αληίδξαζεο. ην πιαίζην απηφ, νη ζηξαηεγηθέο επίιπζεο πξνβιεκάησλ πνπ πηνζεηνχληαη απφ ηα ζχκαηα κπνξεί λα ζεσξεζνχλ απνηέιεζκα ησλ δηαδηθαζηψλ ζπλαηζζεκαηηθήο δηαρείξηζεο. Έηζη, ε θιηκάθσζε ελφο εθθνβηζηηθνχ επεηζνδίνπ κπνξεί λα απνδνζεί ζηελ έιιεηςε δεμηνηήησλ δηαρείξηζεο ζπλαηζζεκάησλ. Δθαξκφδνληαο, απφ ηελ άιιε, ηελ έιιεηςε ή ηε ρακειή ελζπλαίζζεζε πνπ παξνπζηάδνπλ νη ζχηεο, ζην κνληέιν επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ, ζα κπνξνχζε λα εηπσζεί φηη απηή επεξεάδεη φια ηα βήκαηα ηνπ κνληέινπ (Camodeca, 2003) θαη θπξίσο ηελ επηινγή ζπκπεξηθνξάο. Έηζη, ηα παηδηά-ζχηεο πνπ παξνπζηάδνπλ δπζθνιίεο είηε ζην λα αληηιεθζνχλ ηελ αξλεηηθή ζπλαηζζεκαηηθή επίδξαζε ησλ πξάμεσλ ηνπο ζηνπο άιινπο είηε ζην λα κνηξαζηνχλ ηα αξλεηηθά απηά ζπλαηζζήκαηα νδεγνχληαη κε κεγαιχηεξε επθνιία ζηελ αμηνιφγεζε θαη επηινγή επηζεηηθψλ ζπκπεξηθνξψλ πξνθεηκέλνπ λα επηηχρνπλ ηνπο ζηφρνπο ηνπο. 62

64 Πψο φκσο επεξεάδεη ε έιιεηςε αμίσλ θαη εζηθψλ ζπλαηζζεκάησλ ηελ επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ ζηνπο ζχηεο; πσο ήδε έρεη αλαθεξζεί, ε πξνιεπηηθή επηζεηηθφηεηα πνπ εθδειψλνπλ νη ζχηεο, ζρεηίδεηαη κε ειιείκκαηα ζηα ηειεπηαία κφλν βήκαηα ηνπ κνληέινπ, κε δπζθνιίεο δειαδή ζηελ επηινγή θνηλσληθψλ ζηφρσλ θαη ζηε θαηαλφεζε ησλ αξλεηηθψλ ζπλεπεηψλ ηεο επηζεηηθφηεηαο ζηα άιια παηδηά. Οη ζχηεο, φκσο παξφιν πνπ δηαζέηνπλ ηελ ηθαλφηεηα λα απνθσδηθνπνηνχλ κε αθξίβεηα ηηο πξνζέζεηο ησλ άιισλ, δε ηε ρξεζηκνπνηνχλ γηα θνηλσληθή ζπκπεξηθνξά, αιιά γηα λα πεηχρνπλ ηνπο ζηφρνπο ηνπο ζε βάξνο ησλ άιισλ. ε επίπεδν αμηψλ θαη ζηφρσλ, επνκέλσο, θαίλεηαη λα ηνπνζεηνχλ ζε πξνηεξαηφηεηα ηηο δηθέο ηνπο αλάγθεο ζε ζχγθξηζε κε απηέο ησλ άιισλ παηδηψλ. Δμάιινπ, φπσο ππνζηεξίδνπλ νη Arsenio θαη Fleiss (1996, αλαθέξεηαη ζηνπο Menesini et al., 2003) νη ζχηεο δελ παξνπζηάδνπλ κφλν ειιείκκαηα γλσζηηθήο ηθαλφηεηαο ζε έλα ή πεξηζζφηεξα βήκαηα, αιιά θαη έιιεηςε αίζζεζεο φηη ην λα εθθνβίδνπλ άιινπο γηα πξνζσπηθφ ζπκθέξνλ είλαη εζηθά απαξάδεθην. Σέινο, νη ζπλέπεηεο ηεο ζπκπεξηθνξάο, ηελ νπνία ηειηθά πηνζεηεί έλα άηνκν, πξνθαινχλ πηζαλφλ αηζζήκαηα ηα νπνία κε ηε ζεηξά ηνπο επεξεάδνπλ ηνλ επφκελν θχθιν επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ (D Zurilla & Goldfried, 1971, αλαθέξεηαη ζηε Pakaslahti, 2000). Απφ ηα παξαπάλσ, ινηπφλ γίλεηαη θαηαλνεηφ φηη ηα ζπλαηζζήκαηα θαη νη ζπλαηζζεκαηηθέο δεμηφηεηεο ζπζρεηίδνληαη ζεκαληηθά κε ηε γλσζηηθή επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ. Χζηφζν, ιίγεο είλαη νη κειέηεο πνπ έρνπλ δηεξεπλήζεη ην ξφιν ησλ ζπλαηζζεκάησλ ζηελ εμήγεζε ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο απφ ηελ νπηηθή απηή, ηεο επεμεξγαζίαο δειαδή θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ. 63

65 ΔΡΔΤΝΖΣΗΚΟ ΜΔΡΟ ΚΔΦΑΛΑΗΟ 4 ΜΔΘΟΓΟΛΟΓΗΑ 4.1 Ζ ζποςδαιόηηηα ηηρ έπεςναρ Ο ζρνιηθφο εθθνβηζκφο απαζρνιεί ηδηαίηεξα ηελ παγθφζκηα θνηλφηεηα, θαζψο ηα ηειεπηαία ρξφληα θαίλεηαη λα πιεζαίλνπλ ηα πεξηζηαηηθά ρξήζεο βίαο ζην ζρνιείν (Φάιηε & Κσλζηαληίλνπ, 2007). χκθσλα κε δηεζλή δεδνκέλα ην έλα ηξίην ησλ καζεηψλ εκπιέθεηαη ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο, ελψ επξήκαηα απφ αλάινγεο έξεπλεο ζηνλ Διιαδηθφ ρψξν επηβεβαηψλνπλ φηη ν ζρνιηθφο εθθνβηζκφο απνηειεί ραξαθηεξηζηηθφ θαη ηεο ειιεληθήο πξαγκαηηθφηεηαο (Sapouna, 2008 Pateraki & Houmoudaki, 2001 Andreou, 2001). Οη αξλεηηθέο επηπηψζεηο ηνπ εθθνβηζκνχ επεξεάδνπλ θαηαιπηηθά ηελ πνηφηεηα δσήο θαη ησλ ζπκάησλ θαη ησλ ζπηψλ. Αξθεηέο έξεπλεο έρνπλ ζπζρεηίζεη ηνλ εθθνβηζκφ θαη ηε ζπκαηνπνίεζε κε απφξξηςε απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο, ζρνιηθφ άγρνο (Karatzias et al., 2002, αλαθέξεηαη ζηνπο Kokkinos & Panayiotou, 2007) θαη πςειά πνζνζηά ζρνιηθήο δηαξξνήο (Kochenderfer & Ladd, 1997). Ζ ζπκαηνπνίεζε εηδηθφηεξα ζπζρεηίδεηαη κε θνηλσληθή δπζπξνζαξκνγή, κε αίζζεκα κνλαμηάο θαη ζε εμαίξεηεο πεξηπηψζεηο, κπνξεί λα νδεγήζεη ζε θαηάζιηςε θαη ζε απφπεηξα απηνθηνλίαο (Due et al., 2005). ζνλ αθνξά ζηνπο ζχηεο, ε εκπινθή ηνπο ζε επεηζφδηα εθθνβηζκνχ ζπρλά απνηειεί πξφδξνκν παξαβαηηθψλ ή εγθιεκαηηθψλ ζπκπεξηθνξψλ ζηελ πνξεία ηεο δσήο ηνπο (Rigby, 1996). Καη νη άιινη φκσο καζεηέο δε κέλνπλ αλεπεξέαζηνη απφ ηέηνηα πεξηζηαηηθά, είηε γηαηί εζσηεξηθεχνπλ ηα ζπλαηζζήκαηα ησλ ζπκάησλ θαη ληψζνπλ αλππεξάζπηζηνη είηε γηαηί θνβνχληαη φηη ζα απνηειέζνπλ ηνπο επφκελνπο ζηφρνπο. Ο εθθνβηζκφο ινηπφλ δεκηνπξγεί έλα θιίκα αλαζθάιεηαο ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ κε επηπηψζεηο ζηε κάζεζε θαη αθαδεκατθή επίδνζε θαη ησλ κε άκεζα εκπιεθνκέλσλ καζεηψλ. Γεδνκέλεο ηεο ζνβαξφηεηαο ησλ πηζαλψλ επηπηψζεσλ ηνπ εθθνβηζκνχ, είλαη αλάγθε λα βξεζνχλ φζν ην δπλαηφλ πεξηζζφηεξνη ζπζρεηηζκνί θαη παξάγνληεο πξφβιεςεο ηνπ θαηλνκέλνπ. Σν κνληέιν Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ ησλ Crick θαη Dodge (1994) πηζαλφλ κπνξεί λα ζπκβάιιεη πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε, θαζψο ζπρλά απνηειεί πιαίζην αλαθνξάο ζηε κειέηε θαη θαηαλφεζε ηεο παηδηθήο επηζεηηθφηεηαο. χκθσλα κε απηφ, ε επηζεηηθφηεηα ζπζρεηίδεηαη ζεηηθά κε 64

66 ειιείκκαηα ζε βήκαηα θιεηδηά ηεο επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ. Γηα παξάδεηγκα, ηα επηζεηηθά παηδηά είλαη πην πηζαλφλ απφ φηη νη κε επηζεηηθνί ζπλνκήιηθνη λα απνδψζνπλ ερζξηθή δηάζεζε ζε ακθηιεγφκελεο θαηαζηάζεηο, λα παξάγνπλ επηζεηηθνχο ηξφπνπο αληίδξαζεο θαη λα απνηηκήζνπλ ζεηηθά ηα απνηειέζκαηα κηαο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο (Crick & Dodge, 1996 Dodge, 1980 Slaby & Guerra, 1988). Αλαπφζπαζην θνκκάηη ηεο επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ ζεσξείηαη φηη απνηεινχλ ηα ζπλαηζζήκαηα θαη νη ζπλαηζζεκαηηθέο δεμηφηεηεο, φπσο ε δηαρείξηζε ζπλαηζζεκάησλ (Frijda, 1993, αλαθέξεηαη ζηνλ Orobio de Castro, 2004 Lemerise & Arsenio, 2000). Οη Lemerise θαη Arsenio (2000) επηρείξεζαλ λα ελζσκαηψζνπλ ηα ζπλαηζζήκαηα ζε θάζε βήκα ηνπ κνληέινπ ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ ησλ Crick θαη Dodge (1994). Ζ έθθξαζε ζπλαηζζεκάησλ ησλ ζπλνκειίθσλ, ιφγνπ ράξε, φπσο επίζεο θαη ε ζπλαηζζεκαηηθή θαηάζηαζε ηνπ αηφκνπ, κπνξεί λα αζθήζνπλ επίδξαζε ζηελ θσδηθνπνίεζε θαη ζηελ εξκελεία ησλ θνηλσληθψλ εξεζηζκάησλ (1 ν θαη 2 ν βήκα ηνπ κνληέινπ). Ζ έληνλε ζπλαηζζεκαηηθή θφξηηζε, απφ ηελ άιιε, θαη ε δπζθνιία δηαρείξηζεο ησλ ζπλαηζζεκάησλ είλαη πηζαλφλ λα νδεγήζνπλ ζε επηινγή ζηφρσλ παξαίηεζεο ή επηζεηηθφηεηαο πξνθεηκέλνπ λα εθηνλσζεί ε έληαζε. Ζ παξαγσγή, ε επηινγή θαη ε ελεξγνπνίεζε αληίδξαζεο (4 ν, 5 ν θαη 6 ν βήκα ηνπ κνληέινπ) κπνξεί λα επεξεάδνληαη επίζεο απφ ηε ζπλαηζζεκαηηθή έληαζε θαη ηελ ηθαλφηεηα δηαρείξηζεο ζπλαηζζεκάησλ, αιιά θαη απφ ηελ ηθαλφηεηα αληίιεςεο θαη θαηαλφεζεο ησλ ζπλαηζζεκάησλ ησλ άιισλ, θαζψο θαη απφ ηελ ηθαλφηεηα ελζπλαίζζεζεο (Camodeca, 2003). Απφ ηα παξαπάλσ γίλεηαη αληηιεπηφ, φηη νη επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο, φπσο ε αληίιεςε, ε θαηαλφεζε θαη ε δηαρείξηζε ζπλαηζζεκάησλ είλαη πηζαλφλ λα επεξεάζνπλ ηελ επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ. Ζ πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε φκσο, θαζψο θαη νη επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο, βξέζεθε λα ζπζρεηίδνληαη θαη άκεζα κε ηνλ εθθνβηζκφ θαη ηε ζπκαηνπνίεζε. Πιήζνο εξεπλψλ αλέδεημαλ ηε ζεηηθή ζπζρέηηζε ρακειήο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο θαη παξεθθιίλνπζαο ζπκπεξηθνξάο (Brackett et al., 2004 Mavroveli et al., 2007). Δπίζεο, ζχκθσλα κε παξαηεξήζεηο ησλ Garner θαη Estep (2001), παηδηά πνπ δηέζεηαλ θαιχηεξε θαηαλφεζε ζπλαηζζεκάησλ εθδήισλαλ πην ζπρλά ζεηηθά θνηλσληθή ζπκπεξηθνξά. ηελ παξνχζα έξεπλα ζα δηεξεπλεζεί ε ζρέζε αλάκεζα ζηηο παξαπάλσ ηξεηο κεηαβιεηέο, δειαδή ησλ επηκέξνπο ηχπσλ ηνπ εθθνβηζκνχ/ ζπκαηνπνίεζεο, ησλ 65

67 ζηαδίσλ ηνπ κνληέινπ Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ ησλ Crick θαη Dodge (1994) θαη ησλ δηαζηάζεσλ ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο. Ζ κειέηε απηή παξνπζηάδεη ζεκαληηθφ εξεπλεηηθφ ελδηαθέξνλ, αλ ιάβεη θαλείο ππφςε ηηο ηδηαίηεξεο δπζκελείο επηπηψζεηο ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο ζπκαηνπνίεζεο. Δμάιινπ απνηειεί πξσηφηππε κειέηε, θαζψο, φπσο θαη νη ίδηνη νη Crick θαη Dodge (1994) επηζεκαίλνπλ, ιίγνη εξεπλεηέο έρνπλ δηεξεπλήζεη ηε ζρέζε αλάκεζα ζηελ επεμεξγαζία θνηλσληθώλ πιεξνθνξηώλ θαη ην ζπλαίζζεκα θαη ηελ επίδξαζε απηήο ηεο ζρέζεο ζηελ θνηλσληθή πξνζαξκνγή (ζει.81-82). 4.2 Ζ Μέθοδορ Ζ κέζνδνο πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε ζηελ παξνχζα έξεπλα είλαη ε κειέηε ζπζρεηίζεσλ, κέζσ ηεο νπνίαο επηρεηξείηαη ν πξνζδηνξηζκφο ηεο ζρέζεο κεηαμχ αλεμάξηεησλ θαη εμαξηεκέλσλ κεηαβιεηψλ (Cohen & Manion, 2004 Παξαζθεπφπνπινο, 1993). Ζ ζπγθεθξηκέλε πνζνηηθή κέζνδνο θξίζεθε ε πιένλ θαηάιιειε ιακβάλνληαο ππφςε ηφζν ηε κέρξη ηψξα αλαζθφπεζε ηεο βηβιηνγξαθίαο φζν θαη ηελ αδπλακία δηεμαγσγήο εξγαζηεξηαθήο έξεπλαο. Αθφκε, γίλεηαη ρξήζε ηππνπνηεκέλσλ κέζσλ γηα ηε ζπιινγή ησλ δεδνκέλσλ, ηα νπνία ζηε ζπλέρεηα έηπραλ ζηαηηζηηθήο επεμεξγαζίαο. 4.3 Σο δείγμα Ζ έξεπλα έιαβε ρψξα θαηά ην ρξνληθφ δηάζηεκα απφ έσο ζε καζεηέο Δ θαη Σ Γεκνηηθνχ ζε Γεκνηηθά ρνιεία ηεο Αιεμαλδξνχπνιεο, ε επηινγή ησλ νπνίσλ έγηλε κε βάζε ηελ αξρή ηεο πξνζβαζηκφηεηαο/δηαζεζηκφηεηαο θαη θαηά ζπλέπεηα ην δείγκα ήηαλ επθαηξηαθφ. Απφ ηα 321 εξσηεκαηνιφγηα πνπ δηαλεκήζεθαλ αξρηθά, ηα 11 ζεσξήζεθαλ άθπξα, θαζφηη δελ ζπκπιεξψζεθαλ επαξθψο απφ ηνπο ζπκκεηέρνληεο θαηά ηε δηάξθεηα ησλ δχν δηδαθηηθψλ πεξηφδσλ πνπ ηνπο παξαρσξήζεθαλ ιφγσ, είηε καζεζηαθψλ δπζθνιηψλ πνπ αληηκεηψπηδαλ (πιεξνθνξία πνπ ιήθζεθε απφ ηνπο εθπαηδεπηηθνχο) είηε αδπλακίαο θαηαλφεζεο ηεο ειιεληθήο γιψζζαο (θπξίσο απφ κνπζνπικαλφπαηδεο). Έηζη, σο έγθπξα ραξαθηεξίζηεθαλ ηα 310 εξσηεκαηνιφγηα, πνζνζηφ δειαδή 96.57%. 66

68 πγθεθξηκέλα, ζηελ έξεπλα, φζνλ αθνξά ην θχιν, έιαβαλ κέξνο 158 αγφξηα (51%) θαη 152 θνξίηζηα (49%). Ζ κηθξή απηή ζηαηηζηηθή δηαθνξά θαζηζηά ην δείγκα ηεο έξεπλαο σο πξνο ην θχιν ζρεδφλ ηζνκεξέο. Ζ ειηθία ησλ ππνθεηκέλσλ θπκαηλφηαλ απφ 10 έσο 12 έηε, κε κέζν φξν ειηθίαο ηα έηε. Δηδηθφηεξα, 113 (36.5%) καζεηέο ήηαλ 10 εηψλ, 120 (38.7%) καζεηέο ήηαλ 11 εηψλ θαη ηέινο 77 (24.8%) ππνθείκελα ήηαλ 12 εηψλ. Αλαθνξηθά κε ηελ ηάμε θνίηεζεο, ηα 153 (49.4) παηδηά ήηαλ καζεηέο ηεο Δ δεκνηηθνχ, ελψ ηα ππφινηπα 157 (50.6%) ηεο Σ δεκνηηθνχ. ζνλ αθνξά ζηελ εζληθφηεηα ησλ ζπκκεηερφλησλ ηνπ δείγκαηνο, ηα 286 παηδηά (92.3%) γελλήζεθαλ ζηελ Διιάδα, ελψ κφιηο ην 7.7% (24) είρε γελλεζεί ζε θάπνηα ρψξα ηνπ εμσηεξηθνχ. Δηδηθφηεξα, 6 (1.9%) καζεηέο θαηάγνληαλ απφ ηελ Αξκελία θαη 2 (.6%) απφ ηε Ρσζία, 8 (2.6%) παηδηά είραλ γελλεζεί ζηε Γεξκαλία, 1 (.3%) ζηελ Αιβαλία, 1 (.3%) ζηελ Αγγιία, 1 (.3%) ζηελ Απζηξία, 1 (.3%) ζηελ Κχπξν, 1 (.3%) ζηε Βνπιγαξία θαη 1 (.3%) ζηελ Οιιαλδία. Έλα ππνθείκελν αλέθεξε σο ρψξα γέλλεζεο γεληθά ηελ Δπξψπε, ελψ έλα άιιν παξέιεηςε λα απαληήζεη ζηελ εξψηεζε απηή. Απφ ηνπο 24 καζεηέο, πνπ δήισζαλ θάπνηα άιιε ρψξα σο ηφπν γέλλεζεο, κφλν νη 17 αλέθεξαλ ην έηνο έιεπζεο ζηελ Διιάδα. Απφ απηνχο ε πιεηνλφηεηα (14) είρε ηνπιάρηζηνλ 4 ρξφληα δηακνλήο ζηελ Διιάδα, ελψ κφιηο 3 παηδηά ήιζαλ ζηε ρψξα καο ηα ηειεπηαία ηξία έηε. Χο πξνο ην κνξθσηηθφ επίπεδν ησλ γνλέσλ, κφλν 20 (6.45%) καζεηέο πξνέξρνληαλ απφ νηθνγέλεηεο ρακεινχ κνξθσηηθνχ επηπέδνπ (XME), 44 (14.19%) καζεηέο πξνέξρνληαλ απφ νηθνγέλεηεο κε κέηξην κνξθσηηθφ επίπεδν (MME), ελψ ε πιεηνλφηεηα, πνζνζηφ 56.45% (175 καζεηέο), θαηάγνληαλ απφ νηθνγέλεηεο πνπ δηέζεηαλ πςειφ κνξθσηηθφ επίπεδν (YME). Αμηνζεκείσην είλαη ην γεγνλφο φηη έλα αξθεηά κεγάιν πνζνζηφ ηνπ δείγκαηνο, 22.90% (71 παηδηά), δελ ήμεξε ή δελ επηζπκνχζε λα απαληήζεη θαη ζηηο δχν εξσηήζεηο πνπ αθνξνχζαλ ηε κφξθσζε ησλ γνλέσλ ηνπ. 4.4 Δπεςνηηικό επγαλείο Χο κέζν ζπιινγήο δεδνκέλσλ ρξεζηκνπνηήζεθε ην αλψλπκν εξσηεκαηνιφγην, ην νπνίν απαξηίδνληαλ απφ πέληε κέξε (βι. Παξάξηεκα): α) ηα θνηλσληθνδεκνγξαθηθά ζηνηρεία ησλ ζπκκεηερφλησλ, β) ηέζζεξα ζελάξηα κε εξσηήζεηο 67

69 αλνηθηνχ θαη θιεηζηνχ ηχπνπ γηα ηελ αμηνιφγεζε ησλ θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ ησλ ππνθεηκέλσλ, γ) κηα θιίκαθα εθθνβηζκνχ, δ) κηα θιίκαθα γηα ηε κέηξεζε ηεο ζπλαηζζεκαηηθήο λνεκνζχλεο θαη ηέινο ε) κηα θιίκαθα ζπκαηνπνίεζεο Κοινυνικο-δημογπαθικά ζηοισεία Ζ ζπγθέληξσζε ησλ θνηλσληθν-δεκνγξαθηθψλ πιεξνθνξηψλ επηρεηξήζεθε κέζσ εξσηήζεσλ πνπ αθνξνχζαλ ζηα εμήο ζηνηρεία: 1) θχιν, 2) ειηθία, 3) ηάμε θνίηεζεο, 4) ρψξα γέλλεζεο, 5) ρξνλνινγία έιεπζήο ηνπο ζηελ Διιάδα, εθφζνλ έρνπλ γελλεζεί ζην εμσηεξηθφ θαη 6) κνξθσηηθφ επίπεδν ησλ γνληψλ ηνπο. Γηα ηελ θαιχηεξε θαη επθνιφηεξε ζηαηηζηηθή επεμεξγαζία, ηα παξαπάλσ δεδνκέλα θσδηθνπνηήζεθαλ. Αλαθνξηθά κε ην κνξθσηηθφ επίπεδν ησλ γνλέσλ, ε ιήςε ηνπ νπνίνπ πξαγκαηνπνηήζεθε κέζσ δειψζεσλ πνπ αθνξνχζαλ μερσξηζηά ηε κφξθσζε ηνπ παηέξα θαη ηεο κεηέξαο, αξρηθά ε θσδηθνπνίεζε πξαγκαηνπνηήζεθε ζε 7βάζκηα θιίκαθα, φπνπ 1=νη ηξεηο ηάμεηο ηνπ Γεκνηηθνύ, 2=ηειείσζε ην Γεκνηηθό, 3=ηειείσζε ην Γπκλάζην, 4=ηειείσζε ην Λύθεην, 5=ηειείσζε Αλώηεξε Σρνιή, 6=ηειείσζε ην Παλεπηζηήκην θαη 7=δελ μέξσ/ δελ απαληώ. ηε ζπλέρεηα, ε θιίκαθα απηή αλαθσδηθνπνηήζεθε ζε 4βάζκηα σο εμήο: 0=δελ απάληεζε, 1=θνίηεζε ζηελ πξσηνβάζκηα εθπαίδεπζε, 2=θνίηεζε ζηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε θαη 3=θνίηεζε ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε. Έπεηηα, νη κεηαβιεηέο ηεο κφξθσζεο ησλ δχν γνλέσλ ζπλνςίζηεθαλ ζε κία κε ηνλ αθφινπζν ηξφπν: 0=καζεηήο, ν νπνίνο δελ ζπκπιήξσζε ην κνξθσηηθφ επίπεδν γηα θαλέλα απφ ηνπο δχν γνλείο (0-0), 1=καζεηήο ηνπ νπνίνπ ηνπιάρηζηνλ ν έλαο γνλέαο ηειείσζε ηελ πξσηνβάζκηα εθπαίδεπζε θαη ν άιινο δελ ηειείσζε ηελ ηξηηνβάζκηα (1-0, 1-1, 1-2, 0-1, 2-1, 2-0,0-2), 2=καζεηήο ηνπ νπνίνπ θαη νη δχν γνλείο ηειείσζαλ κφλν ηε δεπηεξνβάζκηα ή ν έλαο ηειείσζε κνλάρα ηελ πξσηνβάζκηα θαη ν άιινο ηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε (2-2, 1-3, 3-1) θαη 3=καζεηήο ηνπ νπνίνπ ηνπιάρηζηνλ ν έλαο γνλέαο έρεη ηειεηψζεη ηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε θαη ν άιινο δελ έρεη ηειεηψζεη κφλν ηελ πξσηνβάζκηα εθπαίδεπζε (3-0, 3-2, 3-3, 0-3, 2-3). Έηζη, θαηά ηελ επεμεξγαζία ησλ δεδνκέλσλ νη νηθνγέλεηεο ησλ καζεηψλ ηαμηλνκήζεθαλ ζε ηξεηο θαηεγνξίεο φζνλ αθνξά ζην κνξθσηηθφ επίπεδν: α) νηθνγέλεηεο, φπνπ ν έλαο γνλέαο ηειείσζε ηελ πξσηνβάζκηα εθπαίδεπζε θαη ν άιινο δελ ηειείσζε ηελ ηξηηνβάζκηα, ραξαθηεξίζηεθαλ φηη δηαζέηνπλ ρακειό κνξθσηηθό 68

70 επίπεδν, β) νηθνγέλεηεο, φπνπ θαη νη δχν γνλείο ηειείσζαλ κφλν ηε δεπηεξνβάζκηα ή ν έλαο ηειείσζε κνλάρα ηελ πξσηνβάζκηα θαη ν άιινο ηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε, ραξαθηεξίζηεθαλ σο κέηξηνπ κνξθσηηθνύ επηπέδνπ, θαη γ) νηθνγέλεηεο, νπνχ ν έλαο ηνπιάρηζηνλ γνλέαο είρε ηειεηψζεη ηελ ηξηηνβάζκηα θαη ν άιινο δελ είρε ηειεηψζεη κφλν ηελ πξσηνβάζκηα ραξαθηεξίζηεθαλ φηη δηαζέηνπλ πςειό κνξθσηηθό επίπεδν. Χο πξνο ηε ρψξα θαηαγσγήο, νη καζεηέο νκαδνπνηήζεθαλ ζε ηξεηο θαηεγνξίεο: α) απηνχο πνπ θαηάγνληαλ απφ ηελ Διιάδα (92.6%), β) απηνχο πνπ πξνέξρνληαλ απφ ρψξεο ηνπ πξψελ Αλαηνιηθνχ κπινθ π.ρ. Ρσζία, Αξκελία (3.2%) θαη γ) απηνχο πνπ πξνέξρνληαλ απφ ρψξεο ηνπ Γπηηθνχ θφζκνπ π.ρ. Γεξκαλία, Απζηξία (4.2%) Κλίμακα για ηην αξιολόγηζη ηηρ Γνυζηικήρ Δπεξεπγαζίαρ Κοινυνικών Πληποθοπιών Λακβάλνληαο ππφςε ηε κέρξη ηψξα αλαζθφπεζε ηεο βηβιηνγξαθίαο θαζψο επίζεο θαη ηελ αδπλακία δηεμαγσγήο εξγαζηεξηαθήο έξεπλαο, ζεσξήζεθε σο απνηειεζκαηηθφηεξε κέζνδνο γηα ηε δηεξεχλεζε ηνπ ηξφπνπ επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ ε ρξήζε εξσηεκαηνινγίνπ, ζην νπνίν ζα παξνπζηάδνληαλ ππνζεηηθά ζελάξηα. Ζ ρξήζε ππνζεηηθψλ θαηαζηάζεσλ ζε ζπλέληεπμε ή εξσηεκαηνιφγην απνηειεί ηελ πην δηαδεδνκέλε κέζνδν γηα ηελ αμηνιφγεζε ηεο επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ ηφζν ησλ εθήβσλ φζν θαη ησλ παηδηψλ (Crick & Dodge, 1994, αλαθέξεηαη ζηνπο Nelson & Crick, 1999). πγθεθξηκέλα, ρξεζηκνπνηήζεθαλ ηέζζεξηο ππνζεηηθέο ηζηνξίεο ζηηο νπνίεο έλα παηδί: α) δέρνληαλ κία πηζαλή πξφθιεζε απφ ζπλνκήιηθν (Camodeca et al., 2003), β) δνθίκαδε κία πηζαλή απφξξηςε απφ ζπλνκειίθνπο (Burks et al., 1999), γ) γηλφηαλ αληηθείκελν πηζαλνχ ζρνιηαζκνχ (Nelson & Crick, 1999) θαη ηέινο δ) ηνπ θαηέζηξεθαλ έλα αγαπεκέλν αληηθείκελν (Camodeca et al., 2005). Σα ππνθείκελα θαινχληαλ λα δηαβάζνπλ ηηο ηζηνξίεο θαη λα θαληαζηνχλ φηη ήηαλ νη πξσηαγσληζηέο. Γηα παξάδεηγκα: Βξίζθεζαη ζηελ απιή ηνπ ζρνιείνπ θαη παίδεηο κειάθηα. Τν παηρλίδη πεγαίλεη πνιύ θαιά θαη έρεηο πηάζεη αξθεηά κήια. Κάπνηα ζηηγκή έλαο θίινο ζνπ ζε θσλάδεη ζέινληαο λα ζνπ πεη θάηη. Γπξίδεηο λα ηνλ θνηηάμεηο θαη ε πξνζνρή ζνπ απνζπάηαη γηα ιίγν από ην παηρλίδη. Τν απνηέιεζκα είλαη λα κε δεηο ηελ κπάια πνπ έξρεηαη θαηά πάλσ ζνπ. Η κπάια ρηππάεη κε δύλακε ην πξόζσπό ζνπ θαη ζνπ πξνθαιεί κεγάιν πόλν. Γπξλάο θαη θνηηάδεηο ην παηδί πνπ έξημε ηελ κπάια θαηά 69

71 πάλσ ζνπ. Κάζε θαηάζηαζε ήηαλ δηθνξνχκελε κε ηελ έλλνηα φηη κπνξνχζε λα εξκελεπζεί κε ζεηηθφ ή αξλεηηθφ ηξφπν. Σα ζπγθεθξηκέλα ζελάξηα ζεσξήζεθαλ θαηάιιεια, γηαηί αθελφο είραλ δνθηκαζηεί ζε πξνεγνχκελεο έξεπλεο (Camodeca et al., 2003 Nelson & Crick, 1999 Burks et al., 1999 Camodeca & Goossens, 2005) θαη αθεηέξνπ είραλ ρξεζηκνπνηεζεί ζε δηεζλή θιίκαθα, φπσο Ηηαιία, Οιιαλδία, Ακεξηθή, Αγγιία (Camodeca et al., 2003 Camodeca & Goossens, 2005 Nelson & Crick, 1999 Dodge et al., 2002). Αθφκε, ζηελ επηινγή ηνπο ιήθζεθε ππφςε ε πνιηηηζκηθή ηνπο θαηαιιειφηεηα γηα ηνλ ειιαδηθφ ρψξν, ελψ φπνπ ήηαλ αλαγθαίν έγηλαλ ηξνπνπνηήζεηο. Γηα παξάδεηγκα, ζην πξψην ζελάξην γηλφηαλ ιφγνο γηα έλα παηρλίδη πνπ είρε δηαθνξεηηθή νλνκαζία, αιιά έκνηαδε κε ηα κειάθηα, γη απηφ αλαθέξζεθε ζην εξσηεκαηνιφγην σο κειάθηα. Δπίζεο, έλα άιιν ζελάξην πνπ δηαδξακαηηδφηαλ ζην εζηηαηφξην ηνπ ζρνιείνπ, ηξνπνπνηήζεθε πξνθεηκέλνπ λα αληαπνθξίλεηαη ζηελ ειιεληθή πξαγκαηηθφηεηα, θαζψο ζηελ Διιάδα ηα ζρνιεία δε δηαζέηνπλ, αθφκε ηνπιάρηζηνλ, εζηηαηφξηα ή ιέζρε. Απφ ηελ πιεζψξα ησλ ζελαξίσλ επηιέρηεθαλ απηά, γηαηί αληαπνθξίλνληαλ ζηα ελδηαθέξνληα θαη ζηηο αζρνιίεο ηφζν ησλ αγνξηψλ φζν θαη ησλ θνξηηζηψλ, ζε αληίζεζε κε άιια γηα παξάδεηγκα πνπ πεξηέγξαθαλ βηληενπαηρλίδηα, πνπ ζα ελδηέθεξαλ θπξίσο ηα αγφξηα. Σα ζελάξηα απηά επηπιένλ πεξηέγξαθαλ ηζηνξίεο νηθίεο, κε ηελ έλλνηα φηη κπνξνχζαλ ηα παηδηά λα ηηο βηψζνπλ ζηε ζρνιηθή ηνπο πξαγκαηηθφηεηα. Αθφκε, ηα ηέζζεξα απηά ζελάξηα αληηπξνζψπεπαλ ηέζζεξηο κνξθέο εθθνβηζκνχ: ην θπζηθό/ζσκαηηθό εθθνβηζκό, ηελ επηζεηηθόηεηα ζρέζεσλ, ηε δηάδνζε θεκψλ (ιεθηηθόο εθθνβηζκόο) θαη ην ζπκπεξηθνξηθό εθθνβηζκό (θαηαζηξνθή αληηθεηκέλσλ), ρσξίο φκσο λα επηθαιχπηνπλ ζπκπεξηθνξέο πνπ αλαθέξνληαλ ζηελ Κιίκαθα Δθθνβηζκνχ θαη Θπκαηνπνίεζεο. Σέινο, ηα ζελάξηα είραλ ηξνπνπνηεζεί έηζη, ψζηε λα είλαη θαηάιιεια απφ γξακκαηηθή άπνςε θαη γηα ηα δχν θχια ( π.ρ. ηνλ/ηελ). Μεηά απφ θάζε ζελάξην αθνινπζνχζαλ δέθα εξσηήζεηο, απφ ηηο νπνίεο νη νρηψ ήηαλ θιεηζηνχ ηχπνπ θαη κφλν δχν ήηαλ αλνηρηνχ (4 ε θαη 5 ε ). Ζ πιεηνλφηεηα (9 απφ ηηο 10) ησλ εξσηήζεσλ πνπ απάξηηδαλ ην ελ ιφγσ εξσηεκαηνιφγην ιήθζεθε απφ αλάινγεο έξεπλεο πνπ είραλ δηεμάγεη νη Camodeca et al. (2003, 2005). Μέζσ ησλ εξσηήζεσλ επηρεηξνχληαλ λα εμεηαζζνχλ ηα 5 βήκαηα ηνπ κνληέινπ Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ ησλ Crick & Dodge (1994). Πην εηδηθά, γηα ηελ αμηνιφγεζε ηεο Κσδηθνπνίεζεο ζηνηρείσλ (1 ν βήκα) νη καζεηέο θαινχληαλ λα 70

72 απαληήζνπλ ζηελ εξψηεζε «Ση ζνπ ζπλέβε;» επηιέγνληαο κία απφ ηηο δχν πηζαλέο απαληήζεηο πνπ δηλφηαλ. Απφ απηέο ζηε κία ε πξνζνρή εζηηάδνληαλ ζε ερζξηθά ζηνηρεία θαη θσδηθνπνηνχηαλ κε 1, ελψ ζηελ άιιε φρη θαη θσδηθνπνηνχηαλ κε 0. Αλαθνξηθά κε ηελ Απόδνζε πξόζεζεο (2 ν βήκα), ηα παηδηά έπξεπε λα απαληήζνπλ ζηηο αθφινπζεο πέληε εξσηήζεηο: 1. Γηαηί ην άιιν παηδί π.ρ. ζε ρηύπεζε ; θαη δηλφηαλ δχν ερζξηθέο απαληήζεηο θαη δχν νπδέηεξεο (ερζξηθή=1, νπδέηεξε=0), 2. Πηζηεύεηο όηη ην παηδί πνπ ην έθαλε απηό είλαη θαθό; 3. Ννκίδεηο όηη ην έθαλε επίηεδεο; 4. Πηζηεύεηο όηη είλαη επραξηζηεκέλν κε απηό πνπ ζπλέβε; (Οη απαληήζεηο δηλφηαλ ζε 3βάζκηα θιίκαθα ηχπνπ Likert : ρη =0, Γελ μέξσ=1, Ναη=2) 5. Πόζν πηζηεύεηο όηη ην παηδί θηαίεη; (Οη απαληήζεηο δηλφηαλ ζε 5βάζκηα θιίκαθα ηχπνπ Likert απφ Καζφινπ έσο Πάξα πνιχ). Γηα ηελ αμηνιφγεζε ησλ Σηόρσλ (3 ν βήκα), δεηήζεθε απφ ηνπο καζεηέο λα απαληήζνπλ: Πόζν ζεκαληηθό είλαη γηα ζέλα α) λα μεράζεηο απηό πνπ ζπλέβε; β) λα αηζζαλζείο ιηγόηεξν ζπκσκέλνο/ε; γ) λα εθδηθεζείο γηα όηη ζνπ έθαλε; δ) λα πεξάζεηε όκνξθα καδί; θαη ε) λα θάλεηο ην άιιν παηδί λα κελ αηζζάλεηαη όηη θηαίεη γηα όηη έθαλε; Οη απαληήζεηο δηλφηαλ ζε 5βάζκηα θιίκαθα, φπνπ ε επηινγή ηνπ 5 ή ελφο αξηζκνχ θνληά ζην 5 ζήκαηλε απφδνζε κεγάιεο ζεκαζίαο. Πξνθεηκέλνπ, ηέινο, λα αμηνινγεζνχλ ην 4 ν θαη ην 5 ν βήκα ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ (Παξαγσγή ζηξαηεγηθώλ επίιπζεο πξνβιεκάησλ θαη Αμηνιόγεζε θαη Eπηινγή αληίδξαζεο), ηα ππνθείκελα θαινχληαλ λα απαληήζνπλ ζηηο εξσηήζεηο: Τη ζα έθαλεο, αλ ζνπ ζπλέβαηλε απηό; Τη άιιν εθηόο από ηα παξαπάλσ ζα έθαλεο; Πνην είλαη ην θαιύηεξν πξάγκα πνπ ζα κπνξνύζεο λα θάλεηο; ηελ πξψηε εξψηεζε, «Τη ζα έθαλεο, αλ ζνπ ζπλέβαηλε απηό;», νη καζεηέο έπξεπε λα επηιέμνπλ κία απφ ηηο πέληε απαληήζεηο πνπ ηνπο πξνηείλνληαλ θαη νη νπνίεο νπζηαζηηθά απνηεινχζαλ πέληε δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο αληίδξαζεο: Αλαδήηεζε Κνηλσληθήο ππνζηήξημεο, Λεθηηθή επηζεηηθόηεηα, Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα, Παζεηηθή αληίδξαζε θαη Γηεθδηθεηηθόηεηα. ηηο άιιεο δχν κπνξνχζαλ λα απαληήζνπλ, φπσο ήζειαλ, θαζψο απνηεινχζαλ εξσηήζεηο αλνηρηνχ ηχπνπ. Σέινο, ε πηινηηθή ρνξήγεζε ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ ππήξμε ηδηαίηεξα ρξήζηκε, θαζψο βνήζεζε ζηνλ εληνπηζκφ ησλ ζεκείσλ πνπ έρξηδαλ αιιαγήο θαη επνκέλσο ζηε βειηίσζε ηεο θιίκαθαο απηήο. 71

73 4.4.3 Κλίμακα Δκθοβιζμού για ηη μέηπηζη ηος βαθμού εμπλοκήρ ηυν μαθηηών ζε πεπιζηαηικά εκθοβιζμού Γηα ηε κέηξεζε ηνπ βαζκνχ εκπινθήο ησλ παηδηψλ ζε θαηλφκελα εθθνβηζκνχ ρξεζηκνπνηήζεθε ε θιίκαθα πνπ θαηαζθεπάζηεθε απφ ηε αξξνχδε (2009) γηα ηνπο ζθνπνχο ηεο έξεπλαο πνπ δηελήξγεζε ζην πιαίζην εθπφλεζεο ηεο δηπισκαηηθήο ηεο εξγαζίαο. Ζ θιίκαθα θαηαζθεπάζηεθε, φπσο πεξηγξάθεη ε ίδηα, έπεηηα απφ εθηελή αλαζθφπεζε ηεο ζρεηηθήο κε ην ζέκα βηβιηνγξαθίαο θαη βάζεη εξεπλεηηθψλ εξγαιείσλ πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζε ζπλαθείο έξεπλεο γηα ην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ/ζπκαηνπνίεζεο. Αλαιπηηθφηεξα, ε ηειηθή θιίκαθα ζπλίζηαην απφ 42 δειψζεηο, 8 εθ ησλ νπνίσλ (BV2, BP3, BV5, BP15, BV20, BV30, BB37) επηιέρηεθαλ απφ ηελ Κιίκαθα Δθθνβηζκνύ θαη Θπκαηνπνίεζεο (ΚΔΚΘΤ) ηνπ Kνkkinos (2007). Οη δειψζεηο BDR4, BDR8, BIR18, BP19 BIR24 θαη BIR28 επηιέρηεθαλ απφ ην εξσηεκαηνιφγην ηνπ Olweus (2001, 2004) θαη νη δειψζεηο ΒP9 θαη BV26 απφ ην εξσηεκαηνιφγην ηεο Nansel θαη ησλ ζπλεξγαηψλ ηεο (2001). Απφ ην εξσηεκαηνιφγην πνπ θαηαζθεχαζε ε Duffy (2004) επηιέρηεθαλ νη εμήο δειψζεηο: BP7, BP12, BDR14, BP17, BB23, BIR31, BP33, BIR35, BP36, BIR38 θαη BB42, ελψ ηξεηο δειψζεηο (BDR22, BDR25, BDR40) πξνέξρνληαη απφ ηε βηβιηνγξαθηθή πεγή Peer Harassment in School: The Plight of the Vulnerable and Victimised (Crick et al., 2001). Οη δειψζεηο BB29, BB39, BDR10, ιήθζεθαλ απφ ηα εξσηεκαηνιφγηα ησλ Wolk θαη ησλ ζπλεξγαηψλ ηνπ (2001), ησλ Baldry θαη Franwinkel (2004). H δήισζε BDR13 θαηαζθεπάζηεθε απφ ηελ εξεπλήηξηα. Σέινο, νη ππφινηπεο νθηψ δειψζεηο (F1, F6, F11, F16, F21, F27, F34, F41) πξνέξρνληαη απφ ην εξσηεκαηνιφγην ηεο Arora (1987) «Εσή ζην ζρνιείν». Οη δειψζεηο κεηαθξάζηεθαλ θαη, φπνπ θξίζεθε αλαγθαίν, έγηλαλ ιεθηηθέο παξεκβάζεηο, πξνθεηκέλνπ λα γίλεη πην ζαθέο ην πεξηερφκελφ ηνπο, π.ρ. ε δήισζε Με απνθάιεζε κε άζρεκα ιόγηα ηξνπνπνηήζεθε ζε Μνπ κίιεζε άζρεκα. Οη 42 δειψζεηο ηεο Κιίκαθαο Δθθνβηζκνχ απνηεινχζαλ νπζηαζηηθά ζπκπεξηθνξέο πνπ ήηαλ πηζαλφ λα εκθαλίζνπλ νη καζεηέο ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ θαη νη νπνίεο ζα κπνξνχζαλ λα θαηαλεκεζνχλ ζε πέληε θαηεγνξίεο: α) Φπζηθφο/ σκαηηθφο εθθνβηζκφο, β) Λεθηηθφο εθθνβηζκφο, γ) πκπεξηθνξηθφο εθθνβηζκφο, δ) Έκκεζνο εθθνβηζκφο θαη ε) Θεηηθή θνηλσληθή ζπκπεξηθνξά. Απφ απηέο, νη 34 ζπκπεξηθνξέο αμηνινγνχζαλ ηηο ηέζζεξηο κνξθέο εθθνβηζηηθψλ ζπκπεξηθνξψλ, ελψ νη ππφινηπεο 8 (F1, F6, F11, F16, F21, F27, F34, F41) ιεηηνπξγνχζαλ παξαπιαλεηηθά 72

74 θαη αθνξνχζαλ ζεηηθέο θνηλσληθά ζπκπεξηθνξέο ηνπ ζρνιηθνχ βίνπ. πγθεθξηκέλα, ε δηάζηαζε ηνπ σκαηηθνχ εθθνβηζκνχ πξνζδηνξηδφηαλ απφ 8 δειψζεηο (BP3, BP7, BP9, BP12, BP17, BP19, BP33, BP36), ελψ, απφ ηελ άιιε, νη δειψζεηο BV2, BP5,, BP15, BP20, BP26, BP30 θαη BP32 αλαθέξνληαλ ζηε δηάζηαζε ηνπ Λεθηηθνχ εθθνβηζκνχ. Ο πκπεξηθνξηθφο εθθνβηζκφο πξνζδηνξηδφηαλ απφ ηηο ζπκπεξηθνξέο ησλ δειψζεσλ BB23, BB29, BB37, BB39 θαη BB42. Oη ππφινηπεο 14 δειψζεηο (ΒDR4, BDR8, BDR10, BDR13, BDR14, BIR18, BDR22, BIR24, BDR25, BIR28, BIR31, BIR35, BIR38, BDR40) έζηγαλ ηε δηάζηαζε ηνπ Δθθνβηζκνχ ζρέζεσλ θαη νκαδνπνηήζεθαλ ζε δχν ππνθαηεγνξίεο. ηελ πξψηε ππνθαηεγνξία εληάζζνληαλ νη δειψζεηο πνπ πεξηγξάθνπλ άκεζεο κνξθέο ζπκπεξηθνξάο εθθνβηζκνχ ζρέζεσλ (ΒDR4, BDR8, BDR10, BDR13, BDR14, BDR22, BDR25, BDR40), ελψ ε δεχηεξε ππνθαηεγνξία πεξηιάκβαλε ηηο έκκεζεο κνξθέο (BIR18, BIR24, BIR28, BIR31, BIR35, BIR38). Πίνακαρ 1. Καηαλνκή ησλ δειψζεσλ ηεο θιίκαθαο εθθνβηζκνχ Α/ α Φςζικόρ /υμαηικόρ εκθοβιζμόρ Λεκηικόρ εκθοβιζμόρ (7 ζηοισεία) ςμπεπιθοπικόρ εκθοβιζμόρ (5 ζηοισεία) Δκθοβιζμόρ σέζευν (14 ζηοισεία) Θεηική κοινυνική ζςμπεπιθοπά (8 ζηοισεία) Άμεζορ Έμμεζορ (8 ζηοισεία) 1 BP3 BV2 BB23 ΒDR4 BIR18 F1 2 BP7 BV5 BB29 BDR8 BIR24 F6 3 BP9 BV15 BB37 BDR10 BIR28 F11 4 BP12 BV20 BB39 BDR13 BIR31 F16 5 BP17 BV26 ΒΒ42 BDR14 BIR35 F21 6 BP19 BV30 BDR22 BIR38 F27 7 ΒP33 BV32 BDR25 F34 8 BP36 BDR40 F41 Ζ θαηαλνκή ησλ δειψζεσλ (βι. πίλαθα 1) έγηλε κε ηπραίν ηξφπν, πξνθεηκέλνπ λα απνθεπρζεί ε εμνηθείσζε ησλ ζπκκεηερφλησλ ζε θάπνηεο δηαζηάζεηο ηνπ θαηλνκέλνπ. Γηα ηελ θάζε δήισζε ε απαληεηηθή θιίκαθα πεξηιάκβαλε ηξεηο δηαβαζκίζεηο (0, 1, 2), νπνχ ην κεδέλ ζήκαηλε θάζε κέξα ή ηηο πεξηζζόηεξεο κέξεο, ην έλα ιίγεο κέξεο ή κηα δπν θνξέο θαη ην 2 ηζνδπλακνχζε κε πνηέ. 73

75 Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ε Κιίκαθα Δθθνβηζκνχ, πνπ απνηεινχζε ην ηξίην κέξνο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ, μεθηλνχζε κε ηελ παξάζεζε ηνπ νξηζκνχ ηνπ εθθνβηζκνχ, φπσο απηφο ρξεζηκνπνηήζεθε ζηελ έξεπλα ησλ Kokkinos θαη Panagiotou (2004). H παξνπζίαζε ηνπ νξηζκνχ θξίζεθε απαξαίηεηε πξνθεηκέλνπ λα θαηαλνήζνπλ νη καζεηέο ηηο ηξεηο δηαζηάζεηο ηνπ εθθνβηζκνχ (θπζηθή, ιεθηηθή, έκκεζε), θαζψο επίζεο θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ, δειαδή ηνλ επαλαιακβαλφκελν θαη ζθφπηκν ραξαθηήξα ηνπ θαη ηελ αζπκκεηξία ηζρχνο κεηαμχ ζχηε θαη ζχκαηνο πνπ ηνλ δηαθξίλεη. Έπεηηα, δίλνληαλ νδεγίεο γηα ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ηα ππνθείκελα έπξεπε λα ζθεθηνχλ γηα λα απαληήζνπλ ζηηο εξσηήζεηο. Αθνινπζνχζε ε εηζαγσγηθή θξάζε: «Καηά ηε δηάξθεηα απηήο ηεο εβδνκάδαο ζπκπεξηθέξζεθα ζε έλα ζπκκαζεηή ή κηα ζπκκαζήηξηά κνπ» θαη έπνληαλ νη 42 δειψζεηο-ζπκπεξηθνξέο Κλίμακα για ηην αξιολόγηζη ηηρ ςναιζθημαηικήρ Νοημοζύνηρ ηυν ςποκειμένυν Γηα ηε κέηξεζε ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο ρξεζηκνπνηήζεθε ε ζχληνκε έθδνζε ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ γηα ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο ραξαθηεξηζηηθφ ηεο πξνζσπηθφηεηαο γηα εθήβνπο (Trait Emotional Intelligence Questionnaire Adolescent Short Form TEIQue ASF) ησλ Petrides, Sangareau, Furnham θαη Frederickson (2006). Σν εξσηεκαηνιφγην απνηειεί κηα απινπνηεκέλε έθδνζε, φζνλ αθνξά ζην ιεμηιφγην θαη ζηε ζχληαμε, ηεο ζχληνκεο έθδνζεο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ TEIQue γηα ελήιηθεο. Ζ ζχληνκε έθδνζε γηα ηνπο εθήβνπο απνηειείηαη απφ 30 δειψζεηο, 2 γηα θάζε κηα απφ ηηο 15 δηαζηάζεηο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο, νη νπνίεο έρνπλ ζρεδηαζηεί γηα ηε κέηξεζε ηεο ελλνηνινγηθήο θαηαζθεπήο σο ραξαθηεξηζηηθφ ηεο πξνζσπηθφηεηαο. Απηέο είλαη: πξνζαξκνζηηθόηεηα, δηεθδηθεηηθόηεηα, αληίιεςε ζπλαηζζεκάησλ, έθθξαζε ζπλαηζζεκάησλ, δηαρείξηζε ζπλαηζζεκάησλ ησλ άιισλ, ξύζκηζε ζπλαηζζεκάησλ, παξνξκεηηθόηεηα, δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο, απηνεθηίκεζε, δξαζηεξηνπνίεζε, θνηλσληθή επίγλσζε, δηαρείξηζε άγρνπο, ελζπλαίζζεζε, επηπρία θαη αηζηνδνμία. Μεξηθέο απφ ηηο δειψζεηο είλαη: «Μνπ είλαη εύθνιν λα κηιάσ γηα ηα ζπλαηζζήκαηά κνπ ζε άιινπο αλζξώπνπο», «Μπνξώ λα κπσ ζηε ζέζε ηνπ άιινπ θαη λα θαηαιάβσ πσο ληώζεη» θαη «Μπνξώ λα αληηκεησπίζσ ην άγρνο». Οη απαληήζεηο ησλ ππνθεηκέλσλ δφζεθαλ ζε κηα 7βαζκε θιίκαθα ηχπνπ Likert, φπνπ ην 1 αληηζηνηρνχζε ζην δηαθσλψ απφιπηα θαη ην 7 αληηζηνηρνχζε ζην ζπκθσλψ απφιπηα. Δπίζεο, νη δειψζεηο 2, 4, 7, 8, 10, 74

76 12, 13, 14, 16, 18, 22, 25, 26, 28 είλαη αληίζηξνθεο δειψζεηο. Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ε πηινηηθή ρνξήγεζε ηνπ εξγαιείνπ θαηέδεημε ηελ αλάγθε αιιαγψλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε δήισζε 5 «Η δσή κνπ δελ είλαη επράξηζηε» κεηαηξάπεθε απφ αληίζηξνθε δήισζε, δειαδή «Η δσή κνπ είλαη επράξηζηε». Δπίζεο, ζηε δήισζε 4 φπσο θαη ζηελ 26 ρξεηάζηεθε ε πξνζζήθε ελφο παξαδείγκαηνο, ψζηε λα γίλεη θαηαλνεηή απφ ππνθείκελα, δειαδή «4. Γπζθνιεύνκαη λα ειέγμσ ηα ζπλαηζζήκαηά κνπ π.ρ. ζπκό, ραξά θαη 26. Γελ κπνξώ λα αιιάμσ ηνλ ηξόπν πνπ αηζζάλνληαη νη άιινη, π.ρ. λα θάλσ θάπνηνλ πνπ είλαη ιππεκέλνο ή ραξνύκελνο ή θηι.». Ζ βαζκνινγία ηεο ζπλνιηθήο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο σο ραξαθηεξηζηηθνχ ηεο πξνζσπηθφηεηαο κπνξεί λα ππνινγηζηεί αζξνίδνληαο ηηο βαζκνινγίεο ησλ επηκέξνπο δειψζεσλ. χκθσλα κε ηνπο θαηαζθεπαζηέο, κπνξνχλ επηπιένλ λα ππνινγηζηνχλ νη βαζκνινγίεο ζε ηέζζεξηο παξάγνληεο: επεκεξία, απηνέιεγρνο, ζπλαηζζεκαηηθόηεηα θαη θνηλσληθόηεηα. Γηα ηνλ ππνινγηζκφ ησλ ηεζζάξσλ παξαγφλησλ, σζηφζν, νη ζπγγξαθείο δε ζπληζηνχλ παξαγνληηθή αλάιπζε ηνπ εξεπλεηηθνχ εξγαιείνπ, αιιά ηελ a priori ηνπο ζεψξεζε. Ζ θαηαλνκή ησλ δειψζεσλ ζηνπο παξάγνληεο έρεη σο εμήο: επεκεξία (5, 9, 12, 20, 24, 27), απηνέιεγρνο (4, 7, 15, 19, 22, 30), ζπλαηζζεκαηηθφηεηα (1, 2, 8, 13, 16, 17, 23, 28) θαη θνηλσληθφηεηα (6, 10, 11, 21, 25, 26). Οη δειψζεηο 3, 14, 18 θαη 29 ζπκβάιινπλ κφλν ζηνλ ππνινγηζκφ ηεο ζπλνιηθήο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο σο ραξαθηεξηζηηθνχ ηεο πξνζσπηθφηεηαο θαη φρη ζηνλ ππνινγηζκφ ησλ βαζκνινγηψλ ησλ επηκέξνπο παξαγφλησλ Κλίμακα Θςμαηοποίηζηρ για ηη μέηπηζη ηος βαθμού εμπλοκήρ ηυν ςποκειμένυν ζε πεπιζηαηικά θςμαηοποίηζηρ Ζ Κιίκαθα Θπκαηνπνίεζεο, απνηεινχζε ην πέκπην θαη ηειεπηαίν κέξνο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ, πεξηιάκβαλε 42 ζπκπεξηθνξέο θαη απνζθνπνχζε ζηνλ εληνπηζκφ ησλ ζπκάησλ. ε απηή ηε θάζε νη καζεηέο έπξεπε λα αλαινγηζηνχλ φρη πιένλ ηε δηθή ηνπο ζπκπεξηθνξά απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο, αιιά ηε ζπκπεξηθνξά ησλ ζπκκαζεηψλ ηνπο απέλαληί ηνπο, ηε ζπρλφηεηα εκθάληζήο ηεο θαη λα απαληήζνπλ ζε ηξηβάζκηα θιίκαθα, φπσο αθξηβψο έπξαμαλ θαη ζην ηξίην κέξνο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ. Ζ δηαηχπσζε θαη ην πεξηερφκελν ησλ δειψζεσλ ήηαλ ίδηα κε απηή ηεο θιίκαθαο εθθνβηζκνχ, κε ηηο απαξαίηεηεο φκσο ηξνπνπνηήζεηο σο πξνο ην πξφζσπν. 75

77 ηε ζπγθεθξηκέλε έξεπλα ε Κιίκαθα Δθθνβηζκνχ δηαρσξίζηεθε απφ ηελ Κιίκαθα Θπκαηνπνίεζεο, φπσο αθξηβψο ζπζηήλεηαη ζηελ θιίκαθα ΚΔΚΘΤ, ψζηε λα απνηξαπεί ε εμνηθείσζε ησλ ζπκκεηερφλησλ κε ην πεξηερφκελν ησλ δειψζεσλ. 4.5 Γιαδικαζία ζςλλογήρ δεδομένυν Πξηλ απφ ηε δηεμαγσγή ηεο έξεπλαο πξαγκαηνπνηήζεθε πηινηηθή έξεπλα. ηα πιαίζηα απηήο ην εξσηεκαηνιφγην δηαλεκήζεθε ζε πεξηνξηζκέλν αξηζκφ καζεηψλ (έμη) ηεηάξηεο, πέκπηεο θαη έθηεο δεκνηηθνχ. Οη απνξίεο ησλ καζεηψλ, θαζψο επίζεο νη δηεπθξηλίζεηο θαη ηα παξαδείγκαηα πνπ δεηήζεθαλ, ζπλέβαιαλ ζε κεγάιν βαζκφ ζηνλ εληνπηζκφ ησλ ζεκείσλ πνπ απαηηνχζαλ θάπνηεο ηξνπνπνηήζεηο θαη θαη επέθηαζε ζηελ ηειηθή δηακφξθσζε ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ. Γηα ηε ρνξήγεζε ησλ εξσηεκαηνινγίσλ δεηήζεθε ε ζχκθσλε γλψκε ησλ δηεπζπληψλ ησλ ηεζζάξσλ ζρνιείσλ, ζηα νπνία επξφθεηην λα δηεμαρζεί ε έξεπλα. Έπεηηα, θαζνξίζηεθε ε εκέξα θαη ε ψξα επίζθεςεο κεηά απφ ζπλελλφεζε κε ηνλ εθπαηδεπηηθφ ηεο ηάμεο, ψζηε λα κελ αλαζηαησζεί ην εκεξήζην πξφγξακκα ησλ καζεηψλ. Σα ππνθείκελα ζπκπιήξσζαλ ην εξσηεκαηνιφγην ζηηο ζρνιηθέο αίζνπζεο θαηά ηε δηάξθεηα θαλνληθψλ ζρνιηθψλ πεξηφδσλ θαη ε φιε δηαδηθαζία δηήξθεζε ζπλνιηθά δχν δηδαθηηθέο πεξηφδνπο αλά ηάμε. Ζ δηαλνκή θαη ε ζπιινγή ησλ εξσηεκαηνινγίσλ δηελεξγήζεθε απφ ηελ ίδηα ηελ εξεπλήηξηα, αιιά κε παξνπζία ησλ εθπαηδεπηηθψλ, ε νπνία θξίζεθε απαξαίηεηε πξνθεηκέλνπ λα εμαζθαιηζηεί ε κεγαιχηεξε δπλαηή πεηζαξρία, θαζψο θαη πξνζνρή απφ ηνπο καζεηέο. Εεηήζεθε φκσο απφ ηνπο εθπαηδεπηηθνχο δηαθξηηηθφηεηα θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηεο δηαδηθαζίαο, έηζη ψζηε λα κελ αζθεζεί επηξξνή ζηηο απαληήζεηο ησλ ππνθεηκέλσλ. Αξρηθά θαη πξηλ απφ ηηο νδεγίεο ζπκπιήξσζεο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ αλαθέξζεθε ζε αδξέο γξακκέο ην πεξηερφκελν θαη ν ζθνπφο ηεο έξεπλαο. πγθεθξηκέλα, επηζεκάλζεθε φηη ην ελ ιφγσ εξσηεκαηνιφγην αθνξά ζηε ζρέζε ηνπο κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο, θαζψο θαη ζηηο ζθέςεηο θαη ζηα ζπλαηζζήκαηα πνπ κπνξεί λα βηψζεη έλα παηδί ηεο ειηθίαο ηνπο ζε δηάθνξεο πεξηζηάζεηο εληφο ή θαη εθηφο ζρνιείνπ. Αθνινχζεζε ε δηεπθξίληζε φηη ην εξσηεκαηνιφγην πνπ επξφθεηην λα ζπκπιεξψζνπλ δελ απνηεινχζε δηαγψληζκα θαη γηα ην ιφγν απηφ δελ πθίζηαληαη ζσζηέο ή ιαλζαζκέλεο απαληήζεηο. Αληίζεηα, ιφγσ ηεο ηδηαηηεξφηεηαο πνπ παξνπζηάδεη θάζε άηνκν, εηπψζεθε φηη αλακέλεηαη κεγάιε πνηθηιία απαληήζεσλ. 76

78 Σνλίζζεθε, αθφκε, ε αλάγθε θαηάζεζεο ηεο εηιηθξηλνχο άπνςεο ηνπο, θαζφηη θάζε δήισζε θξίλεηαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή θαη ελδηαθέξνπζα. Έπεηηα, έγηλαλ δηεπθξηλίζεηο γηα ηνλ ηξφπν ζπκπιήξσζεο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ, επηζεκάλζεθαλ ζεκεία πνπ πηζαλφλ λα δπζθφιεπαλ ηνπο καζεηέο θαη δφζεθαλ νδεγίεο γηα ηελ πξνζπέιαζή ηνπο. Σέινο, δφζεθαλ δηαβεβαηψζεηο γηα ηε δηαθχιαμε ηεο αλσλπκίαο ησλ ππνθεηκέλσλ θαη ηελ εκπηζηεπηηθφηεηα ηεο έξεπλαο. 4.6 Δπεςνηηικά επυηήμαηα Τποθέζειρ θνπφο ηεο παξνχζαο έξεπλαο είλαη ε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο κε ηελ νπνία ζπλδένληαη ε γλσζηηθή επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ θαη ε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε ησλ παηδηψλ πνπ εκπιέθνληαη ζε θαηλφκελα εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο. πγθεθξηκέλα, ε παξνχζα κειέηε δηεξεπλά ηελ ππφζεζε ηεο ειιεηκκαηηθήο γλσζηηθήο επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ ησλ παηδηψλ απηψλ, θαζψο επίζεο θαη ην ξφιν ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο ζηελ εθδήισζε ή κε ηέηνησλ θαηλνκέλσλ. Σα άκεζα ζρεηηθά κε απηφλ ηνλ πξνβιεκαηηζκφ εξεπλεηηθά εξσηήκαηα είλαη δπλαηφλ λα δηαθξηζνχλ ζε ηέζζεξηο θαηεγνξίεο: I. ζε εθείλα πνπ αθνξνχλ ζηε κειέηε ηεο εγθπξφηεηαο θαη ηεο αμηνπηζηίαο ησλ εξεπλεηηθψλ εξγαιείσλ πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ θαη εηδηθφηεξα ηεο Κιίκαθαο Δθθνβηζκνύ θαη Θπκαηνπνίεζεο, ηεο ζύληνκεο έθδνζεο ηνπ Δξσηεκαηνινγίνπ γηα ηε Σπλαηζζεκαηηθή Ννεκνζύλε σο Φαξαθηεξηζηηθό ηεο Πξνζσπηθόηεηαο γηα εθήβνπο (Trait Emotional Intelligence Questionnaire Adolescent Short Form- TEIQue- ASF; Petrides, Sangareau, Furnham & Frederickson, 2006) θαη ηεο απηνζρέδηαο Κιίκαθαο γηα ηελ αμηνιόγεζε ηεο Γλσζηηθήο Δπεμεξγαζίαο ησλ Κνηλσληθώλ Πιεξνθνξηώλ II. ζε εθείλα πνπ αθνξνχλ ζηελ επίδξαζε ησλ θνηλσληθν-δεκνγξαθηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ καζεηψλ ζηηο ππφ κειέηε κεηαβιεηέο, III. ζε απηά πνπ αλαθέξνληαη ζηηο ζπζρεηίζεηο ησλ ππφ κειέηε κεηαβιεηψλ θαη ηέινο, IV. ζε εθείλα πνπ δηεξεπλνχλ ηελ πξφβιεςε ηνπ εθθνβηζκνχ/ηεο ζπκαηνπνίεζεο θαη ησλ δηαζηάζεσλ ηνπο απφ ηηο κεηαβιεηέο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο, ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ 77

79 Πιεξνθνξηψλ, θαζψο θαη απφ ηα θνηλσληθν-δεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ καζεηψλ. I. Χρ ππορ ηην ππώηη ομάδα ηυν επεςνηηικών επυηημάηυν: Δπεηδή ε Κιίκαθα Δθθνβηζκνύ θαη Θπκαηνπνίεζεο θαηαζθεπάζηεθε γηα ηηο αλάγθεο ηεο ειιεληθήο πξαγκαηηθφηεηαο, έπεηηα απφ ηελ εθηελή κειέηε ηεο ειιελφγισζζεο αιιά θπξίσο ηεο μελφγισζζεο βηβιηνγξαθίαο, ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο ζα απνθιείζνπλ νξηζκέλεο απφ ηηο πξνηεηλφκελεο δηαζηάζεηο ηεο θιίκαθαο. Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 1 : Θα ππνζηεξίμνπλ επαξθψο ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο ηελ παξαγνληηθή δνκή ηεο Κιίκαθαο Δθθνβηζκνχ θαη Θπκαηνπνίεζεο; Τ 1 : Απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο δε ζα ππνζηεξηρηεί επαξθψο ε παξαγνληηθή δνκή ηεο Κιίκαθαο Δθθνβηζκνχ θαη Θπκαηνπνίεζεο. Απφ ηελ αλαζθφπεζε ηεο κέρξη ηψξα βηβιηνγξαθίαο, ε έξεπλα ζρεηηθά κε ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο γλψξηζκα ηεο πξνζσπηθφηεηαο ζηεξηδφηαλ ζε δείγκαηα θνηηεηψλ, λεαξψλ ελειίθσλ θαη πην ζπάληα ζε εθήβνπο. Απφ ηελ άιιε, ιίγεο είλαη νη έξεπλεο πνπ αζρνιήζεθαλ κε ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε ησλ παηδηψλ, θαη ζε απηέο ηα δεδνκέλα ζπιιέρζεθαλ κε εξεπλεηηθά εξγαιεία, πνπ απνηεινχζαλ νπζηαζηηθά απινπνηεκέλεο εθδφζεηο ησλ ήδε ππαξρφλησλ εξγαιείσλ γηα ελήιηθεο (Mavroveli et al, 2008). Δπεηδή ινηπφλ θαη ε ζχληνκε έθδνζε ηνπ Δξσηεκαηνινγίνπ γηα ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο Υαξαθηεξηζηηθφ ηεο Πξνζσπηθφηεηαο απεπζχλεηαη ζε εθήβνπο θαη φρη ζε παηδηά κηθξφηεξεο ειηθίαο, αιιά θαη ιφγσ ηνπ φηη δελ έρεη ρξεζηκνπνηεζεί επξέσο ζε ειιεληθφ δείγκα, ηα δεδνκέλα ηεο έξεπλαο ζα ππνζηεξίμνπλ νξηζκέλεο απφ ηηο πξνηεηλφκελεο δηαζηάζεηο ηεο θιίκαθαο. Γηαηππψλεηαη επνκέλσο ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 2 : Θα ππνζηεξηρηεί απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο ε παξαγνληηθή δνκή ηεο θιίκαθαο γηα ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο Υαξαθηεξηζηηθφ ηεο Πξνζσπηθφηεηαο γηα Δθήβνπο; Τ 2 : Απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο δε ζα ππνζηεξηρηεί πιήξσο ε παξαγνληηθή δνκή ηεο θιίκαθαο γηα ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο Υαξαθηεξηζηηθφ ηεο Πξνζσπηθφηεηαο γηα Δθήβνπο. Γηα ηελ αμηνιφγεζε ηεο γλσζηηθήο επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ ρξεζηκνπνηήζεθε θιίκαθα, ε νπνία έπεηηα απφ εθηελή κειέηε ηεο μελφγισζζεο 78

80 βηβιηνγξαθίαο, θξίζεθε ζθφπηκν λα ζηεξηρζεί θπξίσο ζε αλάινγε θιίκαθα ησλ Camodeca et al. ( ). Αλ θαη θαηά ηελ επηινγή ησλ ππνζεηηθψλ ζελαξίσλ πνπ ηειηθά ρξεζηκνπνηήζεθαλ, ιήθζεθαλ ππφςε νη ηδηαηηεξφηεηεο ηεο ειιεληθήο πξαγκαηηθφηεηαο θαη έγηλαλ νη απαξαίηεηεο ηξνπνπνηήζεηο, σζηφζν ε ελ ιφγσ θιίκαθα δελ έρεη ρξεζηκνπνηεζεί ζε ειιεληθφ δείγκα, γη απηφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο αλακέλεηαη λα απνθιείζνπλ νξηζκέλεο απφ ηηο πξνηεηλφκελεο δηαζηάζεηο ηεο θιίκαθαο. Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 3 : Θα ππνζηεξίμνπλ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο ηελ παξαγνληηθή δνκή ηεο θιίκαθαο γηα ηε Γλσζηηθή Δπεμεξγαζία ησλ Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, φπσο απηή πξνηάζεθε απφ ηνπο Camodeca et al. ( ); Τ 3 : Σα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο δε ζα ππνζηεξίμνπλ πιήξσο ηελ πξνηεηλφκελε παξαγνληηθή δνκή ηεο θιίκαθαο γηα ηε Γλσζηηθή Δπεμεξγαζία ησλ Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ. Αλάιπζε δεδνκέλσλ: Γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο παξαγνληηθήο δνκήο ησλ εξσηεκαηνινγίσλ ζα δηελεξγεζνχλ δηεξεπλεηηθέο παξαγνληηθέο αλαιχζεηο (Factor Analysis), ελψ γηα ηνλ ππνινγηζκφ ηεο αμηνπηζηίαο ζα ρξεζηκνπνηεζεί ε κέζνδνο εζσηεξηθήο ζπλέπεηαο θαη ν δείθηεο αμηνπηζηίαο Cronbach s α. ΗΗ. Χρ ππορ ηη δεύηεπη ομάδα επεςνηηικών επυηημάηυν: ηε δεχηεξε νκάδα εξεπλεηηθψλ εξσηεκάησλ βξίζθεηαη ζην επίθεληξν ε επίδξαζε ησλ θνηλσληθν-δεκνγξαθηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ καζεηψλ ζηηο ππφ κειέηε κεηαβιεηέο ζρεηηθά κε ηηο δηαζηάζεηο ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο ζπκαηνπνίεζεο, ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο θαη ηεο Γλσζηηθήο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ. Α. Φύλο Πην εηδηθά, ην θχιν θαίλεηαη λα δηαθνξνπνηεί ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά ηελ εκπινθή ζην θαινόμενο ηος εκθοβιζμού και ηηρ θςμαηοποίηζηρ, θαζψο απφ ηε κηα βξέζεθε φηη ε εκπινθή ησλ αγνξηψλ ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ είλαη κεγαιχηεξε απφ απηή ησλ θνξηηζηψλ (Andreou & Metallidou, 2004 Bjorkvist et al., 1992 Rauste-von-Wright, 1989 Pakaslahti & Keltikangas-Jarvinen, 1998), ελψ κεξηθέο θνξέο έρεη αλαθεξζεί δηπιάζηα (Whitney & Smith, 1993). Απφ ηελ άιιε, παξαηεξήζεθε φηη ηα αγφξηα ζπκαηνπνηνχληαη πην ζπρλά απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο 79

81 ηνπο ζπγθξηηηθά κε ηα θνξίηζηα (Boulton & Underwood, 1992 O Moore & Hillery, 1989 Pepler et al., 2008 Scholte et al., 2007). Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 4 : Θα αλαδεηρζεί απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο φηη ππάξρνπλ δηαθπιηθέο δηαθνξέο ζηελ εκπινθή καζεηψλ ζην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο ζπκαηνπνίεζεο; Τ 4 : Σα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο ζα αλαδείμνπλ φηη ππάξρνπλ δηαθπιηθέο δηαθνξέο ζηελ εκπινθή ζην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο ζπκαηνπνίεζεο. Αλάιπζε δεδνκέλσλ: Ζ δηεξεχλεζε ηεο επίδξαζεο ηνπ θχινπ ζα πξαγκαηνπνηεζεί κέζσ ηεο αλάιπζεο κνλήο δηαθχκαλζεο (One-Way Anova) ή ηεο δνθηκαζίαο t-test ζηελ πεξίπησζε πνπ νη δηαθπκάλζεηο είλαη άληζεο. Αθφκε, έρεη ππνζηεξηρζεί φηη αθελφο ε εκπινθή ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ κε ηε σπήζη ζυμαηικήρ βίαρ ζπλαληάηαη πην ζπρλά ζηα αγφξηα απφ φηη ζηα θνξίηζηα θαη αθεηέξνπ φηη ηα αγφξηα γίλνληαη πην ζπρλά θύμαηα ζυμαηικήρ βίαρ (Jolliffe & Farrington, 2006 Gotovos, 1996, αλαθέξεηαη ζηνπο Smith et al., 2004). Χζηφζν, νη Boulton θαη Underwood (1992), θαζψο θαη νη Curtner-Smith et al. (2006) δελ εληφπηζαλ ζεκαληηθέο δηαθνξέο σο πξνο ηε δηάζηαζε απηή. Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 5 : Θα πξνθχςεη απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο δηαθνξνπνίεζε σο πξνο ην θχιν αλαθνξηθά α) κε ηε ρξήζε ζσκαηηθνχ εθθνβηζκνχ θαη β) κε ηε ζσκαηηθή ζπκαηνπνίεζε; Τ 5 : Σα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο ζα ππνζηεξίμνπλ φηη ηα αγφξηα εκπιέθνληαη πην ζπρλά ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα πνπ πεξηιακβάλνπλ ρξήζε ζσκαηηθήο βίαο είηε σο ζχηεο είηε σο ζχκαηα. Αλάιπζε δεδνκέλσλ: (βι. Δ.Δ 4 ). ε φηη αθνξά ηνλ έμμεζο εκθοβιζμό/θςμαηοποίηζη, πιήζνο εξεπλψλ έρεη αλαδείμεη φηη ε επηζεηηθφηεηα ζρέζεσλ είλαη πην δηαδεδνκέλε αλάκεζα ζηα θνξίηζηα απφ φηη ζηα αγφξηα. Δηδηθφηεξα, ηα θνξίηζηα εθδειψλνπλ, αιιά θαη δέρνληαη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ έκκεζε επηζεηηθφηεηα ζπγθξηηηθά κε ηα αγφξηα (Warden & Mackinnon, 2003 Whitney & Smith, 1993 Bjorkqvist et al., 1992, αλαθέξεηαη ζηνπο Sutton et al., 1999). Υαξαθηεξηζηηθά, νη Crick θαη Nelson (2002) αλέθεξαλ φηη ζηελ έξεπλά ηνπο, αλ ελδηαθεξφληνπζαλ κφλν γηα ηε ζσκαηηθή βία θαη αδηαθνξνχζαλ γηα ηελ επηζεηηθφηεηα ζρέζεσλ, έλα αμηφινγν πνζνζηφ θνξηηζηψλ ηεο ηάμεσο 71.4%, πνπ 80

82 εθδήισλε ή δερφηαλ κφλν έκκεζε επηζεηηθφηεηα, ζα είρε κείλεη αδήισην. Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 6 : Θα ππνζηεξηρηεί απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο φηη ην θχιν επηδξά δηαθνξνπνηεηηθά α) ζηνλ έκκεζν εθθνβηζκφ, β) ζηελ έκκεζε ζπκαηνπνίεζε ζρέζεσλ; Τ 6 : Σα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο αλακέλεηαη λα ππνζηεξίμνπλ φηη ηα θνξίηζηα δηαθνξνπνηνχληαη απφ ηα αγφξηα α) σο πξνο ηε ρξήζε έκκεζνπ εθθνβηζκνχ, κε ηελ εθδήισζε πεξηζζφηεξεο εκπινθήο ζηε κνξθή απηή θαη β) σο πξνο ηελ έκκεζε ζπκαηνπνίεζε, κε ην λα βηψλνπλ πεξηζζφηεξεο εκπεηξίεο έκκεζεο θαη άκεζεο ζπκαηνπνίεζεο ζρέζεσλ. Αλάιπζε δεδνκέλσλ: (βι. Δ.Δ 4 ). Αλαθνξηθά φκσο κε ην λεκηικό εκθοβιζμό/θςμαηοποίηζη, ηα δεδνκέλα παξνπζηάδνληαη αληηθαηηθά. Έηζη, ελψ νξηζκέλεο κειέηεο θαηαιήγνπλ ζην ζπκπέξαζκα φηη ηα αγφξηα εκπιέθνληαη πην ζπρλά ζε επεηζφδηα ιεθηηθήο επηζεηηθφηεηαο (Osterman et al., 1994, αλαθέξεηαη ζηνπο Boulton et al., 2001), ηα πνξίζκαηα άιισλ εξεπλψλ ππνζηεξίδνπλ ην αληίζεην (Archer et al., 1988, αλαθέξεηαη ζηνπο Boulton et al., 2001) θαη άιιεο έξεπλεο δε βξίζθνπλ θάπνηα ζεκαληηθή δηαθνξά αλάκεζα ζηα δχν θχια (Osterman et al., 1994, αλαθέξεηαη ζηνπο Boulton et al., 2001). Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 7 : Βάζεη ησλ δεδνκέλσλ ηεο παξνχζαο έξεπλαο ζα πξνθχςεη δηαθνξά αλάκεζα ζηα δχν θχια φζνλ αθνξά ζην ιεθηηθφ εθθνβηζκφ θαη ζπκαηνπνίεζε; Τ 7 : Σα δχν θχια ζα δηαθνξνπνηνχληαη σο πξνο ηε ιεθηηθή δηάζηαζε ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο ζπκαηνπνίεζεο, κε ηα θνξίηζηα λα δέρνληαη αιιά θαη λα εκπιέθνληαη πην ζπρλά ζε επεηζφδηα ιεθηηθήο επηζεηηθφηεηαο. Αλάιπζε δεδνκέλσλ: (βι. Δ.Δ 4 ). Αλαθνξηθά κε ηε ζςμπεπιθοπική διάζηαζη ηος εκθοβιζμού, αιιά θαη ηεο θςμαηοποίηζηρ δελ ππάξρνπλ ζπγθεθξηκέλα εξεπλεηηθά δεδνκέλα, θαζψο ζηελ πιεηνλφηεηα ησλ εξεπλψλ απνηεινχζαλ κέξνο ηνπ ζσκαηηθνχ εθθνβηζκνχ θαη ηεο ζσκαηηθήο ζπκαηνπνίεζεο αληίζηνηρα. Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 8 : Απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο ζα πξνθχςεη δηαθνξά αλάκεζα ζηα δχν θχια σο πξνο ηε ζπκπεξηθνξηθή δηάζηαζε: α) ηνπ εθθνβηζκνχ θαη β) ηεο ζπκαηνπνίεζεο; Τ 8 : Ζ επίδξαζε ηνπ θχινπ ζα είλαη δηαθνξνπνηεηηθή α) σο πξνο ην ζπκπεξηθνξηθφ εθθνβηζκφ, κε ηα αγφξηα λα εθδειψλνπλ πεξηζζφηεξε ζπκπεξηθνξηθή 81

83 επηζεηηθφηεηα θαη β) σο πξνο ηε ζπκπεξηθνξηθή ζπκαηνπνίεζε, κε ηα αγφξηα λα γίλνληαη πην ζπρλά απνδέθηεο ζπκπεξηθνξηθήο βίαο. Αλάιπζε δεδνκέλσλ: (βι. Δ.Δ 4 ). ε φηη αθνξά ηελ επίδξαζε ηνπ θχινπ ζηε ζςνολική Σςναιζθημαηική Νοημοζύνη, ππάξρνπλ αληηθαηηθέο εξεπλεηηθέο δηαπηζηψζεηο απφ δείγκαηα θπξίσο ελειίθσλ θαη εθήβσλ. Έηζη, ζχκθσλα κε ηνπο Schutte et al. (1998), Chiarrochi et al. (2000) θαη Van Rooy et al. (2004) νη γπλαίθεο ή ηα λεαξά θνξίηζηα παξνπζίαζαλ πςειφηεξα πνζνζηά πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο ζπγθξηηηθά κε ηνπο άλδξεο. ε αληίζεζε έξρεηαη ην πφξηζκα ηεο έξεπλαο ησλ Shi θαη Wang (2007), ζχκθσλα κε ην νπνίν ε ζπλνιηθή πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε ησλ αλδξψλ ήηαλ πςειφηεξε απφ απηή ησλ γπλαηθψλ. ε άιιεο έξεπλεο πάιη δε δηαπηζηψζεθε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή δηαθνξνπνίεζε σο πξνο ηε κεηαβιεηή απηή (Petrides & Furnham, 2000 Mavroveli et al., 2008). Απφ ηελ άιιε, ζε έξεπλα ησλ Luebbers et al. (2007) ζε δείγκα εθήβσλ, ηα λεαξά θνξίηζηα ππεξείραλ κφλν ζηελ αληίιεςε ζπλαηζζεκάησλ. Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 9 : Θα αλαδεηρηεί απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο δηαθπιηθή δηαθνξνπνίεζε α) σο πξνο ηε ζπλνιηθή πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε, β) σο πξνο ηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο; Τ 9 : Σα θνξίηζηα ζα εκθαλίζνπλ α) πςειφηεξε ζπλνιηθή πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε θαη β) θαιχηεξε αληίιεςε ζπλαηζζεκάησλ ζε ζρέζε κε ηα αγφξηα. Αλάιπζε δεδνκέλσλ: (βι. Δ.Δ 4 ). Αλαθνξηθά κε ηελ επίδξαζε ηνπ θχινπ ζηε Γνυζηική Επεξεπγαζία Κοινυνικών Πληποθοπιών, ζχκθσλα κε έξεπλεο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζε κεγάια δείγκαηα καζεηψλ ηεο ζηνηρεηψδνπο εθπαίδεπζεο δηαπηζηψζεθε φηη ηα θνξίηζηα ραξαθηεξίδνληαη απφ ιηγφηεξα ειιείκκαηα ζηε Γλσζηηθή Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ ζπγθξηηηθά κε ηα αγφξηα (Fraser et al., 2005 Lansford et al., 2006). Γηαηππψλεηαη επνκέλσο ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 10 : Θα πξνθχςνπλ απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο δηαθνξέο αλάκεζα ζηα δχν θχια σο πξνο ηε Γλσζηηθή Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ; Τ 10 : Σα αγφξηα αλακέλεηαη λα παξνπζηάζνπλ πςειφηεξνπο κέζνπο φξνπο ζηελ ερζξηθή θσδηθνπνίεζε, ζηηο ερζξηθέο απνδφζεηο, ζηελ επηινγή επηζεηηθψλ θαη εθδηθεηηθψλ ηξφπσλ αληίδξαζεο. Αλάιπζε δεδνκέλσλ: (βι. Δ.Δ 4 ). 82

84 Γηαθπιηθέο δηαθνξέο έρνπλ παξαηεξεζεί θαη ζηελ επιλογή ηπόπος ανηίδπαζηρ ζε κία δηέλεμε. Έηζη, ζε αξθεηέο έξεπλεο βξέζεθε φηη ηα θνξίηζηα είλαη πην πηζαλφλ απφ φηη ηα αγφξηα λα δεηήζνπλ θνηλσληθή ππνζηήξημε (Bird & Harris, 1990 Chapman & Mullis, 1999 Frydenberg & Lewis, 1993 Halstead et al., 1993; Piko, 2001 Renk & Creasey, 2003, αλαθέξεηαη ζηνπο Remillard & Lumb, 2005). Αθφκε, ζε έξεπλα ησλ Miller, Danaher θαη Forbes (1986) πξνέθπςε φηη, ελψ ηα θνξίηζηα ηείλνπλ λα ρξεζηκνπνηνχλ ζηξαηεγηθέο, φπσο ε αγλφεζε, ε αιιαγή ζέκαηνο, ε ζπλαίλεζε ζηηο επηζπκίεο ηνπ άιινπ πξνζψπνπ, ν ζπκβηβαζκφο θαη ην μεθαζάξηζκα ησλ ζπλαηζζεκάησλ ηνπ άιινπ πξνζψπνπ, ηα αγφξηα είλαη πην πηζαλφλ λα πηνζεηήζνπλ επηζεηηθέο κνξθέο ζπκπεξηθνξάο, φπσο απεηιέο θαη ζσκαηηθή βία (Kochenderfer-Ladd, 2004). ε ζπλέπεηα κε ηα επξήκαηα ησλ Miller et al. (1986), ζηα θνξίηζηα δηαπηζηψζεθε φηη είλαη πην πηζαλή ε απνκάθξπλζε απφ βίαηνπο ζπλνκειίθνπο (Kochenderfer-Ladd, 1997) ή ε έθθιεζε βνήζεηαο απφ θίινπο ή ελήιηθεο, ελψ ζηα αγφξηα είλαη πην πηζαλή ε εθδίθεζε ή ην μέζπαζκα (Kochenderfer- Ladd, 1997 Smith et al., 2001). Παξνκνίσο, βξέζεθε φηη ηα επηζεηηθά θνξίηζηα επηδεηνχλ πην ζπρλά ηελ θνηλσληθή ππνζηήξημε, ελψ ηα αγφξηα ηελ εθδίθεζε (Zahn- Walxer, Druggal & Grubber, 2002, αλαθέξεηαη ζηνπο Burgess et al., 2006). Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 11 : Θα πξνθχςνπλ απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο δηαθπιηθέο δηαθνξέο σο πξνο ηελ επηινγή ηξφπνπ αληίδξαζεο ζε κία πηζαλή πξφθιεζε; Τ 11 : Θα πξνθχςνπλ δηαθπιηθέο δηαθνξέο σο πξνο ηελ επηινγή ηξφπνπ αληίδξαζεο ζε κία ελδερφκελε πξφθιεζε, κε ηα αγφξηα λα πηνζεηνχλ πεξηζζφηεξν εθδηθεηηθνχο ζηφρνπο θαη επηζεηηθνχο ηξφπνπο ζπκπεξηθνξάο θαη ηα θνξίηζηα λα αλαδεηνχλ θνηλσληθή ππνζηήξημε ή λα απνζχξνληαη. Αλάιπζε δεδνκέλσλ: (βι. Δ.Δ 4 ). Β. Ζλικία ζνλ αθνξά ζηελ ειηθία, ηα ππάξρνληα εξεπλεηηθά δεδνκέλα αλαθέξνπλ φηη ε έμμεζη επιθεηικόηηηα, θπξίσο ησλ θνξηηζηψλ, παξνπζηάδεη απμεηηθή ηάζε κε ηελ πάξνδν ησλ ρξφλσλ (Lagerspetz, & Kaukiainen, 1992). ην ίδην πφξηζκα θαηέιεμαλ θαη νη Cairns et al. (1989) πνπ πξαγκαηνπνίεζαλ έξεπλεο ζε θνξίηζηα. Γηαπίζησζαλ δειαδή φηη ζπκπεξηθνξέο, φπσο ε θνηλσληθή απνκφλσζε θαη ε απνμέλσζε, πνπ αθνξνχλ ζηελ επηζεηηθφηεηα ζρέζεσλ, εκθαλίδνπλ κεγαιχηεξε ζπρλφηεηα κε ηελ 83

85 αχμεζε ηεο ειηθίαο. Αθφκε, βξέζεθε φηη ε ζςσνόηηηα ηηρ θςμαηοποίηζηρ κεηψλεηαη κε ηελ ειηθία, θαζψο θαη ε ζςσνόηηηα εκθοβιζμού ησλ άιισλ (Whitney & Smith, 1993). Γηαηππψλνληαη ινηπφλ ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα: ΔΔ 12.1 : Θα πξνθχςεη απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο δηαθνξά ζηε ζπρλφηεηα εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο αλάκεζα ζε καζεηέο κε κηθξή δηαθνξά ειηθίαο; Τ 12.1 : Γε ζα πξνθχςεη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή δηαθνξά ζηε ζπρλφηεηα εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο αλάκεζα ζε καζεηέο κε κηθξή δηαθνξά ειηθίαο. ΔΔ 12.2 : Θα αλαδεηρζεί απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο δηαθνξνπνίεζε ζην είδνο εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο αλάκεζα ζε καζεηέο κε κηθξή δηαθνξά ειηθίαο; Τ 12.2 : Γε ζα πξνθχςεη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή δηαθνξά ζην είδνο εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο αλάκεζα ζε καζεηέο κε κηθξή δηαθνξά ειηθίαο. Αλάιπζε δεδνκέλσλ: Ζ δηεξεχλεζε ηεο επίδξαζεο ηεο ειηθίαο ζα πξαγκαηνπνηεζεί κέζσ ηεο αλάιπζεο κνλήο δηαθχκαλζεο (One Way Anova) ή ηνπ Kruskal-Wallis test ζηελ πεξίπησζε άληζσλ δηαθπκάλζεσλ. χκθσλα κε ηα ζεσξεηηθά κνληέια πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο, ε Σςναιζθημαηική Νοημοζύνη ζεσξείηαη σο πξνο ηε θχζε εμειηζζφκελε (Mayer, Caruso & Salovey, 2000), γηα ην ιφγν απηφ αλακέλεηαη φηη ζα αλαπηχζζεηαη κε ηελ αχμεζε ηεο ειηθίαο (Luebbers et al., 2007). Πξάγκαηη, ζε έξεπλα ησλ Mayer et al. (2001) βξέζεθε φηη νη επηδφζεηο ησλ ελήιηθσλ ζε δνθηκαζίεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο ήηαλ ζεκαληηθά πςειφηεξεο απφ απηέο ησλ εθήβσλ. Οη Day θαη Carroll (2004) φκσο δηαπίζησζαλ φηη κφλν κία δηάζηαζε ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο σο ηθαλφηεηαο ζπζρεηίδνληαλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθά κε ηελ ειηθία (Luebbers et al., 2007). Γηαηππψλεηαη επνκέλσο ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 13 : Θα πξνθχςεη απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο φηη ε ειηθία επηδξά δηαθνξνπνηεηηθά ζηηο δηαζηάζεηο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο; Τ 13 : Οη κηθξφηεξνη καζεηέο ζα απηναλαθέξνπλ ρακειφηεξεο επηδφζεηο σο πξνο ηε ζπλνιηθή πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε. Λίγα επξήκαηα ππάξρνπλ ζρεηηθά κε ηηο αλαπηπμηαθέο δηαθνξέο ζηελ Γνυζηικο-κοινυνική λειηοςπγία. χκθσλα κε απηά, κε ηελ αχμεζε ηεο ειηθίαο επηηπγράλεηαη θαιχηεξε επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ ιφγσ ηεο θνηλσληθήο εκπεηξίαο, ηεο ζρεηηθήο γλσζηηθήο σξηκφηεηαο ή θαη ηεο ηαρχηεηαο ζηελ επεμεξγαζία 84

86 πιεξνθνξηψλ (Dodge, Murphy & Buchsbaum, 1984, αλαθέξεηαη ζηνπο Feldman & Dodge, 1987). ΔΔ 14 : Θα αλαδεηρζεί απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο δηαθνξνπνίεζε ζηηο δηαζηάζεηο ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ αλάκεζα ζε καζεηέο κε κηθξή δηαθνξά ειηθίαο; Τ 14 : Θα πξνθχςεη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή δηαθνξά ζηηο δηαζηάζεηο ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ αλάκεζα ζε καζεηέο κε κηθξή δηαθνξά ειηθίαο. Αλάιπζε δεδνκέλσλ:(βι.δδ 12.1 ). Γ. Μοπθυηικό επίπεδο ηυν γονέυν ζνλ αθνξά ζηε κεηαβιεηή κνξθσηηθφ επίπεδν ησλ γνλέσλ, ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη απηή αληηπξνζσπεχεη ην θνηλσληθν-νηθνλνκηθφ επίπεδν ησλ καζεηψλ, φπσο ηεθκεξηψλεηαη απφ ζρεηηθέο έξεπλεο (McDermott, 1995). Έηζη, ζχκθσλα κε ηνλ Olweus (1994) δελ παξαηεξήζεθε θάπνηνο ζπζρεηηζκφο αλάκεζα ζηα επίπεδα επηζεηηθφηεηαο ησλ αγνξηψλ θαη ηελ θνηλσληθννηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηεο νηθνγέλεηάο ηνπο. ε άιιε έξεπλα φκσο (Wolke et al., 2001, αλαθέξεηαη ζηνπο Santalahti et al., 2008) πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζε παηδηά γεξκαληθήο θαη αγγιηθήο θαηαγσγήο, δηαπηζηψζεθε κία κηθξή ζπζρέηηζε αλάκεζα ζην θαινόμενο ηος εκθοβιζμού και ηηρ θςμαηοποίηζηρ θαη ζην θνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν ησλ γνλέσλ ηνπο. ε κία λνξβεγηθή έξεπλα (Nordhagen et al., 2005, αλαθέξεηαη ζηνπο Santalahti et al., 2008), βξέζεθε φηη ηα παηδηά πνπ πξνέξρνληαλ απφ ρακειφ κνξθσηηθφ θαη ρακειφ θνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν δηαηξέρνπλ κεγαιχηεξν θίλδπλν λα απνηειέζνπλ ζχκαηα εθθνβηζηηθψλ επεηζνδίσλ. Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 15 : Θα πξνθχςεη απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο φηη νη καζεηέο απφ ρακειφ θνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν ζα δειψλνπλ ζπρλφηεξε εκπινθή ζην θαηλφκελν ηεο ζπκαηνπνίζεο ζε ζρέζε κε ηνπο καζεηέο άιινπ θνηλσληθννηθνλνκηθνχ επηπέδνπ; Τ 15 : Οη καζεηέο πνπ πξνέξρνληαη απφ ρακειφ θνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν ζα δηαηξέρνπλ κεγαιχηεξν θίλδπλν λα απνηειέζνπλ ζχκαηα εθθνβηζηηθψλ επεηζνδίσλ. 85

87 Αλάιπζε δεδνκέλσλ: Ζ δηεξεχλεζε ηεο επίδξαζεο ηνπ θνηλσληθννηθνλνκηθνχ επηπέδνπ (κνξθσηηθνχ επηπέδνπ) ζα πξαγκαηνπνηεζεί κέζσ ηεο αλάιπζεο κνλήο δηαθχκαλζεο (One Way Anova) ή ηνπ Kruskal-Wallis test ζηελ πεξίπησζε άληζσλ δηαθπκάλζεσλ. Δπηπξφζζεηα, ν McNeilly-Choque (1996, αλαθέξεηαη ζηνπο Curtner-Smith et al., 2006) δηεξεπλψληαο ηε ζρέζε αλάκεζα ζην θνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν ησλ γνλέσλ θαη ηελ εκδήλυζη άμεζος και έμμεζος εκθοβιζμού παηδηψλ πξνζρνιηθήο ειηθίαο, δηαπίζησζε φηη ηα παηδηά πνπ πξνέξρνληαλ απφ νηθνγέλεηεο πνπ δηέζεηαλ ρακειφ θνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν παξνπζίαδαλ ζεκαληηθά πην πςειά πνζνζηά άκεζνπ εθθνβηζκνχ ζπγθξηηηθά κε ηα παηδηά πνπ πξνέξρνληαλ απφ νηθνγέλεηεο πςεινχ θνηλσληθννηθνλνκηθνχ επηπέδνπ. Απφ ηελ άιιε, νη καζεηέο πνπ πξνέξρνληαλ απφ νηθνγέλεηεο πςεινχ θνηλσληθννηθνλνκηθνχ επηπέδνπ εθδήισλαλ πην ζπρλά έκκεζν εθθνβηζκφ ζε ζρέζε κε ηα παηδηά πνπ πξνέξρνληαλ απφ νηθνγέλεηεο κε ρακειφ θνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν. Σν ηειεπηαίν έρεη επηβεβαησζεί θαη απφ ηελ έξεπλα ησλ Bonica et al (2003, αλαθέξεηαη ζηνπο Curtner-Smith et al., 2006). Ζ δηαθνξνπνίεζε απηή πηζαλφλ λα νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη ην ρακειφ νηθνλνκηθφ επίπεδν ζπλδέεηαη ζπλήζσο κε παξάγνληεο, φπσο έιιεηςε γλσζηηθψλ εξεζηζκάησλ ζην ζπίηη, πςειά επίπεδα άγρνπο θαη θαηάζιηςεο ζηνπο γνλείο, νηθνγελεηαθέο ζπγθξνχζεηο θ.ά, πνπ επεξεάδνπλ ζεκαληηθά ηελ πνηφηεηα αλαηξνθήο πνπ ιακβάλνπλ ηα παηδηά θαη ε νπνία κε ηε ζεηξά ηεο αζθεί επίδξαζε ζηελ πνηφηεηα ησλ αιιειεπηδξάζεσλ ησλ παηδηψλ κε ηνπο ζπλνκειίθνπο (Curtner-Smith et al., 2006). Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 16 : Θα αλαδεηρηεί απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο δηαθνξνπνίεζε αλάκεζα ζην θνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν ησλ γνλέσλ θαη ηελ εθδήισζε άκεζνπ ή έκκεζνπ εθθνβηζκνχ; Τ 16α : Οη καζεηέο πνπ πξνέξρνληαλ απφ νηθνγέλεηεο πςεινχ θνηλσληθννηθνλνκηθνχ επηπέδνπ αλακέλεηαη λα εθδειψζνπλ ζε κεγαιχηεξν βαζκφ έκκεζν εθθνβηζκφ. Τ 16β : Σα παηδηά πνπ πξνέξρνληαη απφ νηθνγέλεηεο κε ρακειφ θνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν ζα παξνπζηάζνπλ ζε κεγαιχηεξν βαζκφ άκεζν εθθνβηζκφ. Αλάιπζε δεδνκέλσλ: (βι. ΔΔ 15 ) 86

88 Γ. Υώπα καηαγυγήρ Αλαθνξηθά κε ηελ επίδξαζε ηεο εζληθφηεηαο ζην θαινόμενο ηος εκθοβιζμού και ηηρ θςμαηοποίηζηρ, ππάξρνπλ αληηθαηηθέο εξεπλεηηθέο δηαπηζηψζεηο. πγθεθξηκέλα, παξφιν πνπ ζε νξηζκέλεο έξεπλεο δε βξέζεθε θάπνηνο ζπζρεηηζκφο κεηαμχ θαηαγσγήο θαη ζπκαηνπνίεζεο (Seals & Young, 2003 Moran et al., 1993 Siann et al., 1994, αλαθέξεηαη ζηνπο Vervoort et al., 2008), εληνχηνηο ζε άιιεο δηαπηζηψζεθε πσο ηα κέιε ησλ κεηνλνηηθψλ νκάδσλ ζπκαηνπνηνχληαη κε κεγαιχηεξε ζπρλφηεηα απφ φηη ηα κέιε ηεο εζληθήο πιεηνςεθίαο (Mouttapa et al., 2004 Wolke et al., 2001 Verkuyten & Thijs, 2002, αλαθέξεηαη ζηνπο Vervoort et al., 2008). Αληίζεηα, νη Hanish θαη Guerra (2000), νη Nansel et al. (2001) θαη νη Graham θαη Juvonen (2002) παξαηήξεζαλ φηη ηα κέιε ησλ κεηνλνηηθψλ νκάδσλ ζπκαηνπνηνχληαλ ιηγφηεξν ζπγθξηηηθά κε ηα κέιε ηεο εζληθήο πιεηνςεθίαο (Vervoort et al., 2008). Απφ ηελ άιιε, ζε λεφηεξεο κειέηεο αλαθέξζεθαλ αληηθαηηθά επξήκαηα θαη γηα ηε ζρέζε εζληθφηεηαο-εθθνβηζκνχ. Έηζη, νη Seals θαη Young (2003), νη Moran et al. (1993) θαη νη Wolke et al. (2001) δε δηαπίζησζαλ θάπνην ζεκαληηθφ ζπζρεηηζκφ κεηαμχ εζληθφηεηαο θαη εθθνβηζκνχ, ελψ ζε άιιεο έξεπλεο πξνέθπςε φηη ν εθθνβηζκφο αλάκεζα ζηα κέιε ησλ κεηνλνηηθψλ νκάδσλ απνηειεί πην ζπρλφ θαηλφκελν απφ φηη ζηα κέιε ηεο εζληθήο πιεηνςεθίαο (Nansel et al., 2001 Graham & Juvonen, 2002, αλαθέξεηαη ζηνπο Vervoort, 2008). Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 17 : Με βάζε ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο αλακέλεηαη νη καζεηέο κε δηαθνξεηηθή εζληθφηεηα απφ ηελ ειιεληθή λα παξνπζηάζνπλ δηαθνξέο σο πξνο ηελ εκπινθή ζηνλ εθθνβηζκφ θαη ηε ζπκαηνπνίεζε ζε ζχγθξηζε κε ηνπο καζεηέο ηεο εζληθήο πιεηνςεθίαο; Τ 17 : Οη καζεηέο κε δηαθνξεηηθή εζληθφηεηα απφ ηελ ειιεληθή ζα παξνπζηάζνπλ πςειφηεξα πνζνζηά εκπινθήο ζην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ζα ζπκαηνπνηνχληαη κε κεγαιχηεξε ζπρλφηεηα ζε ζχγθξηζε κε ηνπο καζεηέο ηεο εζληθήο πιεηνςεθίαο. Αλάιπζε δεδνκέλσλ: Ζ δηεξεχλεζε ηεο επίδξαζεο ηεο εζληθφηεηαο ζα πξαγκαηνπνηεζεί κέζσ ηεο αλάιπζεο κνλήο δηαθχκαλζεο (One-Way Anova) ή ηνπ Kruskal-Wallis test ζηελ πεξίπησζε ησλ άληζσλ δηαθπκάλζεσλ. Αληηθξνπφκελα είλαη θαη ηα εξεπλεηηθά πνξίζκαηα πνπ αλαθέξνληαη ζηε ζρέζε ηεο εζληθφηεηαο κε ηε Σςναιζθημαηική Νοημοζύνη. Οη Furnham et al. (1999) 87

89 ζε έξεπλα ηνπο δηαπίζησζαλ πνιηηηζκηθέο δηαθνξέο κεηαμχ θνηηεηψλ απφ ηε Βξεηαλία, ηε Υαβάε θαη ηε ηγθαπνχξε αλαθνξηθά κε ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε. ε κηα αθφκε έξεπλα (Rozell et al., 2002, αλαθέξεηαη ζηνπο Kok-Mun et al., 2008) πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζε θνηηεηέο, βξέζεθε φηη νη γεγελείο θνηηεηέο δηαζέηνπλ πςειφηεξε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε ζε ζρέζε κε ηνπο δηεζλείο ζπνπδαζηέο. Αληίζεηα, ζε έξεπλα ησλ Van Rooy et al. (2004) παξαηεξήζεθε φηη ηα κέιε κεηνλνηηθψλ νκάδσλ δηαζέηνπλ πςειφηεξε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε ζπγθξηηηθά κε ηα κέιε ηεο θπξίαξρεο θνπιηνχξαο. εκεηψλεηαη φηη ηα επξήκαηα απηά αθνξνχλ θνηηεηέο θαη φρη παηδηά πξνεθεβηθήο ειηθίαο, φπσο ηνπ δείγκαηνο ηεο παξνχζαο έξεπλαο. Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 18 : Θα αλαδεηρηεί απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο δηαθνξνπνίεζε αλαθνξηθά κε ηελ εζληθφηεηα σο πξνο ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε; Τ 18 : Θα αλαδεηρηεί δηαθνξνπνίεζε αλαθνξηθά κε ηελ εζληθφηεηα σο πξνο ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε ππέξ ησλ Διιήλσλ καζεηψλ ιφγσ χπαξμεο πνιηηηζκηθψλ δηαθνξψλ. Αλάιπζε δεδνκέλσλ: (βι.δ.δ 17 ). Δ. Ρόλορ ζε εκθοβιζηικά επειζόδια Χο πξνο ηελ επίδξαζε ηνπ ξφινπ ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα ζηε Σςναιζθημαηική Νοημοζύνη, απηή έρεη δηεξεπλεζεί θπξίσο κέζσ ησλ ζηνηρείσλ πνπ ηελ απνηεινχλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, αλαθνξηθά κε ηελ απηνεθηίκεζε, σο επηκέξνπο δηάζηαζε ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο, βξέζεθε φηη ηα ζχκαηα εκθαλίδνπλ ρακειή θνηλσληθή θαη ζσκαηηθή απηνεηθφλα (Salmivalli, 1998, αλαθέξεηαη ζηνπο Kaukiainen et al., 2002). ε άιιε έξεπλα, ηα παηδηά ζχκαηα ζεσξνχζαλ ηνπο εαπηνχο ηνπο θαηαζιηπηηθνχο, κε ειθπζηηθνχο θαη φρη ηδηαίηεξα έμππλνπο (Bjorkqvist et al., 1982). Ζ βηβιηνγξαθία φκσο παξνπζηάδεηαη αληηθαηηθή φζνλ αθνξά ζηα παηδηά πνπ εθθνβίδνπλ. Ο Olweus (1993, αλαθέξεηαη ζηνπο O Moore & Kikham, 2001), γηα παξάδεηγκα, αλαθέξεη φηη ηα παηδηά ζχηεο δειψλνπλ πςειή απηνεθηίκεζε, ελψ άιιεο θαηέιεμαλ ζε αληίζεηα επξήκαηα (Ο Moore & Hillery, 1991). Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 19 : Θα πξνθχςεη απφ ηελ παξνχζα έξεπλα φηη ν ξφινο ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα ιεηηνπξγεί δηαθνξνπνηεηηθά σο πξνο ην επίπεδν απηνεθηίκεζεο; 88

90 Τ 19 : Απφ ηελ παξνχζα έξεπλα ζα πξνθχςεη φηη ηα ζχκαηα δειψλνπλ ρακειφηεξε απηνεθηίκεζε ζε ζχγθξηζε κε ηνπο άιινπο ξφινπο. Αλάιπζε δεδνκέλσλ: Ζ δηεξεχλεζε ηεο επίδξαζεο ηνπ ξφινπ ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα ζα πξαγκαηνπνηεζεί κέζσ ηεο αλάιπζεο κνλήο δηαθχκαλζεο (One-Way Anova) ή ηνπ Kruskal-Wallis test ζηελ πεξίπησζε ησλ άληζσλ δηαθπκάλζεσλ. χκθσλα κε εξεπλεηηθά δεδνκέλα (Smith & Thomson, 1991 Olweus, 1991), νη ζχηεο δηαθξίλνληαη απφ κηθξή ενζςναίζθηζη απέλαληη ζηα ζχκαηά ηνπο, ελψ ζπλεμεηάδνληαο θαη ηελ επίδξαζε ηνπ θχινπ, δε θαίλεηαη λα δηαθνξνπνηνχληαη ηα θνξίηζηα ζχηεο απφ ηα αγφξηα ζχηεο σο πξνο ηε ρακειή ελζπλαίζζεζε (Jolliffe & Farrington, 2006). Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 20 : Ζ παξνχζα έξεπλα ζα αλαδείμεη φηη ν ξφινο ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα ιεηηνπξγεί δηαθνξνπνηεηηθά; Τ 20 : Οη ζχηεο θαη ηα επηζεηηθά ζχκαηα ζα δειψζνπλ ρακειά επίπεδα ελζπλαίζζεζεο. Αλάιπζε δεδνκέλσλ: (βιέπε Δ.Δ 19 ). Χο πξνο ηελ επεξεπγαζία κοινυνικών πληποθοπιών, ζχκθσλα κε δηεζλή εξεπλεηηθά δεδνκέλα, νη ζχηεο είηε δηαθξίλνληαη απφ θνηλσληθέο δεμηφηεηεο (Sutton et al., 1999 Kaukiainen et al., 2002) είηε απφ ειιείκκαηα ζηελ επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ θαη θπξίσο ζηελ παξαγσγή, αμηνιφγεζε θαη επηινγή κηαο αληίδξαζεο, δειαδή ζην 4 ν θαη ζην 5 ν βήκα (Dodge & Crick, 1990, αλαθέξεηαη ζηνπο Camodeca & Goossens, 2005). ε πξφζθαηεο έξεπλεο φκσο δηαπηζηψζεθε φηη νη ζχηεο παξνπζηάδνπλ αληηδξαζηηθή θαη πξνιεπηηθή επηζεηηθφηεηα, γεγνλφο πνπ ζπλεπάγεηαη ειιείκκαηα ζε φια ζρεδφλ ηα βήκαηα ηνπ κνληέινπ Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ. Απφ ηελ άιιε, ηα παζεηηθά ζχκαηα αλαθέξζεθε φηη εκθαλίδνπλ θπξίσο αληηδξαζηηθή επηζεηηθφηεηα, επηθεληξψλνληαη δειαδή ζηα επηζεηηθά ζηνηρεία ηνπ πεξηβάιινληνο θαη απνδίδνπλ ερζξηθέο πξνζέζεηο ζηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο, ειιείκκαηα πνπ ηνπο σζνχλ ζηελ εθδήισζε επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο (Camodeca, 2003 Crick & Dodge, 1989 Kochenderfer & Ladd, 1997, αλαθέξεηαη ζηνπο Camodeca et al., 2005). Με άιια ιφγηα, ηα ζχκαηα απηά αληηκεησπίδνπλ δπζθνιίεο ζην 2 ν βήκα θπξίσο ηνπ κνληέινπ Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ. Μηα άιιε ζεκαληηθή θαηεγνξία ζπκάησλ απνηεινχλ ηα πξνθιεηηθά ζχκαηα ή επηζεηηθά ζχκαηα. Σα ζχκαηα απηά βξέζεθε φηη δηαζέηνπλ θησρέο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο θαη παξνπζηάδνπλ πξνιεπηηθή θαη αληηδξαζηηθή επηζεηηθφηεηα (Camodeca 89

91 et al., 2003 Salmivalli & Nieminen, 2002). Σα ειιείκκαηά ηνπο δειαδή εληνπίδνληαη ζε φια ζρεδφλ ηα βήκαηα ηνπ κνληέινπ ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ. Γηαηππψλνληαη επνκέλσο ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα: ΔΔ 21 : Απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο ζα πξνθχςεη φηη ν ξφινο ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ/ζπκαηνπνίεζεο ιεηηνπξγεί δηαθνξνπνηεηηθά γηα ηηο δηαζηάζεηο ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ; Τ 21: Σα ζχκαηα, ηα επηζεηηθά ζχκαηα θαη νη ζχηεο ζα παξνπζηάζνπλ πςειφηεξνπο κέζνπο φξνπο ζηελ θσδηθνπνίεζε, ζηελ ερζξηθή απφδνζε, ζηελ επηινγή αληηθνηλσληθψλ ζηφρσλ θαη επηζεηηθψλ ηξφπσλ αληίδξαζεο (1 ν, 2 ν, 3 ν θαη 5 ν βήκα ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ) ζπγθξηηηθά κε ηνπο ακέηνρνπο. Αλάιπζε δεδνκέλσλ: (βιέπε Δ.Δ 19 ). χκθσλα κε ηα ππάξρνληα εξεπλεηηθά δεδνκέλα, παξαηεξνχληαη δηαθνξέο σο πξνο ηνλ ηπόπο ανηίδπαζηρ (5 ν βήκα ηνπ κνληέινπ) ζε κία πξφθιεζε αλάκεζα ζηνπο ζχηεο, ηα ζχκαηα θαη ηα πξνθιεηηθά ζχκαηα. Έηζη, νη ζχηεο ρξεζηκνπνηνχλ ηε βία θαη ηελ επηζεηηθφηεηα, σο κέζν επίιπζεο πξνβιεκαηηθψλ θαηαζηάζεσλ. Σα παζεηηθά ζχκαηα απφ ηελ άιιε ηείλνπλ λα απνζχξνληαη ή/θαη λα θιαίλε, φηαλ δέρνληαη επίζεζε, ελψ ζπαλίσο πηνζεηνχλ ηε βίαηνπο ηξφπνπο ζπκπεξηθνξάο (Olweus, 1994, αλαθέξεηαη ζηνπο Salmon et al., 2007 Carney & Merell, 2001, αλαθέξεηαη ζηνπο Ma et al., 2001). ε αληίζεζε, ηα επηζεηηθά ζχκαηα δηαζέηνπλ θησρέο δεμηφηεηεο επίιπζεο πξνβιήκαηνο, είλαη πηζαλφλ λα παξαβηάζνπλ ηνπο θνηλσληθνχο θαλφλεο θαη αλακέλεηαη λα αληηδξάζνπλ κε αληηδξαζηηθή επηζεηηθφηεηα ζε κία ελδερφκελε πξφθιεζε (Camodeca et al., 2003). Γηαηππψλνληαη ινηπφλ ηα εξεπλεηηθά εξψηεκαηα.: ΔΔ 22 : Ο ξφινο πνπ πηνζεηνχλ νη εκπιεθφκελνη ζε επεηζφδηα εθθνβηζκνχ/ζπκαηνπνίεζεο ζα δηαθνξνπνηήζεη ηνλ ηξφπν αληίδξαζεο ζε κηα πξφθιεζε; Τ 22: Θα ππάξμνπλ δηαθνξέο ζηνλ ηξφπν αληίδξαζεο ζε κηα πξφθιεζε ζε ζρέζε κε ην ξφιν πνπ πηνζεηνχλ φζνη εκπιέθνληαη ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα. Αλάιπζε δεδνκέλσλ: (βιέπε Δ.Δ 19 ). Δπηπιένλ, ζε έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνίεζαλ ε Camodeca et al. ( ) κε δείγκα 215 καζεηέο πξσηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο βξέζεθε φηη, φηαλ νη ζχηεο ή ηα ζχκαηα ζπιινγηδφηαλ εναλλακηικέρ λύζειρ θαη δελ ελεξγνχζαλ απζφξκεηα, παξείραλ κε επηζεηηθνχο ηξφπνπο επίιπζεο πξνβιεκάησλ. Απηφ πηζαλφηαηα ππνλνεί φηη, ελψ νη 90

92 ζχηεο ή ηα ζχκαηα δηαζέηνπλ θνηλσληθή γλψζε, δελ θάλνπλ ρξήζε ηεο ζε φιεο ηηο πεξηπηψζεηο. Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 23 : Θα πξνθχςεη απφ ηελ παξνχζα έξεπλα φηη, φηαλ νη ζχηεο ή ηα ζχκαηα δελ ελεξγνχλ απζφξκεηα, αιιά ζπιινγίδνληαη ελαιιαθηηθνχο ηξφπνπο αληίδξαζεο, θαη παξέρνπλ κε επηζεηηθνχο ηξφπνπο επίιπζεο πξνβιεκάησλ; Τ 23: ηαλ νη ζχηεο ή ηα ζχκαηα δελ ελεξγνχλ απζφξκεηα, αιιά ζπιινγίδνληαη ελαιιαθηηθνχο ηξφπνπο αληίδξαζεο, παξέρνπλ κε επηζεηηθνχο ηξφπνπο επίιπζεο πξνβιεκάησλ. Αλάιπζε δεδνκέλσλ: (βιέπε Δ.Δ 19 ). Σέινο, ζε άιιε έξεπλα ησλ Camodeca θαη Goossens (2005) έρεη βξεζεί φηη νη ζχηεο θαη ηα ζχκαηα δηαθξίλνληαη απφ ελλείμμαηα ζε κάθε ζσεδόν θάζη ηος μονηέλος Επεξεπγαζίαρ Κοινυνικών Πληποθοπιών, γεγνλφο πνπ ππνζηεξίδεη ηελ άπνςε ησλ Crick θαη Dodge (1994), φηη θάζε βήκα αζθεί επίδξαζε ζην επφκελν. Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 24 : Με βάζε ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο νη ζχηεο θαη ηα ζχκαηα (παζεηηθά θαη πξνθιεηηθά) ζα παξνπζηάζνπλ ειιείκκαηα ζε θάζε ζρεδφλ θάζε ηνπ κνληέινπ Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ; Τ 24: Οη ζχηεο θαη ηα ζχκαηα ζα παξνπζηάζνπλ ειιείκκαηα ζε θάζε ζρεδφλ θάζε ηνπ κνληέινπ Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, πςειφηεξνπο δειαδή κέζνπο φξνπο ηφζν ζηελ θσδηθνπνίεζε θαη ζηηο ερζξηθέο απνδφζεηο φζν θαη ζηελ επηινγή αληηθνηλσληθψλ ζηφρσλ θαη επηζεηηθψλ ηξφπσλ αληίδξαζεο ζε κηα πξφθιεζε. Αλάιπζε δεδνκέλσλ: (βιέπε Δ.Δ 19 ). ΗΗΗ. Χρ ππορ ηην ηπίηη καηηγοπία επεςνηηικών επυηημάηυν: ηελ θαηεγνξία απηή δηεξεπλψληαη νη ζρέζεηο ησλ κεηαβιεηψλ κεηαμχ ηνπο. πγθεθξηκέλα, νη ζπλάθεηεο αλάκεζα ζηνπο ηχπνπο ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο ζπκαηνπνίεζεο, ησλ δηαζηάεσλ ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο θαη ησλ βεκάησλ ηνπ κνληέινπ Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ. Α. Δνδοζςνάθειερ ανάμεζα ζηοςρ ηύποςρ Δκθοβιζμού 91

93 χκθσλα κε ηα ππάξρνληα ζεσξεηηθά θαη εξεπλεηηθά δεδνκέλα ν ζσκαηηθφο, ν ιεθηηθφο θαη ν έκκεζνο εθθνβηζκφο ζπζρεηίδνληαη ζεηηθά κεηαμχ ηνπο (Ando et al., 2005 Crick et al., 2001, αλαθέξεηαη ζηε αξξνχδε, 2009). Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 25 : Θα αλαδεηρζεί απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο φηη νη επηκέξνπο ηχπνη ηνπ εθθνβηζκνχ εκθαλίδνπλ ζεκαληηθή ζεηηθή ζπζρέηηζε κεηαμχ ηνπο; Τ 25 : Θα ππάξμεη ζεηηθή ζπζρέηηζε αλάκεζα ζηηο επηκέξνπο ηχπνπο/δηαζηάζεηο ηνπ εθθνβηζκνχ. Β. Δκθοβιζμόρ-Θςμαηοποίηζη Ζ επηζθφπεζε ηεο δηεζλνχο βηβιηνγξαθίαο έρεη αλαδείμεη ζεηηθή ζπζρέηηζε αλάκεζα ζηνλ εθθνβηζκφ θαη ηε ζπκαηνπνίεζε θαη εηδηθφηεξα αλάκεζα ζηηο θπζηθέο θαη ιεθηηθέο κνξθέο εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο, θαζψο επίζεο θαη ζηηο έκκεζεο κνξθέο ζπκαηνπνίεζεο (Ando et al., 2005). Δπίζεο, έρεη βξεζεί ζεηηθή ζπζρέηηζε αλάκεζα ζηνλ άκεζν εθθνβηζκφ θαη ηελ άκεζε θαη έκκεζε ζπκαηνπνίεζε (Bardly, 2004). Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 26 : Θα ππνζηεξίμνπλ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο ηε ζεηηθή ζπζρέηηζε ησλ επηκέξνπο δηαζηάζεσλ ηνπ εθθνβηζκνχ κε ηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο ζπκαηνπνίεζεο; Τ 26 : Θα ππάξμεη ζεηηθή ζπζρέηηζε ησλ επηκέξνπο δηαζηάζεσλ ηνπ εθθνβηζκνχ κε ηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο ζπκαηνπνίεζεο. Γ. Δνδοζςνάθειερ ανάμεζα ζηιρ ηύποςρ Θςμαηοποίηζηρ Αιιά θαη νη επηκέξνπο ηχπνη ηεο ζπκαηνπνίεζεο ζπζρεηίδνληαη ζεηηθά κεηαμχ ηνπο. ε έξεπλα ησλ Bardly θαη Winkel (2003) βξέζεθε φηη ε ζσκαηηθή θαη ε ιεθηηθή ζπκαηνπνίεζε ζπζρεηίδνληαη ζεηηθά κε ηε ζπκαηνπνίεζε ζρέζεσλ. Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 27 : Θα πξνθχςεη απφ ηελ παξνχζα έξεπλα φηη νη επηκέξνπο ηχπνη/δηαζηάζεηο ηεο ζπκαηνπνίεζεο ζπζρεηίδνληαη ζεηηθά κεηαμχ ηνπο; Τ 27: Θα πξνθχςεη ζεηηθή ζπζρέηηζε αλάκεζα ζηε ζσκαηηθή, ηε ιεθηηθή θαη ηε ζπκαηνπνίεζε ζρέζεσλ. 92

94 Γ. Δνδοζςνάθειερ ανάμεζα ζηα βήμαηα ηος μονηέλος Δπεξεπγαζίαρ Κοινυνικών Πληποθοπιών ε επηζθφπεζε ηεο ζρεηηθήο βηβιηνγξαθίαο, ζεσξείηαη σο δεδνκέλν φηη ηα βήκαηα ζηα κνληέια Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ είλαη αλεμάξηεηα ην έλα απφ ην άιιν (Lansford et al., 2006). Δίλαη πηζαλφλ δειαδή έλα άηνκν λα ραξαθηεξίδεηαη κφλν απφ ειιείκκαηα ζηελ απφδνζε πξνζέζεσλ, ρσξίο σζηφζν λα παξνπζηάδεη πξνβιήκαηα ζηελ θσδηθνπνίεζε, ηελ παξαγσγή ή ζηελ απνηίκεζε αληηδξάζεσλ. ε αληίζεζε, νη Crick θαη Dodge (1994) ηζρπξίδνληαη φηη θάζε βήκα αζθεί επίδξαζε ζην επφκελν. Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 28 : Θα αλαδεηρζεί απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο φηη ηα επηκέξνπο βήκαηα/δηαζηάζεηο ηνπ κνληέινπ Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ ζπζρεηίδνληαη κεηαμχ ηνπο; Τ 28: Σα επηκέξνπο βήκαηα/δηαζηάζεηο ηνπ κνληέινπ Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ ζα παξνπζηάζνπλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο ζπζρεηίζεηο κεηαμχ ηνπο. Δ. Δνδοζςνάθειερ ανάμεζα ζηιρ διαζηάζειρ ηηρ ςναιζθημαηικήρ νοημοζύνηρ χκθσλα κε ηε δηεζλή βηβιηνγξαθία, ε ζπλνιηθή πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε ζπζρεηίδεηαη ζεηηθά κε θάπνηεο απφ ηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο. Έρεη βξεζεί, δειαδή, φηη ζπζρεηίδεηαη κε ηελ ηθαλφηεηα αλαγλψξηζεο ζπλαηζζεκαηηθψλ εθθξάζεσλ θαη ηε δηαρείξηζε ζπλαηζζεκάησλ (Ciarrochi et al., 2001). Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 29 : Θα πξνθχςεη απφ ηελ παξνχζα έξεπλα φηη νη επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο ζπζρεηίδνληαη ζεηηθά κεηαμχ ηνπο; Τ 29: Οη επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο ζα παξνπζηάζνπλ ζεηηθή ελδνζπλάθεηα. Σ. ςναιζθημαηική Νοημοζύνη-Δκθοβιζμόρ/Θςμαηοποίηζη Με βάζε ηα ππάξρνληα εξεπλεηηθά δεδνκέλα, παηδηά κε πςειή πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε ηείλνπλ λα ζπκπεξηθέξνληαη κε κε επηζεηηθφ θαη πην θνηλσληθά απνδεθηφ ηξφπν ζην ζρνιείν, θαη είλαη ηδηαίηεξα δεκνθηιείο ζηνπο 93

95 ζπκκαζεηέο ηνπο (Denham et al., 2003 Nellum-Williams, 1997 Rubin, 1999). Απφ ηελ άιιε, ειιείκκαηα ζηηο δεμηφηεηεο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο ζπζρεηίδνληαη εθηφο ησλ άιισλ κε επηζεηηθφηεηα (Winters, Clift, & Dutton, 2004) θαη πηνζέηεζε ιαλζαζκέλσλ ζηξαηεγηθψλ επίιπζεο πξνβιεκάησλ (Mavrovelli et al., 2008). Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 30 : Θα αλαδεηρζεί απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο φηη ν εθθνβηζκφο παξνπζηάδεη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή αξλεηηθή ζπζρέηηζε κε ηε ζπλνιηθή πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε; Τ 30 : Ο εθθνβηζκφο ζα παξνπζηάζεη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή αξλεηηθή ζπζρέηηζε κε ηε ζπλνιηθή πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε. Πην ζπγθεθξηκέλα, δηαηππψλνληαη ηα παξαθάησ εξεπλεηηθά εξσηήκαηα: ΔΔ 30.1 : Θα πξνθχςεη απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο φηη νη επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηνπ εθθνβηζκνχ ζπζρεηίδνληαη αξλεηηθά θαη κε ηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο; Τ 30.1 : Οη επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηνπ εθθνβηζκνχ ζα ζπζρεηίδνληαη αξλεηηθά θαη κε ηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο. Ε. Ανηίλητη και καηανόηζη ζςναιζθημάηυν-δκθοβιζμόρ/θςμαηοποίηζη Οη Cassidy et al. (1992) ζε έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνίεζαλ ζε καζεηέο πξνζρνιηθήο θαη πξψηεο ζρνιηθήο ειηθίαο βξήθαλ φηη ηα παηδηά πνπ δηέζεηαλ πςειή αληίιεςε θαη θαηαλφεζε ζπλαηζζεκάησλ έηεηλαλ λα είλαη πεξηζζφηεξν απνδεθηά απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο. ε παξφκνηα έξεπλα ησλ Custrini θαη Feldman (1989) πξνέθπςε φηη ζηα θνξίηζηα ειηθίαο 9-12 εηψλ, αιιά φρη θαη ζηα αγφξηα, ε ηθαλφηεηα λα αληηιακβάλνληαη ηηο εθθξάζεηο ησλ άιισλ ζπζρεηηδφηαλ κε ην βαζκφ θνηλσληθήο επάξθεηαο (Ciarrochi et al., 2001). Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 30.2 : Ζ εθθνβηζηηθή ζπκπεξηθνξά θαη ε ζπκαηνπνίεζε ζα ζπζρεηίδνληαη αξλεηηθά κε ηελ αληίιεςε θαη θαηαλφεζε ζπλαηζζεκάησλ; Τ 30.2 : Ζ εθθνβηζηηθή ζπκπεξηθνξά θαη ε ζπκαηνπνίεζε ζα ζπζρεηίδνληαη αξλεηηθά κε ηελ αληίιεςε θαη θαηαλφεζε ζπλαηζζεκάησλ. Ζ. Αςηοεκηίμηζη-Δκθοβιζμόρ/Θςμαηοποίηζη 94

96 Δηδηθφηεξα, σο πξνο ηελ απηνεθηίκεζε, ζε ζρεηηθά πξφζθαηε έξεπλα ησλ Rigby θαη Cox (1996, αλαθέξεηαη ζηνπο O Moore & Kikham, 2001) βξέζεθε φηη ην ρακειφ επίπεδν απηνεθηίκεζεο ζηα θνξίηζηα ζπζρεηίδεηαη κε ηελ εθδήισζε εθθνβηζηηθήο ζπκπεξηθνξάο. Καη νη Ο Moore θαη Hillery (1991) δηαπίζησζαλ φηη νη ζχηεο θαη ηα ζχκαηα παξνπζηάδνπλ νκνηφηεηεο ζηε ρακειή απηνεθηίκεζε. ε άιιεο πάιη έξεπλεο δε βξέζεθε νχηε μεθάζαξα αξλεηηθφο νχηε ζεηηθφο ζπζρεηηζκφο αλάκεζα ζηνλ εθθνβηζκφ θαη ηελ απηνεθηίκεζε. Μία ηέηνηα έξεπλα απνηειεί ε κειέηε ησλ Rigby θαη Slee (1992, αλαθέξεηαη ζηνπο O Moore & Kikham, 2001), ζηελ νπνία δε δηαπηζηψζεθε θάπνηνπ είδνπο ζπζρέηηζε αλάκεζα ζηελ απηνεθηίκεζε θαη ηελ ηάζε γηα εθθνβηζκφ. Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 30.3 : Βάζεη ησλ δεδνκέλσλ ηεο παξνχζαο έξεπλαο ζα ππνζηεξηρηεί φηη ε εθθνβηζηηθή ζπκπεξηθνξά θαη ε ζπκαηνπνίεζε ζπζρεηίδνληαη αξλεηηθά κε ηελ απηνεθηίκεζε; Τ 30.3 : Ζ εθθνβηζηηθή ζπκπεξηθνξά θαη ε ζπκαηνπνίεζε ζα ζπζρεηίδνληαη αξλεηηθά κε ηελ απηνεθηίκεζε. Θ. Δνζςναίζθηζη-Δκθοβιζμόρ ζνλ αθνξά ηελ ελζπλαίζζεζε, ν Endersen θαη Olweus (2002) ζε έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνίεζαλ βξήθαλ ζεκαληηθά αξλεηηθή ζπζρέηηζε αλάκεζα ζηελ εθθνβηζηηθή ζπκπεξηθνξά θαη ηελ ελζπλαίζζεζε. ε άιιε έξεπλα (Warden & Mackinon, 2003, αλαθέξεηαη ζηνπο Jolliffe & Farrington, 2006) δηαπηζηψζεθε φηη ηα παηδηά πνπ παξνπζίαδαλ ζεηηθή θνηλσληθή ζπκπεξηθνξά είραλ πςειφηεξεο επηδφζεηο ζπγθξηηηθά κε ηνπο ζχηεο ζηε ζπλαηζζεκαηηθή ελζπλαίζζεζε. ε αξλεηηθή ζρέζε αλάκεζα ζηνλ εθθνβηζκφ θαη ηελ ελζπλαίζζεζε θαηέιεμε θαη ε έξεπλα ηεο Gini (2006) πνπ είρε σο δείγκα λεαξνχο Ηηαινχο. Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 30.4 : χκθσλα κε ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο ζα πξνθχςεη αξλεηηθή ζπζρέηηζε αλάκεζα ζηελ ελζπλαίζζεζε θαη ηελ εθθνβηζηηθή ζπκπεξηθνξά; Τ 30.4 : Θα πξνθχςεη αξλεηηθή ζεκαληηθή ζπλάθεηα ηεο ελζπλαίζζεζεο κε ηελ εθθνβηζηηθή ζπκπεξηθνξά. Η. Έλεγσορ ζςναιζθημάηυν- Δκθοβιζμόρ/Θςμαηοποίηζη 95

97 χκθσλα κε ηε δηεζλή βηβιηνγξαθία, ε δπζθνιία δηαρείξηζεο ησλ ζπλαηζζεκάησλ απφ ηα παηδηά νδεγεί ζπρλά ζε κία ζεηξά θνηλσληθψλ πξνβιεκάησλ ζην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ. πγθεθξηκέλα, νη Eisenberg θαη Fabes (1992) ππνζηήξημαλ φηη πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο, φπσο ε επηζεηηθφηεηα θαη νη αληηθνηλσληθέο ελέξγεηεο, ζπζρεηίδνληαη κε ρακειά επίπεδα δηαρείξηζεο ζπλαηζζεκάησλ. ε άιιε έξεπλα ησλ Sanson, Smart, Prior θαη Oberklaid (1993) βξέζεθε φηη ηα ππεξθηλεηηθά θαη επηζεηηθά παηδηά αλαθέξνληαη απφ ηνπο άιινπο σο άηνκα κε ειιηπή δηαρείξηζε ζπλαηζζεκάησλ θαη ηδηαίηεξα δχζθνια ζε φηη αθνξά ην ραξαθηήξα. Απφ ηελ άιιε, ε ζπκαηνπνίεζε ζεσξείηαη φηη ζπζρεηίδεηαη κε αξλεηηθά ζπλαηζζήκαηα. Ζ αδπλακία ειέγρνπ ηνπ έληνλνπ ζπκνχ ή ηεο αγσλίαο ησλ ζπκάησλ κπνξεί λα πξνθαιέζεη αξλεηηθέο ζπκπεξηθνξέο απφ ηνπο γχξσ, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο θαη ηεο ζπκαηνπνίεζεο (Shields & Cicchetti, 2001). Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 30.5 : Θα αλαδεηρζεί απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο φηη ν εθθνβηζκφο θαη ε ζπκαηνπνίεζε ζπζρεηίδνληαη κε ηνλ έιεγρν ζπλαηζζεκάησλ; Τ 30.5 : Ο εθθνβηζκφο θαη ε ζπκαηνπνίεζε ζα παξνπζηάζνπλ ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή ζεηηθή ζπζρέηηζε κε ηνλ έιεγρν ζπλαηζζεκάησλ. Κ. Ανηίλητη ζςναιζθημάηυν- Δπεξεπγαζία Κοινυνικών Πληποθοπιών Δπίζεο, ε αδπλακία αληίιεςεο ησλ ζπλαηζζεκάησλ ησλ άιισλ κπνξεί λα ζρεηίδεηαη άκεζα κε ηελ επηζεηηθφηεηα θαη ηελ ερζξφηεηα (5 ν θαη 2 ν βήκα ηνπ κνληέινπ αληίζηνηρα), θαζψο ηα επηζεηηθά παηδηά απνδίδνπλ πην ζπρλά ερζξφηεηα ζηηο πξνζέζεηο ησλ άιισλ ζπγθξηηηθά κε ηα άιια παηδηά (Crick & Dodge, 1994). Αληίζεηα, παηδηά κε αλαπηπγκέλε ηελ αίζζεζε ηεο αληίιεςεο ησλ ζπλαηζζεκάησλ δηαθξίλνληαη απφ πεξηζζφηεξεο ζεηηθέο θνηλσληθά αιιειεπηδξάζεηο (Izard et al., 2001). Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 31.1 : Θα αλαδεηρζεί απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο φηη ε αδπλακία αληίιεςεο ησλ ζπλαηζζεκάησλ ησλ άιισλ ζπζρεηίδεηαη αξλεηηθά κε ηελ επηδέμηα αθνινπζία ησλ βεκάησλ ζηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ; Τ 31.1: Ζ αδπλακία αληίιεςεο ησλ ζπλαηζζεκάησλ ησλ άιισλ ζα ζπζρεηίδεηαη ζεηηθά κε ειιείκκαηα ζηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ. Λ. Έλεγσορ ζςναιζθημάηυν- Δπεξεπγαζία Kοινυνικών Πληποθοπιών 96

98 Ζ ζπλαηζζεκαηηθή θαηάζηαζε θαίλεηαη φκσο λα δηαδξακαηίδεη ζεκαληηθφ ξφιν θαη ζηελ επηινγή θαηάιιειεο ή φρη ζηξαηεγηθήο επίιπζεο δηαπξνζσπηθψλ πξνβιεκάησλ, ηδηαίηεξα απφ ηα ζχκαηα (3 ν, 4 ν, 5 ν βήκα ηνπ κνληέινπ). πγθεθξηκέλα, ε αξλεηηθή ζπλαηζζεκαηηθή θαηάζηαζε βξέζεθε φηη νδεγεί ζπλήζσο ζε αληηθνηλσληθή ζπκπεξηθνξά απέλαληη ζηνπο ζπλνκειίθνπο (Eisenberg, 1993, αλαθέξεηαη ζηνπο Kochenderfer-Ladd, 2004). Αθφκε, αλαθέξζεθε φηη ε αξλεηηθή ζπλαηζζεκαηηθή θαηάζηαζε, σο απνηέιεζκα ηεο αδπλακίαο ηνπ αηφκνπ λα δηαρεηξηζηεί ηα αξλεηηθά ζπλαηζζήκαηα, επηηείλεη ηελ ηάζε ησλ επηζεηηθψλ αγνξηψλ λα απνδίδνπλ ερζξφηεηα ζηηο πξνζέζεηο ησλ άιισλ (Crick & Dodge, 1985, αλαθέξεηαη ζηνπο Orobio de Castro et al., 2005). Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 31.2 : Θα πξνθχςεη απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο φηη ε αδπλακία δηαρείξηζεο ησλ ζπλαηζζεκάησλ ζπζρεηίδεηαη ζεηηθά κε ειιείκκαηα ζηε γλσζηηθή Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ; Τ 31.2: Ζ αδπλακία δηαρείξηζεο ησλ ζπλαηζζεκάησλ ζα ζπζρεηίδεηαη ζεηηθά κε ειιείκκαηα ζηε γλσζηηθή Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ. Μ. Δνζςναίζθηζη- Δπεξεπγαζία Κοινυνικών πληποθοπιών Αλαθνξηθά κε ηε ζρέζε ηεο ελζπλαίζζεζεο πνπ παξνπζηάδνπλ νη ζχηεο θαη ηνπ ηξφπνπ επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ, ζα κπνξνχζε λα εηπσζεί φηη απηή εληζρχεη ηα ειιείκκαηα ζηα ηειεπηαία βήκαηα ηνπ κνληέινπ, πνπ αθνξνχλ ηελ αμηνιφγεζε αληηδξάζεσλ θαη ηελ επηινγή ζηφρσλ. Έηζη, ηα παηδηά ζχηεο πνπ παξνπζηάδνπλ δπζθνιίεο είηε ζην λα αληηιεθζνχλ ηελ αξλεηηθή ζπλαηζζεκαηηθή επίδξαζε ησλ πξάμεσλ ηνπο ζηνπο άιινπο (αξλεηηθή ζπλαηζζεκαηηθή αληίδξαζε) είηε ζην λα κνηξαζηνχλ ηα αξλεηηθά απηά ζπλαηζζήκαηα, νδεγνχληαη πην εχθνια ζηε ζεηηθή αμηνιφγεζε θαη ηελ επηινγή επηζεηηθψλ ζπκπεξηθνξψλ (4 ν θαη 5 ν βήκα ηνπ κνληέινπ αληίζηνηρα) πξνθεηκέλνπ λα επηηχρνπλ ηνπο ζηφρνπο ηνπο. Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 31.3 : Απφ ηα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο ζα αλαδεηρηεί ζπζρέηηζε αλάκεζα ζηελ ελζπλαίζζεζε θαη ζηα ειιείκκαηα Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ; ΔΔ 31.3 : Ζ ελζπλαίζζεζε θαη ηα ειιείκκαηα ζηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ ζα ζπζρεηίδνληαη ζεηηθά κεηαμχ ηνπο. 97

99 Ν. Δκθοβιζμόρ/Θςμαηοποίηζη- Δπεξεπγαζία Κοινυνικών Πληποθοπιών Ζ θνηλσληθή παξέθθιηζε θαη ε επηζεηηθφηεηα (κνξθή ηεο νπνίαο απνηειεί θαη ν εθθνβηζκφο) ζχκθσλα κε ηνπο Crick θαη Dodge (1996, αλαθέξεηαη ζηνπο Camodeca & Gooseens, 2005) ραξαθηεξίδεηαη απφ ειιείκκαηα θαη πξνθαηαιήςεηο ζην κνληέιν Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ. πγθεθξηκέλα, παξαηεξνχληαη πξνβιήκαηα εζηίαζεο ζε ερζξηθά ζηνηρεία (1 ν βήκα ηνπ κνληέινπ), ερζξηθέο απνδφζεηο (2 ν βήκα), επηινγή πεξηζζφηεξν νξγαληθψλ-πξνζσπηθψλ ζηφρσλ ζε ζχγθξηζε κε ηνπο δηαπξνζσπηθνχο (4 ν βήκα), παξαγσγή ιηγφηεξσλ ζπκπεξηθνξψλ αληίδξαζεο (3 ν βήκα), πςειφ πνζνζηφ επηζεηηθψλ αληηδξάζεσλ (5 ν βήκα), (Dodge et al., 1990 Dodge, Price Bachorowski & Newman, 1990 Slaby & Cuera, 1988 Arsanow& Callan,1985, αλαθέξεηαη ζηνπο Lansford et al., 2006). Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 32 : Θα πξνθχςεη απφ ηελ παξνχζα έξεπλα φηη ν εθθνβηζηηθή ζπκπεξηθνξά θαη ε ζπκαηνπνίεζε ζπζρεηίδνληαη ζεηηθά κε ειιείκκαηα ζηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ; Τ 32: Ζ εθθνβηζηηθή ζπκπεξηθνξά θαη ε ζπκαηνπνίεζε ζα ζπζρεηίδνληαη ζεηηθά κε ειιείκκαηα ζηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ. Αλάιπζε δεδνκέλσλ: Γηα ηε δηεξεχλεζε ησλ παξαπάλσ ζρέζεσλ ζα ρξεζηκνπνηεζεί ν δείθηεο ζπλάθεηαο Pearson r. ΗV. Χρ ππορ ηην ηέηαπηη ομάδα επεςνηηικών επυηημάηυν: ηελ θαηεγνξία απηή δηεξεπλάηαη ε ηθαλφηεηα πξφβιεςεο ηνπ εθθνβηζκνχ, ηεο ζπκαηνπνίεζεο θαη ησλ δηαζηάζεσλ ηνπο απφ ηα θνηλσληθν-δεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά, ηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο θαη ηνπ κνληέινπ ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ. Σν θχιν θαη ε ειηθία έρνπλ βξεζεί λα ζπζρεηίδνληαη ζεκαληηθά κε θαηλφκελα εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο. Οη Scheithauer et al. (2006), γηα παξάδεηγκα, βξήθαλ φηη ηα αγφξηα θαη νη καζεηέο ησλ κεγάισλ ηάμεσλ είλαη πην πηζαλφλ λα εθδειψζνπλ εθθνβηζηηθή ζπκπεξηθνξά. ηελ ίδηα έξεπλα φκσο θαλέλα απφ ηα θνηλσληθν-δεκνγξαθηθά ζηνηρεία δε βξέζεθε λα ιεηηνπξγεί σο πξνβιεπηηθφο παξάγνληαο ηεο ζπκαηνπνίεζεο. Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: 98

100 ΔΔ 33 : Σα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο ζα αλαδείμνπλ ην θχιν θαη ηελ ειηθία ζε ζεκαληηθνχο πξνβιεπηηθνχο παξάγνληεο εθθνβηζηηθψλ θαηλνκέλσλ; Τ 33: Σν θχιν θαη ε ειηθία ζα πξνβιέπνπλ ζεκαληηθά ηνλ εθθνβηζκφ. χκθσλα κε ηε δηεζλή βηβιηνγξαθία, ειιείκκαηα ζε ζπλαηζζεκαηηθέο δεμηφηεηεο, θαζψο θαη ε ρακειή απηνεθηίκεζε απνηεινχλ ζπρλά παξάγνληεο πξφβιεςεο ή ηνπιάρηζηνλ ζρεηίδνληαη κε πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο (Cohen & Strayer, 1996 Eisenberg, 2000 Williamson & Cullingford, 1998). Αθφκε, βξέζεθε φηη ε πξνβιεκαηηθή δηαρείξηζε ζπλαηζζεκάησλ κπνξεί λα νδεγήζεη ζε θαηάζιηςε, έληνλν άγρνο, επηζεηηθή θαη παξαβαηηθή ζπκπεξηθνξά (Siu, 2009 Wong & Ang, 2007) Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 34 : Θα πξνθχςεη φηη ειιείκκαηα ζηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε ζπληεινχλ ζεκαληηθά ζηελ πξφβιεςε ηνπ εθθνβηζκνχ, ηεο ζπκαηνπνίεζεο θαη ησλ δηαζηάζεψλ ηνπο; Τ 34: Ζ ρακειή απηνεθηίκεζε θαη ν ειιηπήο έιεγρνο ζπλαηζζεκάησλ ζα ζπληεινχλ ζεκαληηθά ζηελ πξφβιεςε ηνπ εθθνβηζκνχ, ηεο ζπκαηνπνίεζεο θαη ησλ δηαζηάζεψλ ηνπο. ε έξεπλα ησλ Weiss et al. (1992, αλαθέξεηαη ζηνλ Orobio de Castro, 2004), ε απζηεξή ζσκαηηθή ηηκσξία ζηελ παηδηθή ειηθία ήηαλ ζεκαληηθφο πξνβιεπηηθφο παξάγνληαο ησλ ειιεηκκάησλ ζηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, ηα νπνία κε ηε ζεηξά ηνπο ζπλέβαιιαλ ζηελ πξφβιεςε πξνβιεκάησλ ζπκπεξηθνξάο ζηε κεηέπεηηα δσή. Δπηπιένλ, έρεη βξεζεί φηη νη ερζξηθέο απνδφζεηο (Dodge & Coie, 1987 Dodge & Frame, 1982 Slabby & Guerra, 1988 Lockman & Dodge, 1994), νη επηζεηηθνί, φπσο θαη νη κε απνηειεζκαηηθνί ηξφπνη επίιπζε πξνβιεκάησλ (Slabby & Guerra, 1988 Lockman & Dodge, 1994 Quiggle et al., 1992) πξνέβιεπαλ ηελ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά απφ ηελ παηδηθή σο ηε κεηέπεηηα εθεβηθή ειηθία. Γηαηππψλεηαη ινηπφλ ην εξεπλεηηθφ εξψηεκα: ΔΔ 35 : Θα αλαδεηρηεί απφ ηελ παξνχζα έξεπλα φηη ειιείκκαηα ζηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ ζπληεινχλ ζεκαληηθά ζηελ πξφβιεςε ηνπ εθθνβηζκνχ, ηεο ζπκαηνπνίεζεο θαη ησλ δηαζηάζεψλ ηνπο; Τ 35: Οη ερζξηθέο απνδφζεηο, νη επηζεηηθνί ηξφπνη αληίδξαζεο, νη αληηθνηλσληθνί ζηφρνη ζα ζπληεινχλ ζεκαληηθά ζηελ πξφβιεςε ηνπ εθθνβηζκνχ, ηεο ζπκαηνπνίεζεο θαη ησλ δηαζηάζεψλ ηνπο. Αλάιπζε δεδνκέλσλ: Γηα ηε δηεξεχλεζε ησλ παξαπάλσ ππνζέζεσλ ζα ρξεζηκνπνηεζεί ε παιηλδξνκηθή αλάιπζε (κέζνδνο αλά βήκαηα, stepwise multiple 99

101 regression). Ζ κέζνδνο stepwise ζεσξείηαη σο ε πην εμειηγκέλε ζπθξηηηθά κε ηηο ππφινηπεο (Enter, Forward, Backward), θαζφηη κε ηελ εηζαγσγή θάζε λέαο κεηαβιεηήο, επαλειέγρεηαη ε ζεκαληηθφηεηα φισλ ησλ ππνινίπσλ δηαζθαιίδνληαο κε απηφ ηνλ ηξφπν ην κηθξφηεξν δπλαηφ αξηζκφ πξνβιεπηηθψλ παξαγφλησλ. 100

102 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 5 ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΑ 5.1 Ζ εγκςπόηηηα ηηρ Κλίμακαρ Δκθοβιζμού ζνλ αθνξά ηε δηαδηθαζία ηνπ ειέγρνπ εγθπξφηεηαο ησλ θιηκάθσλ ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ δηελεξγήζεθαλ δηεξεπλεηηθέο παξαγνληηθέο αλαιχζεηο κε ζηφρν ηελ αμηνιφγεζε ηεο θαηαζθεπαζηηθήο εγθπξφηεηαο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ. Καηά ηηο παξαγνληηθέο αλαιχζεηο εθαξκφζηεθε ε κέζνδνο ησλ θχξησλ ζπληζησζψλ (Principal Component Analysis) κε νξζνγψληα πεξηζηξνθή ηχπνπ Varimax (Γεκεηξηάδεο, 2003). Αξρηθά ππνινγίδνληαλ ν δείθηεο επάξθεηαο ηεο δεηγκαηνιεςίαο Kaiser- Meyer-Olkin (KMO) θαη, αλ ε ηηκή ηνπ θξηλφηαλ ηθαλνπνηεηηθή, εθηεινχληαλ νη παξαγνληηθέο αλαιχζεηο. ηελ παξνχζα εξγαζία ζεσξήζεθαλ σο ζεκαληηθέο νη θνξηίζεηο κε ηηκή άλσ ηνπ.3. Αλαθνξηθά κε ηελ Κιίκαθα Δθθνβηζκνχ, θξίζεθε ζθφπηκν λα δηαπηζησζεί αθελφο θαηά πφζν νη δειψζεηο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ νκαδνπνηνχληαλ ζε 4 δηαζηάζεηο θαη αθεηέξνπ αλ ε νκαδνπνίεζε γηλφηαλ ζχκθσλα κε ηνλ ηξφπν πνπ είρε πξνηαζεί. Πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί ε αλαγσγή ησλ δεδνκέλσλ ζε κηθξφ αξηζκφ εξκελεχζηκσλ παξαγφλησλ ρξεζηκνπνηήζεθε ε παξαγνληηθή αλάιπζε. Ο δείθηεο επάξθεηαο ηεο δεηγκαηνιεςίαο Kaiser-Meyer-Olkin ππνινγίζηεθε ζε.91, ηηκή ηδηαίηεξα ηθαλνπνηεηηθή (Γεκεηξηάδεο, 2003). Οη παξάγνληεο πνπ πξνέθπςαλ αξρηθά ήηαλ 8, κε ηδηνηηκή κεγαιχηεξε απφ 1. θαη εμεγνχζαλ ην 59.95% ηεο δηαθχκαλζεο, πνζνζηφ πνπ παξέκελε ακεηάβιεην θαη κεηά ηελ πεξηζηξνθή ηνπο. Σν ππφινηπν 40.05% δελ ήηαλ εμεγήζηκν απφ ηνπο παξάγνληεο απηνχο θαη πηζαλφλ λα νθεηιφηαλ είηε ζηνλ ηξφπν πνπ απάληεζαλ νη καζεηέο είηε ζε κεζνδνινγηθά πξνβιήκαηα θαηαζθεπήο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ. Χζηφζν, απφ ηελ παξαγνληηθή αλάιπζε πξνέθπςαλ παξάγνληεο ζηνπο νπνίνπο εληάζζνληαλ κεηαβιεηέο απφ δηαθνξεηηθέο νκάδεο απφ απηέο πνπ είραλ πξνθαζνξηζηεί. Έηζη, γηα παξάδεηγκα, ζηνλ πξψην παξάγνληα (βι. πίλαθα 2) εληάζζνληαλ 9 δειψζεηο κε θνξηίζεηο πνπ θπκαίλνληαλ απφ.71 σο.31. Οη δειψζεηο απηέο πξνέξρνληαλ: 6 (BIR38, BIR28, BDR40, BIR31, BIR24, BIR18) απφ ηελ 4 ε νκάδα (Δθθνβηζκφο ζρέζεσλ) ηνπ αξρηθνχ ζρεδηαζκνχ, 2 (BP36, BP19) απφ ηελ 1 ε νκάδα (σκαηηθφο εθθνβηζκφο) θαη 1 (BV20) απφ ηελ 2 ε νκάδα (Λεθηηθφο εθθνβηζκφο). 101

103 Πίνακαρ 2. Οη ηέζζεξηο παξάγνληεο θαη νη αληίζηνηρεο θνξηίζεηο δειψζεσλ κεηά ηελ νξζνγψληα πεξηζηξνθή Μεηαβληηέρ BV20. Σνλ / ηελ απείιεζα..71 BIR38. Δίπα ζηνπο ζπκκαζεηέο κνπ: "Απηή / απηφλ δε ζα ηνλ παίμνπκε" BDR40. Σνλ / ηελ απείιεζα φηη δε ζα ηνλ έρσ θίιν/-ε, αλ δελ θάλεη ην δηθφ κνπ. BV26. Σνλ/ηελ θνξφηδεςα εμαηηίαο ηνπ ηξφπνπ νκηιίαο ηνπ/ηεο BIR28. Δίπα ςέκαηα γη' απηφλ /απηήλ ζηνπο ζπκκαζεηέο κνπ BB23. Σνπ / ηεο έζθηζα επίηεδεο ην ηεηξάδην ή ην βηβιίν ηνπ / ηεο BP36. Σνπ/ ηεο ηξάβεμα ηα καιιηά επίηεδεο BIR31. Πξνζπάζεζα λα ραιάζσ ηε θηιία ηνπ/ ηεο κε άιινλ/-ε ζπκκαζεηή/-ηξηά ηεο..45 BDR25. Δλψ κηινχζα κε άιια παηδηά, δηέθνςα, φηαλ πιεζίαζε BP17. Σνλ/ ηελ έζπξσμα ή ηνλ / ηελ έξημα θάησ BP9. Σνπ / ηεο έθαλα άζρεκεο ρεηξνλνκίεο..62 BP3. Σνλ /ηελ ρηχπεζα ή ηνλ/ηελ θιφηζεζα BV2. Σνπ/ηεο κίιεζα άζρεκα εμαηηίαο ηεο θαηαγσγήο ηνπ/ηεο..59 BV5. Σνπ/ηεο κίιεζα άζρεκα, επεηδή είλαη θαιφο/-ή καζεηήο/-ηξηα..57 BV15. Σνπ/ηεο κίιεζα αζρεκα εμαηηίαο ηεο εκθάληζήο ηνπ / ηεο BP12. Πξνζπάζεζα λα ηνλ / ηελ ηξαπκαηίζσ πεηψληαο αληηθείκελα επάλσ ηνπ / ηεο. BP33. Σνπ / ηεο έβαια ηξηθινπνδηά επίηεδεο BP7. Σνλ / ηελ γξαηζνχληζα ή ηνλ / ηελ ηζίκπεζα ρσξίο ιφγν..43 BB37. Σνπ / ηεο έθιεςα ρξήκαηα ή άιια πξνζσπηθά αληηθείκελα..77 BV32. Μίιεζα άζρεκα γηα ηελ νηθνγέλεηά ηνπ/ηεο..65 BB39. Σνλ / ηελ εμαλάγθαζα λα κνπ δψζεη απηφ πνπ έηξσγε (π.ρ. ζάληνπηηο, ηπξφπηηα)..63 BB29. Σνλ/ηελ εμαλάγθαζα λα κνπ δψζεη θάηη απφ ηελ θαζεηίλα ηνπ / ηεο (π. ρ κνιχβη ή ζβεζηήξη) BP19. Σνλ / ηελ θιείδσζα κέζα ζηελ ηάμε ή ζηηο ηνπαιέηεο BIR35. Δίπα ζηνπο ζπκκαζεηέο κνπ λα κελ ηνλ/ ηελ έρνπλ θίιν/ε πηα ή λα κελ ηνλ / ηελ θάλνπλ παξέα. BV30. Σνπ/ηεο κίιεζα άζρεκα, επεηδή δελ ηα πάεη θαιά κε ηα καζήκαηα BB42. Σνπ / ηεο πήξα θάηη απφ ηελ ηζάληα ηνπ / ηεο θαη ην έθξπςα..42 BIR24. Γηέδσζα θήκεο γη' απηφλ / απηήλ πνπ δελ ηζρχνπλ BIR18. Έζηεηια ζεκεηψκαηα κε άζρεκν πεξηερφκελν ζηνπο ζπκκαζεηέο κνπ, κε ζθνπφ λα ηνπο θάλσ λα ηνλ / ηελ αληηπαζήζνπλ. BDR8. Απέθπγα λα ηνπ/ηεο θάλσ παξέα επίηεδεο BDR4. Απέθπγα λα παίμσ καδί ηνπ/ηεο επίηεδεο BDR10. Απέθπγα λα ηνπ/ηεο κηιήζσ επίηεδεο BDR14. Έθαλα φηη δελ ηνλ / ηελ είδα ή φηη δελ ηνλ/ ηελ άθνπζα, φηαλ πιεζίαζε θνληά κνπ BDR13. Σνπ / ηεο είπα φηη δε ζέισ λα θαζίζσ καδί ηνπ / ηεο ζην ζξαλίν..62 BDR22. Απέθπγα λα ηνλ / ηελ πξνζθάιεζσ ζην πάξηη ησλ γελεζιίσλ κνπ, ελψ πξνζθάιεζα φινπο ηνπο ππφινηπνπο ζπκκαζεηέο κνπ

104 Ζ πνιπζπιιεθηηθφηεηα ηνπ πξψηνπ απηνχ παξάγνληα νδήγεζε ζε λέα παξαγνληηθή αλάιπζε κφλν γη απηφλ, πξνθεηκέλνπ λα εμαρζνχλ αζθαιέζηεξα πνξίζκαηα γηα ηελ εξκελεία ηνπ (ΚΜΟ=.85). Απφ ηελ αλάιπζε φκσο δελ αλαδείρζεθαλ λένη παξάγνληεο. Θεσξήζεθε ηφηε ζθφπηκν γηα ιφγνπο ελλνηνινγηθήο ζαθήλεηαο - αλ θαη κεησλφηαλ ε εζσηεξηθή αμηνπηζηία, λα αθαηξεζνχλ νη δειψζεηο ηνπ ζσκαηηθνχ θαη ιεθηηθνχ εθθνβηζκνχ (BP36, BP19 θαη BV20), θαζψο επίζεο θαη ε δήισζε BDR40 πνπ άλεθε κελ ζηε γεληθή θαηεγνξία ηνπ εθθνβηζκνχ ζρέζεσλ, αιιά ζηελ ππννκάδα ηνπ άκεζνπ εθθνβηζκνχ ζρέζεσλ. Έηζη, ν παξάγνληαο πνπ πξνέθπςε νλνκάζζεθε Έκκεζνο εθθνβηζκόο ζρέζεσλ, θαζφηη νη δειψζεηο πνπ απέκεηλαλ εληάζζνληαλ ζηελ νκψλπκε ππννκάδα ηνπ αξρηθνχ ζρεδηαζκνχ. ην δεχηεξν παξάγνληα (βι. πίλαθα 2) εληάζζνληαλ 11 δειψζεηο κε θνξηίζεηο πνπ θπκαίλνληαλ απφ.68 σο.34. Απφ ηηο δειψζεηο απηέο, νη 5 αθνξνχζαλ ζην ιεθηηθφ εθθνβηζκφ θαη νη ππφινηπεο 6 αθνξνχζαλ ζην ζσκαηηθφ εθθνβηζκφ. Ζ παξαπάλσ νκάδα κεηαβιεηψλ πηζαλφλ λα εμεγείηαη απφ ην γεγνλφο φηη ζε θαηλφκελα επηζεηηθφηεηαο θαη εθθνβηζκνχ ε ζσκαηηθή βία ζπλήζσο ζπλδπάδεηαη κε ηε ρξήζε ιεθηηθήο βίαο. Δμάιινπ, ζε πνιιέο έξεπλεο ηα δχν απηά είδε εθθνβηζκνχ δε δηαρσξίζηεθαλ, αιιά ζπλεμεηάζηεθαλ (Olweus, 1991). Ζ πνιπζπιιεθηηθφηεηα ηνπ δεχηεξνπ απηνχ παξάγνληα νδήγεζε ζε λέα παξαγνληηθή αλάιπζε κφλν γη απηφλ, πξνθεηκέλνπ λα εμαρζνχλ αζθαιέζηεξα πνξίζκαηα γηα ηελ εξκελεία ηνπ (KMO=.89). Απφ ηελ αλάιπζε πξνέθπςαλ δχν λένη παξάγνληεο, φπσο παξαηίζεληαη ζηνλ πίλαθα 3, νη νπνίνη εμεγνχζαλ ην 50.27% ηνπ ζπλφινπ ηεο δηαθχκαλζεο. ηνλ πξψην ππνπαξάγνληα (βι. πίλαθα 3) εληάζζνληαλ 6 δειψζεηο κε θνξηίζεηο πνπ θπκαίλνληαλ απφ.78 σο.47. Απφ ηηο δειψζεηο απηέο νη 4 αθνξνχζαλ ζην ιεθηηθφ εθθνβηζκφ θαη κφλν νη δχν ζην ζσκαηηθφ. ε ζπκθσλία φκσο κε ηελ πξνεγνχκελε ινγηθή, λα αλαδεηρζνχλ δειαδή παξάγνληεο κε ελλνηνινγηθή ζαθήλεηα γηα ηελ εμαγσγή αζθαιέζηεξσλ ζπκπεξαζκάησλ, αθαηξέζεθαλ νη 2 δειψζεηο ηνπ ζσκαηηθνχ εθθνβηζκνχ, θαη ν ππνπαξάγνληαο απηφο νλνκάζζεθε Λεθηηθόο εθθνβηζκόο. ην δεχηεξν ππνπαξάγνληα (βι. πίλαθα 3) εληάζζνληαλ 5 δειψζεηο κε θνξηίζεηο απφ.79 σο.53. Απφ απηέο ε πιεηνλφηεηα αθνξνχζε ηνλ εθθνβηζκφ κε ηε ρξήζε ζσκαηηθήο βίαο θαη κφλν κία απφ απηέο αλαθεξφηαλ ζηε ιεθηηθή επηζεηηθφηεηα. Έηζη, αθνχ αθαηξέζεθε ε δήισζε πνπ άλεθε ζην ιεθηηθφ εθθνβηζκφ (BV26), ν ππνπαξάγνληαο απηφο αλαθέξζεθε σο Σσκαηηθόο εθθνβηζκόο. 103

105 Πίνακαρ 3. Οη δχν παξάγνληεο ηνπ δεχηεξνπ παξάγνληα θαη νη αληίζηνηρεο θνξηίζεηο δειψζεσλ κεηά ηελ νξζνγψληα πεξηζηξνθή Μεηαβληηέρ 1 2 BP7. Σνλ / ηελ γξαηζνχληζα ή ηνλ / ηελ ηζίκπεζα ρσξίο ιφγν..78 BP12. Πξνζπάζεζα λα ηνλ / ηελ ηξαπκαηίζσ πεηψληαο αληηθείκελα επάλσ ηνπ / ηεο.77 BV15. Σνπ/ηεο κίιεζα αζρεκα εμαηηίαο ηεο εκθάληζήο ηνπ / ηεο BV30. Σνπ/ηεο κίιεζα άζρεκα, επεηδή δελ ηα πάεη θαιά κε ηα καζήκαηα BV5. Σνπ/ηεο κίιεζα άζρεκα, επεηδή είλαη θαιφο/-ή καζεηήο/-ηξηα..47 BV2. Σνπ/ηεο κίιεζα άζρεκα εμαηηίαο ηεο θαηαγσγήο ηνπ/ηεο BV26. Σνλ/ηελ θνξφηδεςα εμαηηίαο ηνπ ηξφπνπ νκηιίαο ηνπ/ηεο.79 BP3. Σνλ /ηελ ρηχπεζα ή ηνλ/ηελ θιφηζεζα..75 BP17. Σνλ/ ηελ έζπξσμα ή ηνλ / ηελ έξημα θάησ BP9. Σνπ / ηεο έθαλα άζρεκεο ρεηξνλνκίεο BP33. Σνπ / ηεο έβαια ηξηθινπνδηά επίηεδεο ηνλ ηξίην παξάγνληα (βι. πίλαθα 2) εληάζζνληαλ δειψζεηο κε θνξηίζεηο πνπ θπκαίλνληαλ απφ.77 σο.37. Απφ ηηο δειψζεηο απηέο, νη 5 αλαθέξνληαλ ζην ζπκπεξηθνξηθφ εθθνβηζκφ θαη κφλν κία (V32) ζην ιεθηηθφ εθθνβηζκφ. Ζ ζπλνιηθή ζχλζεζε απηνχ ηνπ παξάγνληα ζρεδφλ ηαπηηδφηαλ κε ην ζχλνιν ηεο 3 εο νκάδαο ηνπ αξρηθνχ ζρεδηαζκνχ ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ (πκπεξηθνξηθφο εθθνβηζκφο), θαζψο πεξηιάκβαλε θαη ηηο 5 δειψζεηο ηεο 3 εο νκάδαο ηεο αξρηθήο δνκήο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ θαη ζπγθεθξηκέλα ηηο Β23, Β37, B39, Β29, Β42. πλεπψο, κεηά ηελ αθαίξεζε ηεο δήισζεο ηνπ ιεθηηθνχ εθθνβηζκνχ, ν παξάγνληαο απηφο, ζα κπνξνχζε λα απνηειέζεη κία εληαία νκάδα κε ηνλ ηίηιν Σπκπεξηθνξηθόο Δθθνβηζκόο. ηνλ ηέηαξην παξάγνληα (βι. πίλαθα 2) εληάζζνληαλ 8 δειψζεηο κε θνξηίζεηο πνπ θπκαίλνληαλ απφ.68 σο.43. ιεο νη δειψζεηο δηαπξαγκαηεχνληαλ ηνλ εθθνβηζκφ ζρέζεσλ θαη πην ζπγθεθξηκέλα νη 7 ηνλ άκεζν απνθιεηζκφ απφ νκαδηθέο δξαζηεξηφηεηεο θαη κία ηνλ έκκεζν απνθιεηζκφ απφ απηέο (BIR35). Γηα ηνλ παξαπάλσ ιφγν ε νκάδα απηή ησλ κεηαβιεηψλ, έπεηηα απφ ηε δηαγξαθή ηεο κε ζπλαθνχο ελλνηνινγηθά δήισζεο BIR35, ζα κπνξνχζε λα νλνκαζζεί Άκεζνο εθθνβηζκόο ζρέζεσλ Ζ αξιοπιζηία ηηρ Κλίμακαρ Δκθοβιζμού 104

106 Πξνθεηκέλνπ λα κεηξεζεί ε αμηνπηζηία ηεο Κιίκαθαο Δθθνβηζκνχ, εθαξκφζηεθε ε κέζνδνο αμηνπηζηίαο «εζσηεξηθήο ζπλέπεηαο» θαη ν δείθηεο αμηνπηζηίαο Cronbach s alpha. Οη ηηκέο ηνπ δείθηε απηνχ θπκαίλνληαη απφ 0 έσο 1, ελψ φζν πιεζηάδεη ηε κνλάδα ηφζν πην αμηφπηζην ζεσξείηαη ην εξσηεκαηνιφγην. Ζ ζπλνιηθή θιίκαθα παξνπζίαζε δείθηε αμηνπηζηίαο Cronbach s alpha.93, ηηκή ηδηαίηεξα ηθαλνπνηεηηθή. Αλαθνξηθά κε ηελ αμηνπηζηία ησλ επηκέξνπο θιηκάθσλ πνπ πξνέθπςαλ απφ ηελ παξαγνληηθή αλάιπζε, ηα απνηειέζκαηα θαηέδεημαλ ζε γεληθέο γξακκέο αξθεηά ηθαλνπνηεηηθέο ηηκέο. πγθεθξηκέλα, ν παξάγνληαο Έκκεζνο εθθνβηζκόο ζρέζεσλ είρε δείθηε αμηνπηζηίαο Cronbach s alpha.76. Οη ππνπαξάγνληέο ηνπ δεχηεξνπ παξάγνληα, Σσκαηηθόο εθθνβηζκόο θαη Λεθηηθόο εθθνβηζκόο, είραλ.63 θαη.77 αληίζηνηρα. Ο παξάγνληαο Σπκπεξηθνξηθόο εθθνβηζκόο παξνπζίαζε δείθηε αμηνπηζηίαο Cronbach s alpha.68. Σέινο, ν παξάγνληαο Άκεζνο εθθνβηζκόο ζρέζεσλ είρε δείθηε αμηνπηζηίαο Cronbach s alpha.78. Πίνακαρ 4. Μέζνη φξνη, ηππηθέο απνθιίζεηο θαη δείθηεο εζσηεξηθήο ζπλέπεηαο ησλ δηαζηάζεσλ εθθνβηζκνχ Γιαζηάζειρ εκθοβιζμού Απιθμόρ Μ.Ο Σ.Α Cronbach s δηλώζευν Άκεζνο εθθνβηζκφο ζρέζεσλ σκαηηθφο εθθνβηζκφο Έκκεζνο εθθνβηζκφο ζρέζεσλ Λεθηηθφο εθθνβηζκφο πκπεξηθνξηθφο εθθνβηζκφο πλνιηθφο εθθνβηζκφο α 5.2 Ζ εγκςπόηηηα ηηρ κλίμακαρ για ηη ςναιζθημαηική Νοημοζύνη υρ Υαπακηηπιζηικό ηηρ Πποζυπικόηηηαρ για Δθήβοςρ Οη θαηαζθεπαζηέο ηεο θιίκαθαο, Petrides et al. (2006), δε ζπληζηνχλ παξαγνληηθή αλάιπζε ηνπ εξεπλεηηθνχ απηνχ εξγαιείνπ, αιιά ηελ a priori ζεψξεζε ησλ ηεζζάξσλ δηαζηάζεσλ πνπ ππνδεηθλχνπλ, δειαδή ηεο Δπεκεξίαο, ηνπ Απηνειέγρνπ, ηεο Σπλαηζζεκαηηθόηεηαο θαη ηεο Κνηλσληθόηεηαο. Γηα ην ιφγν απηφ αξρηθά ειέγρζεθε ε αμηνπηζηία Cronbach s alpha ησλ παξαπάλσ δηαζηάζεσλ. Ζ ζπλνιηθή θιίκαθα ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο παξνπζίαζε δείθηε αμηνπηζηίαο 105

107 Cronbach s alpha.70, ηηκή αξθεηά ηθαλνπνηεηηθή. Ο έιεγρνο φκσο ηεο αμηνπηζηίαο Cronbach s alpha ησλ επηκέξνπο παξαγφλησλ θαηέιεμε ζε απνγνεηεπηηθά απνηειέζκαηα θαη γηα ηνπο 4 παξάγνληεο (1 νο =.31, 2 νο =.33, 3 νο =.37 θαη 4 νο =.34). Έηζη, παξά ηε ζχζηαζε ησλ ζπγγξαθέσλ, γηα ηνλ έιεγρν ηεο θαηαζθεπαζηηθήο εγθπξφηεηαο ηεο ελ ιφγσ θιίκαθαο εθαξκφζηεθε παξαγνληηθή αλάιπζε (KMO=.78). Απφ ηελ παξαγνληηθή αλάιπζε πξνέθπςαλ 10 παξάγνληεο πνπ εμεγνχζαλ ην 57% ηνπ ζπλφινπ ηεο δηαθχκαλζεο, πνζνζηφ πνπ παξέκελε ακεηάβιεην θαη κεηά ηελ πεξηζηξνθή. Οη παξάγνληεο φκσο πνπ πξνέθπςαλ παξνπζίαδαλ ή νξηαθή αμηνπηζηία Cronbach s alpha ή έιιεηςε αμηνπηζηίαο. Δπηπξφζζεηα, απφ ηε κειέηε ηνπ δηαγξάκκαηνο ηδηνηηκψλ (Cattell, 1966) πξνέθπςε φηη κφλν νη 5 παξάγνληεο είραλ ζεκαληηθή εξκελεπηηθή αμία. Έηζη, πξαγκαηνπνηήζεθε λέα παξαγνληηθή αλάιπζε κε πεξηνξηζκφ 5 παξαγφλησλ θαη νξζνγψληα πεξηζηξνθή ηχπνπ Varimax. Οη 5 παξάγνληεο εμεγνχζαλ κφιηο ην 38.5% ηεο δηαθχκαλζεο, πνζνζηφ πνπ παξέκελε ακεηάβιεην θαη κεηά ηελ πεξηζηξνθή ηνπο. Καηά ηνλ έιεγρν φκσο ηεο αμηνπηζηίαο ησλ παξαγφλησλ, δηαπηζηψζεθε φηη ν πέκπηνο παξάγνληαο δηέζεηε πνιχ ρακειφ δείθηε αμηνπηζηίαο Cronbach s alpha (a=.33). Ζ έιιεηςε αμηνπηζηίαο ηνπ 5 νπ παξάγνληα ζε ζπλδπαζκφ κε ην γεγνλφο φηη ε δήισζε 22 δελ παξνπζίαδε θάπνην είδνο θφξηηζεο νδήγεζαλ ζε λέα παξαγνληηθή αλάιπζε. Ο δείθηεο επάξθεηαο δεηγκαηνιεςίαο KMO, γηα ηελ παξαγνληηθή αλάιπζε ησλ 27 δειψζεσλ πνπ απέκεηλαλ, ππνινγίζηεθε ζε.79, ηηκή αξθεηά ηθαλνπνηεηηθή γηα ηελ εθηέιεζε ηεο αλάιπζεο. Απφ ηελ αλάιπζε πξνέθπςαλ αξρηθά 8 παξάγνληεο, πνπ εμεγνχζαλ ην 53% ηεο ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο. Ζ κειέηε φκσο ηνπ δηαγξάκκαηνο ηδηνηηκψλ ππνδείθλπε φηη κφλν νη 4 παξάγνληεο είραλ ζεκαληηθή εξκελεπηηθή αμία. Γηα ιφγν απηφ εθαξκφζηεθε ζηε ζπλέρεηα λέα παξαγνληηθή αλάιπζε κε πεξηνξηζκφ 4 παξαγφλησλ. Οη 4 παξάγνληεο, φπσο παξαηίζεληαη ζηνλ πίλαθα 5, εμεγνχζαλ ην 36.71% ηνπ ζπλφινπ ηεο δηαθχκαλζεο. Καη απφ ηελ ηειεπηαία φκσο απηή παξαγνληηθή αλάιπζε πξνέθπςαλ παξάγνληεο ζηνπο νπνίνπο εληάζζνληαλ κεηαβιεηέο απφ δηαθνξεηηθέο νκάδεο απφ απηέο πνπ είραλ πξνηαζεί. Έηζη, γηα παξάδεηγκα, ζηνλ πξψην παξάγνληα (βι. πίλαθα 5) εληάζζνληαλ 12 δειψζεηο κε θνξηίζεηο πνπ θπκαίλνληαλ απφ.73 σο.34. Οη δειψζεηο απηέο πξνέξρνληαλ: 4 (24, 27, 20, 9) απφ ηελ 1 ε νκάδα (Δπεκεξία) ηεο πξνηεηλφκελεο δνκήο, 2 (6, 21) απφ ηελ 4 ε νκάδα (Κνηλσληθφηεηα), 3 (30, 15, 19) απφ ηελ 2 ε νκάδα (Απηνέιεγρνο), 1 (29) απφ ηελ 3 ε νκάδα (πλαηζζεκαηηθφηεηα) θαη 2 106

108 δειψζεηο πνπ ζπλέβαιιαλ απιψο ζηνλ ππνινγηζκφ ηεο ζπλνιηθήο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο. Πίνακαρ 5. Οη ηέζζεξηο παξάγνληεο θαη νη αληίζηνηρεο θνξηίζεηο δειψζεσλ κεηά ηελ νξζνγψληα πεξηζηξνθή Μεηαβληηέρ Αηζζάλνκαη θαιά κε ηνλ εαπηφ κνπ Πηζηεχσ φηη ηα πξάγκαηα ζα εμειηρζνχλ θαιά ζηε δσή κνπ Γίλσ κεγάιε πξνζνρή ζηα ζπλαηζζήκαηα κνπ Δίκαη επηπρηζκέλνο κε ηε δσή κνπ Δίκαη θνηλσληθφο κε ηνπο ζπκκαζεηέο κνπ Μπνξψ λα θάλσ ηνπο αλζξψπνπο λα ληψζνπλ θαιχηεξα φηαλ ζέισ Πξνζαξκφδνκαη ηθαλνπνηεηηθά ζε θαηλνχξηεο ζπλζήθεο Πξνζπαζψ λα ειέγρσ ηε ζθέςε κνπ θαη λα κελ αλεζπρψ πάξα πνιχ γηα φζα ζπκβαίλνπλ γχξσ κνπ Δίκαη παηδί πνπ έρεη ζηφρνπο θαη επηδηψθεη λα ηνπο πεηχρεη Αηζζάλνκαη θαιά κε ηελ εκθάληζε κνπ Μπνξψ λα αληηκεησπίζσ ην άγρνο Μπνξψ λα ειέγμσ ην ζπκφ κνπ φηαλ ζέισ Θα πεξηέγξαθα ηνλ εαπηφ κνπ σο θαιφ κεζνιαβεηή Γπζθνιεχνκαη λα βξσ ζηφρνπο ηνπο νπνίνπο λα επηδηψμσ λα πεηχρσ Γελ μέξσ πσο λα δείμσ ζηνπο θνληηλνχο κνπ αλζξψπνπο φηη ηνπο λνηάδνκαη Γπζθνιεχνκαη λα θαηαιάβσ ηη αθξηβψο ληψζσ πλεζίδσ λα θάλσ πίζσ έζησ θαη αλ έρσ δίθαην Γπζθνιεχνκαη λα ππεξαζπηζηψ ηα δηθαηψκαηα κνπ Γελ κπνξψ λα αιιάμσ ηνλ ηξφπν πνπ αηζζάλνληαη νη άιινη Μεξηθνί παξαπνληνχληαη θάπνηεο θνξέο φηη ηνπο ζπκπεξηθέξνκαη άζρεκα Κάπνηεο θνξέο ληψζσ φηη ε δσή κνπ ζα είλαη δπζάξεζηε Αιιάδσ ζπρλά γλψκε Γπζθνιεχνκαη λα ηα θαηαθέξσ φηαλ αιιάδνπλ ηα πξάγκαηα ζηε δσή κνπ Κάπνηεο θνξέο εχρνκαη λα είρα θαιχηεξεο ζρέζεηο κε ηνπο γνλείο κνπ Moπ είλαη εχθνιν λα κηιάσ γηα ηα ζπλαηζζήκαηα κνπ ζε άιινπο αλζξψπνπο Μπνξψ λα κπσ ζηε ζέζε ηνπ άιινπ θαη λα θαηαιάβσ πσο ληψζεη Ζ δσή κνπ δελ είλαη επράξηζηε..39 Ζ πνιπζπιιεθηηθφηεηα ηνπ πξψηνπ απηνχ παξάγνληα νδήγεζε ζε λέα παξαγνληηθή αλάιπζε κφλν γη απηφλ, πξνθεηκέλνπ λα εμαρζνχλ αζθαιέζηεξα 107

109 πνξίζκαηα γηα ηελ εξκελεία ηνπ (KMO=.82). Απφ ηελ παξαγνληηθή αλάιπζε δεχηεξεο ηάμεο πξνέθπςαλ 3 ππνπαξάγνληεο πνπ εμεγνχζαλ ην 46.96% ηεο ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο. Πίνακαρ 6. Οη ηξεηο ππνπαξάγνληεο θαη νη αληίζηνηρεο θνξηίζεηο δειψζεσλ κεηά ηελ νξζνγψληα πεξηζηξνθή Μεηαβληηέρ Πηζηεχσ φηη ηα πξάγκαηα ζα εμειηρζνχλ θαιά ζηε δσή κνπ Αηζζάλνκαη θαιά κε ηελ εκθάληζε κνπ Αηζζάλνκαη θαιά κε ηνλ εαπηφ κνπ Δίκαη επηπρηζκέλνο κε ηε δσή κνπ Θα πεξηέγξαθα ηνλ εαπηφ κνπ σο θαιφ κεζνιαβεηή Πξνζπαζψ λα ειέγρσ ηε ζθέςε κνπ θαη λα κελ αλεζπρψ πάξα πνιχ γηα φζα.60 ζπκβαίλνπλ γχξσ κνπ. 19. Μπνξψ λα ειέγμσ ην ζπκφ κνπ φηαλ ζέισ Γίλσ κεγάιε πξνζνρή ζηα ζπλαηζζήκαηα κνπ Μπνξψ λα αληηκεησπίζσ ην άγρνο Δίκαη παηδί πνπ έρεη ζηφρνπο θαη επηδηψθεη λα ηνπο πεηχρεη Δίκαη θνηλσληθφο κε ηνπο ζπκκαζεηέο κνπ Πξνζαξκφδνκαη ηθαλνπνηεηηθά ζε θαηλνχξηεο ζπλζήθεο..43 ηνλ πξψην ππνπαξάγνληα (βι. πίλαθα 6) εληάζζνληαλ 4 δειψζεηο κε θνξηίζεηο πνπ θπκαίλνληαλ απφ.71 σο.64. Καη νη ηέζζεξηο απηέο δειψζεηο (27, 9, 24, 20) ραξαθηεξίδνληαλ απφ κηα αηζηφδνμε ζηάζε δσήο, απφ απηφεθηηκεζε θαη άλεθαλ ζηελ 1 ε νκάδα ηνπ πξνηεηλφκελνπ ζρεδηαζκνχ, ηελ Δπεκεξία. Έηζη, ε παξαπάλσ νκάδα κεηαβιεηψλ νλνκάζζεθε Δπεκεξία.. ην δεχηεξν ππνπαξάγνληα (βι. πίλαθα 6) εληάζζνληαλ 5 δειψζεηο κε θνξηίζεηο απφ.62 σο.50. Οη δειψζεηο απηέο αθνξνχζαλ ηελ ηθαλφηεηα έθθξαζεο (23) θαη ειέγρνπ ησλ ζπλαηζζεκάησλ (30, 19, 15), ηνλ απηνέιεγρν, ελψ κία κφλν αλαθέξνληαλ ζηελ θνηλσληθφηεηα ηνπ αηφκνπ (21). Έηζη, ν ππνπαξάγνληαο απηφο, κεηά ηε δηαγξαθή ηεο δήισζεο 21 γηα ιφγνπο ελλνηνινγηθήο ζαθήλεηαο, νλνκάζζεθε Έιεγρνο ζπλαηζζεκάησλ. Ο ηξίηνο ππνπαξάγνληαο (βι. πίλαθα 6) πεξηειάκβαλε 3 δειψζεηο κε θνξηίζεηο απφ.80 σο.43. Οη δειψζεηο απηέο ζρεηίδνληαλ κε ηελ ηθαλφηεηα γηα δξαζηεξηνπνίεζε (3), ηελ θνηλσληθή επίγλσζε (6) θαη ηελ πξνζαξκνζηηθφηεηα ελφο αηφκνπ, κε ηθαλφηεηεο δειαδή πνπ ζπκβάιινπλ ζε κία νκαιή θνηλσληθνπνίεζε. 108

110 πλεπψο, ν παξάγνληαο απηφο ζα κπνξνχζε λα ζεσξεζεί φηη αθνξά ηελ Κνηλσληθόηεηα. ην δεχηεξν παξάγνληα (βι. πίλαθα 5) εληάζζνληαλ 6 δειψζεηο κε θνξηίζεηο απφ.61 σο.38. Απφ ηηο δειψζεηο απηέο, 4 αθνξνχζαλ ηελ Κνηλσληθφηεηα θαη 2 ηε πλαηζζεκαηηθφηεηα ελφο αηφκνπ ζχκθσλα κε ηελ πξνηεηλφκελε δνκή. ηελ ελ ιφγσ νκάδα κεηαβιεηψλ γηλφηαλ αλαθνξά ζηελ αδπλακία ηνπ καζεηή λα ππεξαζπηζηεί ηα δηθαηψκαηά ηνπ (25, 11) θαη λα δξαζηεξηνπνηεζεί (18). Θηγφηαλ αθφκε ε έιιεηςε ηθαλφηεηαο ηνπ λα αληηιεθζεί ηα ζπλαηζζήκαηά ηνπ (8), αιιά θαη λα ηα εθθξάζεη ζηνπο άιινπο (18), θαζψο επίζεο θαη ε αδπλακία δηαρείξηζεο ησλ ζπλαηζζεκάησλ ησλ άιισλ (16). Απφ ηηο παξαπάλσ δειψζεηο κφλν ε δήισζε 8 ζα κπνξνχζε λα ραξαθηεξηζηεί σο κε ζρεηηθή ελνηνινγηθά, αθνχ δε δηαζέηεη θνηλσληθή ρξνηά. Αλ αθαηξεζεί ε ηειεπηαία, ε νκάδα απηή ησλ κεηαβιεηψλ ζα κπνξνχζε λα ζεσξεζεί φηη αθνξά ηελ Έιιεηςε θνηλσληθόηεηαο. Ο ηξίηνο παξάγνληαο (βι. πίλαθα 5) απαξηίδνληαλ απφ 5 δειψζεηο κε θνξηίζεηο πνπ θπκαίλνληαλ απφ.63 σο.47. Απφ ηηο δειψζεηο απηέο, νη 3 αθνξνχζαλ ηε πλαηζζεκαηηθφηεηα, κία ηελ Κνηλσληθφηεηα θαη κία αλαθέξνληαλ ζηελ ηθαλφηεηα Απηνειέγρνπ. Ζ νκάδα απηή ησλ κεηαβιεηψλ ραξαθηεξίδεηαη απφ κία απαηζηφδνμε ζηάζε απέλαληη ζηε δσή (12), αιιά θαη ζηηο ζρέζεηο κε ηνπο άιινπο (13, 28), απφ δπζθνιία ζηε δηαρείξηζε ησλ ζπλαηζζεκάησλ (7) θαη ζηε πξνζαξκνγή ζε λέεο ζπλζήθεο δηαβίσζεο (14). Ο παξάγνληαο απηφο ινηπφλ ζα κπνξνχζε λα νλνκαζζεί Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο. ηνλ ηέηαξην παξάγνληα (βι. πίλαθα 5) εληάζζνληαλ δειψζεηο κε θνξηίζεηο απφ.62 σο.37. Δδψ ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ε δήισζε 5 πνπ άλεθε ζηνλ παξάγνληα απηφ, αθαηξέζεθε, θαζψο ν δείθηεο αμηνπηζηίαο Cronbach s alpha είρε ηηκή.40, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο δήισζεο 5, ελψ ρσξίο απηή.53. Έηζη, νη 2 απφ ηηο 3 δειψζεηο πνπ απέκεηλαλ αθνξνχζαλ ηε πλαηζζεκαηηθφηεηα, ελψ ε ηξίηε ζπζρεηίδνληαλ κε ηελ Κνηλσληθφηεηα. Μέζσ ησλ δηαζηάζεσλ πνπ ππνλννχληαλ απφ ηηο ηξεηο απηέο δειψζεηο δηακνξθψλνληαλ ε εηθφλα ελφο καζεηή πνπ ήηαλ ζε ζέζε λα εθθξάδεη ηα ζπλαηζζήκαηά ηνπ (1), φπσο επίζεο λα θαηαλνεί (17) θαη λα δηαρεηξίδεηαη ηα ζπλαηζζήκαηα ησλ άιισλ (11). Άξα απηή ε δηάζηαζε ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο αθνξνχζε ηε Σπλαηζζεκαηηθόηεηα ελφο αηφκνπ. 109

111 5.2.1 Ζ αξιοπιζηία ηηρ κλίμακαρ για ηη ςναιζθημαηική Νοημοζύνη υρ Υαπακηηπιζηικό ηηρ Πποζυπικόηηηαρ για Δθήβοςρ Ζ ζπλνιηθή θιίκαθα παξνπζίαζε δείθηε αμηνπηζηίαο Cronbach s alpha.70, ηηκή αξθεηά ηθαλνπνηεηηθή. Αλαθνξηθά κε ηελ αμηνπηζηία ησλ επηκέξνπο δηαζηάζεσλ πνπ πξνέθπςαλ απφ ηελ παξαγνληηθή αλάιπζε, ηα απνηειέζκαηα θαηέδεημαλ ζε γεληθέο γξακκέο ρακειέο κε νξηαθέο ηηκέο. πγθεθξηκέλα, ν πξψηνο παξάγνληαο είρε δείθηε αμηνπηζηίαο Cronbach s alpha.76 θαη νη ππνπαξάγνληέο ηνπ, Δπεκεξία, Έιεγρνο Σπλαηζζεκάησλ θαη Κνηλσληθόηεηα,.70,.51 θαη.52 αληίζηνηρα. Ο παξάγνληαο Έιιεηςε Κνηλσληθόηεηαο είρε δείθηε αμηνπηζηίαο Cronbach s alpha.51, νξηαθή δειαδή ηηκή. Ο παξάγνληαο Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο παξνπζίαζε δείθηε αμηνπηζηίαο Cronbach s alpha.55. Σέινο, ν παξάγνληαο Σπλαηζζεκαηηθόηεηα είρε δείθηε αμηνπηζηίαο Cronbach s alpha.53. Πίνακαρ 7. Μέζνη φξνη, ηππηθέο απνθιίζεηο θαη δείθηεο εζσηεξηθήο ζπλέπεηαο ησλ δηαζηάζεσλ ηεο ζπκαηνπνίεζεο Γιαζηάζειρ ςναιζθημαηικήρ Νοημοζύνηρ Απιθμόρ Μ.Ο Σ.Α Cronbach s δηλώζευν Δπεκεξία Κνηλσληθφηεηα Έιεγρνο ζπλαηζζεκάησλ πλαηζζεκαηηθφηεηα Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο Έιιεηςε Κνηλσληθφηεηαο πλνιηθή πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε α 5.3 Ζ εγκςπόηηηα ηηρ Κλίμακαρ Θςμαηοποίηζηρ ζνλ αθνξά ζηνλ έιεγρν ηεο εγθπξφηεηαο ηεο θιίκαθαο γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο ζπκαηνπνίεζεο, εθαξκφζηεθε παξαγνληηθή αλάιπζε πξνθεηκέλνπ λα ειεγρζεί αθελφο αλ νη δειψζεηο νκαδνπνηνχληαλ ζε 4 δηαζηάζεηο θαη αθεηέξνπ αλ ε νκαδνπνίεζε πξαγκαηνπνηνχηαλ ζχκθσλα κε ηνλ ηξφπν πνπ είρε πξνηαζεί (ΚΜΟ=.91). 110

112 Πίνακαρ 8. Οη ηξεηο παξάγνληεο θαη νη αληίζηνηρεο θνξηίζεηο δειψζεσλ κεηά ηελ νξζνγψληα πεξηζηξνθή Μεηαβληηέρ VIR38. Δίπε ζηνπο ζπκκαζεηέο κνπ: "Απηήλ/απηφλ δε ζα ηνλ/ηελ παίμνπκε"..66 VDR14. Έθαλε φηη δε κε είδε ή φηη δε κε άθνπζε, φηαλ πιεζίαζα θνληά ηνπ/ηεο..66 VIR31. Πξνζπάζεζε λα ραιάζεη ηε θηιία κνπ κε άιιν/-ε ζπκκαζεηή/ηξηα κνπ..66 VDR10. Γε κνπ κηινχζε επίηεδεο VIR35. Δίπε ζηνπο ζπκκαζεηέο κνπ λα κε κε έρνπλ θίιν/-ε πηα ή λα κε κνπ θάλνπλ παξέα. VDR8. Γε κνπ έθαλε παξέα επίηεδεο VIR24. Γηέδσζε θήκεο γηα κέλα πνπ δελ ηζρχνπλ VDR22. Απέθπγε λα κε πξνζθαιέζεη ζην πάξηη ησλ γελεζιίσλ ηνπ/ηεο, ελψ πξνζθάιεζε φινπο ηνπο ππφινηπνπο ζπκκαζεηέο κνπ..52 VIR28. Δίπε ςέκαηα γηα κέλα ζηνπο ζπκκαζεηέο κνπ VIR18. Έζηεηιε ζεκεηψκαηα κε άζρεκν πεξηερφκελν ζηνπο ζπκκαζεηέο κνπ κε ζθνπφ λα ηνπο θάλεη λα κε αληηπαζήζνπλ. VDR25. Δλψ κηινχζε κε άιια παηδηά, ζηακάηεζε φηαλ πιεζίαζα θνληά ηνπ/ηεο VDR13. Μνπ είπε φηη δε ζέιεη λα θαζίζεη καδί κνπ ζην ζξαλίo..43 VV30. Μνπ κίιεζε άζρεκα, επεηδή δελ ηα πάσ θαιά κε ηα καζήκαηα VP3. Με ρηχπεζε ή κε θιφηζεζε..65 VP7. Με γξαηζνχληζε ή κε ηζίκπεζε ρσξίο ιφγo..65 VP9. Έθαλε άζρεκεο ρεηξνλνκίεο VP17. Με έζπξσμε ή κε έξημε θάησ επίηεδεο VP19. Με έθιεηζε κέζα ζηελ ηάμε ή ζηηο ηνπαιέηεο..55 VDR4. Γελ έπαημε καδί κνπ επίηεδεο VP12. Πξνζπάζεζε λα κε ηξαπκαηίζεη πεηψληαο αληηθείκελα επάλσ κνπ..47 VV2. Μνπ κίιεζε άζρεκα εμαηηίαο ηεο θαηαγσγήο κνπ..44 VV15. Μνπ κίιεζε άζρεκα εμαηηίαο ηεο εκθάληζήο κνπ..43 VP36. Μνπ ηξάβεμε ηα καιιηά επίηεδεο VP33. Μνπ έβαιε ηξηθινπνδηά επίηεδεο VV5. Μνπ κίιεζε άζρεκα, επεηδή είκαη θαιφο/-ή καζεηήο/-ηξηα VV20. Με απείιεζε VV26. Με θνξφηδεςε εμαηηίαο ηνπ ηξφπνπ νκηιίαο κνπ..31 VB39. Με εμαλάγθαζε λα ηνπ/ηεο δψζσ απηφ πνπ έηξσγα (π.ρ. ηπξφπηηα, ζάληνπηηο)..68 VB29. Με εμαλάγθαζε λα ηνπ/ηεο δψζσ θάηη απφ ηελ θαζεηίλα κνπ (π.ρ. ζβεζηήξη ή κνιχβη)..63 VB37. Μνπ έθιεςε ρξήκαηα ή άιια πξνζσπηθά αληηθείκελα..60 VB42. Μνπ πήξε θάηη απφ ηελ ηζάληα κνπ θαη ην έθξπςε..48 VDR40. Με απείιεζε φηη δε ζα κε έρεη θίιν/-ε, αλ δελ θάλσ ην δηθφ ηνπ/ηεο VB23. Μνπ έζθηζε επίηεδεο ην ηεηξάδην ή ην βηβιίν κνπ VV32. Μίιεζε άζρεκα γηα ηελ νηθνγέλεηά κνπ

113 Οη παξάγνληεο πνπ πξνέθπςαλ αξρηθά ήηαλ 8, κε ηδηνηηκή κεγαιχηεξε απφ 1, νη νπνίνη εμεγνχζαλ ην 58.35% ηνπ ζπλφινπ ηεο δηαθχκαλζεο, πνζνζηφ πνπ παξέκελε ακεηάβιεην θαη κεηά ηελ πεξηζηξνθή ηνπο. Δπεηδή φκσο νη 8 παξάγνληεο απαξηίδνληαλ απφ δειψζεηο πνπ αθνξνχζαλ δηάθνξα είδε εθθνβηζκνχ θαη παξνπζίαδαλ ρακειή κε κέηξηα αμηνπηζηία Cronbach s α, αιιά θαη γηα ην ιφγν φηη ε κειέηε ηνπ δηαγξάκκαηνο ηδηνηηκψλ ππνδείθλπε κφλν ηξεηο σο ζεκαληηθά εξκελεπηηθνχο παξάγνληεο πξαγκαηνπνηήζεθε λέα παξαγνληηθή αλάιπζε κε πεξηνξηζκφ 3 παξαγφλησλ. Οη 3 παξάγνληεο πνπ πξνέθπςαλ (βι. πίλαθα 8), εμεγνχζαλ ην 40.9% ηνπ ζπλφινπ ηεο δηαθχκαλζεο. ηνλ πξψην παξάγνληα εληάζζνληαλ 14 δειψζεηο κε θνξηίζεηο πνπ θπκαίλνληαλ απφ.66 σο.37. Ζ ζπλνιηθή ζχλζεζε απηνχ ηνπ παξάγνληα ηαπηηδφηαλ απφιπηα κε ην ζχλνιν ησλ δειψζεσλ ηεο 4 εο νκάδαο ηνπ αξρηθνχ ζρεδηαζκνχ ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ, ηεο Θπκαηνπνίεζεο ζρέζεσλ, θαζψο πεξηιάκβαλε θαη ηηο 14 δειψζεηο ηεο νκάδαο απηήο. Έηζη, ν παξάγνληαο απηφο νλνκάζζεθε Θπκαηνπνίεζε ζρέζεσλ. Πίνακαρ 9. Οη δχν ππνπαξάγνληεο θαη νη αληίζηνηρεο θνξηίζεηο δειψζεσλ κεηά ηελ νξζνγψληα πεξηζηξνθή Μεηαβληηέρ 1 2 VDR4. Γελ έπαημε καδί κνπ επίηεδεο..79 VDR8. Γε κνπ έθαλε παξέα επίηεδεο..79 VDR10. Γε κνπ κηινχζε επίηεδεο..71 VIR24. Γηέδσζε θήκεο γηα κέλα πνπ δελ ηζρχνπλ VDR14. Έθαλε φηη δε κε είδε ή φηη δε κε άθνπζε, φηαλ πιεζίαζα θνληά ηνπ/ηεο VIR28. Δίπε ςέκαηα γηα κέλα ζηνπο ζπκκαζεηέο κνπ VDR25. Δλψ κηινχζε κε άιια παηδηά, ζηακάηεζε φηαλ πιεζίαζα θνληά ηνπ/ηεο..56 VIR38. Δίπε ζηνπο ζπκκαζεηέο κνπ: "Απηήλ/απηφλ δε ζα ηνλ/ηελ παίμνπκε" VIR35. Δίπε ζηνπο ζπκκαζεηέο κνπ λα κε κε έρνπλ θίιν/-ε πηα ή λα κε κνπ θάλνπλ παξέα VDR13. Μνπ είπε φηη δε ζέιεη λα θαζίζεη καδί κνπ ζην ζξαλίν..67 VDR40. Με απείιεζε φηη δε ζα κε έρεη θίιν/-ε, αλ δελ θάλσ ην δηθφ ηνπ/ηεο..59 VDR22. Απέθπγε λα κε πξνζθαιέζεη ζην πάξηη ησλ γελεζιίσλ ηνπ/ηεο, ελψ πξνζθάιεζε φινπο ηνπο ππφινηπνπο ζπκκαζεηέο κνπ..58 VIR18. Έζηεηιε ζεκεηψκαηα κε άζρεκν πεξηερφκελν ζηνπο ζπκκαζεηέο κνπ κε ζθνπφ λα ηνπο θάλεη λα κε αληηπαζήζνπλ..55 VIR31. Πξνζπάζεζε λα ραιάζεη ηε θηιία κνπ κε άιιν/-ε ζπκκαζεηή/ηξηα κνπ ηε ζπλέρεηα δηεξεπλήζεθε αλ ν παξάγνληαο απηφο απνηειείην απφ δχν ππννκάδεο, φπσο αξρηθά είρε ζρεδηαζηεί. Γηα ηνλ παξαπάλσ ιφγν πξαγκαηνπνηήζεθε 112

114 παξαγνληηθή κφλν γη απηφλ ηνλ παξάγνληα κε πεξηνξηζκφ 2 παξαγφλησλ (ΚΜΟ=.91). Οη δχν λένη παξάγνληεο πνπ πξνέθπςαλ (βι. πίλαθα 9), εμεγνχζαλ ην 49.83% ηνπ ζπλφινπ ηεο δηαθχκαλζεο. ηνλ πξψην ππνπαξάγνληα (βι. πίλαθα 9) εληάζζνληαλ 5 δειψζεηο κε θνξηίζεηο απφ.79 σο.56. ιεο νη δειψζεηο άλεθαλ ζηελ ππννκάδα ηεο Άκεζεο ζπκαηνπνίεζεο ζρέζεσλ, γηα ην ιφγν απηφ ε ππννκάδα απηή ησλ κεηαβιεηψλ νλνκάζζεθε Άκεζε ζπκαηνπνίεζε ζρέζεσλ. Ο δεχηεξνο ππνπαξάγνληαο πεξηιάκβαλε 9 δειψζεηο κε θνξηίζεηο πνπ θπκαίλνληαλ απφ.68 κέρξη.39. Οη 6 δειψζεηο απφ απηέο ζρεηίδνληαλ κε ηελ έκκεζε ζπκαηνπνίεζε ζρέζεσλ θαη νη ππφινηπεο 3 κε ηελ άκεζε κνξθή ηεο ζπκαηνπνίεζεο ζρέζεσλ. Πξνθεηκέλνπ λα αλαδεηρζεί ππνπαξάγνληαο κε ελλνηνινγηθή ζαθήλεηα πνπ ζα ζπλέβαιε ζηελ εμαγσγή αζθαιέζηεξσλ πνξηζκάησλ, αθαηξέζεθαλ νη ηξεηο δειψζεηο ηεο Άκεζεο ζπκαηνπνίεζεο ζρέζεσλ, παξφιν πνπ κεησλφηαλ ε εζσηεξηθή ηνπ αμηνπηζηία. Έηζη ε ππννκάδα απηή ησλ δειψζεσλ αλαθέξζεθε σο Έκκεζε ζπκαηνπνίεζε ζρέζεσλ. Πίνακαρ 10. Οη δχν ππνπαξάγνληεο θαη νη αληίζηνηρεο θνξηίζεηο δειψζεσλ κεηά ηελ νξζνγψληα πεξηζηξνθή Μεηαβληηέρ 1 2 VP12. Πξνζπάζεζε λα κε ηξαπκαηίζεη πεηψληαο αληηθείκελα επάλσ κνπ..73 VP33. Μνπ έβαιε ηξηθινπνδηά επίηεδεο..66 VP36. Μνπ ηξάβεμε ηα καιιηά επίηεδεο..66 VP17. Με έζπξσμε ή κε έξημε θάησ επίηεδεο VV20. Με απείιεζε..59 VP9. Έθαλε άζρεκεο ρεηξνλνκίεο VP7. Με γξαηζνχληζε ή κε ηζίκπεζε ρσξίο ιφγν..71 VV26. Με θνξφηδεςε εμαηηίαο ηνπ ηξφπνπ νκηιίαο κνπ..65 VP3. Με ρηχπεζε ή κε θιφηζεζε..59 VV2. Μνπ κίιεζε άζρεκα εμαηηίαο ηεο θαηαγσγήο κνπ.59 VV15. Μνπ κίιεζε άζρεκα εμαηηίαο ηεο εκθάληζήο κνπ..53 VV5. Μνπ κίιεζε άζρεκα, επεηδή είκαη θαιφο/-ή καζεηήο/-ηξηα Απφ ηελ άιιε, ν δεχηεξνο παξάγνληαο πεξηιάκβαλε 8 δειψζεηο ζσκαηηθήο ζπκαηνπνίεζεο θαη 5 δειψζεηο ιεθηηθήο. Ζ πνιπζπιιεθηηθφηεηα ηνπ δεχηεξνπ απηνχ παξάγνληα νδήγεζε ζε λέα παξαγνληηθή αλάιπζε κφλν γη απηφλ, πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί ε αλαγσγή ησλ δεδνκέλσλ ζε κηθξφ αξηζκφ εξκελεχζηκσλ παξαγφλησλ 113

115 (ΚΜΟ=.88). Απφ ηελ αλάιπζε πξνέθπςαλ δχν λένη παξάγνληεο, φπσο παξαηίζεληαη ζηνλ πίλαθα 10, νη νπνίνη εμεγνχζαλ ην 42.7% ηνπ ζπλφινπ ηεο δηαθχκαλζεο. ηνλ πξψην ππνπαξάγνληα (βι. πίλαθα 10) εληάζζνληαλ 6 δειψζεηο κε θνξηίζεηο πνπ θπκαίλνληαλ απφ.73 σο.54. Απφ ηηο δειψζεηο απηέο, νη 5 αθνξνχζαλ ηε ζσκαηηθή ζπκαηνπνίεζε θαη κφλν κία ηε ιεθηηθή. Ζ ηειεπηαία αθαηξέζεθε πξνθεηκέλνπ λα αλαδεηρζεί ακηγήο ππνπαξάγνληαο, ν νπνίνο νλνκάζζεθε Σσκαηηθή ζπκαηνπνίεζε. ην δεχηεξν ππνπαξάγνληα (βι. πίλαθα 10) εληάζζνληαλ 6 δειψζεηο κε θνξηίζεηο απφ.71 σο.38. Απφ απηέο ηηο δειψζεηο, ε πιεηνλφηεηα αθνξνχζε ηε ιεθηηθή ζπκαηνπνίεζε, ελψ δχν κφλν αλαθέξνληαλ ζηε ζσκαηηθή ζπκαηνπνίεζε. Έηζη, κεηά ηε δηαγξαθή ησλ δχν δειψζεσλ ηεο ζσκαηηθήο ζπκαηνπνίεζεο, ν ππνπαξάγνληαο απηφο αλαθέξζεθε σο Λεθηηθή ζπκαηνπνίεζε. Ο ηξίηνο παξάγνληαο απαξηηδφηαλ απφ 7 δειψζεηο κε θνξηίζεηο πνπ θπκαίλνληαλ απφ.68 σο.39. Απφ απηέο νη 2 αθνξνχζαλ ηε βίσζε ιεθηηθνχ εθθνβηζκνχ, ελψ νη ππφινηπεο 5 αθνξνχζαλ ηε πκπεξηθνξηθή ζπκαηνπνίεζε. Με ζθνπφ θαη ζ απηή ηελ πεξίπησζε ηελ αλάδεημε ακηγνχο παξάγνληα, αθαηξέζεθαλ νη κε ζρεηηθέο ελλνηνινγηθά δειψζεηο ηεο ιεθηηθήο ζπκαηνπνίεζεο θαη ν ππνπαξάγνληαο νλνκάζηεθε Σπκπεξηθνξηθή ζπκαηνπνίεζε Ζ αξιοπιζηία ηηρ Κλίμακαρ Θςμαηοποίηζηρ Αλαθνξηθά κε ηελ αμηνπηζηία ηεο θιίκαθαο γηα ηε κέηξεζε ηεο ζπκαηνπνίεζεο, ε ζπλνιηθή θιίκαθα παξνπζηάδεη δείθηε αμηνπηζηίαο Cronbach s alpha.93, ηηκή ηδηαίηεξα ηθαλνπνηεηηθή. Θεσξήζεθε ζθφπηκν λα ππνινγηζζνχλ νη δείθηεο αμηνπηζηίαο γηα ηηο δειψζεηο ζε θάζε ππνθιίκαθα, φπσο απηέο πξνέθπςαλ απφ ηελ παξαγνληηθή αλάιπζε. Έηζη, ν παξάγνληαο Θπκαηνπνίεζε ζρέζεσλ είρε δείθηε αμηνπηζηίαο Cronbach s alpha.89 θαη νη ππνπαξάγνληέο ηνπ, δειαδή ε Άκεζε ζπκαηνπνίεζε ζρέζεσλ θαη ε Έκκεζε ζπκαηνπνίεζε ζρέζεσλ, είραλ δείθηε αμηνπηζηίαο Cronbach s alpha.81 ν 1 νο θαη.82 ν 2 νο. Ο δεχηεξνο παξάγνληαο είρε δείθηε αμηνπηζηίαο Cronbach s alpha.84 θαη νη ππνπαξάγνληεο ηνπ, Σσκαηηθή θαη Λεθηηθή ζπκαηνπνίεζε,.75 θαη.53 αληίζηνηρα. Ο παξάγνληαο Σπκπεξηθνξηθή ζπκαηνπνίεζε δηέζεηε δείθηε αμηνπηζηίαο Cronbach s alpha

116 Πίνακαρ 11. Μέζνη φξνη, ηππηθέο απνθιίζεηο θαη δείθηεο εζσηεξηθήο ζπλέπεηαο ησλ δηαζηάζεσλ ηεο Θπκαηνπνίεζεο Γιαζηάζειρ θςμαηοποίηζηρ Απιθμόρ Μ.Ο Σ.Α Cronbach s δηλώζευν Άκεζε Θπκαηνπνίεζε ζρέζεσλ Έκκεζε ζπκαηνπνίεζε ζρέζεσλ σκαηηθή Θπκαηνπνίεζε Λεθηηθή ζπκαηνπνίεζε πκπεξηθνξηθή ζπκαηνπνίεζε πλνιηθή ζπκαηνπνίεζε α 5.4 Ζ εγκςπόηηηα ηηρ Κλίμακαρ Δπεξεπγαζίαρ Κοινυνικών Πληποθοπιών Γηα ηνλ έιεγρν ηεο θαηαζθεπαζηηθήο εγθπξφηεηαο ηεο Κιίκαθαο γηα ηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, εθαξκφζηεθαλ παξαγνληηθέο αλαιχζεηο γηα λα δηαπηζησζεί αλ νη δειψζεηο νκαδνπνηνχληαλ ζχκθσλα κε ηνλ ηξφπν πνπ είρε πξνηαζεί. Έηζη, νη Camodeca et al. (2003) θαη νη Camodeca θαη Goosens (2005) πξφηεηλαλ ηε δηελέξγεηα παξαγνληηθψλ αλαιχζεσλ, γηα ηηο εξσηήζεηο: α) Πηζηεύεηο όηη ην παηδί πνπ ην έθαλε απηό είλαη θαθό; β) Ννκίδεηο όηη ην έθαλε επίηεδεο; γ) Πηζηεύεηο όηη είλαη επραξηζηεκέλν κε απηό πνπ ζπλέβε; δ) Πόζν πηζηεύεηο όηη ην παηδί θηαίεη; (εξσηήζεηο 6, 7, 8, 9 ηεο απηνζρέδηαο θιίκαθαο) θαη γηα ηελ εξψηεζε: Πόζν ζεκαληηθό είλαη γηα ζέλα α) λα μεράζεηο απηό πνπ ζπλέβε, β) λα αηζζαλζείο ιηγόηεξν ζπκσκέλνο, γ) λα εθδηθεζείο γηα όηη ζνπ έθαλε, δ)λα πεξάζεηε όκνξθα καδί θαη ε) λα θάλεηο ην άιιν παηδί λα κελ αηζζάλεηαη όηη θηαίεη γηα όηη έθαλε (εξψηεζε 10 ηεο απηνζρέδηαο θιίκαθαο) γηα θάζε ζελάξην. Αλαθνξηθά κε ηηο πξψηεο εξσηήζεηο (6, 7, 8, 9 ηεο απηνζρέδηαο θιίκαθαο), έρεη ειεγρζεί κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν ε εγθπξφηεηά ηνπο ζε δχν πξνεγνχκελεο έξεπλεο (Camodeca et al Camodeca & Goosens, 2005). πγθεθξηκέλα, ζηελ πξψηε έξεπλα (Camodeca et al. 2003) πξαγκαηνπνηήζεθαλ 4 παξαγνληηθέο αλαιχζεηο κία γηα θάζε εξψηεζε (θαη γηα ηα ηέζζεξα ζελάξηα), πξνθεηκέλνπ λα ειεγρζεί αλ πξνθχπηνπλ νη παξάγνληεο πνπ είραλ πξνζρεδηαζηεί. Απφ ηελ άιιε, ζηε έξεπλα ησλ Camodeca θαη Goosens (2005), αθνχ ππνινγίζζεθε ην άζξνηζκα ηεο θάζε εξψηεζεο ζηα ηέζζεξα ζελάξηα, δηελεξγήζεθε παξαγνληηθή αλάιπζε. 115

117 ηελ παξνχζα έξεπλα εμεηάζηεθαλ θαη νη δχν πξνηάζεηο ειέγρνπ εγθπξφηεηαο, αιιά επηιέρζεθε ν δεχηεξνο, θαζψο ν παξάγνληαο πνπ πξνθχπηεη δηαζέηεη ζεκαληηθφηεξε εξκελεπηηθή αμία. Δθαξκφδνληαο ινηπφλ ην δεχηεξν ηξφπν ειέγρνπ εγθπξφηεηαο, ππνινγίζζεθε αξρηθά ην άζξνηζκα ηεο θάζε εξψηεζεο, δειαδή 6, 7, 8 θαη 9, ζηα ηέζζεξα ζελάξηα. Έπεηηα, ππνινγίζζεθε ν δείθηεο επάξθεηαο δεηγκαηνιεςίαο, ε ηηκή ηνπ νπνίνπ ήηαλ ηδηαίηεξα ηθαλνπνηεηηθή (ΚΜΟ=.84). Δπηιέρζεθε ζηε ζπλέρεηα ε κέζνδνο θχξησλ ζπληζησζψλ (Principal Component Analysis), κε νξζνγψληα πεξηζηξνθή ηχπνπ Varimax. εκαληηθέο ζεσξήζεθαλ νη θνξηίζεηο κε ηηκή άλσ ηνπ.30. Ζ παξαγνληηθή αλάιπζε αλέδεημε έλαλ παξάγνληα, ν νπνίνο εμεγνχζε ην 75% ηνπ ζπλφινπ ηεο δηαθχκαλζεο θαη απαξηηδφηαλ απφ δειψζεηο κε θνξηίζεηο απφ.82 έσο.89. ιεο νη δειψζεηο ζρεηίδνληαλ κε ηελ απφδνζε ερζξηθήο δηάζεζεο ζην δξάζηε (2 ν βήκα ηνπ κνληέινπ Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ), γηα ην ιφγν απηφ ν παξάγνληαο πήξε ηελ νλνκαζία Δρζξηθή δηάζεζε. ζνλ αθνξά ζηελ παξαγνληηθή αλάιπζε ησλ ππνεξσηεκάησλ ηεο εξψηεζεο 10, αξρηθά ππνινγίζηεθε ν δείθηεο επάξθεηαο δεηγκαηνιεςίαο (ΚΜΟ=.83) θαη έπεηηα δηελεξγήζεθε ε παξαγνληηθή αλάιπζε. Οη 5 παξάγνληεο πνπ πξνέθπςαλ εμεγνχζαλ ην 61.6% ηνπ ζπλφινπ ηεο δηαθχκαλζεο, πνζνζηφ πνπ παξέκελε ακεηάβιεην θαη κεηά ηελ πεξηζηξνθή. Απφ ηε κειέηε ηνπ δηαγξάκκαηνο ηδηνηηκψλ φκσο πξνέθπςε φηη κφλν νη 3 παξάγνληεο είραλ ζεκαληηθή εξκελεπηηθή αμία. Γηα ηνλ παξαπάλσ ιφγν πξαγκαηνπνηήζεθε ζηε ζπλέρεηα λέα παξαγνληηθή αλάιπζε κε πεξηνξηζκφ 3 παξαγφλησλ θαη νξζνγψληα πεξηζηξνθή ηχπνπ Varimax. Οη 3 παξάγνληαο εμεγνχζαλ ην 49.5% ηνπ ζπλφινπ ηεο δηαθχκαλζεο. Ο πξψηνο παξάγνληαο απαξηίδνληαλ απφ δειψζεηο κε θνξηίζεηο πνπ θπκαίλνληαλ απφ.69 έσο.53. Οη δειψζεηο αθνξνχζαλ ηηο εξσηήζεηο: α) Πόζν ζεκαληηθό είλαη γηα ζέλα λα μεράζεηο απηό πνπ ζπλέβε θαη β) Πόζν ζεκαληηθό είλαη γηα ζέλα λα αηζζαλζείο ιηγόηεξν ζπκσκέλνο θαη ησλ ηεζζάξσλ ζελαξίσλ. Γηαπξαγκαηεχνληαλ δειαδή ζηφρνπο πνπ ζρεηίδνληαλ κε ηελ πξνζσπηθή εξεκία θαη γαιήλε. Γηα ηνλ παξαπάλσ ιφγν ν ελ ιφγσ παξάγνληαο νλνκάζζεθε Πξνζσπηθνί ζηόρνη. ην δεχηεξν παξάγνληα εληάζζνληαλ δειψζεηο κε θνξηίζεηο απφ.79 έσο.41. Οη δειψζεηο αθνξνχζαλ ζηφρνπο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηνπο άιινπο θαη ζπκβάιινπλ ζηελ θνηλσληθφηεηα θαη ζηελ νκαιή θνηλσληθνπνίεζε ηνπ αηφκνπ, φπσο ε 116

118 επνηθνδνκεηηθή ζπλαλαζηξνθή κε άιια παηδηά. Έηζη, ε νκάδα απηή ησλ δειψζεσλ ζεσξήζεθε θαηάιιειν λα νλνκαζζεί Θεηηθά θνηλσληθνί ζηόρνη. Πίνακαρ 12. Οη ηξεηο παξάγνληεο θαη νη αληίζηνηρεο θνξηίζεηο δειψζεσλ κεηά ηελ νξζνγψληα πεξηζηξνθή Μεηαβληηέρ Α.Πφζν ζεκαληηθφ είλαη γηα ζέλα λα αηζζαλζείο ιηγφηεξν ζπκσκέλνο;.69 Γ.Πφζν ζεκαληηθφ είλαη γηα ζέλα λα αηζζαλζείο ιηγφηεξν ζπκσκέλνο;.69 Α.Πφζν ζεκαληηθφ είλαη γηα ζέλα λα μεράζεηο απηφ πνπ ζπλέβε;.65 Β.Πφζν ζεκαληηθφ είλαη γηα ζέλα λα μεράζεηο απηφ πνπ ζπλέβε;.63 Γ.Πφζν ζεκαληηθφ είλαη γηα ζέλα λα μεράζεηο απηφ πνπ ζπλέβε;.60 Γ.Πφζν ζεκαληηθφ είλαη γηα ζέλα λα αηζζαλζείο ιηγφηεξν ζπκσκέλνο;.59 Γ.Πφζν ζεκαληηθφ είλαη γηα ζέλα λα μεράζεηο απηφ πνπ ζπλέβε;.58 Β.Πφζν ζεκαληηθφ είλαη γηα ζέλα λα αηζζαλζείο ιηγφηεξν ζπκσκέλνο;.53 Α.Πφζν ζεκαληηθφ είλαη γηα ζέλα λα θάλεηο ην άιιν παηδί λα κελ αηζζάλεηαη φηη θηαίεη γηα φηη έθαλε; Γ.Πφζν ζεκαληηθφ είλαη γηα ζέλα λα πεξάζεηε φκνξθα καδί;.79 Γ.Πφζν ζεκαληηθφ είλαη γηα ζέλα λα πεξάζεηε φκνξθα καδί;.76 Γ.Πφζν ζεκαληηθφ είλαη γηα ζέλα λα θάλεηο ην άιιν παηδί λα κελ αηζζάλεηαη φηη θηαίεη γηα φηη έθαλε;.69 Γ.Πφζν ζεκαληηθφ είλαη γηα ζέλα λα θάλεηο ην άιιν παηδί λα κελ αηζζάλεηαη φηη θηαίεη γηα φηη έθαλε;.66 Β.Πφζν ζεκαληηθφ είλαη γηα ζέλα λα πεξάζεηε φκνξθα καδί; Β.Πφζν ζεκαληηθφ είλαη γηα ζέλα λα θάλεηο ην άιιν παηδί λα κελ αηζζάλεηαη φηη θηαίεη γηα φηη έθαλε; Α.Πφζν ζεκαληηθφ είλαη γηα ζέλα λα εθδηθεζείο γηα φηη ζνπ έθαλε;.82 Β.Πφζν ζεκαληηθφ είλαη γηα ζέλα λα εθδηθεζείο γηα φηη ζνπ έθαλε;.82 Γ.Πφζν ζεκαληηθφ είλαη γηα ζέλα λα εθδηθεζείο γηα φηη ζνπ έθαλε;.69 Γ.Πφζν ζεκαληηθφ είλαη γηα ζέλα λα εθδηθεζείο γηα φηη ζνπ έθαλε;.63 Α.Πφζν ζεκαληηθφ είλαη γηα ζέλα λα πεξάζεηε φκνξθα καδί; Απφ ηελ άιιε, ε ηξίηε νκάδα ησλ κεηαβιεηψλ πεξηιάκβαλε δειψζεηο κε θνξηίζεηο απφ.82 σο.63. Ζ νκάδα απηή ζρεηηδφηαλ κε ηελ επηζπκία γηα εθδίθεζε, γη απηφ ην ιφγν ν παξάγνληαο απηφο νλνκάζζεθε Δθδίθεζε. Παξαγνληηθή αλάιπζε, επίζεο, δηελεξγήζεθε θαη γηα ηελ εξψηεζε 3 ησλ ηεζζάξσλ ζελαξίσλ πνπ αθνξνχζε ηνπο ηξφπνπο αληίδξαζεο ζε κία ελδερφκελε πξφθιεζε (Τη ζα έθαλεο;). Ζ ζπγθεθξηκέλε εξψηεζε ζηελ παξφκνηα έξεπλα ησλ Camodeca et al. (2003) ήηαλ αλνηρηνχ ηχπνπ θαη είρε πξαγκαηνπνηεζεί ζηα πιαίζηα ζπλέληεπμεο, ελψ ζηελ παξνχζα θιίκαθα νη καζεηέο θιήζεθαλ λα επηιέμνπλ κία απφ ηηο πέληε πξνηεηλφκελεο απαληήζεηο, νη νπνίεο νπζηαζηηθά απνηεινχζαλ πέληε 117

119 δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο αληίδξαζεο: ιεθηηθή επηζεηηθόηεηα, δηεθδηθεηηθόηεηα, θνηλσληθή ππνζηήξημε, ζσκαηηθή επηζεηηθόηεηα θαη παζεηηθή αληίδξαζε. Γηα λα δηαπηζησζεί ινηπφλ αλ νη ηξφπνη αληίδξαζεο νκαδνπνηνχληαλ ζχκθσλα κε ηελ θαηεγνξηνπνίεζε ησλ Camodeca et al. (2003), δειαδή ζε επηζεηηθφηεηα (ιεθηηθή θαη ζσκαηηθή), δηεθδηθεηηθφηεηα, θνηλσληθή ππνζηήξημε θαη παζεηηθέο αληηδξάζεηο, πξαγκαηνπνηήζεθε δηεξεπλεηηθή παξαγνληηθή αλάιπζε ζε θαζέλα απφ ηνπο 4 παξαπάλσ ηξφπνπο αληίδξαζεο ησλ ηεζζάξσλ ζελαξίσλ (KMO =.60,.56,.66 θαη.53 αληίζηνηρα). Αλ θαη ρακειέο νη ηηκέο ηνπ δείθηε επάξθεηαο δεηγκαηνιεςίαο, ζεσξνχληαη, ζχκθσλα κε ηνλ Kaiser (1974) αιιά θαη άιινπο εξεπλεηέο, (Anton, 2009 Fermandez-Sanz & Villalba, 2009 Parinet at al. 2004) επαξθείο (KMO>.5) γηα ηε δηελέξγεηα παξαγνληηθψλ αλαιχζεσλ. Απφ ηηο παξαγνληηθέο αλαιχζεηο πξνέθπςε έλαο κφλν παξάγνληαο (θνξηίζεηο άλσ.59) φζνλ αθνξά ηηο απαληήζεηο πνπ δήισλαλ θνηλσληθή ππνζηήξημε, νπνίνο εμεγνχζε ην 45.61% ηεο ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο αληίζηνηρα. Αλαθνξηθά φκσο κε ηηο δειψζεηο πνπ αθνξνχζαλ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά, δηεθδηθεηηθφηεηα θαη παζεηηθή αληίδξαζε αλεδείρζεζαλ 2 παξάγνληεο πνπ εμεγνχζαλ ην 50.99%, ην 67.31% θαη ην 60.71% ηνπ ζπλφινπ ηεο δηαθχκαλζεο αληίζηνηρα. Πίνακαρ 13. Οη δχν παξάγνληεο ηεο επηζεηηθφηεηαο θαη νη αληίζηνηρεο θνξηίζεηο δειψζεσλ κεηά ηελ νξζνγψληα πεξηζηξνθή Μεηαβληηέρ 1 2 3Αδ. Θα ηνλ/ηελ ρηππνχζα..80 3Γδ. Θα ηνλ/ηελ ρηππνχζα..79 3Γδ. Θα ηα ρηππνχζα.79 3Βδ. Θα ηνλ/ηελ ρηππνχζα..77 3Γα.Θα ηα κηινχζα άζρεκα..72 3Αα. Θα ηνπ/ηεο κηινχζα άζρεκα..68 3Γα.Θα ηνπ/ηεο κηινχζα άζρεκα..58 3Βα. Θα ηνπ/ηεο κηινχζα άζρεκα..52 ζνλ αθνξά ηνπο δχν παξάγνληεο ησλ δειψζεσλ πνπ ζρεηίδνληαλ κε επηζεηηθνχο ηξφπνπο αληίδξαζεο, ν πξψηνο αθνξνχζε ηε ρξήζε ζσκαηηθήο βίαο, γη απηφ νλνκάζηεθε Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα, ελψ ν δεχηεξνο ηε ρξήζε ιεθηηθήο βίαο θαη αλαθέξζεθε σο Λεθηηθή επηζεηηθόηεηα. Απφ ηνπο δχν παξάγνληεο φκσο ησλ δειψζεσλ δηεθδηθεηηθφηεηαο θαη παζεηηθήο αληίδξαζεο, ν έλαο κφλν δηέζεηε αμηνπηζηία Cronbach s α, γη απηφ θαη ν 118

120 άιινο δε ιήθζεθε ππφςε ζηηο αλαιχζεηο. Έηζη, νη παξάγνληεο πνπ ηειηθά απέκεηλαλ νλνκάζζεθαλ Γηεθδηθεηηθόηεηα θαη Παζεηηθή Αληηδξάζε αληίζηνηρα Ζ αξιοπιζηία ηηρ Κλίμακαρ Δπεξεπγαζίαρ Κοινυνικών Πληποθοπιών ζνλ αθνξά ηνπο δείθηεο αμηνπηζηίαο Cronbach s α γηα ηελ Κιίκαθα Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, ε ζπλνιηθή θιίκαθα παξνπζηάδεη δείθηε αμηνπηζηίαο Cronbach s α.59. Χζηφζν, νη δείθηεο αμηνπηζηίαο γηα ηνπο παξάγνληαο πνπ αλαδείρηεθαλ απφ ηηο παξαγνληηθέο αλαιχζεηο είλαη αλαιπηηθά:.85 γηα ηε δηάζηαζε ηεο Δρζξηθήο δηάζεζεο,.79 γηα ηνλ παξάγνληα Πξνζσπηθνί ζηόρνη,.79 γηα ηνλ παξάγνληα Δθδίθεζε,.84 γηα ηνπο Θεηηθά θνηλσληθνύο ζηόρνπο,.59 γηα ηε Γηεθδηθεηηθόηεηα,.50 γηα ηε Παζεηηθή Αληηδξάζε,.79 γηα ηε Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα,.50 γηα ηε Λεθηηθή επηζεηηθόηεηα θαη.59 γηα ηελ Κνηλσληθή ππνζηήξημε. Πίνακαρ 14. Μέζνη φξνη, ηππηθέο απνθιίζεηο θαη δείθηεο εζσηεξηθήο ζπλέπεηαο ησλ δηαζηάζεσλ ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ Γιαζηάζειρ Δπεξεπγαζίαρ Κοινυνικών Πληποθοπιών Απιθμόρ δηλώζευν Μ.Ο Σ.Α Cronbach s α Πξνζσπηθνί ζηφρνη Θεηηθά θνηλσληθνί ζηφρνη Δθδίθεζε Δρζξηθή δηάζεζε Γηεθδηθεηηθφηεηα Παζεηηθή αληίδξαζε σκαηηθή επηζεηηθφηεηα Λεθηηθή επηζεηηθφηεηα Κνηλσληθή ππνζηήξημε Ανάλςζη πεπιεσομένος Γηα ηελ αλάιπζε ησλ νρηψ αλνηθηψλ εξσηήζεσλ ηεο Κιίκαθαο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ (2 αλνηθηέο εξσηήζεηο: «Ση άιιν ζα έθαλεο» θαη «Πνην είλαη ην θαιχηεξν πξάγκα πνπ ζα κπνξνχζεο λα θάλεηο;» γηα θαζέλα απφ ηα 4 ππνζεηηθά ζελάξηα), πνπ αθνξνχζαλ ηξφπνπο αληίδξαζεο ζε κία ελδερφκελε πξφθιεζε, ρξεζηκνπνηήζεθε ε κέζνδνο ηεο αλάιπζεο πεξηερνκέλνπ θαη ζπγθεθξηκέλα ε ζεκαηηθή αλάιπζε ιφγνπ. Ζ ζπγθεθξηκέλε κέζνδνο ζεσξήζεθε σο ε 119

121 πιένλ θαηάιιειε, θαζψο πξνζθέξεη ηε δπλαηφηεηα κεηαζρεκαηηζκνχ ελφο ιεθηηθνχ κε πνζνηηθνχ απνδεηθηηθνχ ζηνηρείνπ ζε πνζνηηθφ δεδνκέλν (Cohen & Manion, 1997). ηφρνο ηεο αλάιπζεο ήηαλ λα θσδηθνπνηεζνχλ νη απαληήζεηο θαη λα θαηεγνξηνπνηεζνχλ κε βάζε ην ζέκα πνπ θπξηαξρνχζε ζηελ απάληεζε. Έηζη, γηα θάζε εξψηεζε πξνέθπςε έλα ζχζηεκα θαηεγνξηνπνίεζεο κε απνθιεηζηηθέο θαηεγνξίεο, ην νπνίν ήηαλ πξνζαξκνζκέλν ζην εκπεηξηθφ πιηθφ πνπ ζπγθεληξψζεθε, αιιά θαη ζχκθσλν κε ηελ θαηεγνξηνπνίεζε πξφηεξσλ εξεπλψλ (Camodeca et al., 2003). Με απηφ ηνλ ηξφπν ήηαλ δπλαηφ λα αμηνπνηεζνχλ νη θαηεγνξηθέο κεηαβιεηέο πνπ δηακνξθψζεθαλ ζε πεξαηηέξσ ζηαηηζηηθέο αλαιχζεηο θαη λα ειεγρζνχλ νη εξεπλεηηθέο ππνζέζεηο. Απφ ηελ αλάιπζε ινηπφλ πεξηερνκέλνπ δηακνξθψζεθαλ 6 θαηεγνξίεο ηξφπσλ αληίδξαζεο ζε κία ελδερφκελε πξνθιεηηθή ελέξγεηα: α) Σσκαηηθή Δπηζεηηθόηεηα: Σν παηδί αληηδξά ζηελ πξφθιεζε κε ζσκαηηθέο επηζεηηθέο ελέξγεηεο (π.ρ. Να ηνλ έρσλα κπνπληέο θαη ζα ηνλ έθεξλα ην θαγεηφ ζηα κνχηξα Θα ηνπ έδηλα κηα σξαηφηαηε θισηζηά Θα ηνλ έζπαγα ζην μχιν Θα ηνπο θιείδσλα ζηηο ηνπαιέηεο Θα ηεο έβαδα πηλέδεο ζηελ θαξέθια). β) Λεθηηθή Δπηζεηηθόηεηα: Σν παηδί αληηκεησπίδεη ηελ πξφθιεζε κε θνξντδία, ζαξθαζκφ, απεηιέο, δηάδνζε θεκψλ ελάληηα ζην παηδί-δξάζηε (π.ρ. Θα ηνπ κηινχζα άζρεκα Θα ηνλ έβξηδα Θα γεινχζα θαη γσ εηο βάξνο ηνπο Θα ηνπο θνξφηδεπα θαη γσ Μελ μαλαγειάο, γηαηί ζα ζε θάλσ καχξν ζην μχιν). γ) Αλαδήηεζε θνηλσληθήο ππνζηήξημεο: Σν παηδί αλαδεηάεη βνήζεηα απφ ηελ νηθνγέλεηα, ην δάζθαιν, ηνπο θίινπο ηνπ ή άιινπο (π.ρ. Θα πήγαηλα ζπίηη θαη ζα ην έιεγα ζηε κακά κνπ λα πάξεη ηε κακά ηεο λα ηελ καιψζεη Να ην πσ ζην δάζθαιν Να ηνλ πήγαηλα ζηνλ θχξην δηεπζπληή Θα θψλαδα ηνλ εζηηάηνξα θαη ζα ηνλ έδησρλε). δ) Γηεθδηθεηηθόηεηα: ηελ πεξίπησζε απηή ν καζεηήο/ηξηα αληηκεησπίδεη ην πξφβιεκα δηεθδηθψληαο κε θνηλσληθφ ηξφπν ην δίθην ηνπ (π.ρ. Θα ηνλ ξσηνχζα πνηνο θάζεηαη εθεί Θα ηνπ έιεγα γηαηί δελ κπνξψ λα θάηζσ ζε απηή ηε ζέζε Θα ηνπ έιεγα λα επηδηνξζψζεη ηε δεκηά Θα ηνπ κηινχζα πνιηηηζκέλα Θα δεηνχζα λα κνπ εμεγήζεη πψο έγηλε ην πεξηζηαηηθφ). ε) Παζεηηθέο Αληηδξάζεηο: Σν παηδί αληηδξά ζηελ πξφθιεζε κε παζεηηθφ ηξφπν. Απνθεχγεη δειαδή λα αληηκεησπίζεη ην πξφβιεκα, ην αγλνεί ή αδηαθνξεί, παξαηηείηαη ή απιψο επηθεληξψλεηαη ζηα ζπλαηζζήκαηα πνπ βηψλεη εθείλε ηε ζηηγκή 120

122 (π.ρ. Γε ζα έιεγα ηίπνηα θαη ζα πήγαηλα ζηελ ηάμε Να αδηαθνξήζσ θαη λα ςάμσ γηα άιιε ζέζε Θα ήκνπλ έηνηκε λα βάισ ηα θιάκαηα Γε ζα έθαλα ηίπνηα). ζη) Άζρεηεο Απαληήζεηο: ηελ θαηεγνξία απηή ησλ αληηδξάζεσλ εληάρζεθαλ νη άζρεηεο απαληήζεηο ηνπ δείγκαηνο, πνπ ζπλήζσο δελ αλέθεξαλ θάπνην ηξφπν δξάζεο, αιιά απέδηδαλ επζχλε ή φρη, φπσο επίζεο θαη ε έιιεηςε ή αδπλακία απάληεζεο (π.ρ. Γελ μέξσ Καλέλα - Σίπνηα Σν έθαλε θαηαιάζνο Σν ράιαζε επίηεδεο). 5.6 Καηανομή πόλυν ζε πεπιζηαηικά εκθοβιζμού/θςμαηοποίηζηρ Πξνθεηκέλνπ λα δηεξεπλεζεί ε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε (σο ραξαθηεξηζηηθφ ηεο πξνζσπηθφηεηαο) θαη ε γλσζηηθή επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ ησλ καζεηψλ πνπ εκπιέθνληαη ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο, ην δείγκα, αλαιφγσο ηνπ ξφινπ πνπ αλαιάκβαλε θάζε παηδί ζε επεηζφδηα εθθνβηζκνχ, νκαδνπνηήζεθε ζε ηέζζεξηο θαηεγνξίεο: 1) ζχηεο, 2) ζχκαηα, 3) επηζεηηθά ζχκαηα θαη 4) ακέηνρνη. Δπεηδή ην ελδηαθέξνλ ηεο παξνχζαο έξεπλαο εζηηάζηεθε ζηηο νκάδεο πνπ ζεκείσζαλ ηδηαίηεξα πςειέο επηδφζεηο είηε ζηε ζπκαηνπνίεζε είηε ζηνλ εθθνβηζκφ είηε θαη ζηα δπν, ρξεζηκνπνηήζεθε ε κέζνδνο θαηαλνκήο/νκαδνπνίεζεο πνπ πξνηάζεθε απφ ηνπο Graham, Bellmore θαη Mize (2006). Οη καζεηέο πνπ εμαζθάιηζαλ βαζκνινγία θαηά 75% ηεο ηππηθήο απφθιηζεο πάλσ απφ ην κέζν φξν ηεο εθθνβηζηηθήο ζπκπεξηθνξάο θαη θάησ ή ίζα κε ην κέζν φξν ηεο ζπκαηνπνίεζεο ζεσξήζεθαλ ζύηεο. Οη καζεηέο ησλ νπνίσλ νη επηδφζεηο θαη ζηνλ εθθνβηζκφ θαη ζηε ζπκαηνπνίεζε ππεξέβαηλαλ θαηά 75% ηνπ ζεκείνπ ηνκήο ην κέζν φξν θαηεγνξηνπνηήζεθαλ σο επηζεηηθά ζύκαηα. Οη καζεηέο ησλ νπνίσλ νη επηδφζεηο ζηε ζπκαηνπνίεζε ήηαλ θαηά 75% ηεο ηππηθήο απφθιηζεο πάλσ απφ ην κέζν φξν, αιιά νη επηδφζεηο ηνπο ζηνλ εθθνβηζκφ ήηαλ ίζεο ή κηθξφηεξεο ηνπ κέζνπ φξνπ νλνκάζζεθαλ ζύκαηα. Σέινο, νη ζπκκεηέρνληεο ησλ νπνίσλ νη επηδφζεηο ζηνλ εθθνβηζκφ θαη ζηε ζπκαηνπνίεζε ήηαλ κηθξφηεξεο ή ίζεο ηνπ αληίζηνηρνπ κέζνπ φξνπ αλαθέξζεθαλ σο ακέηνρνη. Με βάζε ηελ παξαπάλσ θαηαλνκή, ην 4.8% ηνπ δείγκαηνο (15 καζεηέο) ήηαλ ζχηεο, ην 8.4% (26 καζεηέο) ζχκαηα, ην 11.0% (34 καζεηέο) επηζεηηθά ζχκαηα, ελψ ην 47.7% (148) ήηαλ ακέηνρνη. Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη 87 καζεηέο, ην 28.1% δειαδή ηνπ δείγκαηνο, δε ιήθζεθε ππφςε ζηηο πεξαηηέξσ αλαιχζεηο, θαζφηη δελ πιεξνχζε ηα θξηηήξηα γηα θακία απφ ηηο παξαπάλσ θαηεγνξηνπνηήζεηο. 121

123 ηελ παξνχζα έξεπλα, ινηπφλ, ηα πνζνζηά ησλ καζεηψλ πνπ εκπιέθνληαλ ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο δε ήηαλ ηφζν πςειά φζν άιισλ επξσπατθψλ ρσξψλ, φπσο γηα παξάδεηγκα ηεο Μεγάιεο Βξεηαλίαο (Whitney & Smith, 1993: 27% ζχκαηα, 6-12% ζχηεο) θαη ηεο Ννξβεγίαο (Olweus, 1989: 8% ζχηεο θαη 12% ζχκαηα). Tα ρακειά πνζνζηά ηεο παξνχζαο έξεπλαο ζα κπνξνχζαλ λα απνδνζνχλ είηε ζην φηη ην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ, πξάγκαηη, εκθαλίδεηαη ζε ρακειφηεξα πνζνζηά ζε ζρέζε κε ηα ζρνιεία άιισλ ρσξψλ είηε ζηε κε επαξθή αλαγλψξηζε ηνπ θαηλνκέλνπ απφ ηελ ειιεληθή θνηλσλία (Υαληδή et al., 2000), είηε ζηελ πηζαλφηεηα λα ζεσξείηαη σο ζέκα ηακπνχ απφ ηελ ειιεληθή θνηλσλία (Andreou, 2000 Μπέιινπ, Παπαιεγνχξα & Κηνζεφγινπ, 2007). Χζηφζν, ζε ζχγθξηζε κε αληίζηνηρα πνζνζηά άιισλ εξεπλψλ πνπ έρνπλ δηεμαρζεί ζηελ ειιεληθή επηθξάηεηα, ηα πνζνζηά ηεο ελ ιφγσ έξεπλαο κπνξεί λα ραξαθηεξηζζνχλ είηε παξαπιήζηα (Sapouna, 2008: 5.8% ζχηεο, 8.2% ζχκαηα, 1.1% επηζεηηθά ζχκαηα Pateraki & Houmoudaki, 2001: 6.25% ζχηεο, 14.7 ζχκαηα, 4.8% επηζεηηθά ζχκαηα) είηε κηθξφηεξα (Andreou, 2001: 17.4% ζχηεο, 14.7% ζχκαηα, 10.3% επηζεηηθά ζχκαηα Μπέιινπ, Παπαιεγνχξα & Κηνζένγινπ, 2007: 7.9% ζχηεο, 11.5% ζχκαηα, 6.3% επηζεηθά ζχκαηα). Δίλαη αλαγθαίν λα επηζεκαλζεί φηη ην πνζνζηφ ησλ επηζεηηθψλ ζπκάησλ ήηαλ αξθεηά πςειφηεξν ζπγθξηηηθά κε άιιεο έξεπλεο ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν - εμαίξεζε απνηειεί ε έξεπλα ηεο Andreou (2001), αιιά εληφο ησλ δηεζλψλ νξίσλ (δειαδή απνηεινχλ ην 4-19% ηνπ δείγκαηνο, Graig et al., 2006). Ζ πνηθηιία απηή ζηα πνζνζηά ησλ ξφισλ κπνξεί λα απνδνζεί ηφζν ζηα θνηλσληθννηθνλνκηθά θαη πνιηηηζκηθά ραξαθηεξηζηηθά θάζε ρψξαο (αιιά θαη πεξηνρήο) φζν θαη ζε κεζνδνινγηθέο δηαθνξέο ζηε ζπιινγή δεδνκέλσλ (π.ρ. δηαθνξεηηθφ εξεπλεηηθφ εξγαιείν, ρξνληθή πεξίνδνο). Πίνακαρ 15. Καηαλνκή ησλ ζπηψλ, ζπκάησλ, επηζεηηθψλ ζπκάησλ σο πξνο ην θχιν. Θύηερ Θύμαηα Δπιθεηικά Αμέηοσοι ύνολο θύμαηα Αγφξηα (10.3%) (9.4%) (20.5%) (59.8%) (100%) Κνξίηζηα (2.8%) (14.2%) (9.4%) (73.6%) (100%) ύνολο ρεηηθά κε ηελ θαηαλνκή ησλ ζπηψλ/ζπκάησλ/επηζεηηθψλ ζπκάησλ/ακέηνρσλ σο πξνο ην θχιν, πξνέθπςε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή δηαθνξά [ρ²(3,223) = 11.70, 122

124 p=.008]. πγθεθξηκέλα, 12 αγφξηα, δειαδή ην 10.3% ησλ αγνξηψλ, θαη 3 θνξίηζηα, δειαδή κφιηο ην 2.8% ησλ θνξηηζηψλ, απηναλαθέξζεθαλ σο ζχηεο. Πνζνζηφ 9.4% ησλ αγνξηψλ θαη 14, 2% ησλ θνξηηζηψλ ζεσξήζεθαλ ζχκαηα. Σέινο, πεξίπνπ ην 1/5 ησλ αγνξηψλ θαη ην 1/10 ησλ θνξηηζηψλ ηαμηλνκήζεθαλ σο επηζεηηθά ζχκαηα. πκπεξαίλνληαο, ινηπφλ, ζα κπνξνχζε λα εηπσζεί φηη ηα αγφξηα άλεθαλ θπξίσο ζηελ νκάδα ησλ ζπηψλ θαη επηζεηηθψλ ζπκάησλ, ελψ ηα θνξίηζηα ζηελ νκάδα ησλ ακέηνρσλ. Σα επξήκαηα απηά ζπλάδνπλ κε ηε κειέηε ησλ Μπέιινπ, Παπαιεγνχξα θαη Κηνζεφγινπ (2007), φπνπ δηαπηζηψζεθαλ παξφκνηεο δηαθπιηθέο δηαθνξέο ζε ζρέζε κε ην ξφιν ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα. Πίνακαρ 16. Καηαλνκή ησλ ζπηψλ, ζπκάησλ, επηζεηηθψλ ζπκάησλ σο πξνο ηελ ειηθία. Θύηηρ Θύμα Δπιθεηικό θύμα Ζλικία Αγόπι Κοπίηζι ύνολο Αγόπι Κοπίηζι ύνολο Αγόπι Κοπίηζι ύνολο (2.7) 2 6 8(3.6) (5.4) (1.8) (6.3) (7.2) (2.2) 2 2 4(1.8) 3 3 6(2.7) ύνολο εκείσζε:()= πνζνζηά % επί ηνπ ζπλφινπ ηεο θάζε ειηθηαθήο νκάδαο Αλαθνξηθά κε ηελ ειηθία, δελ πξνέθπςε θάπνηα ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή δηαθνξά [ρ²(6,223) = 6.63, p=.356]. Δηδηθφηεξα, ην 2.7% (3 αγφξηα θαη 3 θνξίηζηα) ησλ δεθάρξνλσλ καζεηψλ απηναλαθέξζεθε σο ζχηεο, ην 3.6% (2 αγφξηα θαη 6 θνξίηζηα) σο ζχκα θαη ην 5.4% (9 αγφξηα θαη 3 θνξίηζηα) σο επηζεηηθφ ζχκα. Σα αληίζηνηρα πνζνζηά ησλ εληεθάρξνλσλ καζεηψλ παξνπζηάδνληαη ιίγν κεγαιχηεξα σο πξνο ηνπο ξφινπο ηνπ ζχκαηνο θαη ηνπ επηζεηηθνχ ζχκαηνο (6.3% θαη 7.2% αληίζηνηρα), φρη φκσο θαη σο πξνο ην ξφιν ηνπ ζχηε (1.8%). Σέινο, αλαθνξηθά κε ηνπο δσδεθάρξνλνπο καζεηέο κφιηο ην 1.8% θαη ην 2.7% ραξαθηεξίζηεθε ζχκα θαη επηζεηηθφ ζχκα αληίζηνηρα, ελψ παξφκνην κε ην αληίζηνηρν ησλ άιισλ ειηθηαθψλ νκάδσλ ήηαλ ην πνζνζηφ ησλ ζπηψλ (2.2%). Απφ ηνπο 153 καζεηέο ηεο Δ ηάμεο, νη 7 (6.4%) ήηαλ ζχηεο, νη 12 (10.9%) ραξαθηεξίζηεθαλ ζχκαηα, νη 20 (18.2%) επηζεηηθά ζχκαηα θαη νη 70 (64.5%) ακέηνρνη. Απφ ηνπο 157 καζεηέο ηεο η ηάμεο, νη 8 (7.1%) ζεσξήζεθαλ ζχηεο, νη 14 (12.4) ζχκαηα, νη 14 (12.4%) επηζεηηθά ζχκαηα θαη νη 77 (68.1%) αλαθέξζεθαλ σο ακέηνρνη. Ζ θαηαλνκή ησλ ξφισλ ινηπφλ σο πξνο ηελ ηάμε θνίηεζεο κπνξεί λα ραξαθηεξηζζεί ζρεδφλ ηζνκεξήο, ρσξίο ζεκαληηθέο ζηαηηζηηθέο δηαθνξέο [ρ²(3,223) = 123

125 1.48, p=.686]. ε ζπλαθή επξήκαηα θαηέιεμε θαη ε έξεπλα ηεο αξξνχδε (2009), φηη δειαδή δε δηαπηζηψζεθαλ ειηθηαθέο δηαθνξέο σο πξνο ηελ θαηαλνκή ηνπ ξφινπ ζε εθθνβηζηηθά πεξηζηαηηθά. Πίνακαρ 17. Καηαλνκή ηνπ ξφινπ ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα σο πξνο ην κνξθσηηθφ επίπεδν γνλέσλ. Μοπθυηικό Θύηηρ Θύμα Δπιθεηικό θύμα Αμέηοσορ επίπεδο Υακειφ 8.3% (1) 0% (0) 7.7% (2) 10.7% (12) Μέηξην 25% (3) 15% (3) 11.5% (3) 17.9% (20) Τςειφ 66.7% (8) 85% (17) 80.8% (21) 71.4% (80) ζνλ αθνξά ζην κνξθσηηθφ επίπεδν ησλ γνλέσλ, ηα δεδνκέλα ηεο έξεπλαο δελ αλέδεημαλ επίζεο ζηαηηζηηθά ζεκαληηθέο δηαθνξνπνηήζεηο [ρ²(6, 170) = 3.93, p=.686]. Σν κεγαιχηεξν πνζνζηφ ησλ ζπηψλ (66.7%) δήισζε φηη πξνέξρεηαη απφ νηθνγέλεηα κε ΤΜΔ, αξθεηά ρακειφηεξν πνζνζηφ (25%) δήισζε φηη θαηάγεηαη απφ νηθνγέλεηα κε ΜΜΔ θαη κφιηο ην 8.3% αλέθεξε φηη πξνέξρεηαη απφ νηθνγέλεηα κε ΥΜΔ. ηελ θαηεγνξία ησλ ζπκάησλ, ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ (85% =17 καζεηέο) δήισζε φηη θαηάγεηαη επίζεο απφ γνλείο κε ΤΜΔ θαη 3 κφλν ζχκαηα (15%) πξνέξρνληαλ απφ νηθνγέλεηεο κε ΜΜΔ. Απφ ηα επηζεηηθά ζχκαηα, ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ (80.8%) αλέθεξε φηη θαηάγεηαη απφ νηθνγέλεηεο κε ΤΜΔ, πνζνζηφ 11.5% απφ νηθνγέλεηεο κε ΜΜΔ, ελψ ην κηθξφηεξν πνζνζηφ,7.7%, πξνεξρφηαλ απφ νηθνγέλεηεο κε ΥΜΔ. Χο πξνο ηε ρψξα θαηαγσγήο, ε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ ζπηψλ (93.3% = 14 καζεηέο) θαηαγφηαλ απφ ηελ Διιάδα θαη κφλν 1 ζχηεο (6.7%) δήισζε σο ρψξα γέλλεζεο κία ρψξα ηνπ Γπηηθνχ θφζκνπ. Σν 88.5% ησλ ζπκάησλ (23 καζεηέο) πξνέξρνληαλ απφ ηελ Διιάδα, ην 7.7% (2 καζεηέο) απφ ηηο ρψξεο ηνπ Γπηηθνχ θφζκνπ θαη ην 3.8% (1 καζεηήο) απφ ηηο ρψξεο ηνπ πξψελ Αλαηνιηθνχ κπινθ. Χο πξνο ηελ θαηεγνξία ησλ επηζεηηθψλ ζπκάησλ, ην 97.1% (33 παηδηά) είραλ γελλεζεί ζηελ Διιάδα θαη κφλν 1 επηζεηηθφ ζχκα (2.9%) θαηαγφηαλ απφ ρψξα ηνπ πξψελ Αλαηνιηθνχ κπινθ. Χζηφζν, δελ πξνέθπςε θακία ζεκαληηθή ζηαηηζηηθή δηαθνξά [ρ²(6,222) = 3.32, p=.768]. Σν παξαπάλσ εχξεκα κπνξεί λα απνδνζεί ζην γεγνλφο φηη ε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ηνπ δείγκαηνο ηεο παξνχζαο έξεπλαο θαηαγφηαλ απφ ηελ Διιάδα (92.3%). 124

126 5.7 Μελέηη ηυν επιδπάζευν ηυν δημογπαθικών σαπακηηπιζηικών ζηιρ μεηαβληηέρ ηηρ έπεςναρ Γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο επίδξαζεο ησλ δεκνγξαθηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ δείγκαηνο ζηηο ππφ κειέηε κεηαβιεηέο δηελεξγήζεθε κηα ζεηξά απφ παξαγνληηθέο αλαιχζεηο δηαθχκαλζεο κνλήο θαηεχζπλζεο. πνπ αλαδείρζεθαλ άληζεο δηαθπκάλζεηο, πξαγκαηνπνηήζεθαλ ελαιιαθηηθά αλαιχζεηο κε ηα θξηηήξηα t-test ή Kruskal-Walls. Οη παξαπάλσ αλαιχζεηο θξίζεθαλ σο νη πιένλ θαηάιιειεο, θαζψο εμαζθαιίδνπλ ηε δπλαηφηεηα ζχγθξηζεο πνιιψλ κέζσλ φξσλ ή πνιιψλ δηάκεζσλ κεηαμχ ηνπο. Χο αλεμάξηεηεο κεηαβιεηέο νξίζηεθαλ ην θχιν (αγφξη, θνξίηζη), ε ηάμε (Δ θαη η ), ε ειηθία (10, 11 θαη 12 εηψλ), ην κνξθσηηθφ επίπεδν ησλ γνλέσλ (ρακειφ, κέηξην, πςειφ), ε θαηαγσγή (γεγελείο, αιινεζλείο), θαζψο θαη ν ξφινο ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα (ζχηεο, ζχκα, επηζεηηθφ ζχκα, ακέηνρνο), ελψ σο εμαξηεκέλεο ρξεζηκνπνηήζεθαλ ε ζπλνιηθή βαζκνινγία θαη νη επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηνπ εθθνβηζκνχ (Έκκεζνο θαη Άκεζνο εθθνβηζκφο ζρέζεσλ, σκαηηθφο εθθνβηζκφο, πκπεξηθνξηθφο εθθνβηζκφο θαη Λεθηηθφο), ε ζπλνιηθή βαζκνινγία θαη νη επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο ζπκαηνπνίεζεο (Έκκεζε θαη Άκεζε ζπκαηνπνίεζε ζρέζεσλ, σκαηηθή ζπκαηνπνίεζε, ππεξηθνξηθή θαη Λεθηηθή), ε ζπλνιηθή βαζκνινγία θαη νη επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο (Δπεκεξία, Έιεγρνο ζπλαηζζεκάησλ, Κνηλσληθφηεηα, Έιιεηςε θνηλσληθφηεηαο, Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο θαη πλαηζζεκαηηθφηεηα) θαη νη παξάγνληεο ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ (Κσδηθνπνίεζε, Απφδνζε επζχλεο, Δρζξηθή δηάζεζε, Λεθηηθή θαη σκαηηθή επηζεηηθφηεηα, Παζεηηθή αληίδξαζε, Γηεθδηθεηηθφηεηα, Κνηλσληθή ππνζηήξημε, Πξνζσπηθνί ζηφρνη, Δθδίθεζε θαη Θεηηθά θνηλσληθνί ζηφρνη) Φύλο Ζ αλάιπζε δηαθχκαλζεο κε αλεμάξηεηε κεηαβιεηή ην θχιν έδεημε φηη ην θχιν δηαθνξνπνηεί ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά ηελ εθδήισζε ηεο Σπλνιηθήο εθθνβηζηηθήο ζπκπεξηθνξάο [t(254.94) = 3.78, p=.000], ηνπ Έκκεζνπ εθθνβηζκνύ [t(268.37) = 3.40, p=.001], ηνπ Λεθηηθνύ [t( = 3.85, p=.000)], ηνπ Σσκαηηθνύ [t(275.97) = 3.99, p=.000], θαζψο θαη ηνπ Σπκπεξηθνξηθνύ [t(243.49) = 3.00, p=.003], κε ηα αγφξηα λα εθδειψλνπλ κε κεγαιχηεξε ζπρλφηεηα ηηο παξαπάλσ ζπκπεξηθνξέο ζπγθξηηηθά κε ηα 125

127 θνξίηζηα (Μ.Ο. αγνξηψλ =.36,.32,.31,.43,.19, θαη Μ.Ο. θνξηηζηψλ =.22,.17,.16,.23,.10 αληίζηνηρα). εκαληηθέο ζηαηηζηηθέο δηαθνξέο αθφκε εληνπίζηεθαλ κεηαμχ ησλ δπν θχισλ σο πξνο ηε δηάζηαζε ηεο Σπλαηζζεκαηηθόηεηαο [t(301.08) = -2.44, p=.015] κε ηα θνξίηζηα λα δειψλνπλ πςειφηεξε επίδνζε ζηνλ ηνκέα απηφ απφ φηη ηα αγφξηα (Μ.Ο. θνξηηζηψλ = 4.92 θαη Μ.Ο. αγνξηψλ = 4.53). Αλαθνξηθά κε ηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή δηαθνξνπνίεζε αλάκεζα ζε αγφξηα θαη θνξίηζηα βξέζεθε ζηηο δηαζηάζεηο ηεο Δθδίθεζεο [t(297.42) = 2.39, p=.017], ησλ Πξνζσπηθώλ ζηόρσλ [F(1,308) = 9.44, p=.002] θαη ησλ Θεηηθά θνηλσληθώλ ζηόρσλ [F(1,308) = 17.34, p=.000] κε ηα αγφξηα λα δηαθξίλνληαη απφ κεγαιχηεξε επηζπκία γηα εθδίθεζε απφ φηη ηα θνξίηζηα (Μ.Ο. αγνξηψλ = 2.34, Μ.Ο = θνξηηζηψλ = 2.03), ελψ ηα θνξίηζηα λα ζέηνπλ ζε κεγαιχηεξν βαζκφ πξνζσπηθνχο θαη ζεηηθά θνηλσληθνχο ζηφρνπο ζε ζχγθξηζε κε ηα αγφξηα (Μ.Ο. θνξηηζηψλ = 3.32, 3.17, θαη Μ.Ο = αγνξηψλ= 2.96, 2.67 αληίζηνηρα). Αθφκε, ην θχιν βξέζεθε λα δηαθνξνπνηεί ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά ηελ επηινγή ηξφπνπ αληίδξαζεο ζε κία ελδερφκελε πξφθιεζε. Έηζη, ηα αγφξηα πξνηηκνχλ πην ζπρλά λα ζπκπεξηθεξζνχλ κε Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα [t(221.41) = 5.40, p=.000] ή Λεθηηθή επηζεηηθόηεηα [t(254.94) = 2.93, p=.004], ελψ ηα θνξίηζηα επηιέγνπλ κε κεγαιχηεξε ζπρλφηεηα Παζεηηθνύο ηξόπνπο αληίδξαζεο [t( = -2.89, p=.004)] ή Γηεθδηθεηηθόηεηα [t(306.87) = -2.72, p=.007] (M.O. αγνξηψλ =.18,.11,.23 θαη.60, Μ.Ο.θνξηηζηψλ =.04,.05,.35 θαη.72 αληίζηνηρα). Κακία ζεκαληηθή ζηαηηζηηθή δηαθνξά δελ εληνπίζηεθε αλάκεζα ζην θχιν θαη ηε Σπλνιηθή ζπκαηνπνίεζε ή ηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο, ηνλ Άκεζν εθθνβηζκό, ηε ζπλνιηθή Σπλαηζζεκαηηθή Ννεκνζύλε, ηελ Δπεκεξία, ηνλ Έιεγρν ζπλαηζζεκάησλ, ηελ Κνηλσληθόηεηα, ηελ Έιιεηςε Κνηλσληθόηεηαο, ηελ Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο, ηελ Κσδηθνπνίεζε, ηελ Απόδνζε επζύλεο θαη ηελ Δρζξηθή Γηάζεζε Σάξη θοίηηζηρ Χο πξνο ηελ επίδξαζε ηεο ηάμεο, απφ ηηο αλαιχζεηο κνλήο δηαθχκαλζεο πξνέθπςε φηη ε ηάμε δε δηαθνξνπνηεί ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά θακία απφ ηηο ππφ κειέηε κεηαβιεηέο (δηαζηάζεηο Δθθνβηζκνχ, Θπκαηνπνίεζεο, πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο θαη Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ). Χζηφζν, παξαηεξήζεθε κία ηάζε ζηνπο καζεηέο ηεο πέκπηεο δεκνηηθνχ λα εθδειψλνπλ πην ζπρλά Λεθηηθό 126

128 εθθνβηζκό [F(1,308) = 3.70, p=.055] απφ φηη νη καζεηέο ηεο έθηεο δεκνηηθνχ (Μ.Ο.Δ ηάμεο =.28 vs Μ.Ο.η ηάμεο =.20) Ζλικία Απφ ηελ άιιε, ζε φηη αθνξά ηελ ειηθία, ν έιεγρνο Kruskal-Wallis αλέδεημε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή δηαθνξνπνίεζε ζηα επίπεδα ηεο Λεθηηθήο ζπκαηνπνίεζεο αλάκεζα ζηηο ηξεηο ειηθηαθέο νκάδεο [ρ² (2,310) = 7.80, p=.020]. πγθεθξηκέλα, νη εληεθάρξνλνη καζεηέο δειψζαλ φηη δέρνληαη πην ζπρλά ιεθηηθή επηζεηηθφηεηα ζπγθξηηηθά κε ηηο ππφινηπεο ειηθηαθέο νκάδεο (Μέζν Καηάηαμεο 10ρξνλσλ = , Μέζν Καηάηαμεο11ρξνλσλ = , Μέζν Καηάηαμεο 12ρξνλσλ = ). Ζ ειηθία, αθφκε, δηαθνξνπνηεί ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά ηε δηάζηαζε ηεο Σπλνιηθήο Σπλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζύλεο [F(2,307) = 3.04, p=.049]. πγθεθξηκέλα, νη post hoc πνιιαπιέο ζπγθξίζεηο κε ην θξηηήξην LSD αλέδεημαλ φηη νη δσδεθάρξνλνη καζεηέο ηνπ δείγκαηνο δειψλνπλ ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά πςειφηεξε απηναληίιεςε ζηνλ ηνκέα ηεο ζπλνιηθήο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο ζε ζρέζε κε ηνπο εληεθάρξνλνπο (p=.015, Μ.Ο. 11ρξνλσλ = 4.44 vs Μ.Ο.12ρξνλσλ = 4.68). Σέινο, ε ειηθία δελ επηδξά δηαθνξνπνηεηηθά ζηηο ππφινηπεο δηαζηάζεηο ηεο Θπκαηνπνίεζεο (Έκκεζε θαη Άκεζε ζρέζεσλ, Σπκπεξηθνξηθή, Σσκαηηθή), ζηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο Σπλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζύλεο, ζε φιεο δηαζηάζεηο ηνπ Δθθνβηζκνύ θαη ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθώλ Πιεξνθνξηώλ Μοπθυηικό επίπεδο γονέυν Αλαθνξηθά κε ηελ επίδξαζε ηνπ κνξθσηηθνχ επηπέδνπ ησλ γνλέσλ ζηηο ππφ κειέηε κεηαβιεηέο, ζηαηηζηηθά ζεκαληηθέο δηαθνξέο πξνέθπςαλ κφλν γηα ηηο δηαζηάζεηο ηεο Κνηλσληθόηεηαο [F(2,236) = 3.42, p=.034], ηεο Έιιεηςεο Κνηλσληθόηεηαο [F(2,236) = 3.19, p=.043] θαη ηεο Σπλαηζζεκαηηθόηεηαο [F(3,236) = 4.60, p=.011]. Δηδηθφηεξα, νη post hoc ζπγθξίζεηο κε ην θξηηήξην LSD έδεημαλ πσο ηα παηδηά πνπ έρνπλ γνλείο κε πςειφ κνξθσηηθφ επίπεδν δειψλνπλ πςειφηεξα επίπεδα θνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο ζε ζρέζε κε ηα παηδηά κε γνλείο ρακεινχ κνξθσηηθνχ επηπέδνπ (p=.020, M.O.πςεινχ Μ.Δ = 5.69 vs M.O.ρακεινχΜ.Δ = 5.02). Αιιά θαη νη καζεηέο πνπ θαηάγνληαη απφ γνλείο κε κέηξην κνξθσηηθφ επίπεδν απηναλαθέξνπλ 127

129 κεγαιχηεξε Έιιεηςε θνηλσληθόηεηαο, δειψλνπλ δειαδή φηη ππνιείπνληαη πεξηζζφηεξν ζηηο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο, ζπγθξηηηθά κε ηνπο καζεηέο πνπ πξνέξρνληαη απφ γνλείο κε πςειφ κνξθσηηθφ επίπεδν (p=.013, Μ.Ο.κέηξηνπΜ.Δ. =4.15 vs M.O.πςεινχ Μ.Δ = 3.57). Δπηπξφζζεηα, κέζσ ησλ πνιιαπιψλ ζπγθξίζεσλ κε ην θξηηήξην Scheffe πξνέθπςε φηη νη καζεηέο κε γνλείο πςεινχ κνξθσηηθνχ επηπέδνπ δηαζέηνπλ πςειφηεξε ζπλαηζζεκαηηθφηεηα ζπγθξηηηθά κε ηνπο καζεηέο πνπ πξνέξρνληαη απφ γνλείο κε ρακειφ κνξθσηηθφ επίπεδν (p=.011, M.O.πςεινχ Μ.Δ = 4.89 vs M.O.ρακεινχ Μ.Δ = 3.90), ελψ ρξεζηκνπνηψληαο θαη ην θξηηήξην LSD βξέζεθε φηη θαη νη καζεηέο κε γνλείο κεηξίνπ κνξθσηηθνχ επηπέδνπ ππεξέρνπλ ζηελ ηθαλφηεηα απηή απφ ηνπο καζεηέο πνπ έρνπλ γνλείο ρακεινχ κνξθσηηθνχ επηπέδνπ (p=.024, M.O. κεηξίνπ Μ.Δ = 4.75 vs M.O.ρακεινχ Μ.Δ = 3.90). Κακία ζεκαληηθή ζηαηηζηηθή δηαθνξά δελ εληνπίζηεθε αλάκεζα ζην κνξθσηηθφ επίπεδν ησλ γνλέσλ θαη ησλ ππνινίπσλ δηαζηάζεσλ ηεο Σπλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζύλεο, ησλ δηαζηάζεσλ ηνπ Δθθνβηζκνύ, ηεο Θπκαηνπνίεζεο θαη ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθώλ Πιεξνθνξηώλ Υώπα καηαγυγήρ ζνλ αθνξά ζηελ επίδξαζε ηεο ρψξαο θαηαγσγήο, απηή δε βξέζεθε λα δηαθνξνπνηεί ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά θακία απφ ηηο ππφ κειέηε κεηαβιεηέο Ρόλορ ζε πεπιζηαηικά εκθοβιζμού/θςμαηοποίηζηρ Ο ξφινο πνπ έρνπλ ηα παηδηά ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα βξέζεθε λα δηαθνξνπνηεί ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά πνιιέο απφ ηηο δηαζηάζεηο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο θαη ζπγθεθξηκέλα ηελ Κνηλσληθόηεηα, ηελ Δπεκεξία θαη ηελ Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο. Πην αλαιπηηθά, σο πξνο ηε δηάζηαζε ηεο Κνηλσληθόηεηαο [F(3,219) = 3.57, p=.015], νη post hoc πνιιαπιέο ζπγθξίζεηο κε ην θξηηήξην LSD έδεημαλ φηη ηα ζχκαηα θαη νη ακέηνρνη ππεξέρνπλ ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά απφ ηα επηζεηηθά ζχκαηα ζηηο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο (Μ.Ο.ακέηνρσλ = 5.66, Μ.Ο.ζπκάησλ = 5.56, Μ.Ο.επηζεηηθψλ ζπκάησλ = 4.88). Δπίζεο, κέζσ ηνπ κε παξακεηξηθνχ θξηηεξίνπ Kruskal-Wallis (ιφγσ άληζσλ θαηαλνκψλ) βξέζεθε φηη σο πξνο ηε δηάζηαζε ηεο Δπεκεξίαο [ρ² (3,219) = 22.40, 128

130 p=.000] νη ακέηνρνη πξνεγνχληαη, έπνληαη νη ζχηεο θαη αθνινπζνχλ ηα ζχκαηα θαη ηα επηζεηηθά ζχκαηα (Μέζν Καηάηαμεο: ακέηνρνη = , ζχηεο = , ζχκαηα = θαη επηζεηηθά ζχκαηα = 77.88). Αληίζεηα, σο πξνο ηελ Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο [ρ²(3,219) = 12.74, p=.005] ε θαηάηαμε παξνπζηάδεηαη αληίζηξνθε, ηα επηζεηηθά ζχκαηα δειαδή εκθαλίδνληαη λα ππεξέρνπλ δηαζέηνληαο ηε κηθξφηεξε απηνεθηίκεζε, έπνληαη νη ζχηεο, αθνινπζνχλ ηα ζχκαηα θαη νη ακέηνρνη (Μέζν Καηάηαμεο: επηζεηηθά ζχκαηα = , ζχηεο = , ζχκαηα = θαη ακέηνρνη = ). Αλαθνξηθά κε ηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθώλ Πιεξνθνξηώλ, πξνέθπςε φηη ν ξφινο πνπ έρνπλ ηα παηδηά ζε εθθνβηζηηθά πεξηζηαηηθά δηαθνξνπνηεί ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά ηελ Κσδηθνπνίεζε [F(3,219) = 4.64, p=.004], ηελ Δρζξηθή δηάζεζε [F(3,219) = 20.61, p=.000], ηελ Απόδνζε επζύλεο [F(3,219) = 5.64, p=.001], ηελ Δθδίθεζε [ρ²(3,223) = 53.49, p=.000], ηνπο Θεηηθά θνηλσληθνύο [F(3,219) = 8.87, p=.000] θαη Πξνζσπηθνύο ζηόρνπο [F(3,219) = 7.73, p=.000]. Πην αλαιπηηθά, αλαθνξηθά κε ηελ Kσδηθνπνίεζε, νη post hoc πνιιαπιέο ζπγθξίζεηο κε ην θξηηήξην LSD έδεημαλ φηη ηα επηζεηηθά ζχκαηα θσδηθνπνηνχλ πεξηζζφηεξν ερζξηθά ηα θνηλσληθά εξεζίζκαηα ζπγθξηηηθά κε ηα ζχκαηα θαη ηνπο ακέηνρνπο (Μ.Ο.ζχκαηνο =.55, Μ.Ο.επηζ.ζχκαηνο =.69, Μ.Ο.ακέηνρνπ =.52, Μ.Ο.επηζ.ζχκαηνο vs Μ.Ο.ζχκαηνο, p=.049, Μ.Ο.επηζ.ζχκαηνο vs Μ.Ο.ακέηνρνπ, p=.001). Χο πξνο ηελ Απόδνζε επζύλεο (θξηηήξην LSD), νη ζχηεο θαη ηα επηζεηηθά ζχκαηα ελνρνπνηνχλ ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ην παηδί δξάζηε απφ φηη νη ακέηνρνη (Μ.Ο.ζχηε =.70, Μ.Ο.επηζ.ζχκαηνο =.68, Μ.Ο.ακέηνρνπ =.48, Μ.Ο.επηζ.ζχκαηνο vs M.O.ακέηνρνπ, p=.001, M.O.ζχηε vs M.O.ακέηνρνπ, p=.010). Αλαθνξηθά κε ηε δηάζηαζε ηεο Δρζξηθήο δηάζεζεο, ζχκθσλα κε ηηο πνιιαπιέο ζπγθξίζεηο (θξηηήξην LSD) νη ζχηεο θαη ηα επηζεηηθά ζχκαηα απνδίδνπλ πην ζπρλά ερζξφηεηα ζηηο πξνζέζεηο ηνπ παηδηνχ δξάζηε απφ φηη νη ακέηνρνη ή ηα ζχκαηα (Μ.Ο.ζχηε = 1.90, Μ.Ο.ζχκαηνο = 1.32, Μ.Ο.επηζ.ζχκαηνο = 1.89, Μ.Ο.ακέηνρνπ = 1.21, Μ.Ο.επηζ.ζχκαηνο vs M.O.ακέηνρνπ, p=.000, M.O.ζχηε vs M.O.ακέηνρνπ, p=.000, Μ.Ο.επηζ.ζχκαηνο vs M.O.ζχκαηνο, p=.000, M.O.ζχηε vs M.O.ζχκαηνο, p=.001). ε φηη αθνξά ζηνπο ζηφρνπο, ην θξηηήξην Kruskal-Wallis test γηα ηε δηάζηαζε ηεο Δθδίθεζεο αλέδεημε φηη ηα επηζεηηθά ζχκαηα αμηνινγνχλ ζεηηθφηεξα ην ζηφρν 129

131 εθδίθεζε, αθνινπζνχλ νη ζχηεο, ηα ζχκαηα θαη ηειεπηαίνη νη ακέηνρνη (Μέζν Καηάηαμεο: επηζ.ζχκα = , ζχηεο = , ζχκα = , ακέηνρνο = 95.93). ρεηηθά κε ηνπο Θεηηθά θνηλσληθνύο θαη Πξνζσπηθνύο ζηόρνπο, πξνέθπςε ζεκαληηθή ζηαηηζηηθή δηαθνξά (θξηηήξην Scheffe) αλάκεζα ζηνπο ζχηεο θαη ηνπο ακέηνρνπο (p=.004, p=.012) θαη κεηαμχ επηζεηηθψλ ζπκάησλ θαη ακέηνρσλ (p=.004, p=.009), κε ηνπο ακέηνρνπο λα επηιέγνπλ ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ζεηηθά θνηλσληθνχο ζηφρνπο απφ φηη νη άιινη δχν ξφινη (βι. πίλαθα 18). ηαηηζηηθά ζεκαληηθή δηαθνξά φκσο δηαπηζηψζεθε θαη αλάκεζα ζηα ζχκαηα (θξηηήξην Scheffe, p=.022, p=.020) αιιά θαη κεηαμχ ζπκάησλ θαη ζπηψλ (p=.009, p=.013), κε ηα ζχκαηα λα πξνηηκνχλ πεξηζζφηεξν θαιέο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο κε ην παηδί δξάζηε ζπγθξηηηθά κε ηα επηζεηηθά ζχκαηα θαη ηνπο ζχηεο (βι. πίλαθα 18). Πίνακαρ 18. Μέζνη φξνη ε κέζεο επηδφζεηο, ηππηθέο απνθιίζεηο (ζηελ παξέλζεζε) θαη ιφγνο F ή ρ². Θύηηρ Θύμα Δπιθ.θύμα Αμέηοσορ F Βήκα 1 ν Κσδηθνπνίεζε.68 (.32).55 (.24).69 (.23).52 (.29) 4.64* Βήκα 2 ν Απφδνζε επζχλεο.70 (.22).58 (.32).68 (.32).48 (.31) 5.64** Δρζξηθή δηάζεζε 1.90(.58) 1.32(.42) 1.89 (.48) 1.21 (.55) 20.61** Βήκα 3 ν Θεηηθά θνηλσληθνί ζηφρνη 1.98 (.78) 3.20(1.05) 2.31 (.94) 3.09(1.17) 8.87** Πξνζσπηθνί ζηφρνη 3.08 (1.22) 3.30(1.05) 2.90(.94) 3.30(1.09) 2.59 Δθδίθεζε ** Βήκα 5 ν Λεθηηθή επηζεηηθφηεηα ** σκαηηθή επηζεηηθφηεηα ** Γηεθδηθεηηθφηεηα.40(.47).73(.35).35(.38).75(.35) 13.64** Κνηλσληθή ππνζηήξημε Παζεηηθή αληίδξαζε * *p<.05, ** p<.001 Χο πξνο ηνλ απζφξκεην ηξφπν αληίδξαζεο, ε επίδξαζε ηνπ ξφινπ βξέζεθε λα είλαη δηαθνξνπνηεηηθή γηα φιεο ζρεδφλ ηηο δηαζηάζεηο, δειαδή ηεο Γηεθδηθεηηθόηεηαο [F(3,219) = 13.64, p=.000], ηεο Παζεηηθήο αληίδξαζεο [ρ²(3,223)], ηεο Λεθηηθήο 130

132 [ρ²(3,223) = 15.21, p=.002] θαη Σσκαηηθήο επηζεηηθόηεηαο [ρ²(3,223) = 34.99, p=.000], κε εμαίξεζε απηή ηεο Κνηλσληθήο ππνζηήξημεο [ρ²(3,223) = 3.51, p=.320]. Δηδηθφηεξα, σο πξνο ηε δηάζηαζε ηεο Γηεθδηθεηηθόηεηαο θαη ζχκθσλα κε ηηο post hoc πνιιαπιέο ζπγθξίζεηο κε ην θξηηήξην LSD, νη ακέηνρνη αιιά θαη ηα ζχκαηα δειψλνπλ πην ζπρλά φηη ζα δηεθδηθνχζαλ ην δίθην ηνπο κε παξξεζία ζε ζρέζε κε ηνπο ζχηεο θαη ηα επηζεηηθά ζχκαηα (Μ.Ο.ζχηε =.40, Μ.Ο.ζχκαηνο =.73, Μ.Ο.επηζ.ζχκαηνο =.35, Μ.Ο.ακέηνρνπ =.75). Αλαθνξηθά κε ηνπο επηζεηηθνχο ηξφπνπο αληίδξαζεο, ηε Λεθηηθή θαη Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα, o έιεγρνο κε ην κε παξακεηξηθφ θξηηήξην Kruskal-Wallis test (ιφγσλ άληζσλ δηαθπκάλζεσλ) θαηέδεημε φηη ηα επηζεηηθά ζχκαηα ππεξέρνπλ αλαθέξνληαο φηη ζα ρξεζηκνπνηνχζαλ πην ζπρλά ηε ιεθηηθή θαη ζσκαηηθή επηζεηηθφηεηα σο ηξφπν αληίδξαζεο ζε κία ελδερφκελε πξφθιεζε, αθνινπζνχλ νη ζχηεο, έπνληαη νη ακέηνρνη, ελψ ηα ζχκαηα πηνζεηνχλ ζπαληφηεξα επηζεηηθνχο ηξφπνπο αληίδξαζεο (Μ.Δ.ζχηε = , αληίζηνηρα, Μ.Δ.επηζ.ζχκαηνο = , αληίζηνηρα, Μ.Δ.ακέηνρνπ = , αληίζηνηρα, Μ.Δ.ζχκαηνο = 94.08, αληίζηνηρα). Χο πξνο ηε δηάζηαζε ηεο Παζεηηθήο αληίδξαζεο, νη αλαιχζεηο αλέδεημαλ φηη ηα ζχκαηα αληηδξνχλ πην ζπρλά κε παζεηηθφηεηα ζε κία πξφθιεζε, νη ακέηνρνη θαη ηα επηζεηηθά ζχκαηα αθνινπζνχλ, ελψ νη ζχηεο ζπάληα παξαηηνχληαη ακαρεηί (βι. πίλαθα 18). ηε ζπλέρεηα, δηεξεπλήζεθε ε επίδξαζε ηνπ ξφινπ ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα ζηηο άιιεο δχν ελαιιαθηηθέο απαληήζεηο ηηο ζρεηηθέο κε ηνλ ηξφπν αληίδξαζεο (1.απζφξκεηε: Ση ζα έθαλεο, αλ ζνπ ζπλέβαηλε απηφ;, 2.πξψηε ελαιιαθηηθή κεηά απφ ζθέςε: Ση άιιν ζα κπνξνχζεο λα θάλεηο; 3.δεχηεξε ελαιιαθηηθή κεηά απφ ζθέςε: Πνην είλαη ην θαιχηεξν πνπ ζα κπνξνχζεο λα θάλεηο;). Απφ ηηο αλαιχζεηο πξνέθπςε φηη ν ξφινο ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα δηαθνξνπνηεί ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθά κφλν ηε δηάζηαζε ηεο Σσκαηηθήο επηζεηηθόηεηαο ζηελ πξψηε θαη δεχηεξε ελαιιαθηηθή απάληεζε, θαζψο θαη ηε δηάζηαζε ηεο Παζεηηθήο αληίδξαζεο ζηε δεχηεξε ελαιιαθηηθή απάληεζε. Αλαθνξηθά κε ηε Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα [ρ²(3,223) = 21.08, p=.000 θαη ρ²(3,223) = 43.70, p=.000], νη ζχηεο θαη ζηελ πξψηε αιιά θαη ζηε δεχηεξε ελαιιαθηηθή απάληεζε αλαθέξνπλ πην ζπρλά φηη ζα επέιεγαλ ηε ρξήζε ζσκαηηθήο βίαο πξνθεηκέλνπ λα αληηκεησπίζνπλ ηελ πξφθιεζε. Αθνινπζνχλ ηα επηζεηηθά ζχκαηα, θαη έπνληαη ηα ζχκαηα θαη νη ακέηνρνη (βι. πίλαθα 19). 131

133 ζνλ αθνξά ζηε δηάζηαζε ηεο Παζεηηθήο Αληίδξαζεο, ηα ζχκαηα βξέζεθε λα επηιέγνπλ πην ζπρλά σο θαιχηεξν ηξφπν επίιπζεο πξνβιεκάησλ ηελ παξαίηεζε/ αγλφεζε ζπγθξηηηθά κε ηνπο άιινπο ξφινπο (βι. πίλαθα 19). Απφ ηε κειέηε ηνπ πίλαθα 19, πξνθχπηεη φηη νη ζχηεο, φηαλ ηνπο δεηείηαη ελαιιαθηηθφο ηξφπνο αληίδξαζεο, εμαθνινπζνχλ λα παξέρνπλ επηζεηηθνχο ηξφπνπο αληίδξαζεο, νη νπνίνη κελ παξνπζηάδνπλ θάπνηα κείσζε ζηελ πξψηε ελαιιαθηηθή απάληεζε, αιιά απμάλνληαη εθ λένπ ζηε δεχηεξε ελαιιαθηηθή απάληεζε. Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ηα ζχκαηα επηιέγνπλ πην ζπρλά επηζεηηθνχο ηξφπνπο επίιπζεο δηαθνξψλ, φηαλ δελ ελεξγνχλ απζφξκεηα, αιιά ζθέθηνληαη ελαιιαθηηθνχο ηξφπνπο αληίδξαζεο. ζνλ αθνξά ζηα επηζεηηθά ζχκαηα, απφ ηελ άιιε, ε ζπρλφηεηα ρξήζεο Λεθηηθήο επηζεηηθόηεηαο κεηψλεηαη ζηελ πξψηε ελαιιαθηηθή απάληεζε θαη μαλά ζηε δεχηεξε ελαιιαθηηθή απάληεζε ( ). Χο πξνο ηε δηάζηαζε ηεο Σσκαηηθήο επηζεηηθόηεηαο, δηαπηζηψλεηαη ζεκαληηθή κείσζε ζηελ πξψηε ελαιιαθηηθή απάληεζε ( ), αιιά, φηαλ ηα επηζεηηθά ζχκαηα θαινχληαη λα αλαθέξνπλ πνηνλ ζεσξνχλ θαιχηεξν ηξφπν αληίδξαζεο, απμάλεηαη εθ λένπ ( ). Πίνακαρ 19. Μέζνη φξνη, Σππηθέο Απνθιίζεηο (ζε παξέλζεζε) ή Μέζεο επηδφζεηο. (α) (β) (γ) Λ.Δ Δ Γ..40 (.47).73 (..35).35 (..38).75 (..35).20 (.19).27 (.33).15 (.28).21 (.24).22 (.27).32 (.25).30 (.27).38 (.30) Κ.Τ Π.Α Α.Α (.35).56 (.38).50 (.38).55 (.39).37 (.35).28 (.34).26 (.37).25 (.35) (α) = Ση ζα έθαλεο;, (β) = Ση άιιν ζα κπνξνχζεο λα θάλεηο;, (γ) = Πνην είλαη ην θαιχηεξν πνπ ζα κπνξνχζεο λα θάλεηο; 1=ζχηεο, 2=ζχκα, 3= επηζεηηθφ ζχκα θαη 4= ακέηνρνο Λ.Δ.= Λεθηηθή επηζεηηθφηεηα,.δ.= σκαηηθή επηζεηηθφηεηα, Γ.= Γηεθδηθεηηθφηεηα, Κ.Τ.=Κνηλσληθή ππνζηήξημε, Π.Α.= Παζεηηθή αληίδξαζε θαη Α.Α.= Άζρεηε απάληεζε 1=Θχηεο, 2=Θχκα, 3=Δπηζεηηθφ ζχκα, 4= Ακέηνρνο ε φηη αθνξά ηα ζχκαηα, δηαπηζηψζεθε φηη ε Γηεθδηθεηηθόηα, ε αληηκεηψπηζε δειαδή ηνπ πξνβιήκαηνο κε πηνζέηεζε θνηλσληθψλ ζπκπεξηθνξψλ, παξνπζηάδεηαη σο έλαο απφ ηνπο πην ζπρλνχο ηξφπνπο αληίδξαζεο ζηελ απζφξκεηε απάληεζε, ζηηο ελαιιαθηηθέο φκσο αληηδξάζεηο απαληάηαη ιηγφηεξν ζπρλά ( ). Χο πξνο 132

134 ηε δηάζηαζε ηεο Παζεηηθήο αληίδξαζεο, ηα ζχκαηα επηιέγνπλ απηφ ηνλ ηξφπν αληίδξαζεο πην ζπρλά ζηελ απζφξκεηε θαη ζηε δεχηεξε ελαιιαθηηθή απάληεζε. 5.8 Γιμεηαβληηέρ ζςζσεηίζειρ Γηα ηε δηεξεχλεζε ησλ ζρέζεσλ αλάκεζα ζηηο ππφ κειέηε κεηαβιεηέο ππνινγίζζεθε ν δείθηεο ζπλάθεηαο Pearson r. Οη δηκεηαβιεηέο ζπζρεηίζεηο ππνινγίζηεθαλ γηα ηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο πνπ ζπληζηνχλ ηηο ηέζζεξηο θιίκαθεο. Αλαιπηηθφηεξα, απφ ηελ Κιίκαθα ηνπ Δθθνβηζκνχ ρξεζηκνπνηήζεθαλ νη δηαζηάζεηο ηνπ Σπλνιηθνύ, ηνπ Σσκαηηθνύ, ηνπ Σπκπεξηθνξηθνύ θαη ηνπ Λεθηηθνύ εθθνβηζκνύ, φπσο επίζεο ηνπ Άκεζνπ θαη Έκκεζνπ εθθνβηζκνύ ζρέζεσλ. Απφ ηελ θιίκαθα ηεο ζπκαηνπνίεζεο, νη δηαζηάζεηο ηεο Σπλνιηθήο, ηεο Σσκαηηθήο, ηεο Σπκπεξηθνξηθήο, θαη ηεο Λεθηηθήο ζπκαηνπνίεζεο, θαζψο θαη ηεο Άκεζεο θαη Έκκεζεο ζπκαηνπνίεζεο ζρέζεσλ. Απφ ηελ θιίκαθα ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο, νη δηαζηάζεηο ηεο Σπλνιηθήο Σπλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζύλεο, ηεο Δπεκεξίαο, ηεο Κνηλσληθόηεηαο, ηεο Σπλαηζζεκαηηθόηεηαο, ηνπ Διέγρνπ ζπλαηζζεκάησλ, ηεο Έιιεηςεο απηνεθηίκεζεο θαη ηεο Έιιεηςεο θνηλσληθόηεηαο. Σέινο, απφ ηελ Κιίκαθα Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, ρξεζηκνπνηήζεθαλ νη δηαζηάζεηο ηεο Κσδηθνπνίεζεο, ηεο Απόδνζεο επζύλεο, ηεο Δρζξηθήο δηάζεζεο, ηεο Δθδίθεζεο, ησλ Πξνζσπηθώλ θαη Θεηηθώλ θνηλσληθά ζηόρσλ, ηεο Λεθηηθήο θαη Σσκαηηθήο επηζεηηθόηεηαο, ηεο Γηεθδηθεηηθόηεηαο, ηεο Παζεηηθήο αληίδξαζεο θαη ηεο Κνηλσληθήο ππνζηήξημεο. Αθνινπζεί αλαιπηηθή παξνπζίαζε ησλ ζπζρεηίζεσλ, φπσο παξνπζηάδνληαη ζηνλ πίλαθα 20. Γηαπηζηψζεθε ζεηηθή θαη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή ζπλάθεηα ζε επίπεδν p <.01 ηνπ ςνολικού εκθοβιζμού κε ηηο δηαζηάζεηο ηνπ, ελψ ηεξαξρηθά νη κεγαιχηεξνη ζπληειεζηέο πξνέθπςαλ αλάκεζα ζηνλ Έκκεζν εθθνβηζκό ζρέζεσλ (r =.87), ην Σσκαηηθό εθθνβηζκό ( r =.80), ην Λεθηηθό εθθνβηζκό (r =.80), ηνλ Άκεζν εθθνβηζκό ζρέζεσλ (r =.78) θαη ην Σπκπεξηθνξηθό εθθνβηζκό (r =.71). Δπίζεο, ζεηηθή θαη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή ζπλάθεηα ζε επίπεδν p <.01 πξνέθπςε κε φιεο ηηο δηαζηάζεηο ηεο ζπκαηνπνίεζεο. Οη πςειφηεξνη δείθηεο δηαπηζηψζεθαλ ζηηο δηαζηάζεηο ηεο Σπλνιηθήο ζπκαηνπνίεζεο, ηεο Σσκαηηθήο ζπκαηνπνίεζεο, ηεο Έκκεζεο ζπκαηνπνίεζεο ζρέζεσλ θαη ηεο Λεθηηθήο ζπκαηνπνίεζεο (r =.49, r =.45, r =.38, r =.38 αληίζηνηρα), ελψ νη ρακειφηεξνη ζηηο δηαζηάζεηο ηεο 133

135 Άκεζεο ζπκαηνπνίεζεο ζρέζεσλ θαη ηεο Σπκπεξηθνξηθήο ζπκαηνπνίεζεο (r =.36 θαη r=.33 αληίζηνηρα). Αλαθνξηθά κε ηηο δηαζηάζεηο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο, ν ζπλνιηθφο εθθνβηζκφο παξνπζίαζε αξλεηηθή ζεκαληηθή ζπζρέηηζε κε ηελ Δπεκεξία, ηνλ Έιεγρν ζπλαηζζεκάησλ, ηελ Κνηλσληθόηεηα θαη ηε Σπλαηζζεκαηηθόηεηα (r = -.25, r = -.24, r = -.18 θαη r = -.17 αληίζηνηρα) θαη ζεηηθά ζεκαληηθή ζπζρέηηζε κε ηελ Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο (r =.18). Χο πξνο ηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, πξνέθπςε ζεκαληηθή ζεηηθή ζπλάθεηα κε ηηο δηαζηάζεηο ηεο Σσκαηηθήο επηζεηηθόηεηαο, ηεο Δρζξηθήο δηάζεζεο, ηεο Δθδίθεζεο, ηεο Απόδνζεο επζύλεο, ηεο Λεθηηθήο επηζεηηθόηεηαο θαη ηεο Κσδηθνπνίεζεο (r =.47, r =.46, r =.24, r =.22, r =.22 αληίζηνηρα), ελψ αξλεηηθή ζεκαληηθή ζπζρέηηζε δηαπηζηψλεηαη κε ηηο δηαζηάζεηο ηεο Γηεθδηθεηηθόηεηαο, ησλ Θεηηθά θνηλσληθώλ θαη Πξνζσπηθώλ ζηόρσλ θαη ηεο Παζεηηθήο αληίδξαζεο (r = -.34, r = -.34, r = -.27 θαη r = -.18 αληίζηνηρα). Θεηηθή θαη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή ζπλάθεηα ζε επίπεδν p <.01 παξαηεξήζεθε κεηαμχ ηνπ Άμεζος εκθοβιζμού ζσέζευν θαη ησλ ππφινηπσλ δηαζηάζεσλ ηνπ εθθνβηζκνχ, ελψ νη κεγαιχηεξνη ζπληειεζηέο ηεξαξρηθά πξνέθπςαλ αλάκεζα ζηνλ Έκκεζν εθθνβηζκό ζρέζεσλ, ην Λεθηηθό, ην Σσκαηηθό θαη ην Σπκπεξηθνξηθό (r =.54, r=.51, r =.51, r =.37 αληίζηνηρα). Αλαθνξηθά κε ηηο δηαζηάζεηο ηεο ζπκαηνπνίεζεο, ν Άκεζνο εθθνβηζκφο ζρέζεσλ εκθάληζε ζεηηθή θαη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή ζπλάθεηα κε ηηο δηαζηάζεηο ηεο Σπλνιηθήο ζπκαηνπνίεζεο, ηεο Άκεζεο θαη Έκκεζεο ζπκαηνπνίεζεο ζρέζεσλ, ηεο Σσκαηηθήο, ηεο Λεθηηθήο θαη Σπκπεξηθνξηθήο ζπκαηνπνίεζεο (r =.40, r =.37, r =.36, r =.33, r =.29 θαη r =.18 αληίζηνηρα). ε ζρέζε κε ηηο δηαζηάζεηο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο, αξλεηηθή θαη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή ζπζρέηηζε βξέζεθε αλάκεζα ζηνλ Άκεζν εθθνβηζκφ ζρέζεσλ θαη ηηο δηαζηάζεηο ηεο Δπεκεξίαο, ηνπ Διέγρνπ ζπλαηζζεκάησλ θαη ηεο Κνηλσληθόηεηαο κε δείθηεο r = -.16, r = -.16 θαη r = -.13 αληίζηνηρα. Θεηηθή θαη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή ζπλάθεηα πξνέθπςε κφλν γηα ηε δηάζηαζε ηεο Έιιεηςεο απηνεθηίκεζεο (r =.17). Χο πξνο ηηο δηαζηάζεηο ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, ν Άκεζνο εθθνβηζκφο ζρέζεσλ παξνπζίαζε ζεηηθά θαη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή ζπζρέηηζε κε ηηο δηαζηάζεηο ηεο Σσκαηηθήο επηζεηηθόηεηαο, ηεο Δρζξηθήο δηάζεζεο, ηεο Δθδίθεζεο, ηεο Απόδνζεο επζύλεο, ηεο Λεθηηθήο επηζεηηθόηεηαο θαη ηεο 134

136 Κσδηθνπνίεζεο (r =.32, r =.38, r =.33, r =.25, r =.16 θαη r =.15). Απφ ηελ άιιε, αξλεηηθή θαη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή ζπλάθεηα πξνέθπςε γηα ηηο δηαζηάζεηο ησλ Θεηηθά θνηλσληθώλ θαη Πξνζσπηθώλ ζηόρσλ, ηεο Γηεθδηθεηηθόηεηαο θαη ηεο Παζεηηθήο αληίδξαζεο (r = -.29, r = -.20, r = -.26 θαη r = -.11). Καη ν Έμμεζορ εκθοβιζμόρ ζσέζευν, φπσο θαη νη ππφινηπεο δηαζηάζεηο ηνπ εθθνβηζκνχ, παξνπζίαζε πςειέο ελδνζπλάθεηεο θαη ζπζρεηίζηεθε κε φιεο ηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο ζπκαηνπνίεζεο. Οη κεγαιχηεξνη δείθηεο πξνέθπςαλ γηα ηηο κνξθέο ηνπ Λεθηηθνύ εθθνβηζκνύ (r =.66), ηνπ Σσκαηηθνύ εθθνβηζκνύ (r =.65), ηνπ Σπκπεξηθνξηθνπ εθθνβηζκνύ (r =.63), ηεο Σπλνιηθήο ζπκαηνπνίεζεο (r =.44), ηεο Σσκαηηθήο (r =.43) θαη Λεθηηθήο ζπκαηνπνίεζεο (r =.36). ε ζρέζε κε ηηο δηαζηάζεηο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο, εκθάληζε αξλεηηθή θαη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή ζπλάθεηα κε ηηο δηαζηάζεηο ηεο Δπεκεξίαο, ηεο Κνηλσληθόηεηαο θαη ηνπ Διέγρνπ ησλ ζπλαηζζεκάησλ (r = -.23, r = -.18 θαη r = -.19 αληίζηνηρα). Θεηηθά θαη ν Έκκεζνο εθθνβηζκφο ζρέζεσλ ζπζρεηίζηεθε κε ηελ Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο (r =.18). ε φηη έρεη λα θάλεη κε ηηο δηαζηάζεηο ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, ζεηηθή ζηαηηζηηθή ζπλάθεηα ζε επίπεδν p <.01 παξαηεξήζεθε αλάκεζα ζηνλ Έκκεζν εθθνβηζκφ ζρέζεσλ θαη ηηο δηαζηάζεηο ηεο Σσκαηηθήο θαη Λεθηηθήο επηζεηηθόηεηαο, ηεο Δρζξηθήο δηάζεζεο, ηεο Δθδίθεζεο, ηεο Απόδνζεο επζύλεο θαη ηεο Κσδηθνπνίεζεο, (r =.37, r =.25, r =.42, r =.42, r =.17 θαη r =.20) θαη αξλεηηθή ζπζρέηηζε πξνέθπςε κε ηε Γηεθδηθεηηθόηεηα θαη ηελ Παζεηηθή αληίδξαζε ( r = -.30, r = -.17). Αλαθνξηθά κε ην Λεκηικό εκθοβιζμό, βξέζεθε λα ζπζρεηίδεηαη κε ζεηηθή θαη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή ζπλάθεηα κε φιεο ηηο δηαζηάζεηο ηεο ζπκαηνπνίεζεο, παξνπζηάδνληαο πςειφηεξνπο δείθηεο ζπλάθεηαο κε ηηο δηαζηάζεηο ηεο Σπλνιηθήο, Σσκαηηθήο θαη Λεθηηθήο ζπκαηνπνίεζεο (r =.33, r =.32 θαη r =.32 αληίζηνηρα). Χο πξνο ηηο δηαζηάζεηο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο, δηαπηζηψλεηαη αξλεηηθή θαη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή ζπλάθεηα κφλν κε ηελ Δπεκεξία θαη ηνλ Έιεγρν ζπλαηζζεκάησλ (r = -.19 θαη r = -.24). ε φηη αθνξά ηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, ν Λεθηηθφο αιιά θαη ν υμαηικόρ εκθοβιζμόρ, παξνπζίαζαλ ζεηηθή θαη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή ζπζρέηηζε κε ηηο δηαζηάζεηο ηεο Σσκαηηθήο επηζεηηθόηεηαο, ηεο Δρζξηθήο δηάζεζεο, ηεο Δθδίθεζεο, ηεο Απόδνζεο επζύλεο, ηεο Λεθηηθήο επηζεηηθόηεηαο θαη ηεο 135

137 Κσδηθνπνίεζεο, ελψ ζπζρεηίζηεθαλ αξλεηηθψο ζεκαληηθά κε ηνπο Θεηηθά θνηλσληθνύο θαη Πξνζσπηθνύο ζηόρνπο θαη κε ηε δηάζηαζε ηεο Γηεθδηθεηηθόηεηαο. Αλαθνξηθά κε ην σκαηηθφ εθθνβηζκφ, δηαπηζηψζεθε ζεκαληηθή ζεηηθή ζπζρέηηζε κε φιεο ηηο δηαζηάζεηο ηεο ζπκαηνπνίεζεο θαη ηδηαίηεξα κε ηνλ ηχπν ηεο Σσκαηηθήο ζπκαηνπνίεζεο (r =.38). εκαληηθή αξλεηηθή ζπλάθεηα παξαηεξήζεθε αλάκεζα ζην σκαηηθφ εθθνβηζκφ θαη ηελ Δπεκεξία, ηνλ Έιεγρν ζπλαηζζεκάησλ θαη ηε Σπλαηζζεκαηηθόηεηα (r = -.13, r = -.18 θαη r = -.15). ρεηηθά κε ην ςμπεπιθοπικό εκθοβιζμό, δηαπηζηψζεθε ζεκαληηθή ζεηηθή ζπλάθεηα κε φιεο ηηο δηαζηάζεηο ηεο ζπκαηνπνίεζεο θαη ηδηαίηεξα κε ηε Σπλνιηθή, ηε Σπκπεξηθνξηθή θαη ηε Σσκαηηθή ζπκαηνπνίεζε κε δείθηεο r =.42, r =.40 θαη r =.36 αληίζηνηρα. Χο πξνο ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε, ν πκπεξηθνξηθφο εθθνβηζκφο ζπζρεηίζηεθε αξλεηηθά θαη ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθά κε ηε Σπλνιηθή Σπλαηζζεκαηηθή Ννεκνζύλε (r = -.15), ηελ Δπεκεξία (r = -.29), ηνλ Έιεγρν ζπλαηζζεκάησλ (r = -.16), ηε Σπλαηζζεκαηηθόηεηα (r = -.25), θαη ζεηηθά κε ηελ Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο (r =.12). Αλαθνξηθά κε ηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, πξνέθπςε ζεκαληηθή ζεηηθή ζπλάθεηα ηνπ πκπεξηθνξηθνχ εθθνβηζκνχ κε ηηο δηαζηάζεηο ηεο Κσδηθνπνίεζεο, ηεο Δρζξηθήο δηάζεζεο, ηεο Δθδίθεζεο θαη ηεο Σσκαηηθήο επηζεηηθόηεηαο (r =.14, r =.23, r =.31, r =.32). Αξλεηηθή θαη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή ζπλάθεηα, απφ ηελ άιιε, παξαηεξήζεθε αλάκεζα ζην πκπεξηθνξηθφ εθθνβηζκφ θαη ηνπο Πξνζσπηθνύο θαη Θεηηθά θνηλσληθνύο ζηόρνπο, ηε Γηεθδηθεηηθόηεηα θαη ηελ Παζεηηθή αληίδξαζε (r = -.21, r = -.18, r = -.22, r = -.13). Θεηηθή θαη πςειή ζηαηηζηηθά ζπλάθεηα ζε επίπεδν p <.01 παξαηεξήζεθε αλάκεζα ζηε ςνολική θςμαηοποίηζη θαη ηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο. ρεηηθά κε ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε, ε πλνιηθή ζπκαηνπνίεζε βξέζεθε λα ζπλδέεηαη αξλεηηθά κε ηελ Δπεκεξία, ηνλ Έιεγρν ζπλαηζζεκάησλ, ηελ Κνηλσληθόηεηα (r = -.33, r= -.15, r = -.20) θαη ζεηηθά κε ηελ Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο (r =.21). Χο πξνο ηε Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, δηαπηζηψζεθε ζεκαληηθή ζεηηθή ζπλάθεηα κεηαμχ πλνιηθήο ζπκαηνπνίεζεο θαη ησλ δηαζηάζεσλ ηεο Κσδηθνπνίεζεο, ηεο Δρζξηθήο δηάζεζεο, ηεο Απόδνζεο επζύλεο, ηεο Δθδίθεζεο θαη ηεο Σσκαηηθήο επηζεηηθόηεηαο (r =.14, r =.29, r =.18, r =.35, r =.24). Αξλεηηθή φκσο ζπζρέηηζε πξνέθπςε γηα ηε δηάζηαζε ηεο Γηεθδηθεηηθόηεηαο (r = -.19). 136

138 εκαληηθά πςειή ζπζρέηηζε κε ηηο ππφινηπεο δηαζηάζεηο ηεο ζπκαηνπνίεζεο εκθάληζε θαη ε Άμεζη θςμαηοποίηζη ζσέζευν, κε πςειφηεξν δείθηε σο πξνο ηε δηάζηαζε ηεο Έκκεζεο ζπκαηνπνίεζεο ζρέζεσλ (r =.73). Αξλεηηθή ζεκαληηθή ζπλάθεηα πξνέθπςε αλάκεζα ζηελ Άκεζε ζπκαηνπνίεζε ζρέζεσλ θαη ζε δχν δηαζηάζεηο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο, δειαδή ηελ Δπεκεξία (r = -.26) θαη ηνλ Έιεγρν ησλ ζπλαηζζεκάησλ (r = -.12), ελψ ζεηηθά βξέζεθε λα ζπλδέεηαη κε ηελ Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο (r =.18). Αλαθνξηθά κε ηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, δηαπηζηψζεθε ζεκαληηθή ζεηηθή ζπζρέηηζε ηεο Άκεζεο ζπκαηνπνίεζεο ζρέζεσλ κε ηηο δηαζηάζεηο ηεο Δθδίθεζεο, ηεο Απόδνζεο επζύλεο, ηεο Δρζξηθήο δηάζεζεο (r =.25, r =.14, r=.20) θαη αξλεηηθή ζεκαληηθή ζπζρέηηζε κε ηε δηάζηαζε ηεο Γηεθδηθεηηθόηεηαο (r = -.13). Ζ Έμμεζη θςμαηοποίηζη ζσέζευν θαη ε Λεκηική θςμαηοποίηζη βξέζεθε λα ζπζρεηίδνληαη ζεηηθά κε ηηο ππφινηπεο δηαζηάζεηο ηεο ζπκαηνπνίεζεο. ε ζρέζε κε ηηο δηαζηάζεηο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο, εκθαλίζηεθαλ λα ζπλδένληαη αξλεηηθά κε ηελ Δπεκεξία, ηελ Κνηλσληθόηεηα θαη ηνλ Έιεγρν ζπλαηζζεκάησλ θαη ζεηηθά κε ηελ Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο. Χο πξνο ηηο δηαζηάζεηο ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, παξαηεξήζεθε ζεηηθή ζεκαληηθή ζπζρέηηζή ηνπο κε ηελ Κσδηθνπνίεζε, ηελ Απόδνζε επζύλεο, ηελ Δρζξηθή δηάζεζε, ηελ Δθδίθεζε θαη ηε Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα θαη αξλεηηθή ζπλάθεηα αλαθνξηθά κε ηε Γηεθδηθεηηθόηεηα. Απφ ηελ άιιε, φζνλ αθνξά ζηε υμαηική θςμαηοποίηζη, πξνέθπςε ζεηηθή θαη ζεκαληηθή ζηαηηζηηθά ζπλάθεηα κε ηηο δηαζηάζεηο ηεο Έιιεηςεο απηνεθηίκεζεο, ηεο Απόδνζεο επζύλεο, ηεο Δρζξηθήο δηάζεζεο, ηεο Δθδίθεζεο θαη ηεο Σσκαηηθήο επηζεηηθόηεηαο (r =.16, r =.20, r =.26 θαη r =.29), ελψ αξλεηηθή ζεκαληηθή ζπζρέηηζε πξνέθπςε κε ηηο δηαζηάζεηο ηεο Δπεκεξίαο, ηεο Κνηλσληθόηεηαο θαη ηεο Γηεθδηθεηηθόηεηαο (r = -.25, r = -.12 θαη r = -.24). Χο πξνο ηε ςμπεπιθοπική θςμαηοποίηζη, βξέζεθε λα ζπζρεηίδεηαη ζεηηθά κε ηελ Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο, ηελ Δρζξηθή δηάζεζε, ηελ Δθδίθεζε θαη ηε Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα (r =.16, r =.17, r =.25 θαη r =.16), θαη αξλεηηθά κε ηελ Δπεκεξία, ηελ Κνηλσληθόηεηα, ηνλ Έιεγρν ζπλαηζζεκάησλ, ηνπο Πξνζσπηθνύο ζηόρνπο θαη ηε Γηεθδηθεηηθόηεηα (r = -.30, r = -.25, r = -.13 r = -.18 θαη r = -.15 αληίζηνηρα). Αλαθνξηθά κε ηε ςνολική ςναιζθημαηική Νοημοζύνη, παξαηεξήζεθε ζεηηθή θαη ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή ζπζρέηηζε κε φιεο ηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο (βι. πίλαθα 20), φπσο επίζεο θαη κε ηνπο Θεηηθά θνηλσληθνύο ζηόρνπο (r =.13). 137

139 Γηα ηε δηάζηαζε ηεο Δςημεπίαρ, πξνέθπςε ζεηηθή θαη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή ζπλάθεηα κε νξηζκέλεο απφ ηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο, δειαδή ηελ Κνηλσληθόηεηα, ηνλ Έιεγρν ησλ ζπλαηζζεκάησλ θαη ηε Σπλαηζζεκαηηθόηεηα (r =.44, r =.46, r =.30), θαη αξλεηηθή ζπζρέηηζε κε ηε δηάζηαζε ηεο Έιιεηςεο απηνεθηίκεζεο (r = -.14). Δπίζεο, βξέζεθε λα ζπζρεηίδεηαη ζεηηθά θαη κε ηνπο Θεηηθά θνηλσληθνύο ζηόρνπο (r =.13). ε ζρέζε κε ηελ Κοινυνικόηηηα, δηαπηζηψζεθε λα ζπλδέεηαη ζεηηθά κε ηε Σπλαηζζεκαηηθόηεηα, ηνλ Έιεγρν ζπλαηζζεκάησλ θαη ηνπο Πξνζσπηθνύο θαη Θεηηθά θνηλσληθνύο ζηόρνπο (r =.41, r =.38, r =.24 r =.15). Αξλεηηθή ζεκαληηθή ζπζρέηηζε παξαηεξήζεθε αλάκεζα ζηελ Κνηλσληθφηεηα θαη ζηηο δηαζηάζεηο ηεο Έιιεηςεο απηνεθηίκεζεο θαη ηεο Κνηλσληθήο ππνζηήξημεο (r = -.15, r = -.14). Ο Έλεγσορ ζςναιζθημάηυν, απφ ηελ άιιε, ζπζρεηίζηεθε ζεηηθά κε ηε Σπλαηζζεκαηηθόηεηα (r =.35) θαη αξλεηηθά κε ηελ Κνηλσληθή ππνζηήξημε θαη Δρζξηθή δηάζεζε (r = -.15, r = -.12). Χο πξνο ηε δηάζηαζε ηεο ςναιζθημαηικόηηηαρ, πξνέθπςε ζεηηθή ζπζρέηηζε κε ηνπο Πξνζσπηθνύο θαη Θεηηθά θνηλσληθνύο ζηόρνπο (r =.15, r =.24) θαη αξλεηηθή κε ηελ Δρζξηθή δηάζεζε, ηελ Δθδίθεζε, ηε Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα θαη ηελ Κνηλσληθή ππνζηήξημε (r = -.17, r = -.12, r = -.12, r = -.14). H Έλλειτη κοινυνικόηηηαρ βξέζεθε λα ζπζρεηίδεηαη ζεηηθά θαη ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθά κφλν κε ηελ Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο (r =.32). H Έλλειτη αςηοεκηίμηζηρ ζπλδέζεθε ζεηηθά κε ειιείκκαηα ζηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, δειαδή ηελ Κσδηθνπνίεζε, ηελ Απόδνζε επζύλεο, ηελ Δρζξηθή δηάζεζε, ηελ Δθδίθεζε θαη ηε Λεθηηθή επηζεηηθόηεηα (r =.12, r =.18, r =.17, r =.16, r =.16). Γηαπηζηψζεθε αθφκε αξλεηηθή ζπζρέηηζε κεηαμχ Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο θαη Γηεθδηθεηηθόηεηαο (r = -.13). Αλαθνξηθά, ηέινο, κε ηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, απηέο βξέζεθε λα ζπζρεηίδνληαη κε ηέηνην ηξφπν, ψζηε ηα ειιείκκαηα λα ζπζρεηίδνληαη ζεηηθά κεηαμχ ηνπο (δειαδή ε Κσδηθνπνίεζε, ε Απόδνζε επζύλεο, ε Δρζξηθή δηάζεζε, ε Δθδίθεζε, ε Σσκαηηθή θαη ε Λεθηηθή επηζεηηθόηεηα) θαη αξλεηηθά κε ηηο ζεηηθέο δηαζηάζεηο θαη νη ζεηηθέο δηαζηάζεηο (δειαδή νη Πξνζσπηθνί ζηόρνη, νη Θεηηθά θνηλσληθνί ζηόρνη, ε Γηεθδηθεηηθόηεηα, ε Παζεηηθή αληίδξαζε) πξνέθπςε φηη ζπζρεηίδνληαη ζεηηθά κεηαμχ ηνπο θαη αξλεηηθά κε ηα ειιείκκαηα. 138

140

141

142 5.9 Ππόβλετη ηος εκθοβιζμού και ηηρ θςμαηοποίηζηρ από ηα κοινυνικοδημογπαθικά σαπακηηπιζηικά, ηιρ διαζηάζειρ ηηρ ςναιζθημαηικήρ Νοημοζύνηρ και ηιρ διαζηάζειρ ηηρ Δπεξεπγαζίαρ Κοινυνικών Πληποθοπιών Γηα λα ππνινγηζηεί ε ζπλδπαζκέλε ζπκβνιή ησλ κεηαβιεηψλ ηεο έξεπλαο ζηελ πξφβιεςε ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο ζπκαηνπνίεζεο, εθαξκφζηεθε πνιιαπιή παιηλδξνκηθή αλάιπζε αλά βήκαηα (multiple regression stepwise), κε ηηο δηαζηάζεηο ηoπ εθθνβηζκνχ (Σπλνιηθόο εθθνβηζκόο, Άκεζνο θαη Έκκεζνο εθθνβηζκόο ζρέζεσλ, Σσκαηηθόο εθθνβηζκόο, Σπκπεξηθνξηθόο εθθνβηζκόο θαη Λεθηηθόο) θαη ηεο ζπκαηνπνίεζεο (Σπλνιηθή ζπκαηνπνίεζε, Άκεζε θαη Έκκεζε ζπκαηνπνίεζε ζρέζεσλ, Σσκαηηθή ζπκαηνπνίεζε, Σπκπεξηθνξηθή θαη Λεθηηθή) σο εμαξηεκέλεο κεηαβιεηέο θαη ηα θνηλσληθν-δεκνγξαθηθά ζηνηρεία (θχιν, ειηθία, ηάμε, κνξθσηηθφ επίπεδν γνλέσλ θαη ρψξα θαηαγσγήο), ηηο δηαζηάζεηο ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ (Κσδηθνπνίεζε, Δρζξηθή δηάζεζε, Απόδνζε Δπζύλεο, Θεηηθνί θνηλσληθά ζηόρνη, Πξνζσπηθνί ζηόρνη, Δθδίθεζε, Σσκαηηθή θαη Λεθηηθή επηζεηηθόηεηα, Γηεθδηθεηηθόηεηα,Κνηλσληθή ππνζηήξημε, Παζεηηθή αληίδξαζε) θαη ηηο δηαζηάζεηο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο (Δπεκεξία, Κνηλσληθόηεηα, Έιεγρνο ζπλαηζζεκάησλ, Σπλαηζζεκαηηθόηεηα, Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο, Έιιεηςε θνηλσληθόηεηαο) σο θξηηήξηα πξφβιεςεο Ππόβλετη ηος εκθοβιζμού και ηυν διαζηάζεών ηος Αξρηθά, δηεξεπλήζεθαλ νη πξνβιεπηηθνί παξάγνληεο ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ησλ δηαζηάζεψλ ηνπ. πσο πξνθχπηεη απφ ηε κειέηε ηνπ πίλαθα 21, ζηελ πξφβιεςε ηνπ Σςνολικού εκθοβιζμού ε Δρζξηθή δηάζεζε βξέζεθε λα ζπκβάιιεη κε ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ εμεγνχκελεο δηαθχκαλζεο (15.8%), αθνινπζνχζαλ ν Έιεγρνο ζπλαηζζεκάησλ (8.2%), ην θχιν (4.7%), ε Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα (4.4%), ε Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο (4.0%), ε Δπεκεξία (1.9%) θαη ηέινο ε Παζεηηθή αληίδξαζε (.9%). Αγφξη (θύιν: β= -.23, p=.004) κε ρακειή απηνεθηίκεζε (β=.21, p=.036) θαη ρακειφ αίζζεκα Eπεκεξίαο (β= -.16, p=.008), πνπ αδπλαηνχζε λα ειέγρεη ηα ζπλαηζζήκαηά ηνπ (Έιεγρνο ζπλαηζζεκάησλ: β= -.29, p=.000), απέδηδε ερζξφηεηα ζηηο πξνζέζεηο ησλ άιισλ (Eρζξηθή δηάζεζε: β=.40, p=.000) θαη επέιεγε σο ηξφπνπο αληίδξαζεο ηε Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα (β=.26, p=.000) θαη ηελ παζεηηθφηεηα (Παζεηηθή αληίδξαζε: 141

143 β=.12, p=.035) ήηαλ πηζαλφλ λα εθδειψζεη εθθνβηζηηθή ζπκπεξηθνξά. Οη πξνβιεπηηθέο κεηαβιεηέο εμεγνχζαλ ζπλνιηθά ην 39.9% ηνπ εθθνβηζκνχ [F(7, 236) = 23.45, p =.000]. Πίνακαρ 21. Αλάιπζε πνιιαπιήο παιηλδξφκεζεο (αλά βήκαηα) ησλ θνηλσληθνδεκνγξαθηθψλ ζηνηρείσλ, ησλ δηαζηάζεσλ ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο θαη ησλ δηαζηάζεσλ ηεο ΔΚΠ πνπ κπνξεί λα πξνβιέςνπλ ην πλνιηθφ εθθνβηζκφ R² θάικα Β Beta t p Γεκνγξαθηθά Φχιν καζεηψλ R² = 4.7% F(1, 236) = 12.63, p =.000 Σπλαηζζεκαηηθή Ννεκνζύλε Έιεγρνο ζπλαηζζεκάησλ Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο Δπεκεξία R² = 18.8% F(4,233) = 14.73, p =.000 Δπεμεξγαζία Κνηλσληθώλ Πιεξνθνξηώλ Δρζξηθή δηάζεζε σκαηηθή επηζεηηθφηεηα Παζεηηθή Αληίδξαζε R² = 39.9% F(7, 236) = 23.45, p =.000 Χο πξνο ηνλ Έμμεζο εκθοβιζμό ζσέζευν, ην θχιν (β= -.15, p= δειαδή αγφξη), ε Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο (β=.09, p=.125), o Έιεγρνο ζπλαηζζεκάησλ (β=-.14, p=.018), ε Δρζξηθή δηάζεζε (β=.27, p=.000) θαη ε Δθδίθεζε (β=.17, p=.014) απνηεινχζαλ ζεκαληηθνχο - κε εμαίξεζε ηελ Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο- πξνβιεπηηθνχο παξάγνληεο ηεο δηάζηαζεο απηήο. Σν ζπλνιηθφ κνληέιν εμεγνχζε ην 28.2% ηεο δηαθχκαλζεο ηνπ Έκκεζνπ εθθνβηζκνύ ζρέζεσλ [F(6,231) = 16.51, p=.000]. Σν θχιν (β= -.16, p=.007), ν Έιεγρνο ζπλαηζζεκάησλ (β= -.21, p=.000), ε Δπεκεξία (β= -.11, p=.061), ε Δρζξηθή δηάζεζε (β=.29, p=.000), ε Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα (β=.22, p=.001) θαη ε Παζεηηθή αληίδξαζε (β=.15, p=.018) βξέζεθε φηη πξνβιέπνπλ ην ιεθηηθφ ηχπν ηνπ εθθνβηζκνχ, αλ θαη ε ζπκβνιή ηεο Δπεκεξίαο δελ ήηαλ ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή. Χζηφζν, ην παξαπάλσ κνληέιν εξκήλεπε ην 27,7% ηεο ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο ηνπ Λεκηικού εκθοβιζμού [F(6, 231) = 16.12, p=.000]. Δπίζεο, ην θχιν (β= -.12, p=.037), ν Έιεγρνο ζπλαηζζεκάησλ (β= -.15, p=.007), ε Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο (β=.06, p=.333, κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή ζπκβνιή), ε Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα (β=.35, p=.000) θαη ε Δρζξηθή δηάζεζε (β=.19, p=.004) απνηεινχζαλ πξνβιεπηηθνχο παξάγνληεο ηεο ζσκαηηθήο κνξθήο ηνπ 142

144 εθθνβηζκνχ. Σν ζπλνιηθφ κνληέιν εμεγνχζε ην 29.1% ηεο δηαθχκαλζεο ηνπ Συμαηικού εκθοβιζμού [F(5, 232) = 20.46, p=.000]. Σε δηάζηαζε ηνπ Σςμπεπιθοπικού εκθοβιζμού πξνέβιεπαλ ην θχιν (β= -.08, p=.169), ε Δπεκεξία (β= -.24, p=.000), ε Σπλαηζζεκαηηθόηεηα (β= -.15, p=.014), ε Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο (β=.12, p=.052), ε Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα (β=.15, p=.027) θαη ε Δθδίθεζε (β=.14, p=.040). Χζηφζν, ε ζπκβνιή ηνπ θχινπ θαη ηεο Έιιεηςεο απηνεθηίκεζεο δελ ήηαλ ζηαηηζηηθά ζεκαληηθέο (p=.169 θαη p=.052 αληίζηνηρα). Σν παξαπάλσ κνληέιν εμεγνχζε ην 20.6% ηεο ζπλνιηθήο δηαζπνξάο ηνπ Σπκπεξηθνξηθνύ εθθνβηζκνύ [F(6,231) = 11.25, p=.000]. Χο πξνο ηε δηάζηαζε ηνπ Άμεζος εκθοβιζμού ζσέζευν, ην θχιν (β= -.10, p=.114), ν Έιεγρνο ζπλαηζζεκάησλ (β= -.15, p=.017), ε Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο (β=.09, p=.125), ε Κνηλσληθόηεηα (β= -.10, p=.095), ε Δρζξηθή δηάζεζε (β=.37, p=.000), ε Παζεηηθή αληίδξαζε (β=.18, p=.005) θαη ε Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα (β=.14, p=.037) ζπλέβαιαλ ζηελ πξφβιεςε ηεο δηάζηαζεο απηή ηνπ εθθνβηζκνχ. Σν παξαπάλσ κνληέιν εξκήλεπε ην 24.6% ηεο ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο ηνπ Άκεζνπ εθθνβηζκνύ ζρέζεσλ [F(7,230) = 12.08, p=.000], αλ θαη κφλν νη ηέζζεξηο απφ ηνπο επηά παξάγνληεο ήηαλ ζηαηηζηηθά ζεκαληηθνί. πκπεξαζκαηηθά, ζα κπνξνχζε λα εηπσζεί φηη ην θχιν, ζρεδφλ όιεο νη δηαζηάζεηο ηεο Σπλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζύλεο (κε εμαίξεζε ηελ Έιιεηςε Κνηλσληθφηεηαο), ε Δρζξηθή δηάζεζε, ε Δθδίθεζε, ε Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα θαη ε Παζεηηθή αληίδξαζε βξέζεθε λα ζπκβάιινπλ ζεκαληηθά ζηελ πξφβιεςε ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ησλ δηαζηάζεψλ ηνπ Ππόβλετη ηηρ θςμαηοποίηζηρ και ηυν διαζηάζεών ηηρ Χο πξνο ηε Σςνολική θςμαηοποίηζη (βι. πίλαθα 22), ην αίζζεκα Δπεκεξίαο βξέζεθε λα ζπκβάιιεη κε ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ εμεγνχκελεο δηαθχκαλζεο (9.5%), αθνινπζνχζαλ ε Δθδίθεζε (6.4%), ε Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο (3.8%), ε Δρζξηθή δηάζεζε (2.7%) θαη ηέινο νη Θεηηθά θνηλσληθνί ζηόρνη (1.5%). Παηδί δειαδή πνπ ραξαθηεξηδφηαλ απφ Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο (β=.12, p=.038) θαη Δπεκεξίαο (β= -.30, p=.000), απέδηδε ερζξφηεηα ζηηο πξνζέζεηο ησλ άιισλ (β=.26, p=.002), επηζπκνχζε λα εθδηθεζεί (Δθδίθεζε, β=.23, p=.001), αιιά έζεηε θαη Θεηηθά θνηλσληθνύο ζηόρνπο (β=.28, p=.000) ήηαλ πηζαλφλ λα ππνζηεί εθθνβηζκφ. Οη παξαπάλσ κεηαβιεηέο 143

145 εμεγνχζαλ ην 23.9% ηεο ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο ηεο πλνιηθήο ζπκαηνπνίεζεο [F(5, 232) = 15.90, p =.000]. Πίνακαρ 22. Αλάιπζε πνιιαπιήο παιηλδξφκεζεο (αλά βήκαηα) ησλ θνηλσληθνδεκνγξαθηθψλ ζηνηρείσλ, ησλ δηαζηάζεσλ ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο θαη ησλ δηαζηάζεσλ ηεο ΔΚΠ πνπ κπνξεί λα πξνβιέςνπλ ηε πλνιηθή ζπκαηνπνίεζε R² θάικα Β Beta t p Γεκνγξαθηθά Σπλαηζζεκαηηθή Ννεκνζύλε Δπεκεξία Έιιεηςε Απηνεθηίκεζεο R² = 13.3% F(2,235) = 19.16, p =.000 Δπεμεξγαζία Κνηλσληθώλ Πιεξνθνξηώλ Δθδίθεζε Θεηηθά Κνηλσληθνί ηφρνη Δρζξηθή Γηάζεζε R² = 23.9% F(5, 232) = 15.90, p =.000 ζνλ αθνξά ζηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο ζπκαηνπνίεζεο, ε Δπεκεξία (β= -.19, p=.003), ε Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο (β=.13, p=.046) θαη ε Δθδίθεζε (β=.15, p=.021) πξνέβιεπαλ ηελ Άμεζη θςμαηοποίηζη ζσέζευν. Σν ζπλνιηθφ κνληέιν εμεγνχζε κφιηο ην 7.7% ηεο ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο ηεο ελ ιφγσ δηάζηαζεο [F(3,234) = 7.59, p=.000]. ρεηηθά κε ηελ έκκεζε κνξθή ηεο ζπκαηνπνίεζεο ζρέζεσλ, ε Δπεκεξία (β= -.25, p=.000), ε Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο (β=.13, p=.031), ε Δθδίθεζε (β=.22, p=.002), νη Θεηηθά θνηλσληθνί ζηόρνη (β=.25, p=.001) θαη ε Απόδνζε επζύλεο (β=.23, p=.002) απνηεινχζαλ ζεκαληηθνχο πξνβιεπηηθνχο παξάγνληεο ηεο ζπγθεθξηκέλεο δηάζηαζεο. Σν παξαπάλσ ζχλνιν παξαγφλησλ εξκήλεπε ην 17.5% ηεο ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο ηεο Έμμεζηρ θςμαηοποίηζηρ ζσέζευν [F(5,232) = 11.03, p=.000]. Αθφκε, ε Δπεκεξία (β= -.22, p=.000), ε Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο (β=.09, p= κε ζεκαληηθφο ζηαηηζηηθά παξάγνληαο), ε Δθδίθεζε (β=.23, p=.002), ε Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα (β=.17, p=.013), νη Θεηηθά θνηλσληθνί ζηόρνη (β=.28, p=.000) θαη ε Απόδνζε επζύλεο (β=.23, p=.002) πξνέβιεπαλ ηε Συμαηική θςμαηοποίηζη. Σν παξαπάλσ κνληέιν εμεγνχζε ην 20.4% ηνπ ζπλφινπ ηεο δηαζπνξάο ζηε ζπγθεθξηκέλε δηάζηαζε [F(6,231) = 11.14, p=.000]. Χο πξνο Λεκηική Θςμαηοποίηζη, ηξεηο παξάγνληεο βξέζεθε λα ηελ πξνβιέπνπλ: α) ε Δπεκεξία (β= -.24, p=.000), β) ε Κνηλσληθόηεηα (β= -.16, p=.014) θαη γ) ε Δθδίθεζε (β=.22, p=.000). Σν ζχλνιν ησλ παξαπάλσ παξαγφλησλ εξκήλεπε 144

146 ην 17.3% ηεο ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο ζηε Λεθηηθή ζπκαηνπνίεζε [F(3,234) = 17.58, p=.000]. Σέινο, ε Δπεκεξία (β= -.20, p=.004), ε Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο (β=.12, p= κε ζεκαληηθφο ζηαηηζηηθά παξάγνληαο) θαη ε Κνηλσληθόηεηα (β= -.14, p=.035) ε Δθδίθεζε (β=.17, p=.006) αλεδείρηεθαλ σο πξνβιεπηηθνί παξάγνληεο ηεο Σςμπεπιθοπικήρ θςμαηοποίηζηρ. Σν ζπλνιηθφ κνληέιν εμεγνχζε κφιηο ην 13.6% ηνπ ζπλφινπ ηεο δηαθχκαλζεο ζηε ζπγθεθξηκέλε δηάζηαζε [F(4,233) = 10.36, p=.000]. Απφ ηα παξαπάλσ γίλεηαη θαηαλνεηφ φηη σο ζεκαληηθνί παξάγνληεο πξφβιεςεο ηεο ζπκαηνπνίεζεο θαη ησλ δηαζηάζεσλ ηεο βξέζεθε λα ιεηηνπξγνχλ: α) ε Δπεκεξία, β) ε Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο, γ) ε Δθδίθεζε, δ) ε Απόδνζε Δπζύλεο, ε) ε Κνηλσληθόηεηα, ζη) νη Θεηηθά θνηλσληθνί ζηόρνη, δ) ε Δρζξηθή δηάζεζε θαη ε) ε Σσκαηηθή Δπηζεηηθόηεηα. Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη θαλέλα απφ ηα θνηλσληθνδεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά δελ αλαδείρζεθε σο παξάγνληαο πξφβιεςεο ησλ ελ ιφγσ δηαζηάζεσλ. 145

147 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 6 ΤΕΖΣΖΖ ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ 6.1 ςνοπηική παποςζίαζη ηυν εςπημάηυν θνπφο ηεο παξνχζαο έξεπλαο ήηαλ λα δηεξεπλήζεη αθελφο ηελ ππφζεζε ηεο ειιεηκκαηηθήο γλσζηηθήο επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ ησλ παηδηψλ πνπ εκπιέθνληαη ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο, θαη αθεηέξνπ ην ξφιν ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο ζηελ εθδήισζε ή κε ηέηνησλ θαηλνκέλσλ. Δπηκέξνπο ζηφρνη ηεο έξεπλαο ήηαλ: α) ν έιεγρνο ηεο εγθπξφηεηαο θαη ηεο αμηνπηζηίαο ησλ θιηκάθσλ ηνπ Δθθνβηζκνχ, ηεο Θπκαηνπνίεζεο, ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο σο ραξαθηεξηζηηθφ ηεο πξνζσπηθφηεηαο θαη ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, β) ε κειέηε ηεο επίδξαζεο ησλ θνηλσληθνδεκνγξαθηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ (θχιν, ειηθία, ηάμε, κνξθσηηθφ επίπεδν γνλέσλ, ρψξα θαηαγσγήο, ξφινο ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα) ζηηο ππφ κειέηε κεηαβιεηέο, γ) ε κειέηε ησλ ζρέζεσλ αλάκεζα ζηηο κεηαβιεηέο θαη δ) ε πξφβιεςε ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο ζπκαηνπνίεζεο. Αθνινπζεί ζπλνπηηθή παξνπζίαζε ησλ απνηειεζκάησλ. Σν ¼ πεξίπνπ ηνπ καζεηηθνχ πιεζπζκνχ εκπιέθνληαλ ζπρλά ζε ζπκπεξηθνξέο εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο είηε σο ζχηεο είηε σο ζχκαηα είηε σο επηζεηηθά ζχκαηα. Ζ παξαγνληηθή αλάιπζε ηεο θιίκαθαο ηνπ Δθθνβηζκνχ θαη ηεο Θπκαηνπνίεζεο αλέδεημε φηη νη δειψζεηο θαηεγνξηνπνηνχληαη ζχκθσλα κε ηνλ αξρηθφ ζρεδηαζκφ ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ. εκαληηθφ εχξεκα απνηειεί ε επηβεβαίσζε ηεο δηάθξηζεο Άκεζνπ θαη Έκκεζνπ εθθνβηζκνύ ζρέζεσλ. Απφ ηελ παξαγνληηθή αλάιπζε ηεο θιίκαθαο γηα ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε πξνέθπςαλ 6 επηκέξνπο δηαζηάζεηο αληί ηεζζάξσλ ηεο πξνηεηλφκελεο δνκήο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ. Ζ παξαγνληηθή αλάιπζε ηεο θιίκαθαο γηα ηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ έδεημε φηη νη δειψζεηο θαηεγνξηνπνηνχληαλ ζρεδφλ φκνηα κε ηνλ ηξφπν πνπ πξνηείλεη ην εξσηεκαηνιφγην. Χο πξνο ην θχιν, ην αξζεληθφ γέλνο θάλεθε λα ζπλδέεηαη ζεκαληηθά κε φιεο ηηο κνξθέο ηνπ εθθνβηζκνχ (κε εμαίξεζε ηνλ Άκεζν εθθνβηζκό 146

148 ζρέζεσλ), κε ηελ Δθδίθεζε, ηε Σσκαηηθή θαη Λεθηηθή επηζεηηθόηεηα. Απφ ηελ άιιε, ην ζειπθφ γέλνο ζπζρεηίζηεθε ζεηηθά κε ηε Σπλαηζζεκαηηθόηεηα, ηνπο Πξνζσπηθνύο θαη Θεηηθά θνηλσληθνύο ζηόρνπο, ηε Γηεθδηθεηηθόηεηα θαη ηελ Παζεηηθή αληίδξαζε. ζνλ αθνξά ζηελ ειηθία, νη εληεθάρξνλνη καζεηέο ηνπ δείγκαηνο βξέζεθε φηη πθίζηαληαη πην ζπρλά Λεθηηθή ζπκαηνπνίεζε, ελψ νη δσδεθάρξνλνη καζεηέο απηναλέθεξαλ ηηο πςειφηεξεο επηδφζεηο ζηε Σπλνιηθή Σπλαηζζεκαηηθή Ννεκνζύλε. Χο πξνο ην κνξθσηηθφ επίπεδν ησλ γνλέσλ, ην ΤΜΔ ζπζρεηίζηεθε ζεηηθά κε ηελ αλάπηπμε ζπλαηζζεκαηηθψλ δεμηνηήησλ, δειαδή ηεο Κνηλσληθόηεηαο θαη ηεο Σπλαηζζεκαηηθόηεηαο, ελψ ην ΥΜΔ κε ηελ Έιιεηςε θνηλσληθόηεηαο. H αλεμάξηεηε κεηαβιεηή ρώξα θαηαγσγήο δε βξέζεθε λα αζθεί θακία δηαθνξνπνηεηηθή επίδξαζε ζηηο ππφ κειέηε κεηαβιεηέο. ε φηη αθνξά ην ξφιν ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα, ηα επηζεηηθά ζχκαηα ζπγθξηηηθά κε ηα ππφινηπα παηδηά ππνιείπνληαλ ζεκαληηθά ζηηο ζπλαηζζεκαηηθέο δηαζηάζεηο ηεο Δπεκεξίαο, ηεο Κνηλσληθόηεηαο θαη ηεο Απηνεθηίκεζεο. Απφ ηελ άιιε, νη ζχηεο απηναλέθεξαλ πςειά επίπεδα Δπεκεξίαο θαη Κνηλσληθόηεηαο, ρακειή φκσο Απηνεθηίκεζε. Σα ζχκαηα δήισζαλ ρακειή Απηνεθίκεζε θαη Δπεκεξία, αιιά πςειέο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο (Κνηλσληθόηεηα). Χο πξνο ηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, ηα επηζεηηθά ζχκαηα θαη νη ζχηεο παξνπζίαζαλ ηα πεξηζζφηεξα ειιείκκαηα ζηνλ ηνκέα απηφ ζπγθξηηηθά κε ηα ππφινηπα παηδηά. Έηεηλαλ δειαδή λα εζηηάδνπλ πεξηζζφηεξν ζε ερζξηθά εξεζίζκαηα, απέδηδαλ ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ερζξφηεηα ζηηο πξνζέζεηο ησλ άιισλ, ελψ πην ζπρλά πηνζεηνχζαλ εθδηθεηηθνχο ζηφρνπο θαη επηζεηηθέο ζπκπεξηθνξέο (ζσκαηηθή/ιεθηηθή επηζεηηθφηεηα). Σα ζχκαηα δε δηέθεξαλ ζεκαληηθά ζηνλ ηξφπν επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ ζε ζρέζε κε ηα ακέηνρα παηδηά, παξά κφλν ζηελ πην ζπρλή επηινγή ηεο Παζεηηθήο αληίδξαζεο. Γηαπηζηψζεθαλ ζηαηηζηηθά ζεκαληηθέο ελδνζπλάθεηεο αλάκεζα ζε φιεο ηηο θιίκαθεο (ηνπ Δθθνβηζκνχ, ηεο Θπκαηνπνίεζεο, ηεο 147

149 πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο σο γλψξηζκα ηεο πξνζσπηθφηεηαο θαη ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ). Ο Δθθνβηζκφο ζπζρεηίζηεθε ζεηηθά κε ηε Θπκαηνπνίεζε. Ζ πιεηνλφηεηα ησλ δηαζηάζεσλ ηνπ Δθθνβηζκνχ θαη ηεο Θπκαηνπνίεζεο παξνπζίαζαλ αξλεηηθή ζπζρέηηζε κε ηνλ Έιεγρν Σπλαηζζεκάησλ, ηελ Δπεκεξία, ηελ Κνηλσληθόηεηα θαη ηε Σπλαηζζεκαηηθόηεηα, θαη ζεηηθή κε ηελ Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο. Οη Θεηηθά θνηλσληθνί ζηόρνη πξνέθπςε φηη ζπζρεηίδνληαη ζεηηθά κε ηε Σπλνιηθή Σπλαηζζεκαηηθή Ννεκνζύλε, ηελ Δπεκεξία, ηελ Κνηλσληθόηεηα θαη ηε Σπλαηζζεκαηηθόηεηα. Ο Έιεγρνο ζπλαηζζεκάησλ εκθάληζε αξλεηηθή ζπζρέηηζε κε ηελ Δρζξηθή δηάζεζε. Ζ δηάζηαζε ηεο πλαηζζεκαηηθφηεηαο δηαπηζηψζεθε φηη ζπζρεηίδεηαη ζεηηθά κε ηηο ζεηηθέο δηαζηάζεηο ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ (δειαδή ηνπο Πξνζσπηθνύο θαη Θεηηθά θνηλσληθνύο ζηόρνπο, ηελ Παζεηηθή αληίδξαζε θαη ηε Γηεθδηθεηηθόηεηα) θαη αξλεηηθά κε ηα ειιείκκαηα ηεο (ηελ Δρζξηθή δηάζεζε, ηελ Δθδίθεζε θαη ηε Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα). Αληηζέησο, ε Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο βξέζεθε λα ζπζρεηίδεηαη ζεηηθά κε ειιείκκαηα ζηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ (δειαδή ηελ ερζξηθή Κσδηθνπνίεζε, ηελ Απόδνζε επζύλεο, ηελ Δρζξηθή Γηάζεζε, ηελ Δθδίθεζε θαη ηε Λεθηηθή επηζεηηθόηεηα) θαη αξλεηηθά κε ηε δηάζηαζε ηεο Γηεθδηθεηηθόηεηαο. Ο Δθθνβηζκφο, φπσο θαη ε Θπκαηνπνίεζε, ζπζρεηίζηεθαλ ζεηηθά κε ειιείκκαηα ζηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ (Κσδηθνπνίεζε, Απόδνζε επζύλεο, Δρζξηθή δηάζεζε, Δθδίθεζε, Σσκαηηθή θαη Λεθηηθή επηζεηηθόηεηα). Σν θχιν, ν Έιεγρνο ζπλαηζζεκάησλ, ε Σπλαηζζεκαηηθόηεηα, ε Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο, ε Κνηλσληθόηεηα, ε Δπεκεξία, ε Δρζξηθή δηάζεζε, ε Δθδίθεζε, ε Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα θαη ηέινο ε Παζεηηθή αληίδξαζε βξέζεθε φηη πξνβιέπνπλ ηνλ εθθνβηζκφ θαη ηηο δηαζηάζεηο ηνπ. Ζ Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο, ε Δπεκεξία, ε Κνηλσληθόηεηα, ε Απόδνζε επζύλεο, ε Δρζξηθή δηάζεζε, ε Δθδίθεζε, νη Θεηηθά θνηλσληθνί ζηόρνη 148

150 θαη ε Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα αλαδείρηεθαλ σο ζεκαληηθνί πξνβιεπηηθνί παξάγνληεο ηεο Θπκαηνπνίεζεο. 6.2 Ζ εγκςπόηηηα και η αξιοπιζηία ηυν επεςνηηικών επγαλείυν ζνλ αθνξά ζηνλ έιεγρν εγθπξφηεηαο ηεο Κλίμακαρ για ηον Εκθοβιζμό, ε παξαγνληηθή αλάιπζε αλέδεημε φηη νη δειψζεηο θαηεγνξηνπνηνχληαη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ φκνηα κε ηνλ ηξφπν πνπ πξνηείλεη ην εξσηεκαηνιφγην. πγθεθξηκέλα, επηβεβαηψζεθαλ φινη νη παξάγνληεο ηεο θιίκαθαο: ν Άκεζνο θαη Έκκεζνο εθθνβηζκόο ζρέζεσλ, ν Σπκπεξηθνξηθόο εθθνβηζκόο, ν Σσκαηηθόο εθθνβηζκόο θαη ν Λεθηηθόο εθθνβηζκόο. Δίλαη αλαγθαίν φκσο λα επηζεκαλζεί φηη νη δχν ηειεπηαίνη παξάγνληεο, δειαδή ν Σσκαηηθόο θαη ν Λεθηηθόο εθθνβηζκόο, πξνέθπςαλ απφ αλαιχζεηο δεχηεξεο ηάμεο, θαζφηη αξρηθά απνηεινχζαλ έλαλ εληαίν παξάγνληα. Σν ηειεπηαίν πηζαλφλ λα ππνδειψλεη φηη ηα άηνκα πνπ εθθνβίδνπλ κε ρξήζε ζσκαηηθήο βίαο, ηείλνπλ λα εθθνβίδνπλ θαη ιεθηηθά ηα ζχκαηά ηνπο γηα ραξαθηεξηζηηθά, φπσο ε εκθάληζε, ε θαηαγσγή, ε ζρνιηθή επίδνζε. Αθφκε, ν Σπκπεξηθνξηθόο εθθνβηζκόο θαη ν Άκεζνο εθθνβηζκόο ζρέζεσλ θαίλεηαη λα απνηεινχλ επδηάθξηηνπο παξάγνληεο, θαζψο ηαπηίδνληαλ ζρεδφλ απφιπηα κε ηε πξνηεηλφκελε δνκή ηνπ αξρηθνχ ζρεδηαζκνχ. ε αληίζεζε, ν Έκκεζνο εθθνβηζκόο ζρέζεσλ πεξηιάκβαλε αξθεηέο δειψζεηο άιισλ παξαγφλησλ (BP19, BP36, BV20, BDR40), νη νπνίεο γηα ιφγνπο ελλνηνινγηθήο ζαθήλεηαο αθαηξέζεθαλ, κνινλφηη κεησλφηαλ ε εζσηεξηθή αμηνπηζηία ηνπ παξάγνληα. Δπηπξφζζεηα, έλα ζηνηρείν ηνπ (BIR35) παξνπζίαδε θφξηηζε απνθιεηζηηθά ζηνλ Άκεζν εθθνβηζκό ζρέζεσλ. Ο έιεγρνο αμηνπηζηίαο θαηέδεημε ηε ζηαηηζηηθή ζεκαληηθφηεηα θαη ησλ πέληε παξαγφλησλ ηεο θιίκαθαο. ε φηη αθνξά ηελ εγθπξφηεηα ηεο Κλίμακαρ Θςμαηοποίηζηρ, νη αλαιχζεηο έδεημαλ φηη ε θαηεγνξηνπνίεζε ησλ ζηνηρείσλ ηεο γίλεηαη ζρεδφλ ζχκθσλα κε ηελ πξνηεηλφκελε δνκή ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ. Δηδηθφηεξα, αλαδείρζεθαλ φινη νη παξάγνληεο ηνπ αξρηθνχ ζρεδηαζκνχ, δειαδή ε Άκεζε θαη ε Έκκεζε ζπκαηνπνίεζε ζρέζεσλ, ε Σσκαηηθή ζπκαηνπνίεζε, ε Λεθηηθή ζπκαηνπνίεζε θαη ε Σπκπεξηθνξηθή. Καη ζηελ θιίκαθα απηή, ν Λεθηηθόο θαη ν Σσκαηηθόο ηχπνο αξρηθά ζπλαπνηεινχζαλ έλα εληαίν παξάγνληα (ην δεχηεξν ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε) θαη ρξεηάζηεθαλ αλαιχζεηο δεχηεξεο ηάμεο πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί ν δηαρσξηζκφο ηνπο. Γηαθαίλεηαη ινηπφλ φηη ηα άηνκα πνπ πθίζηαληαη ζσκαηηθή θαθνπνίεζε, ζπλήζσο ζπκαηνπνηνχληαη θαη ιεθηηθά γηα θάπνηα επδηάθξηηα ραξαθηεξηζηηθά, φπσο ε 149

151 εκθάληζε θαη ν ηξφπνο νκηιίαο. Δπίζεο, ε Θπκαηνπνίεζε ζρέζεσλ θαίλεηαη λα απνηειεί έλαλ επδηάθξηην παξάγνληα, αθνχ ε ζχλζεζή ηνπ ηαπηηδφηαλ απφιπηα κε απηή ηνπ αξρηθνχ ζρεδηαζκνχ. Χο πξνο ηνπο ππνπαξάγνληέο ηνπ φκσο, ηελ Άκεζε θαη ηελ Έκκεζε ζπκαηνπνίεζε ζρέζεσλ, δηαπηζηψζεθε φηη ε αλάδεημή ηνπο ήηαλ εθηθηή κφλν έπεηηα απφ δηελέξγεηα δεχηεξεο ηάμεο παξαγνληηθήο αλάιπζεο κε πεξηνξηζκφ δχν παξαγφλησλ. Σν ηειεπηαίν πηζαλφλ λα ζεκαίλεη φηη ε Άκεζε θαη ε Έκκεζε ζπκαηνπνίεζε ζρέζεσλ δελ απνηεινχλ επδηάθξηηεο ελλνηνινγηθέο θαηαζθεπέο, θαζψο θαη φηη ηα παηδηά ζπλήζσο πθίζηαληαη επηζεηηθφηεηα ζρέζεσλ, ε νπνία εθδειψλεηαη θαη κε ηνπο δχν ηξφπνπο, άκεζα θαη έκκεζα. Σέινο, ν παξάγνληαο ηεο Σπκπεξηθνξηθήο ζπκαηνπνίεζεο ζα κπνξνχζε λα ραξαθηεξηζηεί σο αξθεηά επδηάθξηηνο ελλνηνινγηθά, αθνχ απφ ηε κηα ε ζχλζεζε ηνπ ηαπηηδφηαλ κε ηελ πξνηεηλφκελε δνκή ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ θαη απφ ηελ άιιε κφλν δχν ζηνηρεία απφ ηνπο άιινπο παξάγνληεο εκθάληδαλ πςειή θφξηηζε ζηνλ παξάγνληα απηφ. ε ζπλαθή πνξίζκαηα, σο πξνο φιεο ηηο δηαζηάζεηο ηεο Κιίκαθαο Θπκαηνπνίεζεο, θαηέιεμε θαη ε έξεπλα ηεο θαηαζθεπάζηξηαο ηνπ ελ ιφγσ εξσηεκαηνινγίνπ (αξξνχδε, 2009). Σα παξαπάλσ ινηπφλ επξήκαηα επαιεζεχνπλ ηελ ππφζεζε Τ 1 σο πξνο ηελ πνιππαξαγνληηθή δνκή ηεο Κιίκαθαο Δθθνβηζκνχ θαη Θπκαηνπνίεζεο, αιιά ηε δηαςεχδνπλ σο πξνο ηελ εηθαζία φηη ζα αλαδεηθλχνληαλ κεξηθνί κφλν απφ ηνπο πξνηεηλφκελνπο παξάγνληεο. Απηφ πηζαλφλ ππνδεηθλχεη φηη ε ζπγθεθξηκέλε θιίκαθα απνηειεί έλα αξθεηά αμηφπηζην θαη έγθπξν εξγαιείν κέηξεζεο ηφζν ηεο εθθνβηζηηθήο ζπκπεξηθνξάο φζν θαη ηεο ζπκαηνπνίεζεο. Χζηφζν, ε επαλάιεςε ηεο έξεπλαο ζηνλ επξχηεξν ειιεληθφ ρψξν, ζε έλα κεγαιχηεξν θαη πην αληηπξνζσπεπηηθφ δείγκα ζα ήηαλ επηβεβιεκέλε πξνθεηκέλνπ λα εμαρζνχλ αζθαιέζηεξα πνξίζκαηα γηα ηελ εγθπξφηεηα θαη ηελ αμηνπηζηία ηεο ελ ιφγσ θιίκαθαο. Αλαθνξηθά κε ηελ κλίμακα ηηρ Σςναιζθημαηικήρ Νοημοζύνηρ υρ γνώπιζμα ηηρ πποζυπικόηηηαρ, ν έιεγρνο εζσηεξηθήο ζπλέπεηαο Cronbach s α αλέδεημε κέηξηα αμηνπηζηία ηεο ζπλνιηθήο επίδνζεο θαη πνιχ ρακειή ησλ ηεζζάξσλ δηαζηάζεσλ πνπ ππνδείθλπαλ νη θαηαζθεπαζηέο. Σν παξαπάλσ εχξεκα ήηαλ αλακελφκελν, θαζφηη ην ζπγθεθξηκέλν εξεπλεηηθφ εξγαιείν, νπζηαζηηθά απνηειoχζε απινπνηεκέλε έθδνζε ησλ ήδε ππαξρφλησλ εξγαιείσλ γηα ελήιηθεο (Mavroveli et al., 2008). Δμάιινπ νη ίδηνη νη θαηαζθεπαζηέο είραλ επηζεκάλεη πξψηνλ φηη ε ελ ιφγσ θιίκαθα ζρεδηάζηεθε θαηά θχξην ιφγν γηα ηελ αμηνιφγεζε ηεο πλνιηθήο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο θαη δεχηεξνλ φηη ιίγα εξεπλεηηθά δεδνκέλα έρνπλ επηβεβαηψζεη ηελ εγθπξφηεηα θαη αμηνπηζηία ησλ επηκέξνπο δηαζηάζεψλ ηεο 150

152 (Petrides, 2006 Petrides, ππφ δεκνζίεπζε). Δπηπιένλ, ζχκθσλα κε ηνπο Davies et al. (1998, αλαθέξεηαη ζηνπο Ciarrochi et al., 2001), ε αμηνιφγεζε ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο κέζσ απηναλαθνξψλ ραξαθηεξίδεηαη ζπλήζσο απφ ρακειή αμηνπηζηία. Έηζη, παξά ηε ζχζηαζε ησλ ζπγγξαθέσλ γηα ηελ a priori ζεψξεζε ησλ ηεζζάξσλ δηαζηάζεσλ, δηελεξγήζεθαλ δηεξεπλεηηθέο παξαγνληηθέο αλαιχζεηο. Σα απνηειέζκαηα ησλ αλαιχζεσλ έδεημαλ φηη νη δειψζεηο δελ θαηεγνξηνπνηνχληαη ζχκθσλα κε ηελ πξνηεηλφκελε δνκή ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ. Οη δηαζηάζεηο πνπ επαλεκθαλίζηεθαλ κεηά ηε δηελέξγεηα ησλ παξαγνληηθψλ αλαιχζεσλ ήηαλ ε Δπεκεξία, ε Κνηλσληθόηεηα, ε Σπλαηζζεκαηηθόηεηα θαη ν Έιεγρνο ζπλαηζζεκάησλ, ελψ νη δηαζηάζεηο πνπ επηπιένλ πξνέθπςαλ ήηαλ ε Έιιεηςε Κνηλσληθόηεηαο θαη ε Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο. Ζ αλάδεημε έμη ζπλνιηθά παξαγφλησλ, δειαδή δχν επηπιένλ ζε ζρέζε κε ηνλ πξνηεηλφκελν ζρεδηαζκφ ησλ 4 δηαζηάζεσλ, ζπληζηά ηε βάζε γηα ηελ ηεθκεξίσζε ηεο αλαγθαηφηεηαο κειέηεο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο ζε πεξηζζφηεξεο δπλαηφλ πηπρέο, κηα θαη ε ζπγρψλεπζή ηνπο κπνξεί λα επηθαιχπηεη ζεκαληηθέο δηαζηάζεηο ηεο. Άιισζηε, ε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο γλψξηζκα ηεο πξνζσπηθφηεηαο απνηειεί κηα πνιπδηάζηαηε ελλνηνινγηθή θαηαζθεπή, θαζψο ζεσξείηαη φηη πεξηιακβάλεη ζηνηρεία απφ ην ρψξν ηεο πξνζσπηθφηεηαο (π.ρ. ελζπλαίζζεζε, παξνξκεηηθφηεηα), ζηνηρεία ηεο θνηλσληθήο λνεκνζχλεο ηνπ Thorndike, ηεο ελδφπξνζσπηθεο θαη δηαπξνζσπηθήο λνεκνζχλεο ηνπ Gardner (Murphy, 2006). Με ηνλ έιεγρν αμηνπηζηίαο, απνδείρζεθε ε (έζησ θαη νξηαθή) αμηνπηζηία φισλ ησλ παξαγφλησλ, κε απνηέιεζκα λα κελ απνθιεηζηεί θακία απφ ηηο έμη δηαζηάζεηο πνπ πξνέθπςαλ. Ζ νξηαθή φκσο αμηνπηζηία ησλ παξαγφλησλ θαζηζηά αθφκε πεξηζζφηεξν αλαγθαία ηελ επαλάιεςε ηεο έξεπλαο ζε έλα δηαθνξεηηθφ θαη κεγαιχηεξν δείγκα. Ζ επηβεβαίσζε ηεο ζηαηηζηηθήο ζεκαληηθφηεηαο θαη ησλ έμη δηαζηάζεσλ ηεο θιίκαθαο γηα ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε απαληά ζην εξεπλεηηθφ εξψηεκα ΔΔ 2 θαη επαιεζεχεη ηελ ππφζεζε Τ 2 σο πξνο ην φηη ηα δεδνκέλα ηεο έξεπλαο ζα ππνζηεξίμνπλ νξηζκέλεο απφ ηηο πξνηεηλφκελεο δηαζηάζεηο ηεο θιίκαθαο. Χο πξνο ηελ κλίμακα Επεξεπγαζίαρ Κοινυνικών Πληποθοπιών, δηελεξγήζεθαλ ηξεηο δηεξεπλεηηθέο παξαγνληηθέο αλαιχζεηο. ηελ πξψηε αλάιπζε, πνπ αθνξνχζε ηηο δειψζεηο ηηο ζρεηηθέο κε ην 2 ν βήκα ηνπ κνληέινπ, ηηο απνδφζεηο δειαδή πξνζέζεσλ, αλαδείρζεθε έλαο παξάγνληαο, νπνίνο νλνκάζηεθε Δρζξηθή δηάζεζε. Σν εχξεκα απηφ είλαη ζχκθσλν κε ζπλαθή έξεπλα ησλ Camodeca et al. 151

153 (2005). Απφ ηελ αλάιπζε φκσο ησλ δειψζεσλ πνπ ζρεηίδνληαλ κε ηελ νξηνζέηεζε ζηφρσλ (3 ν βήκα), πξνέθπςαλ 3 παξάγνληεο/ζηφρνη: Πξνζσπηθνί ζηόρνη, Θεηηθά θνηλσληθνί ζηόρνη θαη ζηφρνη Δθδίθεζεο. Φαίλεηαη ινηπφλ φηη ηα παηδηά αλαιφγσο ηνπο ζηφρνπο πνπ ζέηνπλ ηαμηλνκνχληαη ζε ηξεηο θαηεγνξίεο: ζε απηά πνπ ελδηαθέξνληαη γηα ηελ πξνζσπηθή ηνπο εξεκία θαη γαιήλε, ζε απηά πνπ ζηνρεχνπλ ζε θαιχηεξεο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο θαη ηέινο ζε απηά πνπ ζέηνπλ ζηφρνπο εθδίθεζεο. Σν απνηέιεζκα απηφ επαιεζεχεη ελ κέξεη ηελ έξεπλα ησλ Camodeca et al. (2005), θαζψο απφ ηελ παξαγνληηθή αλάιπζε παξφκνησλ εξσηήζεσλ είραλ πξνθχςεη δχν κφλν θαηεγνξίεο ζηφρσλ: ε Δθδίθεζε θαη νη Θεηηθά θνηλσληθνί ζηόρνη. ηελ ηξίηε παξαγνληηθή αλάιπζε δηεξεπλήζεθε αλ νη ηξφπνη αληίδξαζεο ζηελ εθάζηνηε πξφθιεζε, θαηεγνξηνπνηνχληαλ ζχκθσλα κε ηελ πξνηεηλφκελε δνκή (Camodeca et al., 2005). Σα απνηειέζκαηα επηβεβαίσζαλ φινπο ηνπο παξάγνληεο: ηε Γηεθδηθεηηθόηεηα, ηελ Παζεηηθή αληίδξαζε, ηελ Κνηλσληθή Υπνζηήξημε, ηελ Δπηζεηηθόηεηα. Ο παξάγνληαο φκσο ηεο επηζεηηθφηεηαο δηαρσξίζηεθε ζε δχν ππνπαξάγνληεο, ηε Λεθηηθή θαη ηε Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα. Χζηφζν, είλαη αλαγθαίν λα επηζεκαλζεί φηη αξθεηνί απφ ηνπο παξαπάλσ παξάγνληεο δηέζεηαλ νξηαθή αμηνπηζηία, νπφηε ε επαλάιεςε ηεο έξεπλαο ζε έλα κεγαιχηεξν θαη πην αληηπξνζσπεπηηθφ δείγκα θαζίζηαηαη αλαγθαία. Πηζαλφλ, ζα ήηαλ πξνηηκφηεξν ε ζπγθεθξηκέλε εξψηεζε λα απνηειεί αλνηρηνχ ηχπνπ εξψηεζε ή αθφκε θαιχηεξα ε αμηνιφγεζε ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ λα δηεμαρζεί/ πξαγκαηνπνηεζεί ζηα πιαίζηα εξγαζηεξηαθήο έξεπλαο. Σα παξαπάλσ επξήκαηα επαιεζεχνπλ ηελ ππφζεζε Τ 3, θαζψο δελ ππνζηεξίρηεθε πιήξσο ε πξνηεηλφκελε παξαγνληηθή δνκή ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ. 6.3 Ζ επίδπαζη ηυν κοινυνικο-δημογπαθικών ζηοισείυν ζηιρ ςπό μελέηη μεηαβληηέρ Σο θύλο Ζ δηαθνξνπνηεηηθή επίδξαζε ηνπ θχινπ αλαδείρηεθε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή γηα φιεο ζρεδφλ ηηο μοπθέρ ηος εκθοβιζμού, κε εμαίξεζε ηνλ Άκεζν εθθνβηζκό ζρέζεσλ. Αλαιπηηθφηεξα, ηα αγφξηα βξέζεθε φηη εκπιέθνληαη πην ζπρλά ζε πεξηζηαηηθά Δθθνβηζκνύ γεληθφηεξα, θαη εηδηθφηεξα φηη εθδειψλνπλ κε κεγαιχηεξε ζπρλφηεηα Σσκαηηθό, Σπκπεξηθνξηθό, Λεθηηθό εθθνβηζκό θαη Έκκεζν εθθνβηζκό 152

154 ζρέζεσλ. Σα επξήκαηα απηά επηβεβαηψλνπλ ηηο ππνζέζεηο Τ 4 θαη Τ 5α, αιιά δηαςεχδνπλ ηηο ππνζέζεηο Τ 6 θαη Τ 7. Ο εθθνβηζκφο ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ ινηπφλ θαίλεηαη λα ζπλδέεηαη κε ηελ αλδξηθή ηαπηφηεηα, γεγνλφο πνπ ζπλάδεη κε επξήκαηα ζηελ Διιάδα θαη δηεζλψο (Φάιηε & Κσλζηαληίλνπ, 2007). Σν παξαπάλσ εχξεκα έρεη απνδνζεί ζε πνηθίινπο παξάγνληεο. χκθσλα κε θάπνηνπο εξεπλεηέο ηα αγφξηα είλαη εθ θχζεσο πην επηζεηηθά απφ ηα θνξίηζηα (Rigby, 2008). Πνηεο φκσο ζσκαηηθέο δηαθνξέο δηθαηνινγνχλ κηα ηέηνηα αληίιεςε/ζέζε; Αξθεηνί επηζηήκνλεο επηθαινχληαη δηαθνξέο ζηνλ εγθέθαιν ησλ αγνξηψλ θαη ησλ θνξηηζηψλ (Moir & Jessel, 1991) γηα λα εμεγήζνπλ ηηο δηαθνξέο ησλ δπν θχισλ, ελψ άιινη απνδίδνπλ ηελ επηζεηηθφηεηα ζηα επίπεδα ηεζηνζηεξφλεο (Biddulph, 1997). Άιινη πάιη ζεσξνχλ φηη ηα αγφξηα πηνζεηνχλ πην ζπρλά επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά (θπξίσο άκεζε) ιφγσ ηεο ζσκαηηθήο ηνπο ππεξνρήο (Larke & Beran, 2006). Απφ ηελ άιιε, νη ιφγνη ηεο πην ζπρλήο εθθνβηζηηθήο ζπκπεξηθνξάο ησλ αγνξηψλ πηζαλφλ λα εληνπίδνληαη ζην θνηλσληθφ ζηίγκα θαη ζηηο πξνζδνθίεο ηεο θνηλσλίαο (Salmivalli et al., 1996). Ζ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά δειαδή ησλ αγνξηψλ ζεσξείηαη πην ζπλεζηζκέλε θαη θνηλσληθά απνδεθηή. Πξνθεηκέλνπ λα γίλνπλ απνδεθηά ζε κηα νκάδα ζπλνκειίθσλ ηα αγφξηα, αλακέλεηαη λα πηνζεηήζνπλ, κέρξη ελφο βαζκνχ, θαη επηζεηηθνχο ηξφπνπο ζπκπεξηθνξάο. Ζ εμηδαλίθεπζε ηεο επηζεηηθφηεηαο ησλ αγνξηψλ, φρη φκσο θαη ησλ θνξηηζηψλ, έρεη βξεζεί ζε αξθεηέο έξεπλεο (Bjorkvist et al., 1982 Rauste-von Wright, 1989, αλαθέξεηαη ζηηο Andreou & Metallidou, 2004). Σα θνξίηζηα φκσο αλακέλεηαη λα ζπκπεξηθεξζνχλ κε πην ζεηηθά θνηλσληθφ ηξφπν θαη πεξηζζφηεξε αιιειεγγχε/ζηνξγηθφηεηα, θαζψο απνηειεί κέξνο ηνπ γπλαηθείνπ ηνπο ξφινπ (Eagly, 1987). Δθδήισζε άκεζεο επηζεηηθφηεηαο απφ κέξνο ησλ θνξηηζηψλ θξίλεηαη ζπλήζσο σο κε θπζηνινγηθή πξάμε θαη κπνξεί λα νδεγήζεη ζε απνδνθηκαζία απφ ην νηθείν πεξηβάιινλ (Crick et al., 1996 Pellegrini, 2003 Perry et al., 1986). Δπηπιένλ, ε κεησκέλε απηναλαθεξφκελε εθθνβηζηηθή ζπκπεξηθνξά ησλ θνξηηζηψλ κπνξεί λα νθείιεηαη ζην φηη ηα θνξίηζηα είλαη πηζαλφηεξν λα δειψζνπλ φηη έρνπλ ιάβεη κέξνο ζε ιηγφηεξεο επηζεηηθέο πξάμεηο απφ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα (Charach et al., 1995 Olweus, 1993 Pepler et al., 2004) είηε γηαηί δελ παξαδέρνληαη κηα ζπκπεξηθνξά ε νπνία είλαη θνηλσληθά θαηαδηθαζηέα (Osterman et al., 1994) είηε γηαηί δελ αληηιακβάλνληαη σο επηζεηηθή ηε ζπκπεξηθνξά ηνπο (Pepler et al., 2006). 153

155 Βάζεη ησλ δεδνκέλσλ ηεο παξνχζαο έξεπλαο φκσο ηα αγφξηα θαίλεηαη λα ππεξέρνπλ θαη ζε πξαθηηθέο εθθνβηζκνχ (ζην Λεθηηθό εθθνβηζκό θαη θπξίσο ζηνλ Δθθνβηζκό ζρέζεσλ) πνπ ζεσξνχληαη πην δηαδεδνκέλεο αλάκεζα ζηα θνξίηζηα (Archer et al., 1988 Warden & Mackinnon, 2003 Whitney & Smith, 1993 Bjorkqvist et al., 1992 Rigby, 2002). Χζηφζν, ην εχξεκα απηφ είλαη ζχκθσλν κε πνξίζκαηα άιισλ εξεπλψλ (Juliano et al., 2006 Scheithauer et al., 2006 Ligthart et al., 2005). Δλδερνκέλσο, ε αιιειεπίδξαζε κε ην άιιν θχιν έρεη εθζέζεη ηα αγφξηα ζε απηέο ηηο πξαθηηθέο, κε απνηέιεζκα λα αλαπηχμνπλ παξφκνηνπο κεραληζκνχο δηαρείξηζεο ησλ δηαπξνζσπηθψλ ηνπο ζρέζεσλ (αξξνχδε, 2009). Απφ ηα παξαπάλσ γίλεηαη αληηιεπηφ φηη είλαη απαξαίηεην λα ιεθζεί ππφςε ν παξάγνληαο θχιν ζην ζρεδηαζκφ παξεκβαηηθψλ πξνγξακκάησλ ελάληηα ζηνλ εθθνβηζκφ (Φάιηε & Κσλζηαληίλνπ, 2007). Χο πξνο ηε Θςμαηοποίηζη, ην θχιν δε βξέζεθε λα δηαθνξνπνηεί ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά θακία απφ ηηο δηαζηάζεηο ηεο. Σν εχξεκα απηφ δηαςεχδεη ηηο ππνζέζεηο Τ 4, Τ 5β, Τ 6 θαη Τ 7, αιιά είλαη ζχζηνηρν κε πνξίζκαηα αξθεηψλ άιισλ εξεπλψλ (Pateraki & Houndoumadi, 2001 Smith & Shu, 2000 Whitney & Smith, 1993 Kokkinos & Panayiotou, 2004 Kokkinos & Panayiotou, 2007). Δπηπιένλ, ππνδειψλεη φηη αγφξηα θαη θνξίηζηα έρνπλ ηηο ίδηεο πηζαλφηεηεο λα ππνζηνχλ εθθνβηζκφ. Πηζαλφλ φκσο λα πξφθεηηαη γηα εηθνληθφ εχξεκα θαη λα νθείιεηαη ζην φηη ηα αγφξηα ή ηα θνξίηζηα αξλνχληαη λα παξαδερηνχλ ηε ζπκαηνπνίεζή ηνπο γηα λα δηθαηνινγήζνπλ ή λα αξλεζνχλ ηελ πξαγκαηηθφηεηα. ε φηη αθνξά ηε Σςναιζθημαηική Νοημοζύνη, ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή δηαθνξά πξνέθπςε κφλν σο πξνο ηε δηάζηαζε ηεο Σπλαηζζεκαηηθόηεηαο κε ηα θνξίηζηα λα ζεκεηψλνπλ πςειφηεξεο επηδφζεηο. Σα θνξίηζηα ηεο παξνχζαο έξεπλαο δειαδή δηαζέηνπλ κεγαιχηεξε ηθαλφηεηα έθθξαζεο θαη θαηαλφεζεο ζπλαηζζεκάησλ ζπγθξηηηθά κε ηα αγφξηα. Θεσξεηηθψο, ε ππεξνρή ησλ θνξηηζηψλ ζηνλ ηνκέα απηφ ζπλάδεη κε ηα Γπηηθά πξφηππα, ζχκθσλα κε ηα νπνία ε έθθξαζε ζπλαηζζεκάησλ ζεσξείηαη σο κε ηππηθή ζπκπεξηθνξά ηνπ αξζεληθνχ γέλνπο (Brody, 2000, αλαθέξεηαη ζηνπο Mikolajczak et al., 2007). Απφ εκπεηξηθή άπνςε, ππνζηεξίδεη αξθεηά επξήκαηα απφ ηελ ελήιηθε (Goldeberg et al., 2006), αιιά θαη πξνεθεβηθή βηβιηνγξαθία (Chiarrochi et al., 2000 Wertlieb et al., 1987 Mavoveli et al., 2009). Σα θνξίηζηα πηζαλφλ αλαηξέθνληαη κε ηέηνην ηξφπν, ψζηε λα δίλνπλ κεγαιχηεξε ζεκαζία ζηα ζπλαηζζήκαηά ηνπο. Ο Brody (1985, αλαθέξεηαη ζηνπο Brackett et al., 2004), γηα παξάδεηγκα, ζε επηζθφπεζε εξεπλψλ δηαπίζησζε φηη νη 154

156 κεηέξεο φρη κφλν κηινχλ πεξηζζφηεξν ζηηο θφξεο ηνπο, αιιά παξάιιεια ηηο εθζέηνπλ ζε κεγαιχηεξε πνηθηιία ζπλαηζζεκάησλ. Αληηζέησο, κε ηνπο γηνπο ηνπο νη κεηέξεο ηείλνπλ λα είλαη πεξηζζφηεξν ζπγθξαηεκέλεο θαη λα ζπκπεξηθέξνληαη ιηγφηεξν εθθξαζηηθά απέλαληί ηνπο. Σν παξαπάλσ εχξεκα δηαςεχδεη ηελ ππφζεζε Τ 9α, θαζψο δελ αλαδείρζεθε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά σο πξνο ηε πλνιηθή πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε, αιιά επαιεζεχεη ηελ ππφζεζε Τ 9β. Δληνχηνηο, κειινληηθέο έξεπλεο είλαη αλαγθαίεο πξνθεηκέλνπ λα πξνζδηνξηζηεί ζε πνην βαζκφ νη δηαθνξέο ζηελ απηνλαθεξφκελε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε: α) απνδίδνληαη ζηε ρξήζε δηαθνξεηηθψλ εξεπλεηηθψλ εξγαιείσλ, β) αληηπξνζσπεχνπλ πξαγκαηηθέο δηαθνξέο αλάκεζα ζηα αγφξηα θαη ζηα θνξίηζηα, γ) νθείινληαη ζην φηη ηα θνξίηζηα ππνηηκνχλ ηηο ηθαλφηεηεο ηνπο ή ζην φηη ηα αγφξηα ππεξηηκνχλ ηηο δηθέο ηνπο ή απιψο ζην φηη σο παηδηά δε δηαζέηνπλ αθφκε επίγλσζε ησλ ηθαλνηήησλ ηνπο. Αλαθνξηθά κε ηελ Επεξεπγαζία Κοινυνικών Πληποθοπιών, ην θχιν βξέζεθε λα δηαθνξνπνηεί ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά ηηο δηαζηάζεηο ηεο Δθδίθεζεο, ησλ Πξνζσπηθώλ θαη Θεηηθά Κνηλσληθώλ ζηόρσλ, ηεο Παζεηηθήο αληίδξαζεο, ηεο Γηεθδηθεηηθόηεηαο, ηεο Σσκαηηθήο θαη Λεθηηθήο Δπηζεηηθόηεηαο, δειαδή ηηο ζρεηηθέο δηαζηάζεηο κε ην 3 ν (επηινγή ζηφρνπ) θαη 5 ν βήκα (επηινγή ηξφπνπ αληίδξαζεο) ηνπ κνληέινπ ησλ Crick θαη Dodge (1994). Χο πξνο ηελ επηινγή ζηφρσλ, ινηπφλ, ηα θνξίηζηα ηείλνπλ ζε κεγαιχηεξν βαζκφ λα ζέηνπλ πξνζσπηθνχο θαη ζεηηθά θνηλσληθνχο ζηφρνπο ζε ζρέζε κε ηα αγφξηα, ηα νπνία απφ ηελ άιιε επηιέγνπλ πην ζπρλά λα εθδηθεζνχλ ην παηδί δξάζηε. Παξφκνηα επξήκαηα έρνπλ αλαθεξζεί θαη απφ άιινπο εξεπλεηέο, ζχκθσλα κε ηα νπνία ηα αγφξηα ζέηνπλ ζηφρνπο εθδίθεζεο θαη αληαπφδνζεο, ελψ ηα θνξίηζηα ελδηαθέξνληαη πεξηζζφηεξν γηα ηνπο άιινπο θαη ηελ αλάπηπμε ζηελψλ θηιηθψλ ζρέζεσλ (Zahn-Waxler et al., 2002 Ford & Lowery, 1986 Wark & Krebs, 1996 Block, 1993). ε φηη έρεη λα θάλεη κε ηηο ζηξαηεγηθέο επίιπζεο πξνβιεκάησλ, ηα αγφξηα πξνηηκνχλ πην ζπρλά επηζεηηθνχο ηξφπνπο αληίδξαζεο (Λεθηηθή θαη Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα), ζε αληίζεζε κε ηα θνξίηζηα, ηα νπνία επηιέγνπλ λα απνζπξζνχλ θαη λα αγλνήζνπλ ηελ πξφθιεζε ή λα δηεθδηθήζνπλ κε παξξεζία. Σα παξαπάλσ έρνπλ επηβεβαησζεί θαη απφ άιιεο έξεπλεο (Parke & Slaby, 1983 Slaby & Guerra, 1988 Miller et al., 1986 Kochenderfer & Ladd, 1997 Υαηδνπνχινπ, 2007). 155

157 Μηα πηζαλή εμήγεζε είλαη φηη ηα θνηλσληθά πξφηππα ηα ζρεηηθά κε ην ξφιν ησλ θνξηηζηψλ νδεγνχλ ηα ηειεπηαία ζην λα ζπκπεξηθεξζνχλ κε πεξηζζφηεξε θξνληίδα θαη αιιειεγγχε απέλαληη ζηνπο άιινπο. ζνλ αθνξά, φκσο, ηα αγφξηα ε θνηλσλία παξνπζηάδεηαη πην αλεθηηθή ζηνπο επηζεηηθνχο ηξφπνπο ζπκπεξηθνξάο. Αθφκε, αλ αλαινγηζηεί θαλείο φηη ηα θνξίηζηα ηεο παξνχζαο έξεπλαο άλεθαλ θαηά θχξην ιφγν ζηελ νκάδα ησλ ακέηνρσλ θαη ζπλεπψο ζα κπνξνχζαλ λα ραξαθηεξηζηνχλ σο πην θνηλσληθά παηδηά, ήηαλ αλακελφκελν λα δίλνπλ κεγαιχηεξε ζεκαζία ζηελ απνθαηάζηαζε ζρέζεσλ παξά ζηελ εθδίθεζε, φπσο έρεη πξνθχςεη απφ αλάινγεο έξεπλεο (Nelson & Crick, 1999). Σα παξαπάλσ επξήκαηα επηβεβαηψλνπλ ηελ ππφζεζε Τ 11 θαη ελ κέξεη ηελ Τ 10, θαζφηη ηα αγφξηα παξνπζηάδνπλ πην ζπρλά ειιείκκαηα ζηελ επηινγή ζηφρσλ (3 ν βήκα ηνπ κνληέινπ) θαη ηξφπσλ αληίδξαζεο (5 ν βήκα ηνπ κνληέινπ) ζε ζχγθξηζε κε ηα θνξίηζηα, φρη φκσο θαη ζηελ θσδηθνπνίεζε ζηνηρείσλ (1 ν βήκα ηνπ κνληέινπ) ή ηελ απφδνζε πξνζέζεσλ (2 ν βήκα ηνπ κνληέινπ) Ζ ηλικία Ζ επίδξαζε ηεο ειηθίαο αλαθνξηθά κε ην θαινόμενο ηος Εκθοβιζμού και ηηρ Θςμαηοποίηζηρ, αλαδείρηεθε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή κφλν γηα ηε δηάζηαζε ηεο Λεθηηθήο ζπκαηνπνίεζεο, κε ηνπο εληεθάρξνλνπο καζεηέο λα δειψλνπλ φηη πθίζηαληαη πην ζπρλά Λεθηηθφ εθθνβηζκφ. Σν παξαπάλσ εχξεκα, αλ ζπλδπαζηεί κε ηελ ηάζε πνπ παξαηεξήζεθε ζηε Λεθηηθή κνξθή ηνπ εθθνβηζκνύ, φηη δειαδή νη καζεηέο ηεο Δ ηάμεο ζε ζρέζε κε ηνπο καζεηέο ηεο η πηνζεηνχλ ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ην Λεθηηθφ εθθνβηζκφ, κπνξεί λα απνδνζεί ζην γεγνλφο φηη κεγάιν κέξνο ηεο ιεθηηθήο ζπκαηνπνίεζεο ιακβάλεη ρψξα κέζα ζηελ ηάμε κε δξάζηεο ηνπο ζπλνκειίθνπο. Αθφκε, πηζαλφλ λα ππνδειψλεη φηη ζηελ ειηθία απηή νη καζεηέο δηαζέηνπλ ηηο απαξαίηεηεο ιεθηηθέο ηθαλφηεηεο γηα κηα πην εμεπγεληζκέλε κνξθή επηζεηηθφηεηαο (Bjorkqvist, 1994). Δπηπιένλ, νη εληεθάρξνλνη καζεηέο ζεκείσζαλ ηνπο πςειφηεξνπο κέζνπο φξνπο (αλ θαη κε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθνχο) ζε φιεο ηηο κνξθέο ηεο Θπκαηνπνίεζεο θαη ηνπ Δθθνβηζκνύ ζε ζχγθξηζε κε ηνπο δεθάρξνλνπο ή ηνπο δσδεθάρξνλνπο. Ζ παξαπάλσ δηαπίζησζε ππνζηεξίδεη εχξεκα ησλ Bjorkqvist et al. (1992a), ζχκθσλα κε ην νπνίν ηα πςειφηεξα επίπεδα άκεζνπ εθθνβηζκνχ δηαπηζηψλνληαη κεηαμχ 8 θαη θπξίσο 11 εηψλ, ηα νπνία ζηε ζπλέρεηα κεηψλνληαη. Παξνκνίσο, ν Olweus (1993) 156

158 αλέθεξε φηη ε ζπκαηνπνίεζε πεξηνξίδεηαη κε ηελ αχμεζε ηεο ειηθίαο, ελψ φζνη καζεηέο ζπλερίδνπλ λα πθίζηαληαη εθθνβηζκφ ηελ πεξίνδν ηεο εθεβείαο, είλαη ιηγφηεξν πηζαλφ λα ζπκαηνπνηεζνχλ ζσκαηηθά. Οη Smith, Madsen θαη Moody (1999) απνδίδνπλ ηε κείσζε ησλ εθθνβηζηηθψλ επεηζνδίσλ θαη ηε ζπρλφηεηα ζπκαηνπνίεζεο κε ηελ αχμεζε ηεο ειηθίαο ζε ηξεηο πηζαλνχο ιφγνπο: α) ηα κηθξφηεξα παηδηά δελ έρνπλ απνθηήζεη αθφκε εθείλεο ηηο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο πνπ ζα ηνπο βνεζνχζαλ λα δηαρεηξηζηνχλ απνηειεζκαηηθά ηελ επηζεηηθφηεηα ηνπ δξάζηε θαη λα απνζαξξχλνπλ ηελ πεξαηηέξσ ζπκαηνπνίεζή ηνπο, β) θαζψο ηα παηδηά κεγαιψλνπλ, κεηψλνληαη νη πηζαλφηεηεο λα απνηειέζνπλ ζχκαηα ελφο κεγαιχηεξνπ, δπλαηφηεξνπ ζχηε, ηέινο γ) ηα πην κηθξά παηδηά είλαη πηζαλφλ λα έρνπλ νξηνζεηήζεη δηαθνξεηηθά ην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ, κε απνηέιεζκα λα αληηιακβάλνληαη θαη λα δειψλνπλ σο εθθνβηζκφ, νπνηαδήπνηε αξλεηηθή ή ελνριεηηθή ζπκπεξηθνξά π.ρ. ηα θαινπξναίξεηα πεηξάγκαηα. Δληνχηνηο, είλαη αλαγθαία ε δηεμαγσγή πεξηζζφηεξσλ εξεπλψλ γηα ηελ ελζσκάησζε επξεκάησλ δηαθνξεηηθψλ ειηθηαθψλ νκάδσλ πξνθεηκέλνπ λα δεκηνπξγεζεί έλα αλαπηπμηαθφ πιαίζην πνπ ζα θαζνξίδεη πνηεο εκπεηξίεο είλαη θπζηνινγηθέο, πσο κεηαβάιιεηαη ην είδνο θαη ε ζπρλφηεηα εθθνβηζκνχ/ ζπκαηνπνίεζεο ζηηο ειηθηαθέο νκάδεο, πνηνη παξάγνληεο θαίλεηαη λα ζπζρεηίδνληαη κε ηα παξαπάλσ βηψκαηα (Griffin et al., 2004). Σα παξαπάλσ επξήκαηα επηβεβαηψλνπλ ηελ ππφζεζε Τ 12.1 θαη δηαςεχδνπλ ηελ ππφζεζε Τ 12.2, θαζψο παξά ηε κηθξή ρξνλνινγηθή δηαθνξά πξνέθπςε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή δηαθνξά ζηε ιεθηηθή κνξθή ζπκαηνπνίεζεο. Ζ ειηθία, αθφκε, βξέζεθε λα δηαθνξνπνηεί ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά ηε δηάζηαζε ηεο Σςνολικήρ Σςναιζθημαηικήρ Νοημοζύνηρ. πγθεθξηκέλα, νη δσδεθάρξνλνη καζεηέο ζεκείσζαλ πςειφηεξε επίδνζε ζηε πλνιηθή πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε ζε ζρέζε κε ηνπο εληεθάρξνλνπο. Σν εχξεκα απηφ επηβεβαηψλεη ηελ άπνςε ηνπ Bar-On (1997), φηη δειαδή ε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε απμάλεηαη κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ, θαη είλαη ζχκθσλν κε αξθεηά εκπεηξηθά δεδνκέλα (Mayer et al., 1999 Mayer et al., 2001 Luebbers et al., 2007). Δπηπιένλ, απαληά ζην ΔΔ 13 επαιεζεχνληαο ηελ ππφζεζε Τ 13. Απφ ηελ άιιε, ε ειηθία δε βξέζεθε λα αζθεί θακία δηαθνξνπνηεηηθή επίδξαζε ζηηο δηαζηάζεηο ηεο Επεξεπγαζίαρ Κοινυνικών Πληποθοπιών. Σν εχξεκα απηφ δελ επαιεζεχεη ηελ ππφζεζε Τ 14. Ζ δηάςεπζε ηεο ππφζεζεο φκσο, δελ εθπιήζζεη, δεδνκέλνπ φηη ε ρξνλνινγηθή δηαθνξά ελφο έηνπο δελ είλαη ηδηαίηεξα 157

159 κεγάιε, ψζηε λα πηζαλνινγείηαη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή δηαθνξά. Πηζαλφλ, γηα ηελ αλάπηπμε θαη εμέιημε ησλ θνηλσληνγλσζηηθψλ ηθαλνηήησλ ελφο αηφκνπ λα απαηηείηαη κεγαιχηεξν ρξνληθφ δηάζηεκα. Δμάιινπ, φπσο επεζήκαλαλ νη Leiner et al. (1986), ν αλζξψπηλνο εγθέθαινο δε θζάλεη ζην αλψηεξν επίπεδν αλάπηπμεο θαη δηαλνεηηθήο ηθαλφηεηαο πξηλ ηελ εθεβεία. Χζηφζν, εκπεηξηθά δεδνκέλα θπξίσο απφ δηαζηαχξσζε εξεπλψλ έρνπλ αλαδείμεη φηη νη ηθαλφηεηεο: α) νξηζκνχ ησλ θνηλσληθψλ πξνβιεκάησλ, β) παξαγσγήο ελαιιαθηηθψλ θαη πην απνηειεζκαηηθψλ ζηξαηεγηθψλ επίιπζεο πξνβιεκάησλ θαη γ) πξνζκνλήο πεξηζζφηεξσλ ζπλεπεηψλ αλαπηχζζνληαη ζηηο ειηθίεο 6-12 (March, 1982). Ζ ηθαλφηεηα, επίζεο, αληίιεςεο ησλ αξλεηηθψλ ζπλεπεηψλ κηαο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο βξέζεθε φηη αλαπηχζζεηαη /βειηηψλεηαη απφ ηελ ειηθία ησλ 9 κέρξη 11 εηψλ (Crick & Ladd, 1990) Σο μοπθυηικό επίπεδο ηυν γονέυν ε φηη αθνξά ην κνξθσηηθφ επίπεδν ησλ νηθνγελεηψλ ησλ καζεηψλ, απηφ δε βξέζεθε λα δηαθνξνπνηεί ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθά ηε ζπρλφηεηα ή ην είδνο Εκθοβιζμού/ Θςμαηοποίηζηρ. Σν εχξεκα απηφ δελ επαιεζεχεη ηηο ππνζέζεηο Τ 15, Τ 16α θαη Τ 16β, εληνχηνηο ππνζηεξίδεη επξήκαηα ηεο δηεζλνχο βηβιηνγξαθίαο (Borg, 1999 Rigby, 2004). Οκνίσο, ν Olweus (1999) ζε έξεπλα ζηα ζρνιεία ηεο Ννξβεγίαο δηαπίζησζε φηη ν εθθνβηζκφο ζηα αγφξηα δε ζπζρεηηδφηαλ κε ηελ θνηλσληθή ηνπο ηάμε (φπσο απηή εθθξαδφηαλ απφ ηνπο δείθηεο ηνπ νηθνλνκηθνχ θαη κνξθσηηθνχ επηπέδνπ ησλ γνλέσλ). ε αληίζεζε, ζε άιιεο κειέηεο πξνέθπςε φηη ε εκπινθή ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ ήηαλ πηζαλφηεξε ζηα ζρνιεία ησλ ππνβαζκηζκέλσλ πεξηνρψλ (Whitney & Smith, 1993 Junger-Tas, 1990, αλαθέξεηαη ζην Rigby, 2008). Σα αληηθαηηθά εξεπλεηηθά δεδνκέλα πηζαλφλ λα νθείινληαη ζηα δηαθνξεηηθά ςπρνινγηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ κειψλ ησλ πςειφηεξσλ θαη ρακειφηεξσλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ, πνπ πνηθίιινπλ απφ ρψξα ζε ρψξα (Rigby, 2008). Δλδερνκέλσο, ζηελ παξνχζα έξεπλα ε απνπζία ζεκαληηθψλ επηδξάζεσλ ηνπ κνξθσηηθνχ επηπέδνπ ησλ γνλέσλ ζηελ εθδήισζε θαηλνκέλσλ εθθνβηζκνχ ή ζπκαηνπνίεζεο, λα εμεγείηαη απφ ηε ζχλζεζε ηνπ δείγκαηνο, θαζψο ε πιεηνλφηεηα ησλ καζεηψλ θαηάγνληαλ απφ νηθνγέλεηεο κε ΤΜΔ, ελψ ιίγνη ήηαλ εθείλνη πνπ πξνέξρνληαλ απφ νηθνγέλεηεο κε ΥΜΔ. 158

160 Χο πξνο ηε Σςναιζθημαηική Νοημοζύνη, ε επίδξαζε ηνπ κνξθσηηθνχ επηπέδνπ ησλ γνλέσλ αλαδείρζεθε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή γηα ηηο δηαζηάζεηο ηεο Κνηλσληθόηεηαο, ηεο Έιιεηςεο θνηλσληθόηεηαο θαη ηεο Σπλαηζζεκαηηθόηεηαο. Δηδηθφηεξα, ηα παηδηά πνπ πξνέξρνληαλ απφ γνλείο κε ΤΜΔ δήισζαλ πςειφηεξα επίπεδα θνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο, έπνληαλ νη καζεηέο πνπ θαηάγνληαλ απφ νηθνγέλεηεο ΜΜΔ θαη ηέινο νη καζεηέο πνπ είραλ γνλείο κε ΥΜΔ. Σα παηδηά κε γνλείο ΤΜΔ θαη ΜΜΔ ππεξείραλ ζηε δηάζηαζε ηεο Σπλαηζζεκαηηθόηεηαο απφ ηνπο καζεηέο πνπ πξνέξρνληαλ απφ γνλείο κε ΥΜΔ. Σα παξαπάλσ επξήκαηα ππνδειψλνπλ φηη ην πςειφ κνξθσηηθφ επίπεδν ησλ γνλέσλ ζπζρεηίδεηαη ζεηηθά κε ηελ αλάπηπμε δεμηνηήησλ πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο. Πηζαλφλ, νη κνξθσκέλνη γνλείο επηδεηθλχνπλ κεγαιχηεξν ελδηαθέξνλ θαη δήιν γηα ηελ θαιιηέξγεηα ησλ παηδηψλ ηνπο, θαη ελδερνκέλσο αθηεξψλνπλ πεξηζζφηεξν ρξφλν ή ηνπιάρηζηνλ πην πνηνηηθφ γηα ηελ αλαηξνθή ηνπο. Ίζσο πάιη απνηεινχλ νη ίδηνη κε ηε ζπκπεξηθνξά ηνπο παξάδεηγκα πξνο κίκεζε γηα ηα παηδηά ηνπο. Σέινο, νη θαιιηεξγεκέλνη γνλείο ζε αληίζεζε κε ηνπο γνλείο ΥΜΔ είλαη πηζαλφλ λα δηαζέηνπλ ηηο απαξαίηεηεο γλψζεηο θαη ηα θαηάιιειεο ηερληθέο, πξνθεηκέλνπ λα θαιιηεξγήζνπλ ζηα παηδηά ηνπο ηέηνηνπ είδνπο δεμηφηεηεο. Κακία ζεκαληηθή ζηαηηζηηθή δηαθνξά δελ εληνπίζηεθε αλάκεζα ζην κνξθσηηθφ επίπεδν ησλ γνλέσλ θαη ζηηο δηαζηάζεηο ηεο Επεξεπγαζίαρ Κοινυνικών Πληποθοπιών. Απφ ηε κειέηε ηεο πξφζθαηεο ειιελφγισζζεο θαη ηεο δηεζλνχο βηβιηνγξαθίαο πξνέθπςε φηη ε επίδξαζε ηνπ θνηλσληθννηθνλνκηθνχ ή κνξθσηηθνχ επηπέδνπ ησλ γνλέσλ ζηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ δελ έρεη δηεξεπλεζεί εκπεηξηθά - αθφκε ηνπιάρηζηνλ - ζε αλάινγεο έξεπλεο. Θεσξείηαη, σζηφζν, φηη ηα επηζεηηθά παηδηά δελ έρνπλ αξθεηέο επθαηξίεο λα δηδαρζνχλ επηδέμηνπο ηξφπνπο επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ, αιιά αληίζεηα έρνπλ ζπζζσξεχζεη έλα κεγάιν αξηζκφ επηζεηηθψλ πξνηχπσλ ζπκπεξηθνξάο ζηηο θνηλσληθν-γλσζηηθέο ηνπο δνκέο (θαη απφ ηηο νηθνγέλεηεο ηνπο) κε απνηέιεζκα ε επίιπζε πξνβιεκάησλ θαη ε ζπκπεξηθνξά ηνπο λα νδεγνχληαη πξνο ηελ επηζεηηθή θαηεχζπλζε (Huesmann, 1988 Huesmann & Eron, 1989 Hesmann et al., 1984, αλαθέξεηαη ζηελ Pakaslahti, 2000) Ζ σώπα καηαγυγήρ 159

161 ζνλ αθνξά ηελ αλεμάξηεηε κεηαβιεηή ρψξα θαηαγσγήο, απηή δε βξέζεθε λα αζθεί θακία δηαθνξνπνηεηηθή επίδξαζε ζηηο ππφ κειέηε κεηαβιεηέο (δηαζηάζεηο Εκθοβιζμού/Θςμαηοποίηζηρ, Σςναιζθημαηικήρ Νοημοζύνηρ, Επεξεπγαζίαρ Κοινυνικών Πληποθοπιών). Ζ απνπζία ζηαηηζηηθά ζεκαληηθψλ επηδξάζεσλ ηεο ρψξαο θαηαγσγήο ελδερνκέλσο ζεκαίλεη είηε φηη νη εζλνπνιηηηζκηθέο δηαθνξέο δελ επεξεάδνπλ ζεκαληηθά ηηο παξαπάλσ ζπκπεξηθνξέο είηε φηη δελ ππήξραλ νπζηαζηηθέο πνιηηηζκηθέο δηαθνξέο ζην δείγκα ηεο παξνχζαο έξεπλαο. Δίλαη πηζαλφλ δειαδή νη καζεηέο, πνπ δελ είραλ γελλεζεί ζηελ Διιάδα θαη εληάρζεθαλ αξγφηεξα ζην ζρνιηθφ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, λα θαηάθεξαλ λα πξνζαξκνζηνχλ απνηειεζκαηηθά ζηηο θαηλνχξηεο ζπλζήθεο, ζην θνηλσληθφ θαη καζεζηαθφ πεξηβάιινλ ηνπ ζρνιείνπ, αιιά επηπιένλ λα ελζσκαηψζεθαλ κε ηέηνην ηξφπν, πνπ λα κε δηαθέξνπλ απφ ηνπο γεγελείο ζπκκαζεηέο ηνπο. ην παξαπάλσ ζπλεγνξεί ην γεγνλφο φηη ε πιεηνλφηεηα ησλ αιινεζλψλ καζεηψλ ηνπ δείγκαηνο είρε ηνπιάρηζηνλ ηέζζεξα ρξφληα δηακνλήο ζηελ Διιάδα, ζπλεπψο αξθεηφ ρξφλν πηνζέηεζεο ηεο ειιεληθήο θνπιηνχξαο. Οπσζδήπνηε, φκσο, ε επίδξαζε ηεο εζλν-πνιηηηζκηθήο πξνέιεπζεο ρξήδεη πεξαηηέξσ δηεξεχλεζεο Ο πόλορ ζε εκθοβιζηικά επειζόδια Ο ξφινο ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα δηαπηζηψζεθε φηη δηαθνξνπνηεί ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά αξθεηέο δηαζηάζεηο ηεο Σςναιζθημαηικήρ Νοημοζύνηρ (Δπεκεξία, Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο, Κνηλσληθόηεηα). Αλαιπηηθφηεξα, ηα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη ε νκάδα ησλ επηζεηηθψλ ζπκάησλ ζεκείσζε ηε ρακειφηεξε βαζκνινγία ζηνλ ηνκέα ηεο Δπεκεξίαο, έπνληαλ ηα ζχκαηα, ελψ νη ζχηεο θαη νη ακέηνρνη παξνπζίαζαλ ηελ πςειφηεξε επίδνζε. Σα ζχκαηα ινηπφλ θαη θπξίσο ηα επηζεηηθά ζχκαηα δηαθξίλνληαλ απφ κία απαηζηφδνμε ζηάζε δσήο, θαζψο επίζεο δελ αηζζάλνληαλ ηθαλνπνηεκέλα κε ηελ εκθάληζή ηνπο θαη κε ηνλ εαπηφ ηνπο γεληθφηεξα. Σν παξαπάλσ εχξεκα κπνξεί λα ζεσξεζεί αλακελφκελν δεδνκέλεο ηεο ζπκαηνπνίεζεο πνπ πθίζηαλην, ε νπνία επεξεάδεη αξλεηηθά ηελ πνηφηεηα θαη ζηάζε δσήο ηνπο (ιίγνη θίινη, ςπρν-ζπλαηζζεκαηηθά πξνβιήκαηα). ε αληίζεζε, νη ζχηεο ραξαθηεξίδνληαη απφ κία αηζηνδνμία ζηε δσή ηνπο, πηζαλφλ ιφγσ ηνπ φηη κέζσ ηεο εθθνβηζηηθήο ηνπο ζπκπεξηθνξάο επηηπγράλνπλ αξθεηνχο απφ ηνπο πξνζσπηθνχο ηνπο ζηφρνπο. Χο πξνο ηε δηάζηαζε ηεο Έιιεηςεο απηνεθηίκεζεο, παξαηεξήζεθε φηη ε νκάδα ησλ επηζεηηθψλ ζπκάησλ ππεξείρε ζεκεηψλνληαο ηε κεγαιχηεξε βαζκνινγία. Σα 160

162 επηζεηηθά ζχκαηα, κε άιια ιφγηα, δηαζέηνπλ ηελ πην ρακειή απηνεθηίκεζε ζπγθξηηηθά κε ηνπο άιινπο εκπιεθφκελνπο ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ, εχξεκα πνπ αλαθέξεηαη θαη ζε αξθεηέο άιιεο έξεπλεο (Andreou, 2000 Ο Moore & Hillery, 1991 Stephenson & Smith, 1989). Σα παηδηά πνπ αλήθνπλ ζηελ θαηεγνξία απηή (ησλ επηζεηηθψλ ζπκάησλ) αληηιακβάλνληαη ζπλήζσο ηνπο εαπηνχο ηνπο σο κε ειθπζηηθνχο, θαηαζιηπηηθνχο, θαζψο θαη φρη ηδηαίηεξα έμππλνπο (Bjorkvist et al., 1982). Μάιηζηα, έρεη αλαθεξζεί φηη φζν πην ζπρλφο είλαη ν δηηηφο ξφινο ηνπ ζχηε θαη ηνπ ζχκαηνο, ηφζν πην έληνλν είλαη ην αίζζεκα ηεο απαμίσζεο ηνπ εγψ θαη ηεο θαησηεξφηεηαο. Ζ ρακειή απηναληίιεςε απηψλ ησλ παηδηψλ δε ζεσξείηαη κφλν σο ζπλέπεηα ηεο ζπκαηνπνίεζεο, αιιά θαη σο αηηία γηα επίκνλε θαη ρξφληα παξελφριεζε. Ζ νκάδα ησλ ζπηψλ, απφ ηελ άιιε, βξέζεθε λα δηαζέηεη πςειφηεξε απηνεθηίκεζε απφ ηα επηζεηηθά ζχκαηα, ρακειφηεξε φκσο απφ ηα παηδηά πνπ δελ εκπιέθνληαλ ζε επεηζφδηα εθθνβηζκνχ, αιιά θαη ιίγν ρακειφηεξε απφ απηή ησλ ζπκάησλ. Σα απνηειέζκαηα άιισλ εξεπλψλ αλαθνξηθά κε ηελ απηνεθηίκεζε ησλ ζπηψλ παξνπζηάδνληαη αληηθαηηθά, ππνζηεξίδνληαο είηε ηελ αξλεηηθή ζπζρέηηζε ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο απηνεθηίκεζεο (Schneider & Leitenberg, 1989 O Moore & Hillery, 1991) είηε ηε ζεηηθή ζπζρέηηζε κεηαμχ ησλ δχν κεηαβιεηψλ (Olweus, 1993) ή αθφκε ηε κε χπαξμε ζρέζεο κεηαμχ ηνπο (Rigby & Slee, 1991 Salmivalli et al., 1999, αλαθέξεηαη ζηηο Μπέιινπ, Παπαιεγνχξα & Κηνζένγινπ, 2007). Χζηφζν, ε ρακειή απηνεθηίκεζε ησλ ζπηψλ, φπσο θαη ησλ επηζεηηθψλ ζπκάησλ, ζεσξείηαη ινγηθφ λα ζπλδέεηαη ζε θάπνην βαζκφ κε ηελ εθδήισζε εθθνβηζηηθήο ζπκπεξηθνξάο (O Moore & Kirkham, 2001), θαζψο κέζσ απηήο πξνζθέξεηαη ζπλήζσο κία εχθνιε λίθε ζην ζχηε, πνπ ηνλψλεη ηε κεησκέλε απηνπεπνίζεζή ηνπ. Δμάιινπ, αξθεηνί εξεπλεηέο πξνζπαζψληαο λα εξκελεχζνπλ ηελ πςειή απηνεθηίκεζεο ηεο νκάδαο ησλ ζπηψλ, ππνζέηνπλ φηη απηή πηζαλφλ λα πεγάδεη απφ ηηο βαζχηεξεο απηνακθηβνιίεο ηνπο, πνπ δεκηνπξγνχλ κηα εχζξαπζηε απηνεηθφλα (Baumeister et al., 1996). Ηζρπξίδνληαη, δειαδή, φηη ην επηζεηηθφ άηνκν έρεη κηα αλαζθαιή, σζηφζν δηνγθσκέλε απηνεηθφλα, κε απνηέιεζκα, πξνθεηκέλνπ λα κε ράζεη ηελ εχζξαπζηε απηνεθίκεζή ηνπ, λα αληηδξά επηζεηηθά, φηαλ ζεσξεί φηη απηή απεηιείηαη. Οη παξαπάλσ δηαπηζηψζεηο απαληνχλ ζην ΔΔ 19 επαιεζεχνληαο ελ κέξεη ηελ ππφζεζε Τ 19. ε φηη αθνξά ηε δηάζηαζε ηεο Κνηλσληθόηεηαο, βξέζεθε φηη ηα επηζεηηθά ζχκαηα ππνιείπνληαη ζεκαληηθά ζηηο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο ζε ζχγθξηζε κε ηνπο ακέηνρνπο θαη ηα ζχκαηα. Σα επξήκαηα απηά εληζρχνπλ ηελ αληίιεςε φηη ηα 161

163 επηζεηηθά ζχκαηα, ιφγσ ηεο δηπιήο ηδηφηεηαο ηνπ ζχηε/ζχκαηνο, εθδειψλνπλ έλα επξχ θάζκα δηαηαξαρψλ/δπζπξνζαξκνγήο, αθελφο κε πξνβιήκαηα εζσηεξίθεπζεο (ρακειφ απηνζπλαίζζεκα, πςειά επίπεδα άγρνπο θαη θαηάζιηςεο), ηα νπνία ζπλάδνπλ ζην πξνθίι ηνπ ζχκαηνο θαη αθεηέξνπ κε πξνβιήκαηα εμσηεξίθεπζεο, φπσο πξνβιεκαηηθή επηθνηλσλία κε ηνπο ζπλνκειίθνπο, ηα νπνία ραξαθηεξίδνπλ ην παηδί ζχηε. Απφ ηελ άιιε, νη ζχηεο θαη θπξίσο ηα ζχκαηα απηναλαθέξνπλ θνηλσληθέο δεμηφηεηεο πνπ πξνζηδηάδνπλ απηέο ησλ ακέηνρσλ παηδηψλ. Απηφ πηζαλφλ λα ζεκαίλεη φηη πξάγκαηη ηα παηδηά απηά δηαζέηνπλ θνηλσληθή γλψζε θαη πξνζαξκνγή, φπσο ν Sutton θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ ηζρπξίδνληαη γηα ηνπο γλήζηνπο ζχηεο, ή φηη δελ έρνπλ πιήξε επίγλσζε ησλ δεμηνηήησλ ηνπο. Δληνχηνηο, ε πςειή επίδνζε ησλ ζπκάησλ ζηνλ ηνκέα απηφ πξνθαιεί εληχπσζε, θαζφηη έξρεηαη ζε αληίζεζε κε πνξίζκαηα άιισλ εξεπλψλ (Rigby & Slee, 1993 Salmivalli et al., 1999 Gini, 2006), βάζε ησλ νπνίσλ ηα ζχκαηα επηδεηθλχνπλ θησρέο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο. Τπάξρεη φκσο ε πηζαλφηεηα, ηα επξήκαηα ησλ παξαπάλσ εξεπλψλ λα είλαη εηθνληθά/εζθαικέλα, κε ηελ έλλνηα φηη ζε πνιιέο απφ απηέο δε ιήθζεθε ππφςε ε ζεκαληηθή νκάδα ησλ επηζεηηθψλ ζπκάησλ (Gini, 2006). Χο πξνο ηελ Επεξεπγαζία Κοινυνικών Πληποθοπιών, ν ξφινο ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα αζθεί δηαθνξνπνηεηηθή επίδξαζε ζε φιεο ηηο δηαζηάζεηο, κε εμαίξεζε ηε δηάζηαζε ηεο Κνηλσληθήο ππνζηήξημεο. Δηδηθφηεξα, δηαπηζηψζεθε φηη νη ζχηεο θαη θπξίσο ηα επηζεηηθά ζχκαηα παξνπζηάδνπλ πεξηζζφηεξα ειιείκκαηα ζηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ ζπγθξηηηθά κε ηα ππφινηπα παηδηά (ζχκαηα θαη ακέηνρνπο). Σείλνπλ δειαδή λα εζηηάδνπλ πεξηζζφηεξν ζε ερζξηθά εξεζίζκαηα (1 ν βήκα ηνπ κνληέινπ), απνδίδνπλ ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ερζξφηεηα ζηηο πξνζέζεηο ησλ άιισλ (2 ν βήκα ηνπ κνληέινπ), ελψ πην ζπρλά πηνζεηνχλ εθδηθεηηθνχο ζηφρνπο (3 ν βήκα ηνπ κνληέινπ) θαη επηζεηηθέο ζπκπεξηθνξέο, φπσο Σσκαηηθή θαη Λεθηηθή επηζεηηθόηεηα (4 ν βήκα ηνπ κνληέινπ). Σα ειιείκκαηα ηνπο ινηπφλ εληνπίδνληαη ζε θάζε ζρεδφλ βήκα ηνπ κνληέινπ Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, γεγνλφο πνπ ππνζηεξίδεη ηελ θπθιηθή κνξθή ηνπ κνληέινπ, θαηά ηελ νπνία θάζε βήκα αζθεί επίδξαζε ζην επφκελν (Crick & Dodge, 1994). Αλαιπηηθφηεξα, ηα απνηειέζκαηα αλέδεημαλ φηη ε νκάδα ησλ ζπηψλ θαη απηή ησλ επηζεηηθψλ ζπκάησλ παξνπζηάδεη αξθεηέο νκνηφηεηεο ζηελ ειιεηκκαηηθή επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ. Σφζν νη ζχηεο φζν θαη ηα επηζεηηθά ζχκαηα, δειαδή, βξέζεθε φηη εζηηάδνπλ ζε ερζξηθά ζηνηρεία θαη εξκελεχνπλ ηηο 162

164 ακθηιεγφκελεο θαηαζηάζεηο σο ερζξηθέο, απνηπγράλνληαο έηζη ζην πξψην θαη ζην δεχηεξν βήκα ηνπ κνληέινπ. Σα επηζεηηθά ζχκαηα ίζσο, απνδίδνπλ ερζξφηεηα ζηηο πξνζέζεηο ησλ άιισλ, δηφηη δελ εκπηζηεχνληαη ην θνηλσληθφ ηνπο πεξίγπξν, σο ζπλέπεηα ηεο ζπλερνχο ζπκαηνπνίεζεο ηνπο. Οη ζχηεο, απφ ηελ άιιε, ζπλεζηζκέλνη λα βιάπηνπλ εζθεκκέλα, ελδέρεηαη λα ππνζέηνπλ φηη θαη νη άιινη ελεξγνχλ κε ηελ ίδηα ινγηθή. Άιιε νκνηφηεηα κεηαμχ ζπηψλ - επηζεηηθψλ ζπκάησλ εληνπίζηεθε ζηελ επηινγή ηνπ ζηφρνπ Δθδίθεζε. Σα επηζεηηθά ζχκαηα κπνξεί λα επηιέγνπλ πην ζπρλά ζηφρνπο πνπ θαηαζηξέθνπλ ζρέζεηο θαη θηιίεο, πηζαλφλ είηε σο απνηέιεζκα ηεο καηαίσζεο πνπ βηψλνπλ είηε γηαηί δελ είλαη ηθαλνί λα ζπκπεξηθεξζνχλ κε ζεηηθά θνηλσληθφ ηξφπν είηε γηαηί έρνπλ ηελ πεπνίζεζε φηη απνηειεί έλαλ απνηειεζκαηηθφ ηξφπν άκπλαο απφ ηηο εθθνβηζηηθέο επηζέζεηο ηνπ ζχηε. Δληνχηνηο, έρεη βξεζεί φηη ε επηινγή ησλ ζπκάησλ λα εθδηθεζνχλ ην δξάζηε ηνπο, απμάλεη ηνλ θίλδπλν γηα ζπλέρηζε ηεο ζπκαηνπνίεζεο (Kochenderfer & Ladd, 1997 Perry, Perry & Kennedy, 1993). Οη ζχηεο φκσο πηζαλφλ ρξεζηκνπνηνχλ ηελ εθδίθεζε σο κέζν επίηεπμεο ησλ πξνζσπηθψλ ηνπο ζηφρσλ, φπσο γηα παξάδεηγκα ηελ απφθηεζε ελφο αληηθεηκέλνπ ή ηελ θαηάθηεζε πςειφηεξνπ θνηλσληθνχ status ζηελ νκάδα ησλ ζπλνκειίθσλ. Σέινο, θαη νη δχν νκάδεο παηδηψλ (ζχηεο-επηζεηηθά ζχκαηα) πξνέθπςε φηη επηιέγνπλ πην ζπρλά επηζεηηθνχο ηξφπνπο αληίδξαζεο απφ φηη νη άιινη ζπλνκήιηθνί ηνπο. Ζ επηινγή απηή κπνξεί λα ζεσξεζεί σο απφξξνηα ηνπ πξνεγνχκελνπ βήκαηνο ζηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ αλ έλα άηνκν δειαδή επηιέμεη αληηθνηλσληθνχο ζηφρνπο, είλαη πην πηζαλφλ λα αληηδξάζεη κε επηζεηηθφ ηξφπν. Οη παξαπάλσ νκνηφηεηεο ζηνλ ηξφπν επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ αλάκεζα ζηνπο ζχηεο - επηζεηηθά ζχκαηα, έρνπλ απνδνζεί απφ εξεπλεηέο (Camodeca & Goosens, 2005) ζηελ αληηδξαζηηθή επηζεηηθφηεηα πνπ επηδεηθλχνπλ θαη νη δχν νκάδεο, κνινλφηη δηαθέξνπλ ηφζν ζηα θίλεηξα φζν θαη ζηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ ελεξγεηψλ ηνπο. ε φηη αθνξά ηα θιαζηθά ζχκαηα, πξνέθπςε φηη ε επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ ησλ παηδηψλ απηψλ δε δηαθέξεη ζεκαληηθά απφ ηεο νκάδαο ειέγρνπ, δειαδή απηήλ ησλ ακέηνρσλ παηδηψλ. Ζ νκάδα ησλ ζπκάησλ ινηπφλ δελ έηεηλε λα εζηηάδεη ζηα ερζξηθά ζηνηρεία νχηε απέδηδε πην ζπρλά επζχλεο ή ερζξηθή δηάζεζε ζην παηδί δξάζηε. Σν παξαπάλσ εχξεκα δηαςεχδεη ελ κέξεη ηελ ππφζεζε Τ 21, σζηφζν επηβεβαηψλεη αλάινγν εχξεκα ησλ Camodeca et al. (2003). Παξνκνίσο, ν Waldman (1996, αλαθέξεηαη ζηνπο Camodeca et al., 2003) ηζρπξίζηεθε φηη ηα απνκνλσκέλα 163

165 παηδηά (κία θαηεγνξία παηδηψλ ζηελ νπνία κπνξεί λα αλήθνπλ θαη ηα ζχκαηα εθθνβηζκνχ) δε δηαθέξνπλ απφ ηα παηδηά ειέγρνπ σο πξνο ηηο απνδφζεηο πξφζεζεο. Δπηπιένλ, αλ ηα ζπκαηνπνηεκέλα παηδηά ζεσξεζνχλ θαη θαηαζιηπηηθά, ε έιιεηςε ερζξηθψλ απνδφζεσλ κπνξεί λα απνδνζεί ζηνλ ειιηπή απηνέιεγρν, θαζψο ηα θαηαζιηπηηθά παηδηά ζπλεζίδνπλ λα απνδίδνπλ ηηο αξλεηηθέο πξνζέζεηο θαη ελέξγεηεο ησλ άιισλ ζε δηθή ηνπο ππαηηηφηεηα (Quiggle et al., 1992). Τπάξρεη φκσο θαη ε πεξίπησζε, ε επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ ησλ παηδηψλ απηψλ λα κε ραξαθηεξίδεηαη απφ ζεκαληηθά ειιείκκαηα ή πξνθαηαιήςεηο. Χο πξνο ηνπο ζηφρνπο, ζε ζχγθξηζε κε ηα ακέηνρα παηδηά, ηα ζχκαηα δελ ήηαλ πην πηζαλφ λα πξνηηκήζνπλ ζηφρνπο εθδίθεζεο. Αληηζέησο, ζέηνπλ Πξνζσπηθνύο ζηόρνπο θνηλσληθά απνδεθηνχο ή ζηφρνπο πνπ σθεινχλ ην θνηλσληθφ ζχλνιν (Θεηηθά θνηλσληθνύο ζηόρνπο). Φαίλεηαη ινηπφλ φηη παξά ηε ζπκαηνπνίεζε πνπ πθίζηαλην θαη ηα αξλεηηθά ζπλαηζζήκαηα πνπ βηψλνπλ, δε θηλδπλεχνπλ/ βξίζθνληαη ζε θίλδπλν λα αλαπηχμνπλ κεραληζκνχο ή πεπνηζήζεηο πνπ ζα απνηηκνχζαλ ζεηηθά ην ζηφρν ηεο εθδίθεζεο (O Brennan et al., 2009). Αλαθνξηθά κε ηνλ ηξφπν αληίδξαζεο, νη αλαιχζεηο αλέδεημαλ φηη ηα ζχκαηα επηιέγνπλ πην ζπρλά λα απνζπξζνχλ ή λα αγλνήζνπλ ηελ ελδερφκελε πξφθιεζε ζε ζχγθξηζε κε ηα επηζεηηθά ζχκαηα ή ηνπο ζχηεο, ελψ ζπαλίσο πηνζεηνχλ επηζεηηθνχο ηξφπνπο αληίδξαζεο. Σν εχξεκα απηφ επηβεβαηψλεη πνξίζκαηα άιισλ εξεπλψλ (Olweus, 1978 Olweus, 1993 Carney & Merell, 2001 Patterson et al., 1967 Perry et al., 1990), ζχκθσλα κε ηα νπνία ηα θιαζζηθά ζχκαηα επηιέγνπλ ζπλήζσο παζεηηθνχο ηξφπνπο αληίδξαζεο, φπσο επίζεο επηδεηθλχνπλ αξλεηηθή ζηάζε απέλαληη ζηε βία, ηελ νπνία ρξεζηκνπνηνχλ ιηγφηεξν, ζπγθξηηηθά κε ηα ππφινηπα παηδηά. ε αληίζεζε φκσο κε άιιεο έξεπλεο (Patterson et al, 1967 Swartz et al., 1993 Kochenderfer & Ladd, 1997), ηα ζχκαηα ηεο παξνχζαο κειέηεο παξαηεξήζεθε φηη δηεθδηθνχλ κε παξξεζία πην ζπρλά απφ φηη νη ζχηεο ή ηα επηζεηηθά ζχκαηα. Σν παξάδνμν απηφ εχξεκα κπνξεί λα νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη πξφθεηηαη γηα δειψζεηο πξφζεζεο θαη φρη γηα πξαγκαηηθή ζπκπεξηθνξά. Απφ ηελ άιιε, ηα ακέηνρα παηδηά ππεξείραλ, φπσο ήηαλ αλακελφκελν, ζηε δηάζηαζε ηεο Γηεθδηθεηηθόηεηαο, ζην λα αληηκεησπίδνπλ δειαδή ηελ πξφθιεζε κε παξξεζία. Δπέιεγαλ, επίζεο, πην ζπρλά παζεηηθνχο ηξφπνπο αληίδξαζεο ζπγθξηηηθά κε ηνπο ζχηεο ή ηα επηζεηηθά ζχκαηα, ελψ πην ζπάληα αληηδξνχζαλ κε ιεθηηθή ή ζσκαηηθή επηζεηηθφηεηα. Σα παξαπάλσ επξήκαηα επηβεβαηψλνπλ ηφζν ηηο αξρηθέο ππνζέζεηο φζν θαη άιια πνξίζκαηα εξεπλψλ (Nelson & Crick, 1999). 164

166 Αμηνζεκείσην είλαη ην γεγνλφο φηη ηα παηδηά - αλεμαξηήησο ηνπ ξφινπ ηνπο ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα - δήισζαλ φηη ζρεηηθά ζπαλίσο ζα αλαδεηνχζαλ θνηλσληθή ππνζηήξημε, αλ δερφληνπζαλ πξφθιεζε. Έηζη, παξφιν πνπ ε αλαδήηεζε βνήζεηαο ζπρλά ζπληζηάηαη/πξνηείλεηαη σο απνηειεζκαηηθή ζηξαηεγηθή δηαρείξηζεο ηνπ εθθνβηζκνχ, ζηελ πξάμε ηα ζχκαηα ζπαλίσο αλαθέξνπλ ηε ζπκαηνπνίεζή ηνπο ή εκθαλίδνληαη απξφζπκνη λα απεπζχλνπλ έθθιεζε γηα βνήζεηα (Olweus, 1993). ε έξεπλα κάιηζηα ησλ Whitney θαη Smith (1993) βξέζεθε φηη κφλν νη κηζνί απφ ηνπο καζεηέο πνπ ππέζηεζαλ εθθνβηζκφ ην γλσζηνπνίεζαλ ζε ελήιηθεο νη Houndoumadi θαη Pateraki (2001) αλέθεξαλ παξφκνηα απνηειέζκαηα (Kanetsuna et al., 2006). Σα παηδηά δε ζηεξίδνληαη ζηε βνήζεηα ησλ ελειίθσλ, πηζαλφλ γηαηί ζεσξνχλ φηη ε παξέκβαζε θάπνηνπ ελήιηθα είλαη ζπάληα θαη ζπλήζσο αλαπνηειεζκαηηθή, ελψ παξάιιεια κπνξεί λα πηζηεχνπλ φηη ζα απνηειέζεη αθνξκή γηα λα εηζπξάμνπλ πεξηζζφηεξε βία απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο. Αθφκε, άιινη εξεπλεηέο ππνζέηνπλ φηη ε απξνζπκία λα αλαθέξνπλ ηε ζπκαηνπνίεζή ηνπο νθείιεηαη ζηε ληξνπή πνπ αηζζάλνληαη ή ζην φηη ελνρνπνηνχλ ηνλ εαπηφ ηνπο γηα ην ζπκβάλ ή αθφκε ζηελ πεπνίζεζε φηη πξέπεη λα ην αληηκεησπίζνπλ κφλνη ηνπο, αιιηψο πξέπεη λα ην απνδερηνχλ/αλερηνχλ (Todda, 1997). Αλαθνξηθά κε ηνπο ελαιιαθηηθνχο ηξφπνπο αληίδξαζεο, δηαπηζηψζεθε φηη νη ζχηεο εμαθνινπζνχλ λα παξέρνπλ πην ζπρλά επηζεηηθνχο ηξφπνπο αληίδξαζεο ζπγθξηηηθά κε ηα ππφινηπα παηδηά. Παξνκνίσο, ζε δχν έξεπλεο, πνπ γηλφηαλ ζχγθξηζε απζφξκεησλ θαη κεηά απφ ζθέςε ηξφπσλ αληίδξαζεο, βξέζεθε φηη νη κεηά απφ ζθέςε αληηδξάζεηο ησλ επηζεηηθψλ παηδηψλ ήηαλ ην ίδην επηζεηηθέο κε ηηο απζφξκεηεο αληηδξάζεηο (Orobio de Castro, 2000 Rabiner et al., 1990). Θεσξεηηθά, ην εχξεκα απηφ δελ είλαη πεξίεξγν, θαζψο ζχκθσλα κε ην κνληέιν Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά είλαη απφξξνηα ελφο δηαθνξεηηθνχ ηξφπνπ επεμεξγαζίαο πιεξνθνξηψλ (Dodge, 1986). Απφ απηή ηελ νπηηθή, ε παχζε γηα ζθέςε απιψο ζα παξείρε ζηα επηζεηηθά παηδηά πεξηζζφηεξν ρξφλν λα επεμεξγαζηνχλ ηα εξεζίζκαηα κε ηνλ ηξφπν πνπ νδεγεί ζηελ εθδήισζε επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο (Orobio de Castro et al., 2003). ε αληίζεζε, ηα επηζεηηθά ζχκαηα παξαηεξήζεθε φηη επηιέγνπλ ιηγφηεξν ζπρλά ηε Λεθηηθή επηζεηηθόηεηα, φηαλ αληηδξνχλ κεηά απφ ζθέςε, φπσο επίζεο θαη ηε Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα (ζηελ πξψηε ελαιιαθηηθή απάληεζε κφλν). Γεληθφηεξα πάλησο ε επηινγή ηξφπνπ αληίδξαζεο ζηηο ελαιιαθηηθέο απαληήζεηο δε δηαθνξνπνηείηαη ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθά απφ απηή ησλ ακέηνρσλ παηδηψλ. Ζ 165

167 παξαπάλσ δηαπίζησζε πηζαλφλ λα ζεκαίλεη φηη ηα επηζεηηθά ζχκαηα δηαζέηνπλ ηελ απαξαίηεηε θνηλσληθή γλψζε, ηελ νπνία φκσο δελ εθαξκφδνπλ πάληα ζηελ πξάμε (Camodeca et al., 2003). ε φηη αθνξά ηα ζχκαηα, δηαθνξνπνίεζε πξνέθπςε κφλν σο πξνο ηε δηάζηαζε ηεο Γηεθδηθεηηθόηεηαο ηελ νπνία πηνζεηνχλ ιηγφηεξν ζπρλά ζπγθξηηηθά κε ηελ απζφξκεηε δήισζε. Δλδερνκέλσο, ηα ζχκαηα, φηαλ ην ζπιινγίδνληαη θαιχηεξα, έρνπλ πεξηζζφηεξνπο ελδνηαζκνχο ή θνβνχληαη λα δηεθδηθήζνπλ ην δίθην ηνπο επζέσο θαη πξνηηκνχλ λα απνζπξζνχλ ή λα αγλνήζνπλ ην ζπκβάλ, εχξεκα πνπ αλαθέξεηαη θαη ζε αξθεηέο άιιεο έξεπλεο (Patterson et al, 1967 Swartz et al., 1993 Kochenderfer & Ladd, 1997). Αμίδεη λα ζεκεησζεί ηέινο, φηη δφζεθαλ αξθεηέο άζρεηεο απαληήζεηο ζηελ πξψηε ελαιιαθηηθή θπξίσο, αιιά θαη ζηε δεχηεξε ελαιιαθηηθή απάληεζε, θαζψο ηα παηδηά είηε δελ απάληεζαλ θαηάιιεια είηε δελ απάληεζαλ θαζφινπ. Ζ έιιεηςε ζρεηηθήο απάληεζεο πηζαλφλ λα νθείιεηαη ζην λεαξφ ηεο ειηθίαο ησλ ζπκκεηερφλησλ θαη λα ππνδειψλεη ηε δπζθνιία παξαγσγήο ελαιιαθηηθψλ ζηξαηεγηθψλ επίιπζεο πξνβιεκάησλ. Χζηφζν, κηα ζεηηθή εξκελεία ηνπ παξαπάλσ επξήκαηνο ζα ήηαλ ε δηαπίζησζε φηη ππάξρεη αξθεηφο ρψξνο /πεξηζψξηα γηα δηδαζθαιία ελαιιαθηηθψλ θαη ζεηηθά θνηλσληθψλ ζηξαηεγηθψλ, πνπ ζα ζπλέβαιαλ ζηελ απνηξνπή αλάπηπμεο ρξφληαο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο (Keltikangas-Jarvinen & Pakaslahti, 1999). Σα παξαπάλσ πνξίζκαηα απαληνχλ ζηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα ΔΔ 21, ΔΔ 22, ΔΔ 23 θαη ΔΔ 24, επαιεζεχνληαο πιήξσο ηελ ππφζεζε Τ 22 θαη ελ κέξεη ηηο ππνζέζεηο Τ 21, Τ 23 θαη Τ ςζσεηίζειρ μεηαξύ ηυν ςπό μελέηη μεηαβληηών ε φηη αθνξά ηηο ζπζρεηίζεηο μεηαξύ ηυν ηύπυν ηος Εκθοβιζμού, ηα απνηειέζκαηα ηεο παξνχζαο έξεπλαο αλέδεημαλ ζηαηηζηηθά ζεκαληηθέο ελδνζπλάθεηεο κεηαμχ φισλ ησλ δηαζηάζεσλ ηνπ εθθνβηζκνχ. Οη καζεηέο δειαδή πνπ εκπιέθνληαη σο ζχηεο ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ πηζαλφλ πηνζεηνχλ πνιινχο απφ ηνπο ηχπνπο εθθνβηζκνχ ή αθφκε θαη φινπο. Σα πνξίζκαηα απηά επαιεζεχνπλ ηελ εξεπλεηηθή ππφζεζε Τ 25 θαη ππνζηεξίδνπλ πξνεγνχκελεο κειέηεο (Ando et al., 2005 Crick et al., 2001 αξξνχδε, 2009). Αμίδεη επίζεο λα επηζεκαλζεί φηη νη πςειέο ζπζρεηίζεηο αλάκεζα ζην Λεθηηθό, ην Σσκαηηθό εθθνβηζκό θαη ηνλ Έκκεζν εθθνβηζκό ζρέζεσλ ππαηλίζζνληαη φηη νη κνξθέο απηέο δελ είλαη αλεμάξηεηεο ε κία 166

168 απφ ηελ άιιε, αιιά αληηζέησο επηθαιχπηνληαη, θάηη πνπ ζπλάδεη θαη κε ηα απνηειέζκαηα ηεο παξαγνληηθήο αλάιπζεο. Αλαθνξηθά κε ηηο ζςζσεηίζειρ ανάμεζα ζηιρ επιμέποςρ διαζηάζειρ ηηρ Θςμαηοποίηζηρ και ηος Εκθοβιζμού, πξνέθπςαλ ζεηηθέο ρακειέο έσο κέηξηεο ζηαηηζηηθά ζεκαληηθέο ζπλάθεηεο γηα ην ζχλνιν απηψλ, επαιεζεχνληαο έηζη ηελ εξεπλεηηθή ππφζεζε Τ 26 θαη ππνζηεξίδνληαο πξνεγνχκελεο κειέηεο (Ando et al., 2005 Baldry, 2004 αξξνχδε, 2009). Αλαιπηηθφηεξα, δηαπηζηψζεθε φηη: α) ν Άκεζνο θαη ν Έκκεζνο εθθνβηζκόο ζρέζεσλ παξνπζηάδνπλ ζεκαληηθή ζπζρέηηζε κε ηελ Άκεζε θαη Έκκεζε ζπκαηνπνίεζε ζρέζεσλ, β) ν Έκκεζνο εθθνβηζκόο ζρέζεσλ ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά κε φιεο ηηο δηαζηάζεηο ηεο ζπκαηνπνίεζεο, γ) ν Σσκαηηθόο θαη ν Λεθηηθόο εθθνβηζκόο ζπλδένληαη πεξηζζφηεξν κε ηε Σσκαηηθή θαη Λεθηηθή ζπκαηνπνίεζε αληίζηνηρα. Ζ πςειή ζρεηηθά ζπζρέηηζε αλάκεζα ζηνλ εθθνβηζκφ θαη ηε ζπκαηνπνίεζε πηζαλφλ ππνδειψλεη φηη έλα ζεκαληηθφ πνζνζηφ παηδηψλ πνπ εκπιέθεηαη ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο κεηαπεδά απφ ηε κία ζπκπεξηθνξά ζηελ άιιε, ελαιιάζζνληαο αλάινγα κε ηηο ζπλζήθεο ην ξφιν ηνπ ζχηε θαη ηνπ ζχκαηνο. πσο ραξαθηεξηζηηθά αλαθέξνπλ νη Kokkinos θαη Panayiotou (2004), ηα παηδηά πνπ ζεκείσζαλ πςειή επίδνζε ηφζν ζηνλ εθθνβηζκφ φζν θαη ζηε ζπκαηνπνίεζε είλαη πηζαλφλ λα αληηπξνζσπεχνπλ ηελ νκάδα ησλ επηζεηηθψλ ζπκάησλ πνπ πεξηγξάθνπλ ζε έξεπλά ηνπο νη Schwart et al. (2001) θαη ν Pellegrini (1998). Ο ζρεηηθά κεγάινο αξηζκφο ησλ παηδηψλ πνπ ζπκαηνπνηεί, αιιά θαη ζπκαηνπνηείηαη ζπγθξηηηθά κε άιιεο έξεπλεο ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν, κπνξεί λα νθείιεηαη ζε κεζνδνινγηθέο δηαθνξέο. Ζ έιιεηςε θίιηξσλ γηα παξάδεηγκα ή ε αμηνιφγεζε ηεο εθθνβηζηηθήο ζπκπεξηθνξάο κέζσ απηναλαθνξψλ ελδερνκέλσο αχμεζε ηηο πηζαλφηεηεο γηα δήισζε αλάκεημεο ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ ή ζπκαηνπνίεζεο. Ίζσο πάιη ηα παηδηά, πνπ αλέθεξαλ φηη αλακεηγλχνληαη ζην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ κε ηε δηπιή ηδηφηεηα ζχηε - ζχκαηνο, παξεξκήλεπζαλ θαη δήισζαλ σο εθθνβηζκφ νπνηαδήπνηε αξλεηηθή ελέξγεηα ή ελνριεηηθή ζπκπεξηθνξά π.ρ. ηα θαινπξναίξεηα πεηξάγκαηα. Χο πξνο ηηο ενδοζςνάθειερ ηηρ Θςμαηοποίηζηρ, παξαηεξήζεθαλ ηδηαίηεξα πςειέο θαη ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο ζπζρεηίζεηο αλάκεζα ζε φιεο ηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο ζπκαηνπνίεζεο, εχξεκα πνπ θαλεξψλεη φηη νη καζεηέο πνπ ζπκαηνπνηνχληαη, πθίζηαληαη ζρεδφλ φιεο ηηο κνξθέο ζπκαηνπνίεζεο. Σα απνηειέζκαηα απηά επαιεζεχνπλ πιήξσο ηελ ππφζεζε Τ 27 θαη είλαη ζε ζπκθσλία κε 167

169 απηά ησλ Baldry θαη Winkel (2003), νη νπνίνη δηαπίζησζαλ ζεηηθή ζπζρέηηζε κεηαμχ ηεο Σσκαηηθήο, ηεο Λεθηηθήο θαη ηεο Σρεζηαθήο ζπκαηνπνίεζεο. Χζηφζν, ν βαζκφο ζπζρέηηζεο κεηαμχ ησλ δηάθνξσλ κνξθψλ ζπκαηνπνίεζεο πνηθίιεη. Έηζη, νη πςειέο ζπζρεηίζεηο αλάκεζα ζηελ Άκεζε θαη ηελ Έκκεζε ζπκαηνπνίεζε, αλάκεζα ζηελ Έκκεζε ζπκαηνπνίεζε ζρέζεσλ θαη ζηε Σσκαηηθή, αλάκεζα ζηελ Άκεζε ζπκαηνπνίεζε ζρέζεσλ θαη ζηε Σσκαηηθή θαη ηέινο, αλάκεζα ζηελ Άκεζε ζπκαηνπνίεζε ζρέζεσλ θαη ζηε Λεθηηθή ππνδειψλνπλ φηη ηα ζπκαηνπνηεκέλα παηδηά βηψλνπλ παξάιιεια απηέο ηηο εκπεηξίεο (αξξνχδε, 2009). Αλαθνξηθά κε ηηο ενδοζςνάθειερ ηυν διαζηάζευν ηηρ Επεξεπγαζίαρ Κοινυνικών Πληποθοπιών, βξέζεθε φηη ηα ειιείκκαηα ζπζρεηίδνληαλ ζεηηθά κεηαμχ ηνπο (δειαδή ε Κσδηθνπνίεζε, ε Απόδνζε επζύλεο, ε Δρζξηθή δηάζεζε, ε Δθδίθεζε, ε Σσκαηηθή θαη ε Λεθηηθή επηζεηηθόηεηα) θαη αξλεηηθά κε δηαζηάζεηο πνπ ππνδειψλνπλ επηδέμηα αθνινπζία ησλ βεκάησλ, δειαδή κε ηηο ζεηηθέο θαηά κία έλλνηα δηαζηάζεηο. Απφ ηελ άιιε, νη ζεηηθέο δηαζηάζεηο (δειαδή νη Πξνζσπηθνί ζηόρνη, νη Θεηηθά θνηλσληθνί ζηόρνη, ε Γηεθδηθεηηθόηεηα, ε Παζεηηθή αληίδξαζε) πξνέθπςε φηη ζπζρεηίδνληαλ ζεηηθά κεηαμχ ηνπο θαη αξλεηηθά κε ηα ειιείκκαηα. Οη παξαπάλσ ελδνζπλάθεηεο επαιεζεχνπλ ηελ ππφζεζε Τ 28 επηβεβαηψλνληαο πάιη (βι. επίδξαζε ηνπ ξφινπ ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα) ηελ θπθιηθή κνξθή ηνπ κνληέινπ, θαηά ηελ νπνία θάζε βήκα αζθεί επίδξαζε ζην επφκελν (Crick & Dodge, 1994). Αλ έλα παηδί, ινηπφλ, παξνπζηάζεη πξνθαηαιήςεηο θαη ειιείκκαηα ζηελ θσδηθνπνίεζε θαη ζηελ απφδνζε πξφζεζεο, πηζαλνινγείηαη φηη ζα εκθαλίζεη ειιείκκαηα θαη ζηε ζπλέρεηα ηεο δηαδηθαζίαο, απφ ηελ επηινγή αληηθνηλσληθψλ ζηφρσλ, ηελ παξαγσγή θαη ηε ζεηηθή αμηνιφγεζε επηζεηηθψλ ηξφπσλ αληίδξαζεο έσο, ηειηθά, ηελ ελεξγνπνίεζε ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο. Με άιια ιφγηα, ε ειιεηκκαηηθή επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ ζηα πξψηα βήκαηα απμάλεη ηηο πηζαλφηεηεο γηα πξνβιεκαηηθή επεμεξγαζία θαη ζηα επφκελα. Αληηζέησο, ε εζηίαζε ζε κε ερζξηθά ζηνηρεία, νδεγεί θαηά κεγάιε πηζαλφηεηα ζε νπδέηεξεο απνδφζεηο (κε ερζξηθέο) θαη ζε πηνζέηεζε θνηλσληθά απνδεθηψλ ζηφρσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ (Γηεθδηθεηηθόηεηα, Παζεηηθή αληίδξαζε). ζνλ αθνξά ζηηο ζςζσεηίζειρ μεηαξύ ηυν επιμέποςρ διαζηάζευν ηηρ Σςναιζθημαηικήρ Νοημοζύνηρ, δηαπηζηψζεθαλ ηα εμήο: α) κέηξηεο έσο πςειέο ζεηηθέο θαη ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο ελδνζπλάθεηεο αλάκεζα ζηηο δηαζηάζεηο ηεο Δπεκεξίαο, ηεο Κνηλσληθόηεηαο, ηεο Σπλαηζζεκαηηθόηεηαο θαη ηνπ Διέγρνπ ζπλαηζζεκάησλ θαη β) ζεηηθή θαη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή ζπζρέηηζε αλάκεζα ζηελ 168

170 Έιιεηςε θνηλσληθόηεηαο θαη ζηελ Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο. Με άιια ιφγηα, νη ζπλαηζζεκαηηθέο δεμηφηεηεο ζπζρεηίδνληαλ ζεηηθά κεηαμχ ηνπο, φπσο επίζεο θαη ηα ειιείκκαηα ζηηο ζπλαηζζεκαηηθέο δεμηφηεηεο/ηθαλφηεηεο παξνπζίαδαλ ελδνζπλάθεηεο. Σα άηνκα ινηπφλ πνπ αληηιακβάλνληαλ ηνπο εαπηνχο ηνπο σο ζπλαηζζεκαηηθά ηθαλνχο (Σπλαηζζεκαηηθόηεηα), έηεηλαλ επίζεο λα ζεσξνχλ φηη ήηαλ θαη θνηλσληθά ηθαλνί (Κνηλσληθόηεηα), κε πεξηζζφηεξε ζειεκαηηθφηεηα (Έιεγρνο ζπλαηζζεκάησλ) θαη αηζηνδνμία γηα ηε δσή (Δπεκεξία). ε αληίζεζε, ηα άηνκα πνπ αλέθεξαλ φηη δηέζεηαλ θησρέο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο (Έιιεηςε θνηλσληθόηεηαο), δήισζαλ επίζεο θαη Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο. Σα παξαπάλσ επαιεζεχνπλ ηελ ππφζεζε Τ 29 θαη ππνζηεξίδνπλ πξνεγνχκελα εξεπλεηηθά πνξίζκαηα (Petrides, 2009 Ciarrochi et al., 2001). Χο πξνο ηηο διμεηαβληηέρ ζςζσεηίζειρ ηος Εκθοβιζμού με ηη Σςναιζθημαηική Νοημοζύνη, ε πιεηνλφηεηα ησλ δηαζηάζεσλ ηνπ εθθνβηζκνχ παξνπζίαζε αξλεηηθή ζπζρέηηζε κε ηνλ Έιεγρν Σπλαηζζεκάησλ, ηελ Δπεκεξία, ηελ Κνηλσληθόηεηα θαη ηε Σπλαηζζεκαηηθόηεηα, θαη ζεηηθή κε ηελ Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο. Σα άηνκα δειαδή πνπ εθθνβίδνπλ ζπλήζσο δηαθξίλνληαη απφ ειιείκκαηα ζηηο ζπλαηζζεκαηηθέο δεμηφηεηεο. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζχκθσλα κε ηνλ Petrides (2009) ηα άηνκα πνπ παξνπζηάδνπλ ηα παξαπάλσ ειιείκκαηα δελ είλαη ζε ζέζε λα αληηιακβάλνληαη ηε ζπλαηζζεκαηηθή ηνπο θαηάζηαζε ή λα εθθξάδνπλ ηα ζπλαηζζήκαηά ηνπο ζηνπο άιινπο. Γηαζέηνπλ ρακειή απηνεθηίκεζε θαη είλαη απνγνεηεπκέλνη κε ηελ παξνχζα δσή. Αθφκε, πηζηεχνπλ φηη δελ κπνξνχλ λα επεξεάζνπλ ηα ζπλαηζζήκαηα ησλ άιισλ, ελψ δε ζεσξνχληαη θαινί αθξναηέο ή δηαπξαγκαηεπηέο. Σέινο, είλαη ζπλήζσο απζφξκεηνη, παξνξκεηηθνί θαη δπζθνιεχνληαη λα δηαρεηξηζηνχλ ην άγρνο ηνπο. Αθφκε, φιεο νη κνξθέο ηνπ εθθνβηζκνχ ζπζρεηίζηεθαλ αξλεηηθά κε ηε Σπλνιηθή Σπλαηζζεκαηηθή Ννεκνζύλε, αιιά ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθά κφλν ν Σπκπεξηθνξηθόο εθθνβηζκόο. Μάιηζηα, ηα παηδηά πνπ εθδειψλνπλ ηέηνηνπ είδνπο εθθνβηζηηθή ζπκπεξηθνξά (ζπκπεξηθνξηθή) θαίλεηαη λα παξνπζηάδνπλ ηηο κεγαιχηεξεο ζπλαηζζεκαηηθέο δπζθνιίεο. Πηζαλφλ λα πηνζεηνχλ ηελ επηζεηηθή νδφ, επεηδή δελ γλσξίδνπλ πσο λα εθθξάζνπλ ηα ζπλαηζζήκαηά ηνπο ή λα δηαρεηξηζηνχλ ην άγρνο, ην ζπκφ ηνπο ή ηελ αγσλία ηνπο. Σα παξαπάλσ επξήκαηα έρνπλ επηζεκαλζεί θαη απφ άιιεο κειέηεο (Ciarrochi et al., 2001 Austin, Saklofske, & Egan, 2005 Cassidy et al., 1992). Ζ αληίιεςε, γηα παξάδεηγκα, φπσο θαη ε δηαρείξηζε ζπλαηζζεκάησλ, έρνπλ ζπζρεηηζηεί ζεηηθά κε ηελ 169

171 πνζφηεηα θαη ηελ πνηφηεηα ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, αιιά θαη κε ηελ χπαξμε θνηλσληθνχ ππνζηεξηθηηθνχ δηθηχνπ, ην νπνίν βνεζάεη ηα άηνκα απηά λα εθδειψζνπλ ρακειφηεξα επίπεδα αληηθνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο. Δπηπιένλ, παηδηά κε πςειή πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε επηδεηθλχνπλ θνηλσληθέο δεμηφηεηεο θαη ζηξαηεγηθέο επίιπζεο πξνβιεκάησλ, πνπ κεηψλνπλ ηηο πηζαλφηεηεο πηνζέηεζεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο (Mavroveli et al., 2008). ε πξφζθαηε, αθφκε, έξεπλα ησλ Rigby θαη Cox (1996) βξέζεθε ζηα θνξίηζηα ζεκαληηθή ζπζρέηηζε κεηαμχ ρακεινχ επηπέδνπ απηνεθηίκεζεο θαη εθθνβηζηηθήο ζπκπεξηθνξάο. Άιιεο έξεπλεο, ηέινο, ππνζηήξημαλ πσο νη ζχηεο είλαη παξνξκεηηθνί (Byrne, 1994) θαη ιηγφηεξν ηθαλνί λα ειέγμνπλ ηηο ζπλαηζζεκαηηθέο ηνπο αληηδξάζεηο (Espelage, Bosworth, & Simon, 2000 Henley & Long, 1999). Αλαθνξηθά κε ηε ζσέζη Θςμαηοποίηζηρ- Σςναιζθημαηικήρ Νοημοζύνηρ, βξέζεθε φηη νη επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο ζπκαηνπνίεζεο, φπσο θαη ε πλνιηθή ζπκαηνπνίεζε, ζπζρεηίδνληαη αξλεηηθά κε ηελ Δπεκεξία, ηελ Κνηλσληθόηεηα θαη ηνλ Έιεγρν ζπλαηζζεκάησλ, ελψ ζεηηθά κε ηελ Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο. Με άιια ιφγηα ηα παηδηά πνπ δήισζαλ φηη πθίζηαληαη ζπκαηνπνίεζε ζπλήζσο δηαθαηέρνληαη απφ κία πεζηκηζηηθή άπνςε δσήο, ππνιείπνληαη ζηηο θνηλσληθέο ηνπο δεμηφηεηεο, δελ είλαη ζε ζέζε λα δηαρεηξηζηνχλ ην ζπκφ ηνπο ή ηελ αγσλία ηνπο θαη δηαζέηνπλ ρακειή απηνεηθφλα θαη απηνπεπνίζεζε. Σα παξαπάλσ έξρνληαη ζε πιήξε ζπκθσλία κε ην ηππηθφ πξνθίι ησλ ζπκάησλ, ζχκθσλα κε ην νπνίν ηα ζχκαηα δηαθξίλνληαη απφ ρακειή απηνεθηίκεζε θαη θησρέο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο (Kaukiainen et al., 2002). Δπίζεο, επηβεβαηψλνπλ πιεζψξα εξεπλψλ σο πξνο ηελ επάισηε πξνζσπηθφηεηα ησλ ζπκάησλ ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηελ έιιεηςε θνηλσληθψλ, ζπλαηζζεκαηηθψλ θαη επηθνηλσληαθψλ δεμηνηήησλ, πνπ ηα δηαθξίλεη (Besag, 1989 Woods et al., 2009 Champion & Clay, 2007). Θεσξείηαη κάιηζηα φηη νη θησρέο ζπλαηζζεκαηηθέο δεμηφηεηεο ησλ ζπκάησλ ζπκβάιινπλ ζεκαληηθά ζηε ρξφληα ζπκαηνπνίεζή ηνπο (Woods et al., 2009). Γηαζηαπξψλνληαο ηα παξαπάλσ απνηειέζκαηα κε απηά ηεο επίδξαζεο ηνπ ξφινπ ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα, δηαπηζηψλνληαη θάπνηεο αληηθάζεηο. πγθεθξηκέλα, ελψ νη ζχηεο ζεκείσζαλ πςειή επίδνζε ζηε δηάζηαζε ηεο Δπεκεξίαο, παξαπιήζηα κε απηή ησλ ακέηνρσλ παηδηψλ, ζηνπο ζπζρεηηζκνχο πξνέθπςε φηη ν εθθνβηζκφο ζπζρεηίδεηαη αξλεηηθά κε ηε δηάζηαζε απηή. Δπίζεο, κνινλφηη ηα ζχκαηα αλέθεξαλ φηη δηαζέηνπλ πςειέο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο, ζηηο δηκεηαβιεηέο ζπζρεηίζεηο ε ζπκαηνπνίεζε, φπσο θαη νη επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο, ζπζρεηίζηεθαλ αξλεηηθά κε 170

172 ηελ Κνηλσληθόηεηα. Πηζαλφλ ηα αληηθαηηθά απηά επξήκαηα νθείινληαη ζηελ χπαξμε ππννκάδαο ηφζν ζηνπο ζχηεο φζν θαη ζηα ζχκαηα. Σα επξήκαηα απηά δειαδή ελδερνκέλσο αθνξνχλ ζπγθεθξηκέλε ππννκάδα ζπηψλ ή ζπκάησλ, ε νπνία κπνξεί λα ζρεηίδεηαη κε απηή ησλ επηζεηηθψλ ζπκάησλ, ησλ ζπκάησλ δειαδή πνπ αλαπηχζζνπλ θαη επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά. Ζ αζπλέπεηα αθφκε ησλ απνηειεζκάησλ κπνξεί λα απνδνζεί θαη ζε κεζνδνινγηθνχο ιφγνπο, θαη εηδηθφηεξα ζηνλ ηξφπν θαηαλνκήο ηνπ δείγκαηνο ζε ξφινπο ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα (ζχηεο, ζχκαηα, επηζεηηθά ζχκαηα θαη ακέηνρνπο), π.ρ. ελδηαθέξνλ γηα αθξαίεο νκάδεο. Σα παξαπάλσ επξήκαηα απαληνχλ ζηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα ΔΔ 30, ΔΔ 30.1, ΔΔ 30.2 θαη ΔΔ 30.3 επαιεζεχνληαο ηηο αληίζηνηρεο ππνζέζεηο. Οη αλαιχζεηο ησλ δεδνκέλσλ αλέδεημαλ ζεκαληηθέο ζςζσεηίζειρ ανάμεζα ζηιρ επιμέποςρ διαζηάζειρ ηηρ Επεξεπγαζίαρ Κοινυνικών Πληποθοπιών και ζηιρ διαζηάζειρ ηηρ Σςναιζθημαηικήρ Νοημοζύνηρ. Αλαιπηηθφηεξα, νη Θεηηθά θνηλσληθνί ζηόρνη ζπζρεηίδνληαη ζεηηθά κε ηε Σπλνιηθή Σπλαηζζεκαηηθή λνεκνζύλε, ηελ Δπεκεξία, ηελ Κνηλσληθόηεηα θαη ηε Σπλαηζζεκαηηθόηεηα. Οη καζεηέο ινηπφλ πνπ δήισζαλ φηη αληηιακβάλνληαη θαη θαηαλννχλ ηα ζπλαηζζήκαηα ησλ άιισλ (Σπλαηζζεκαηηθόηεηα), πνπ ραξαθηεξίδνληαλ απφ επηθνηλσληαθέο δεμηφηεηεο (Κνηλσληθόηεηα), αηζζάλνληαλ αηζηφδνμνη θαη ηθαλνπνηεκέλνη κε ηελ πνξεία ηεο δσήο ηνπο (Δπεκεξία) θαη γεληθφηεξα δηέζεηαλ πςειή Σπλνιηθή Σπλαηζζεκαηηθή Ννεκνζύλε ζπλήζσο έζεηαλ ζεηηθνχο θνηλσληθά ζηφρνπο. Παξφκνηα επξήκαηα έρνπλ αλαθεξζεί απφ ηνλ Petrides θαη ηνπο ζπλεξγάηεο ηνπ (2006), νη νπνίνη δηαπίζησζαλ ζε δείγκα καζεηψλ δεκνηηθνχ φηη ε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο γλψξηζκα ηεο πξνζσπηθφηεηαο εληζρχεη ηε ζεηηθά θνηλσληθή ζπκπεξηθνξά θαη απνηξέπεη ηελ αληηθνηλσληθή (Mavroveli et al., 2008). Ζ δηάζηαζε επίζεο ηεο Κνηλσληθόηεηαο ζπζρεηίζηεθε ζεηηθά θαη κε ηνπο Πξνζσπηθνύο ζηόρνπο. Πηζαλφλ ηα παηδηά κε πςειέο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο ζεσξνχλ ζεκαληηθφ λα αγλνήζνπλ ην πξνθιεηηθφ ζπκβάλ θαη επηρεηξνχλ λα εζηηάζνπλ ζηελ πξνζσπηθή ηνπο εξεκία θαη γαιήλε, πξνθεηκέλνπ λα κελ αληηδξάζνπλ ελ βξαζκψ ςπρήο. Αθφκε, πξνέθπςε ζεκαληηθή αξλεηηθή ζπζρέηηζε κεηαμχ ηεο Έιιεηςεο Κνηλσληθόηεηαο θαη ηεο Παζεηηθήο αληίδξαζεο. Σα παηδηά πνπ ππνιείπνληαη ζηηο θνηλσληθέο θαη επηθνηλσληαθέο δεμηφηεηεο, ελδέρεηαη λα δηαθξίλνληαη θαη απφ παξνξκεηηθφηεηα, γλψξηζκα πνπ ζπλήζσο δελ νδεγεί ζε παζεηηθνχο ηξφπνπο αληίδξαζεο. 171

173 Αξλεηηθή ζπζρέηηζε δηαπηζηψζεθε θαη αλάκεζα ζηνλ Έιεγρν ζπλαηζζεκάησλ θαη ηελ Δρζξηθή δηάζεζε. Σν πφξηζκα απηφ επαιεζεχεη ηελ εξεπλεηηθή ππφζεζε Τ 31.2 θαη είλαη ζχκθσλν κε πξνεγνχκελεο κειέηεο (Crick & Dodge, 1985 Orobio de Castro et al., 2005). Γηα παξάδεηγκα, έρεη βξεζεί φηη ε αδπλακία ειέγρνπ αξλεηηθψλ ζπλαηζζεκάησλ, φπσο ν ζπκφο, επηηείλεη ηελ ηάζε ησλ επηζεηηθψλ αγνξηψλ λα απνδίδνπλ ερζξφηεηα ζηηο πξνζέζεηο ησλ άιισλ, κε απνηέιεζκα λα ζπκπεξηθέξνληαη κε πην επηζεηηθφ ηξφπν απφ φηη αλ ήηαλ ζε νπδέηεξε ζπλαηζζεκαηηθή θαηάζηαζε (Crick & Dodge, 1985). Ζ δηάζηαζε ηεο Σπλαηζζεκαηηθόηεηαο ζπζρεηίζηεθε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθά κε πνιιέο απφ ηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ. Πην εηδηθά, δηαπηζηψζεθε ζεηηθή ζπζρέηηζε κε ηνπο Πξνζσπηθνύο θαη Θεηηθά θνηλσληθνύο ζηόρνπο, ηελ Παζεηηθή αληίδξαζε θαη ηε Γηεθδηθεηηθόηεηα, θαη αξλεηηθή κε ηηο δηαζηάζεηο ηεο Δρζξηθήο δηάζεζεο, ηεο Δθδίθεζεο θαη ηεο Σσκαηηθήο επηζεηηθόηεηαο. Με άιια ιφγηα δηαθαίλεηαη κηα ηάζε ησλ παηδηψλ πνπ αλαθέξνπλ πςειφηεξε απηνεθηηκήζε ζηελ έθθξαζε θαη ζηελ θαηαλφεζε ησλ ζπλαηζζεκάησλ ησλ άιισλ λα κελ παξνπζηάδνπλ πξνβιήκαηα εξκελείαο ησλ πξνζέζεσλ ησλ άιισλ νχηε λα πηνζεηνχλ εθδηθεηηθνχο ζηφρνπο ή επηζεηηθνχο ηξφπνπο ζπκπεξηθνξάο. Αληηζέησο, ηα παηδηά απηά ζεσξείηαη πην πηζαλφλ λα επηιέμνπλ πξνζσπηθνχο ή ζεηηθά θνηλσληθνχο ζηφρνπο, φπσο επίζεο λα δηεθδηθήζνπλ κε θνηλσληθνχο ηξφπνπο ην δίθην ηνπο ή λα αγλνήζνπλ κηα πηζαλή πξφθιεζε. ε ζπλαθή απνηειέζκαηα θαηέιεμαλ θαη άιιεο έξεπλεο (Crick & Dodge, 1994 Izard et al., 2001). χκθσλα κε ηνπο Crick & Dodge (1994) ε αδπλακία αληίιεςεο θαη θαηαλφεζεο ησλ ζπλαηζζεκάησλ ησλ άιισλ νδεγεί ηα επηζεηηθά παηδηά ζην λα απνδίδνπλ πην έληνλε ερζξφηεηα ζηηο πξνζέζεηο ησλ άιισλ. Δπίζεο, ηα παηδηά πνπ δελ θαηαλννχλ ηελ αξλεηηθή ζπλαηζζεκαηηθή επίδξαζε ησλ πξάμεψλ ηνπο ζηνπο άιινπο νδεγνχληαη κε κεγαιχηεξε επθνιία ζηελ αμηνιφγεζε θαη επηινγή επηζεηηθψλ ζπκπεξηθνξψλ πξνθεηκέλνπ λα επηηχρνπλ ηνπο ζηφρνπο ηνπο. ε αληίζεζε, παηδηά κε αλαπηπγκέλε ηελ αίζζεζε ηεο θαηαλφεζεο ζπλαηζζεκάησλ δηαθξίλνληαη απφ πεξηζζφηεξεο ζεηηθέο θνηλσληθά αιιειεπηδξάζεηο (Izard et al., 2001). Απφ ηελ άιιε, ε Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο βξέζεθε λα ζπζρεηίδεηαη ζεηηθά κε ειιείκκαηα ζηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, δειαδή ηελ ερζξηθή Κσδηθνπνίεζε, ηελ Απόδνζε επζύλεο, ηελ Δρζξηθή Γηάζεζε, ηελ Δθδίθεζε θαη ηε Λεθηηθή επηζεηηθόηεηα θαη αξλεηηθά κε ηε ζεηηθή δηάζηαζε ηεο Γηεθδηθεηηθόηεηαο. Ζ έιιεηςε απηνεθηίκεζεο ελφο αηφκνπ ππνδειψλεη έιιεηςε εκπηζηνζχλεο ζηηο 172

174 ηθαλφηεηεο ηνπ, αιιά θαη γεληθφηεξα ζηνλ ίδην ηνπ ηνλ εαπηφ. ηαλ έλα άηνκν φκσο δελ εκπηζηεχεηαη ηνλ εαπηφ ηνπ, είλαη πηζαλφλ λα κελ εκπηζηεχεηαη θαη ηνπο άιινπο ή ηελ αγλφηεηα ησλ πξνζέζεσλ ηνπο, θαζψο φπσο έρνπλ επηζεκάλεη θάπνηνη κειεηεηέο ε εκπηζηνζύλε δεκηνπξγεί εκπηζηνζύλε (Varheim et al., 2008). Πηζαλά απνηειέζκαηα ηεο γεληθφηεξεο δπζπηζηίαο κπνξεί λα είλαη ε εζηίαζε ζηα ερζξηθά ζηνηρεία θαη ε απφδνζε ελνρήο ή ερζξφηεηαο ζηηο πξνζέζεηο ηνπ παηδηνχ δξάζηε. Ζ απφδνζε φκσο ερζξηθήο δηάζεζεο ζπλήζσο νδεγεί ζηελ πηνζέηεζε εθδηθεηηθψλ ζηφρσλ θαη θαηά επέθηαζε ζε επηζεηηθνχο ηξφπνπο ζπκπεξηθνξάο. Δπηπξφζζεηα, ε ζεκαληηθή ζπζρέηηζε ηεο Έιιεηςεο απηνεθηίκεζεο κε ηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ κπνξεί λα ππαηλίζζεηαη φηη νη δηαζηάζεηο απηέο κνηξάδνληαη θάηη θνηλφ, ελ πξνθεηκέλσ ηελ επηζεηηθφηεηα. Δμάιινπ, ζχκθσλα κε ηνπο Lochman θαη Lampron (1986) ε ρακειή απηνεθηίκεζε θαη νη θησρέο δεμηφηεηεο επίιπζεο πξνβιεκάησλ απνηεινχλ ην ηππηθφ πξνθίι ησλ επηζεηηθψλ παηδηψλ. ια ηα πξνεγνχκελα πνξίζκαηα επηβεβαηψλνπλ ηηο εξεπλεηηθέο ππνζέζεηο Τ 31.1, Τ 31.2 θαη Τ 31.3 ηεο παξνχζαο έξεπλαο. ε φηη αθνξά ηε ζσέζη μεηαξύ ηυν διαζηάζευν ηος Εκθοβιζμού και ηηρ Επεξεπγαζίαρ Κοινυνικών Πληποθοπιών, νη αλαιχζεηο αλέδεημαλ ζεκαληηθέο ζεηηθέο θαη αξλεηηθέο ζπλάθεηεο. Γηαπηζηψζεθε ινηπφλ φηη ν Σπλνιηθόο εθθνβηζκόο, φπσο θαη νη επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηνπ, παξνπζηάδεη ζεηηθή ζεκαληηθή ζπζρέηηζε κε φια ηα ειιείκκαηα ζηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, δειαδή ηελ Κσδηθνπνίεζε, ηελ Απόδνζε επζύλεο, ηελ Δρζξηθή δηάζεζε, ηελ Δθδίθεζε, ηε Σσκαηηθή θαη Λεθηηθή Δπηζεηηθόηεηα, θαη αξλεηηθή κε ηνπο Πξνζσπηθνύο θαη Θεηηθά θνηλσληθνύο ζηόρνπο, ηε Γηεθδηθεηηθόηεηα θαη ηελ Παζεηηθή αληίδξαζε. Σα παηδηά ινηπφλ πνπ εθθνβίδνπλ, ηείλνπλ λα εζηηάδνπλ ζηα ερζξηθά εξεζίζκαηα ηνπ πεξηβάιινληνο, λα ελνρνπνηνχλ θαη λα εξκελεχνπλ σο ερζξηθέο ηηο πξνζέζεηο ησλ άιισλ, ζέηνπλ ζπλήζσο ζηφρνπο εθδίθεζεο θαη επηιέγνπλ επηζεηηθνχο ηξφπνπο ζπκπεξηθνξάο. Δπηπξφζζεηα, ζπαλίσο πηνζεηνχλ θνηλσληθά απνδεθηνχο ζηφρνπο ή ηξφπνπο επίιπζεο πξνβιεκάησλ, φπσο δηεθδίθεζε κε παξξεζία ή αγλφεζε ηνπ πξνβιήκαηνο. Παξφκνηα απνηειέζκαηα έρνπλ επηζεκαλζεί θαη απφ άιιεο έξεπλεο (Camodeca & Goosens, 2005 Camodeca et al., 2003 Randal, 1997 Hazler, 1996). Οη Camodeca θαη Goosens (2005) παξαηήξεζαλ φηη ηα παηδηά πνπ εθθνβίδνπλ ηνπο άιινπο δηαθξίλνληαη απφ ειιείκκαηα ζηελ απφδνζε πξνζέζεσλ, φπσο επίζεο θαη ζηηο 173

175 κεηέπεηηα αληηδξάζεηο ηνπο ή ζηξαηεγηθέο επίιπζεο πξνβιεκάησλ, ππνζηεξίδνληαο ηελ θπθιηθή ζρέζε αλάκεζα ζηηο απνδφζεηο θαη ζηνπο ηξφπνπο αληίδξαζεο. Δμάιινπ, ηo αλαζεσξεκέλν κνληέιν ησλ Crick θαη Dodge (1994) ππαηλίζζεηαη εκκέζσο πιελ ζαθψο φηη νη απνδφζεηο επεξεάδνπλ ηε δηαρείξηζε ηνπ πξνβιήκαηνο, φπνπ ν φξνο δηαρείξηζε αθνξά ζηελ παξαγσγή αληηδξάζεσλ θαη ζηα βήκαηα επηινγήο αληίδξαζεο (Shelley, 2009). ζνλ αθνξά, απφ ηελ άιιε, ηιρ διαζηάζειρ ηηρ Θςμαηοποίηζηρ και ηηρ Επεξεπγαζίαρ Κοινυνικών Πληποθοπιών, πξνέθπςαλ ζηαηηζηηθά ζεκαληηθέο ζεηηθέο ζπζρεηίζεηο αλάκεζα ζηελ πιεηνλφηεηα ησλ επηκέξνπο δηαζηάζεσλ ηεο ζπκαηνπνίεζεο θαη ηελ Κσδηθνπνίεζε, ηελ Απόδνζε επζύλεο, ηελ Δρζξηθή δηάζεζε, ηελ Δθδίθεζε θαη ηε Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα. Σα ζχκαηα ηνπ εθθνβηζκνχ ινηπφλ θαίλεηαη λα ραξαθηεξίδνληαη απφ ειιεηκκαηηθή επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ ζε φια ζρεδφλ ηα βήκαηα ηνπ κνληέινπ. Αθφκε, ε ζπκαηνπνίεζε βξέζεθε λα ζπζρεηίδεηαη αξλεηηθά κε ηε Γηεθδηθεηηθόηεηα, εχξεκα πνπ ππνδειψλεη φηη ηα παηδηά πνπ πθίζηαλην ζπκαηνπνίεζε δε ζπλεζίδνπλ λα ρξεζηκνπνηνχλ σο ζηξαηεγηθή επίιπζεο πξνβιεκάησλ ηε δηεθδίθεζε κε παξξεζία. Σα παξαπάλσ επξήκαηα επηβεβαηψλνπλ άιιεο έξεπλεο (Camodeca et al., 2003 Camodeca & Goosens, 2005). Χζηφζν, βξίζθνληαη ελ κέξεη ζε αληίθαζε κε ηα απνηειέζκαηα ησλ αλαιχζεσλ κνλήο δηαθχκαλζεο ηεο παξνχζαο έξεπλαο. ηηο πξφηεξεο αλαιχζεηο δειαδή ηα θιαζζηθά ζχκαηα δελ έηεηλαλ λα παξνπζηάδνπλ ειιείκκαηα ζηελ επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ, αιιά αληηζέησο επεμεξγάδνληαλ ηα θνηλσληθά εξεζίζκαηα θαηά ηξφπν παξφκνην κε απηφλ ησλ ακέηνρσλ παηδηψλ. Απφ ηελ άιιε, ν ηξφπνο επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ ησλ επηζεηηθψλ ζπκάησλ ήηαλ ζρεδφλ παλνκνηφηππνο κε απηφλ ησλ ζπηψλ. Δίλαη πηζαλφλ επνκέλσο ε παξαπάλσ αζπλέπεηα λα νθείιεηαη ζηελ ππννκάδα ησλ επηζεηηθψλ ζπκάησλ, ε νπνία κάιινλ είλαη πνιππιεζήο, δεδνκέλνπ φηη δηαθνξνπνηεί ζεκαληηθά ηα απνηειέζκαηα. Σν εχξεκα ηεο ειιεηκκαηηθήο επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ ηφζν ησλ ζπηψλ φζν θαη ησλ ζπκάησλ επαιεζεχεη ηελ εξεπλεηηθή ππφζεζε Τ 32 θαη ππνζηεξίδεη ηελ πξφηαζε ησλ Crick θαη Dodge (1999) γηα πξνζέγγηζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ εθθνβηζκνχ απφ ηελ νπηηθή ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ (Camodeca et al., 2003). 174

176 6.5 Πποβλεπηικοί παπάγονηερ ηος Δκθοβιζμού/Θςμαηοποίηζηρ Αλαθνξηθά κε ηελ ππόβλετη ηος Εκθοβιζμού θαη ησλ επηκέξνπο δηαζηάζεσλ ηνπ, ε πνιιαπιή παιηλδξνκηθή αλάιπζε (κέζνδνο αλά βήκαηα) αλέδεημε σο ζεκαληηθνχο παξάγνληεο πξφβιεςεο ηνπο εμήο: α) απφ ηα θνηλσληθνδεκνγξαθηθά ζηνηρεία κφλν ην θύιν, β) απφ ηηο δηαζηάζεηο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο, ζρεδφλ φιεο (κε εμαίξεζε ηε δηάζηαζε ηεο Έιιεηςεο Κνηλσληθόηεηαο), δειαδή ηνλ Έιεγρν ζπλαηζζεκάησλ, ηε Σπλαηζζεκαηηθόηεηα, ηελ Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο, ηελ Κνηλσληθόηεηα, ηελ Δπεκεξία θαη ηέινο, γ) απφ ηηο δηαζηάζεηο ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, ηελ Δρζξηθή δηάζεζε, ηελ Δθδίθεζε, ηε Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα θαη ηέινο ηελ Παζεηηθή αληίδξαζε. Δπνκέλσο, πην ζπρλή εθθνβηζηηθή ζπκπεξηθνξά πξνβιέθζεθε φηη ζα εθδήισλαλ ηα αγφξηα πνπ αδπλαηνχζαλ λα εθθξάζνπλ, λα θαηαλνήζνπλ ή λα δηαρεηξηζηνχλ ηα ζπλαηζζήκαηά ηνπο, πνπ δε δηέζεηαλ θνηλσληθέο δεμηφηεηεο θαη απηνεθηίκεζε, αιιά αληίζεηα δηαθξίλνληαλ απφ κηα απαηζηφδνμε ζηάζε δσήο, πνπ απέδηδαλ ερζξφηεηα ζηηο πξνζέζεηο ησλ άιισλ, έζεηαλ ζηφρνπο εθδίθεζεο θαη επέιεγαλ σο ηξφπνπο αληίδξαζεο ζε κία πξφθιεζε ηε ζσκαηηθή επηζεηηθφηεηα ή ηελ παζεηηθφηεηα. Σα επξήκαηα ηεο παιηλδξνκηθήο αλάιπζεο ηα ζρεηηθά κε ηελ πξφβιεςε ηνπ εθθνβηζκνχ ζα κπνξνχζαλ λα ζεσξεζνχλ ζπκβαηά κε ηα πνξίζκαηα ηεο πξνεγνχκελεο εξεπλεηηθήο πνξείαο. Πξάγκαηη, απφ ηα θνηλσληθνδεκνγξαθηθα ζηνηρεία κφλν ην θχιν αζθνχζε ζεκαληηθή δηαθνξνπνηεηηθή επίδξαζε ζε φιεο ζρεδφλ ηηο δηαζηάζεηο ηνπ εθθνβηζκνχ. Χο πξνο ηηο δηαζηάζεηο ηεο πλαηζζεκαηηθήο λνεκνζχλεο, νη δηκεηαβιεηέο ζπζρεηίζεηο είραλ αλαδείμεη ζεκαληηθέο ζπζρεηίζεηο ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ησλ δηαζηάζεσλ ηνπ κε ηνλ Έιεγρν ζπλαηζζεκάησλ, ηε Σπλαηζζεκαηηθόηεηα, ηελ Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο, ηελ Κνηλσληθόηεηα θαη ηελ Δπεκεξία. Δπίζεο, φζνλ αθνξά ηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, ν εθθνβηζκφο παξνπζίαζε ηηο πςειφηεξεο ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο ζπζρεηίζεηο κε ηηο δηαζηάζεηο ηεο Δρζξηθήο δηάζεζεο, ηεο Δθδίθεζεο θαη ηεο Σσκαηηθήο επηζεηηθόηεηαο. Αλαθνξηθά φκσο κε ηελ πξφβιεςε ηνπ εθθνβηζκνχ απφ ηε δηάζηαζε ηεο Παζεηηθήο αληίδξαζεο, δηαπηζηψζεθε θάηη πεξίεξγν θαη αληηθαηηθφ. Δλψ δειαδή ν εθθνβηζκφο ζπζρεηηδφηαλ ζεκαληηθά αξλεηηθά κε ηε δηάζηαζε απηή, ζηηο αλαιχζεηο πνιιαπιήο παιηλδξφκεζεο πξνέθπςε φηη ε επηινγή παζεηηθήο αληίδξαζεο πξνβιέπεη ην θαηλφκελν. Δλδερνκέλσο, ην απνηέιεζκα απηφ απνδίδεηαη ζηελ παξνπζία 175

177 πεξηζζφηεξσλ απφ κία νκάδσλ παηδηψλ πνπ εθθνβίδνπλ, θαη ηα νπνία ηείλνπλ λα πηνζεηνχλ απηή ηε ζηξαηεγηθή επίιπζεο πξνβιεκάησλ. ε φηη αθνξά ηε Θςμαηοποίηζη, σο ζεκαληηθνί παξάγνληεο πξφβιεςεο βξέζεθε λα είλαη: α) απφ ηηο κεηαβιεηέο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο, ε Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο, ε Δπεκεξία θαη ε Κνηλσληθόηεηα, β) απφ ηνπο παξάγνληεο ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, ε Απόδνζε επζύλεο, ε Δρζξηθή δηάζεζε, ε Δθδίθεζε, νη Θεηηθά θνηλσληθνί ζηόρνη θαη ε Σσκαηηθή επηζεηηθόηεηα. Παηδί δειαδή πνπ δηέζεηε ρακειή απηνεθηίκεζε, αληηκεηψπηδε ηε δσή ηνπ κε απαηζηνδνμία θαη ππνιείπνληαλ ζηηο θνηλσληθέο θαη επηθνηλσληαθέο δεμηφηεηεο, πνπ απέδηδε επζχλεο θαη ερζξηθή δηάζεζε ζηνπο άιινπο, πνπ επηζπκνχζε λα εθδηθεζεί θαη πηνζεηνχζε ηε ρξήζε ζσκαηηθήο βίαο, αιιά παξάιιεια κπνξεί λα έζεηε θάπνηεο θνξέο ζεηηθά θνηλσληθά ζηφρνπο ήηαλ πηζαλφλ λα ππνζηεί εθθνβηζκφ. Αμίδεη λα επηζεκαλζεί φηη θαλέλα απφ ηα θνηλσληθν-δεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά δελ αλαδείρζεθε σο παξάγνληαο πξφβιεςεο ησλ δηαζηάζεσλ ηεο ζπκαηνπνίεζεο, εχξεκα πνπ ππνδειψλεη φηη ηα ζηνηρεία απηά δελ επεξεάδνπλ ζεκαληηθά ηε βίσζε ηεο ζπκαηνπνίεζεο. Σα παξαπάλσ απνηειέζκαηα έξρνληαη ζε ζπκθσλία κε ηα πξνεγνχκελα επξήκαηα ηεο παξνχζαο έξεπλαο. Έηζη, απφ ηηο δηκεηαβιεηέο ζπζρεηίζεηο ηεο ζπκαηνπνίεζεο κε ηηο δηαζηάζεηο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο, πξνέθπςε φηη ε πιεηνλφηεηα ησλ δηαζηάζεψλ ηεο (ζπκαηνπνίεζεο) ζπζρεηίδνληαλ ζεκαληηθά κφλν κε ηελ Έιιεηςε απηνεθηίκεζεο, ηελ Δπεκεξία θαη ηελ Κνηλσληθόηεηα. Δπηπιένλ, ηδηαίηεξα ζεκαληηθέο ζπζρεηίζεηο αλαδείρζεθαλ αλάκεζα ζηε ζπκαηνπνίεζε θαη ηηο δηαζηάζεηο ηεο Δρζξηθήο δηάζεζεο, ηεο Δθδίθεζεο θαη ηεο Σσκαηηθήο Δπηζεηηθόηεηαο. Δλψ, απφ ηε δηεξεχλεζε ηεο επίδξαζεο ηνπ ξφινπ ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα ζηελ Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, είρε πξνθχςεη φηη ηα ζχκαηα έρνπλ ηελ ηάζε λα ζέηνπλ πην ζπρλά Θεηηθά θνηλσληθνύο ζηόρνπο, φπσο επίζεο λα αγλννχλ ηελ πξφθιεζε θαη λα απνζχξνληαη (Παζεηηθή αληίδξαζε). Σα επξήκαηα ησλ παιηλδξνκηθψλ αλαιχζεσλ επαιεζεχνπλ ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα ΔΔ 33 (ελ κέξεη), ΔΔ 34 θαη ΔΔ 35, θαη ππνζηεξίδνπλ πνξίζκαηα πξνεγνχκελσλ εξεπλψλ (Scheithauer et al., 2006 Cohen & Strayer, 1996 Eisenberg, 2000 Williamson & Cullingford, 1998 Siu, 2009 Wong & Ang, 2007 Dodge & Coie, 1987 Dodge & Frame, 1982 Slabby & Guerra, 1988 Lockman & Dodge, 1994). 176

178 Σέινο, πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα ΔΔ 20, ΔΔ 30.4 θαη ΔΔ 31.3 δελ απαληψληαη απφ ηα πνξίζκαηα ηεο παξνχζαο έξεπλαο, θαζφηη δελ πξνέθπςε ν παξάγνληαο Δλζπλαίζζεζε απφ ηελ παξαγνληηθή αλάιπζε ηεο θιίκαθαο γηα ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε, θαη σο εθ ηνχηνπ δελ επαιεζεχνληαη νη αληίζηνηρεο εξεπλεηηθέο ππνζέζεηο. 6.6 Γςναηά ζημεία ηηρ μελέηηρ Έλα απφ ηα δπλαηά ζεκεία ηεο παξνχζαο κειέηεο απνηειεί ε πξσηνηππία ηνπ ζέκαηνο, θαζψο ιίγεο έξεπλεο (Oluyinka, 2009 Vogel, 2006) κέρξη πξφζθαηα έρνπλ κειεηήζεη ηε ζρέζε αλάκεζα ζηνλ Δθθνβηζκφ/Θπκαηνπνίεζε θαη ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε, ελψ θακία σο ηψξα -απφ φζν ηνπιάρηζηνλ είλαη γλσζηφ- δελ έρεη δηεξεπλήζεη ηε ζρέζε πνπ δηέπεη ηηο ηξεηο κεηαβιεηέο, δειαδή ηνλ Δθθνβηζκφ/Θπκαηνπνίεζε, ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε θαη ηε Γλσζηηθή Δπεμεξγαζία Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ. εκαληηθφ ζηνηρείν επίζεο ηεο παξνχζαο έξεπλαο απνηειεί ε δηεξεχλεζε ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν ηα παηδηά πνπ εκπιέθνληαη ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα δηαβάδνπλ ηηο θνηλσληθέο θαηαζηάζεηο, θαζψο παξέρεη ηε βάζε γηα ηε δεκηνπξγία παξεκβαηηθψλ πξνγξακκάησλ. Πξνγξακκάησλ πνπ θαζηζηνχλ ηα παηδηά ηθαλά λα ζθεθηνχλ πξηλ αληηδξάζνπλ, λα πηνζεηήζνπλ θνηλσληθά απνδεθηέο ζπκπεξηθνξέο θαη γεληθφηεξα λα επεμεξγαζηνχλ ηηο θνηλσληθέο πιεξνθνξίεο κε έλα πην απνηειεζκαηηθφ ηξφπν (Pakaslathi, 2000). Δπηπξφζζεηα, ηα επξήκαηα ηεο ελ ιφγσ έξεπλαο παξέρνπλ ελδείμεηο σο πξνο ηελ παξνπζία ειιεηκκάησλ ζηηο ζπλαηζζεκαηηθέο δεμηφηεηεο ησλ άκεζα εκπιεθνκέλσλ παηδηψλ ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ. Έηζη, ζχκαηα θαη ζχηεο δηαθάλεθε φηη δηαθξίλνληαη απφ ρακειή απηνεθηίκεζε, ελψ ν εθθνβηζκφο θαη ε ζπκαηνπνίεζε ζπζρεηίζηεθαλ αξλεηηθά κε δεμηφηεηεο, φπσο ν έιεγρνο ζπλαηζζεκάησλ, νη θνηλσληθέο δεμηφηεηεο θαη ε ηθαλφηεηα έθθξαζεο θαη θαηαλφεζεο ζπλαηζζεκάησλ (Σπλαηζζεκαηηθόηεηα). Σα απνηειέζκαηα επίζεο ηεο έξεπλαο ππνζηεξίδνπλ πξνεγνχκελεο έξεπλεο σο πξνο ηελ χπαξμε δχν επδηάθξηησλ ππννκάδσλ ζηα ζχκαηα: α) ησλ επηζεηηθψλ ζπκάησλ θαη β) ησλ παζεηηθψλ ζπκάησλ, θαζψο εκθαλίδνπλ δηαθνξεηηθά ραξαθηεξηζηηθά γλσξίζκαηα. ηελ παξνχζα εξγαζία δειαδή δηαπηζηψζεθε φηη ηα επηζεηηθά ζχκαηα παξνπζηάδνπλ ηα πεξηζζφηεξα ειιείκκαηα ηφζν ζηελ Δπεμεξγαζία 177

179 Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ φζν θαη ζηηο ζπλαηζζεκαηηθέο δεμηφηεηεο. ε αληίζεζε, ηα παζεηηθά ζχκαηα βξέζεθε φηη σο πξνο ηνλ ηξφπν επεμεξγαζίαο ησλ θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ δε δηαθέξνπλ απφ ηελ νκάδα ειέγρνπ ησλ ακέηνρσλ παηδηψλ, παξά κφλν ζηελ ζπρλφηεξε επηινγή ηεο Παζεηηθήο αληίδξαζεο, ελψ φζνλ αθνξά ζηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε απηναλέθεξαλ ρακειά επίπεδα απηνεθηίκεζεο θαη επεκεξίαο. Ζ παξνχζα έξεπλα, αθφκε, ζπκβάιιεη ζηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο έθηαζεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ εθθνβηζκνχ ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν, ιακβάλνληαο ππφςε δηαθνξεηηθέο κνξθέο έθθαλζήο ηνπ. Δπηπιένλ, γίλεηαη κηα πξψηε πξνζπάζεηα πξνζδηνξηζκνχ ησλ αηνκηθψλ παξαγφλησλ πνπ ζα κπνξνχζαλ λα ιεηηνπξγήζνπλ πξνβιεπηηθά γηα ην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ/ζπκαηνπνίεζεο, φπσο γηα παξάδεηγκα ε απφδνζε ερζξηθψλ πξνζέζεσλ, ην θχιν. Σέινο, ππνζηεξίδεηαη ε αμηνπνίεζε ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ σο ελφο αμηφπηζηνπ ζεσξεηηθνχ κνληέινπ γηα ηελ εξκελεία ησλ ειιεηκκάησλ πνπ παξνπζηάδνπλ νη ζχηεο θαη ηα ζχκαηα. Χζηφζν, πεξαηηέξσ έξεπλα απαηηείηαη γηα ηε γελίθεπζε ησλ απνηειεζκάησλ θαη γηα ηελ εηο βάζνο κειέηε ησλ βεκάησλ πνπ δε δηεξεπλήζεθαλ ζηελ παξνχζα έξεπλα. 6.7 Πεπιοπιζμοί ηηρ έπεςναρ- Πποηάζειρ για μελλονηικέρ έπεςνερ Σα απνηειέζκαηα φκσο ηεο παξνχζαο έξεπλαο ππφθεηληαη ζε πεξηνξηζκνχο ζρεηηθνχο κε ην δείγκα, ηα εξγαιεία κέηξεζεο, ηελ εμαγσγή αζθαιψλ ζπκπεξαζκάησλ. ε φηη αθνξά ην δείγκα, απηφ δε ζα κπνξνχζε λα ραξαθηεξηζηεί αληηπξνζσπεπηηθφ, αιιά επθαηξηαθφ, θαζφηη ε δεηγκαηνιεςία έγηλε κε βάζε ηηο αξρέο ηεο δηαζεζηκφηεηαο θαη πξνζβαζηκφηεηαο. Έηζη, ηα επξήκαηα ηεο ελ ιφγσ κειέηεο πεξηγξάθνπλ ζπκπεξηθνξέο θαη ηθαλφηεηεο καζεηψλ θαηά θχξην ιφγν Διιήλσλ, ελφο ζπγθεθξηκέλνπ λνκνχ (ηνπ Ννκνχ Έβξνπ), κφλν δχν ηάμεσλ ηνπ Γεκνηηθνχ (Δ θαη η ) θαη κε γνλείο ζηε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία πςεινχ κνξθσηηθνχ επηπέδνπ. Ζ έιιεηςε επνκέλσο εζληθήο πνηθηινκνξθίαο, φπσο επίζεο θαη ε άληζε θαηαλνκή ηνπ δείγκαηνο σο πξνο ην κνξθσηηθφ επίπεδν ησλ γνλέσλ, πεξηφξηζαλ ηε κειέηε ηεο επίδξαζεο ηεο εζληθφηεηαο ή ηεο θνηλσλνηθνλνκηθήο θαηάζηαζεο ζηελ εθδήισζε πεξηζηαηηθψλ εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο. Δπίζεο, ην γεγνλφο φηη ην δείγκα ηεο έξεπλαο απνηειείην απφ καζεηέο Δ θαη η ηάμεο ηνπ Ννκνχ Έβξνπ κε κέζν φξν ειηθίαο έηε, δελ επηηξέπεη ηε γελίθεπζε ησλ επξεκάησλ ζε φιεο ηηο ηάμεηο ή ηηο ειηθίεο ή ζηνλ επξχηεξν ειιαδηθφ ρψξν. 178

180 Χο πξνο ηα εξεπλεηηθά εξγαιεία, ε εθηίκεζε ηεο εκπινθήο ησλ καζεηψλ ζην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ/ζπκαηνπνίεζεο πξαγκαηνπνηήζεθε απνθιεηζηηθά κε ηε ρξήζε εξσηεκαηνινγίσλ απηναλαθνξάο. Ζ κέζνδνο φκσο ηεο απηναλαθνξάο παξνπζηάδεη αξθεηά κεηνλεθηήκαηα. Πξψηνλ, ηα ππνθείκελα ελδερνκέλσο απάληεζαλ ζηηο εξσηήζεηο δηαηζζεηηθά ή κεραληθά. Τπάξρεη επίζεο ε πηζαλφηεηα ηα απνηειέζκαηα λα ππφθεηληαη ζε κεξνιεςίεο, θαζψο ειινρεχεη ν θίλδπλνο ησλ θνηλσληθά επηζπκεηψλ απαληήζεσλ. εκαληηθή δπζθνιία αθφκε αλαθχπηεη ζηελ πξνζπάζεηα αλάθιεζεο γεγνλφησλ απφ κία ζπγθεθξηκέλε ρξνληθή ζηηγκή ηνπ παξειζφληνο. Δλδέρεηαη δειαδή νη ζπκκεηέρνληεο ζηελ έξεπλα λα δηαθνξνπνηνχζαλ θαηά πνιχ ηηο απαληήζεηο ηνπο, αλ ηνπο δεηηφληαλ λα αλαθαιέζνπλ ζηε κλήκε ηνπο πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ ή ζπκαηνπνίεζεο δηαθνξεηηθήο ρξνληθήο πεξηφδνπ. Δίλαη πηζαλφλ αθφκε ηα ππνθείκελα λα παξεξκήλεπζαλ ή λα κελ έιαβαλ ππφςε θάπνηα απφ ηα θχξηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ εθθνβηζκνχ, φπσο γηα παξάδεηγκα ηελ αζπκκεηξία δχλακεο, θαη λα δήισζαλ σο εθθνβηζκφ απιά ελνριεηηθέο ζπκπεξηθνξέο. Σέινο, ππάξρεη ε πεξίπησζε νη καζεηέο ηνπ δείγκαηνο λα ππνηίκεζαλ ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα (Salmivalli et al., 1996 Sutton & Smith, 1999) θαη θαηά ζπλέπεηα λα αλέθεξαλ ιηγφηεξν ζπρλή εκπινθή. ζνλ αθνξά ζηε κέηξεζε ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο, ρξεζηκνπνηήζεθε ε ζχληνκε έθδνζε ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ γηα ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο ραξαθηεξηζηηθφ ηεο πξνζσπηθφηεηαο γηα εθήβνπο (Trait Emotional Intelligence Questionnaire Adolescent Short Form TEIQue ASF) ησλ Petrides, Sangareau, Furnham θαη Frederickson (2006). Ζ έθδνζε φκσο απηή ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ, επεηδή αθελφο απνηειεί απινπνίεζε ησλ ήδε ππαξρφλησλ εξσηεκαηνινγίσλ γηα ελήιηθεο θαη αθεηέξνπ απεπζχλεηαη ζε εθήβνπο θαη φρη ζε παηδηά κηθξφηεξεο ειηθίαο, είλαη πηζαλφλ λα δπζθφιεςε ηα ππνθείκελα ηνπ δείγκαηνο ζηελ θαηαλφεζε ησλ δειψζεσλ. Δπίζεο, ν αξθεηά ζχληνκνο ραξαθηήξαο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ δε πξνζθέξεη ηε δπλαηφηεηα γηα κηα εηο βάζνο δηεξεχλεζε ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο σο γλψξηζκα ηεο πξνζσπηθφηεηαο ησλ παηδηψλ απηήο ηεο ειηθίαο. Οξηζκέλνη εξεπλεηέο κάιηζηα επηζεκαίλνπλ φηη ε κέζνδνο ησλ απηναλαθνξψλ, σο ηξφπνο εθηίκεζεο ηεο πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο, δελ ελδείθλπηαη γηα παηδηά ή εθήβνπο, θαζφηη είλαη πηζαλφλ λα κε δηαζέηνπλ επαξθή επίγλσζε ησλ ηθαλνηήησλ ηνπο, ψζηε λα είλαη ζε ζέζε λα ηηο δειψζνπλ (Ciarrochi et al., 2001). 179

181 Αλαθνξηθά κε ηελ αμηνιφγεζε ηεο Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ, ε αδπλακία εξγαζηεξηαθήο έξεπλαο, πνπ ζα απνηεινχζε ίζσο κία απφ πην ελδεδεηγκέλεο κεζφδνπο ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ παξαηήξεζε, νδήγεζε ζηε ρνξήγεζε εξσηεκαηνινγίνπ πνπ πεξηιάκβαλε θπξίσο εξσηήζεηο θιεηζηνχ ηχπνπ. Οη θιεηζηέο φκσο εξσηήζεηο ίζσο πεξηφξηζαλ ηελ πνηθηιία ησλ απαληήζεσλ θαη πηζαλφλ θαηεχζπλαλ ή επεξέαζαλ ζεκαληηθά ηνλ ηξφπν απάληεζεο ησλ ππνθεηκέλσλ. Αθφκε, νη απαληήζεηο/ ηξφπνη αληίδξαζεο ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα ππνζεηηθά ζελάξηα κπνξεί λα δηαθέξνπλ ζεκαληηθά απφ ηηο αληηδξάζεηο πνπ ζα εθδήισλαλ ζε πξαγκαηηθέο ζπλζήθεο. Έλαο αθφκε πεξηνξηζκφο αθνξά ηελ πςειή ζπζρέηηζε πνπ πξνέθπςε αλάκεζα ζηνλ εθθνβηζκφ θαη ηε ζπκαηνπνίεζε, ε νπνία σζηφζν είλαη ζχκθσλε κε πξνεγνχκελεο έξεπλεο (αξξνχδε, 2009 Kokkinos & Panayiotou, 2007). Oη Kokkinos θαη Panayiotou (2007) ζεσξνχλ φηη ε δηεξεχλεζε ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν ηα παηδηά εξκελεχνπλ ηηο ζπκπεξηθνξέο πνπ πεξηγξάθνληαη ζηα εξσηεκαηνιφγηα εθθνβηζκνχ/ζπκαηνπνίεζεο ζα απνδεηθλπφηαλ ηδηαίηεξα ρξήζηκε ζηελ εμήγεζε ηνπ παξαπάλσ επξήκαηνο. Δπίζεο, ε παξνχζα έξεπλα απνηειεί έξεπλα ζπζρεηίζεσλ θαη σο εθ ηνχηνπ κπνξνχλ λα δηαπηζησζνχλ κφλν ζπκκεηαβνιέο θαη ζπζρεηίζεηο κεηαμχ ησλ ππφ κειέηε κεηαβιεηψλ θαη δελ είλαη δπλαηφο ν πξνζδηνξηζκφο αηηησδψλ ζρέζεσλ. πσο ζε θάζε ςπρνινγηθή έξεπλα, ε θαηεγνξηνπνίεζε θαη ε επηινγή ησλ ηξφπσλ αλάιπζεο ησλ δεδνκέλσλ δηαθέξεη ζεκαληηθά απφ έξεπλα ζε έξεπλα. Ο ηξφπνο επνκέλσο νκαδνπνίεζεο ησλ δειψζεσλ ζηελ παξνχζα έξεπλα ή ε νλνκαζία ησλ παξαγφησλ πνπ πξνέθπςαλ ιεηηνπξγνχλ πεξηνξηζηηθά γηα ηελ εμαγσγή αζθαιψλ ζπκπεξαζκάησλ. Οη νξηαθέο αθφκε αμηνπηζηίεο ησλ δηαζηάζεσλ - θπξίσο ηεο θιίκαθαο γηα ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε, αιιά θαη θάπνησλ δηαζηάζεσλ απφ ηηο άιιεο θιίκαθεο (π.ρ. ηξφπνη αληίδξαζεο ζε κία ελδερφκελε πξφθιεζε) - δελ επηηξέπνπλ ηε γελίθεπζε ησλ επξεκάησλ ηεο παξνχζαο έξεπλαο. Μειινληηθέο έξεπλεο επνκέλσο ζε κεγαιχηεξα θαη πην αληηπξνζσπεπηηθά δείγκαηα ζα ήηαλ αλαγθαίεο, πξνθεηκέλνπ λα επηβεβαησζνχλ ηα πξφζθαηα επξήκαηα ρξεζηκνπνηψληαο ελδερνκέλσο θαη δηαθνξεηηθέο εξεπλεηηθέο κεζφδνπο (πξνζσπηθέο ζπλεληεχμεηο, παξαηήξεζε θ.ά) ή πνιιαπιέο πεγέο πιεξνθφξεζεο (π.ρ. ζπκκαζεηέο, εθπαηδεπηηθνχο, γνλεί). Αθφκε, ε Κιίκαθα ηνπ Δθθνβηζκνχ θαη ηεο Θπκαηνπνίεζεο ζα ήηαλ ηδηαίηεξα ρξήζηκν λα επαλειεγρζεί γηα ηε θαηαζθεπαζηηθή ηεο εγθπξφηεηα θαη 180

182 αμηνπηζηία, φπσο επίζεο λα ζηαζκηζηεί γηα ηε κέηξεζε ηεο εθθνβηζηηθήο ζπκπεξηθνξάο/ζπκαηνπνίεζεο ζε πνηθίια πιαίζηα, γηα θάζε ειηθηαθή νκάδα θαη ζε πνηθίια πνιηηηζηηθά πεξηβάιινληα. Σέινο, πξέπεη λα ιεθζεί ππφςε ν επαλέιεγρνο θαη ε επαλαπξνζαξκνγή ηεο θιίκαθαο γηα ηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε σο γλψξηζκα ηεο πξνζσπηθφηεηαο ησλ Petrides et al. (2006), ψζηε ε ρξήζε ηεο ζε επφκελεο έξεπλεο λα αληαπνθξίλεηαη ζηα ειιεληθά δεδνκέλα θαη λα νδεγεί ζε πην έγθπξα θαη αμηφπηζηα απνηειέζκαηα. 6.8 Πποηάζειρ για ηην ανηιμεηώπιζη ηος θαινομένος ηος Δκθοβιζμού/Θςμαηοποίηζηρ Σα επξήκαηα ηεο παξνχζαο έξεπλαο ππνδεηθλχνπλ φηη ην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ απνηειεί πξαγκαηηθφηεηα θαη γηα ην ειιεληθφ ζρνιείν, θαζψο ην ¼ ησλ καζεηψλ βξέζεθε λα εκπιέθεηαη άκεζα ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα. πσο φκσο επεζήκαλε ν Elliot (1998), o εθθνβηζκφο ζην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ δελ απνηειεί πξφβιεκα κφλν ηνπ ζχκαηνο, αληίζεηα ζπληζηά πξφβιεκα νιφθιεξεο ηεο ζρνιηθήο θνηλφηεηαο, θαζψο ην θαηλφκελν ιακβάλεη ρψξα ζην θνηλσληθφ πιαίζην ηνπ ζρνιείνπ θαη ζπλήζσο εκπιέθνληαη πεξηζζφηεξα παηδηά εθηφο απηψλ πνπ εθθνβίδνπλ ή ζπκαηνπνηνχληαη (Salmivalli et al., 1999). Δίλαη επνκέλσο ζεκαληηθφ λα ππάξμεη ελεκέξσζε θαη επαηζζεηνπνίεζε ηεο θνηλήο γλψκεο, ησλ εθπαηδεπηηθψλ, ησλ γνλέσλ θαη ησλ καζεηψλ ζρεηηθά κε ηηο επηβιαβείο επηπηψζεηο ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ εθθνβηζκνχ θαη λα ππάξμνπλ νξγαλσκέλεο πξνζπάζεηεο ζρεδηαζκνχ παξεκβαηηθψλ πξνγξακκάησλ πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί ε κείσζε, αλ φρη ε εμάιεηςή ηνπ (Μπέιινπ, Παπαιεγνχξα & Κηνζένγινπ, 2007). Πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε, ηα επξήκαηα ηεο παξνχζαο έξεπλαο, φπσο θαη ηα πνξίζκαηα άιισλ εξεπλψλ, ζα κπνξνχζαλ λα απνηειέζνπλ ηε βάζε γηα ην ζρεδηαζκφ θαη ηελ αλάπηπμε απνηειεζκαηηθψλ πξνγξακκάησλ παξέκβαζεο. Έηζη, νη παξεκβαηηθέο πξνζπάζεηεο ζα ήηαλ θαιφ λα ιάβνπλ ππφςε ηηο δηαθπιηθέο δηαθνξέο, γηαηί, φπσο πξνέθπςε θαη απφ ηελ παξνχζα έξεπλα, ν εθθνβηζκφο ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ ζπλδέεηαη θπξίσο κε ην αξζεληθφ γέλνο. Σν ζρνιείν ινηπφλ σο θνξέαο θνηλσληθνπνίεζεο ζα ήηαλ επρήο έξγν, αληί λα αλαπαξάγεη ηελ θπξίαξρε άπνςε γηα ην πψο πξέπεη ή δελ πξέπεη λα ζπκπεξηθέξνληαη ηα δχν θχια (Γειεγηάλλε-Κνπηκηδή & αθθά, 2005), λα ζπκβάιιεη ζηελ αλαδφκεζε ησλ ηαπηνηήησλ θχινπ ζε παηδηά 181

183 κηθξήο ειηθίαο, πξνθεηκέλνπ λα απνθεπρζνχλ ξφινη θαη ζηεξεφηππα, απφ ηα νπνία είλαη δχζθνιν λα απεκπιαθεί θαλείο. Ζ εκπεηξηθή απφδεημε αθφκε ηεο ειιεηκκαηηθήο επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ ησλ παηδηψλ πνπ εκπιέθνληαη ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα έρεη θάπνηεο ζεκαληηθέο πξαθηηθέο ζπλέπεηεο. πγθεθξηκέλα, ππνδειψλεη φηη νη πξσηνβνπιίεο θαηά ηεο ζρνιηθήο βίαο ζα κπνξνχζαλ λα είλαη πην επηηπρεκέλεο αλ επηδίσθαλ λα δηδάμνπλ ζηα επηζεηηθά παηδηά πην απνηειεζκαηηθνχο ηξφπνπο επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ (Pakaslahti, 2000). Έλαο απνηειεζκαηηθφο ηξφπνο επεμεξγαζίαο θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ, γηα παξάδεηγκα, πεξηιακβάλεη ηνλ νξηζκφ ηνπ θνηλσληθνχ πξνβιήκαηνο κε έλα ιηγφηεξν ερζξηθφ ηξφπν, ηελ αλαδήηεζε πεξηζζφηεξσλ ζηνηρείσλ γηα θάπνηα θνηλσληθή θαηάζηαζε, ηελ πηνζέηεζε ιηγφηεξν ερζξηθψλ ζηφρσλ (Guerra & Slaby, 1990), ηελ αλαδήηεζε πεξηζζφηεξσλ ελαιιαθηηθψλ ζηξαηεγηθψλ επίιπζεο πξνβιεκάησλ, πην απνηειεζκαηηθψλ θαη ιηγφηεξν ερζξηθψλ (Guerra & Slaby, 1990 Spivack & Shure, 1974). Οη παξεκβάζεηο επηπιένλ ζα πξέπεη λα αλαδνκήζνπλ ηηο ηδέεο ησλ παηδηψλ ηηο ζρεηηθέο κε ηε ρξεζηκφηεηα ηεο επηζεηηθφηεηαο. Θα ήηαλ ρξήζηκν δειαδή λα θαηαλνήζνπλ φηη ε βία δελ απνηειεί λφκηκν ηξφπν αληίδξαζεο, δελ εληζρχεη ηελ απηνεθηίκεζε ή εκπνδίδεη ηελ αξλεηηθή απηνεηθφλα, αληηζέησο πιεγψλεη ην ζχκα θαη ηα ζχκαηα δελ αμίδνπλ ηέηνηνπ είδνπο κεηαρείξηζε (Guerra & Slaby, 1990). Σα πξνγξάκκαηα παξέκβαζεο πνπ έρνπλ σο βάζε ηα κνληέια Δπεμεξγαζίαο Κνηλσληθψλ Πιεξνθνξηψλ εζηηάδνπλ θαηά θχξην ιφγν ζην άηνκν, παξφιν πνπ ε εκπεηξηθή έξεπλα έρεη αλαδείμεη φηη παξεκβάζεηο πξνζαλαηνιηζκέλεο ηφζν ζηελ νηθνγέλεηα φζν θαη ζηνπο ζπλνκειίθνπο είλαη ηδηαίηεξα απνηειεζκαηηθέο (Mills & Rubin, 1990 Pakaslahti et al., 1996 Pakaslahti et al., 2000). Σα πξνγξάκκαηα πξφιεςεο ηνπ εθθνβηζκνχ ινηπφλ ζα ήηαλ θαιφ λα ζπκπεξηιάβνπλ θαη ηελ νκάδα ησλ ζπλνκειίθσλ, εζηηάδνληαο ζηε δηακφξθσζε ζηελψλ θαη ζεηηθψλ δηαπξνζσπηθψλ ζρέζεσλ κεηαμχ ησλ παηδηψλ, ζηηο νπνίεο λα θπξηαξρεί ε απνδνρή θαη ε αιιεινυπνζηήξημε, θαζψο βξέζεθε φηη ε θηιία θαη ν βαζκφο απνδνρήο απφ ηνπο ζπλνκήιηθνπο ιεηηνπξγνχλ σο πξνζηαηεπηηθνί παξάγνληεο ελάληηα ζηε ζπκαηνπνίεζε (Schwartz, Dodge, Petit & Bates, 2000). εκαληηθά ζεηηθά απνηειέζκαηα πξνέθπςαλ θαη απφ πξνγξάκκαηα, ζηα νπνία νη ζπλνκήιηθνη κάζαηλαλ λα αλαιακβάλνπλ ην ξφιν ηνπ βνεζνχ ή ηνπ κεζνιαβεηή ζε επεηζφδηα εθθνβηζκνχ (Salmivalli, 1999) θαη αλέπηπζζαλ θνηλσληθέο δεμηφηεηεο, δεμηφηεηεο ζπλεξγαζίαο θαη ζσζηήο επίιπζεο πξνβιεκάησλ (Rigby, 2002). 182

184 Απφ ηελ άιιε, ε νηθνγέλεηα θαη εηδηθφηεξα νη γνλείο κπνξεί λα δηαδξακαηίζνπλ ζπνπδαίν ξφιν ζηελ αληηκεηψπηζε πεξηζηαηηθψλ εθθνβηζκνχ θαη επηζεηηθφηεηαο. Ζ αλάπηπμε ζηνηρείσλ πλαηζζεκαηηθήο Ννεκνζχλεο ζηα παηδηά ηνπο, φπσο ε εθκάζεζε ηερληθψλ απηνδηαρείξηζεο ηνπ ζπκνχ, ε εθκάζεζε ελαιιαθηηθψλ θαη θνηλσληθά απνδεθηψλ ηξφπσλ ζπκπεξηθνξάο, ε έγθαηξε αλαγλψξηζε ηεο πξνβιεκαηηθήο ζπκπεξηθνξάο ησλ παηδηψλ ηνπο είλαη πηζαλφλ λα ζπκβάιινπλ ζεκαληηθά ζηε κείσζε ησλ εθθνβηζηηθψλ επεηζνδίσλ. Έλα ζεκαληηθφ εχξεκα ηεο παξνχζαο κειέηεο αθνξνχζε ηελ απξνζπκία αξθεηψλ παηδηψλ λα δεηήζνπλ ηε βνήζεηα ησλ ελειίθσλ, ζηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε ηνπ/ηεο δαζθάινπ/αο, κνινλφηη απνηειεί έλα απνηειεζκαηηθφ ηξφπν αληηκεηψπηζεο ηνπ εθθνβηζκνχ. Θα ήηαλ ίζσο αλαγθαίν ην ζρνιείν λα ελζαξξχλεη ηνπο καζεηέο πνπ πθίζηαληαη ζπκαηνπνίεζε λα αλαθέξνπλ ην εθθνβηζηηθφ επεηζφδην, φηαλ απηφ ζπκβαίλεη, θαη λα αλαδεηνχλ θνηλσληθή ππνζηήξημε (Rivers & Smith, 1994). Κάηη ηέηνην φκσο πξνυπνζέηεη δηαβεβαίσζε απφ κέξνπο ηνπ ζρνιείνπ φηη δελ ππάξρεη θίλδπλνο ή ζηε ρεηξφηεξε πεξίπησζε, φηη ν θίλδπλνο είλαη κεδακηλφο (Rigby, 2008). Ζ ρακειή απηνεθηίκεζε ζπηψλ θαη ζπκάησλ ζα ήηαλ θαιφ λα ιεθζεί ππφςε ζην ζρεδηαζκφ παξεκβαηηθψλ πξνγξακκάησλ. Δίλαη απαξαίηεην, ηα πξνγξάκκαηα λα εζηηάδνπλ ζηε βειηίσζε ηεο απηναληίιεςεο θαη απηνεθηίκεζεο ησλ παηδηψλ, δηφηη έρεη βξεζεί φηη ηα επηζεηηθά ζχκαηα επσθεινχληαη πεξηζζφηεξν απφ πξνγξάκκαηα πνπ ηα βνεζνχλ λα μεπεξάζνπλ ην αίζζεκα αλεπάξθεηαο θαη ρακειήο απηναληίιεςεο ζε ζχγθξηζε κε ηα ''ηηκσξεηηθά'' (O' Moore & Kirkham, 2001). Απφ ηελ άιιε, ηα πξνγξάκκαηα παξέκβαζεο πνπ ζηνρεχνπλ ζηελ εθκάζεζε δεμηνηήησλ δηαρείξηζεο ζπλαηζζεκαηηθψλ αληηδξάζεσλ, κπνξεί λα θαλνχλ ηδηαίηεξα απνηειεζκαηηθά, θαζψο ζπκβάιινπλ ζηελ αχμεζε ηνπ ξεπεξηνξίνπ αληηδξάζεσλ ηνπ ζχκαηνο θαη γεληθφηεξα ζηελ θνηλσληθή ηνπ πξνζαξκνγή. Γηα παξάδεηγκα, ηα πξνγξάκκαηα επίιπζεο ζπγθξνχζεσλ πεξηιακβάλνπλ ηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ ζηε ζεκαζία ηεο εξεκίαο πξηλ αληηδξάζνπλ (δηαρείξηζε ζπκνχ). Παξφκνηεο ζηξαηεγηθέο κπνξεί λα είλαη αλαγθαίεο γηα ηε δηαρείξηζε άιισλ ζπλαηζζεκάησλ, φπσο ν θφβνο θαη ε ακεραλία (Kochenderfer-Ladd, 2004). Αθφκε, πξφζθαηεο ηερληθέο ζηε δηαρείξηζε ησλ ζπλαηζζεκάησλ είλαη πηζαλφλ λα θαλνχλ ρξήζηκεο, θαζψο βνεζνχλ ηα άηνκα λα επεμεξγαζηνχλ θαιχηεξα ηα ζπλαηζζήκαηά ηνπο θαη άξα λα ηα δηαρεηξίδνληαη κε πην απνηειεζκαηηθφ ηξφπν (Cole et al., 1994, αλαθέξεηαη ζηνπο Mahady Wilton et al., 2000). 183

185 Δπίζεο, ζηελ αλάπηπμε πξνγξακκάησλ παξέκβαζεο ζα πξέπεη λα ιεθζνχλ ππφςε θίλεηξα γηα ηελ εθδήισζε θνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο, φπσο είλαη ε εζηθή επαηζζεηνπνίεζε θαη ε ελζπλαίζζεζε (Gini, 2006). Ζ ελίζρπζε ηεο ελζπλαίζζεζεο ζηνπο ζχηεο απφ ηε κηα, κε ηελ θαηαλφεζε θαη θπξίσο ηε βίσζε ησλ αξλεηηθψλ ζπλαηζζεκάησλ ησλ ζπκάησλ ηνπο, θαη ε θαιιηέξγεηα εζηθψλ ζπλαηζζεκάησλ (ληξνπή, ελνρέο) θαη αμηψλ απφ ηελ άιιε, πηζαλφλ λα εκπνδίζνπλ ηελ εθδήισζε θαηλνκέλσλ εθθνβηζκνχ θαη επηζεηηθφηεηαο ζην ζρνιείν (Menesini et al., 2003). Οη παξεκβάζεηο αθφκε ζα ήηαλ σθέιηκν λα δηαθνξνπνηνχληαη αλάινγα κε ηνπο ηχπνπο ησλ επηζεηηθψλ παηδηψλ. Δπξήκαηα, φπσο απηά ησλ εξεπλψλ ησλ Toblin et al. (2005) θαη ησλ Salmivalli θαη Nieminen (2002), ππνγξακκίδνπλ ηε ζεκαζία δηάθξηζεο ησλ νκάδσλ πνπ εκπιέθνληαη ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα (ζχηεο, ζχκαηα, επηζεηηθά ζχκαηα) θαη ηελ αλάγθε δηαθνξεηηθήο αληηκεηψπηζεο ηνπο κέζσ ζρεδηαζκνχ εμαηνκηθεπκέλσλ πξνγξακκάησλ. Έηζη, επεηδή ηα επηζεηηθά ζχκαηα δηαπηζηψζεθε φηη βηψλνπλ δπζθνιίεο ζε πνιινχο ηνκείο, κπνξεί λα ρξήδνπλ πνιιαπιήο παξέκβαζεο, πνπ ζα πεξηιακβάλεη θνηλσληθέο δεμηφηεηεο, δηαρείξηζε ζπκνχ, ζπλαηζζεκαηηθή δηαρείξηζε, αθαδεκατθή ππνζηήξημε, ζηξαηεγηθέο επίιπζεο πξνβιεκάησλ. Οη ζχηεο, απφ ηελ άιιε, πνιχ πηζαλφλ λα επεξγεηνχληαλ απφ παξεκβάζεηο εζηηαζκέλεο ζηα ειιείκκαηα πνπ παξνπζηάδνπλ αλαθνξηθά κε ηελ επεμεξγαζία θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ. ηα παζεηηθά ζχκαηα, επεηδή ζπλεζίδνπλ λα βηψλνπλ κνλαμηά, θαηάζιηςε θαη λα παξνπζηάδνπλ απφζπξζε, ζα ήηαλ σθέιηκε ε αλάπηπμε πξνγξακκάησλ ππνζηήξημεο θαη θαιιηέξγεηαο απηνεθηίκεζεο (Toblin et al., 2005). Ζ εθαξκνγή καθξνρξφλησλ πξνγξακκάησλ παξέκβαζεο έρεη βξεζεί φηη επηθέξεη κφληκα ζεηηθά απνηειέζκαηα, ελψ ε ζπλεξγαζία κε ηελ νηθνγέλεηα, ην ζρνιείν θαη ηελ ηνπηθή θνηλσλία ζπκβάιιεη ζηελ απνηειεζκαηηθή αληηκεηψπηζε ηνπ θαηλνκέλνπ (Αλδξεαδάθεο, Ξαλζάθνπ, Καηζηγηάλλε & Καίια, 2007). Έλα πξφγξακκα κηθξήο δηάξθεηαο ζα κπνξνχζε λα εθαξκνζηεί ζε παηδηά κηθξήο ειηθίαο γηα πξνιεπηηθνχο ιφγνπο, δειαδή απνθπγήο ππνςήθησλ ζπκάησλ θαη επίδνμσλ ζπηψλ. Μάιηζηα φζν πην λσξίο ειηθηαθά εθαξκφδεηαη έλα πξφγξακκα ηφζν κεγαιχηεξε επηηπρία έρεη, γεγνλφο ην νπνίν επηβεβαηψζεθε ζε καθξνπξφζεζκα πξνγξάκκαηα (Αλδξεαδάθεο, Ξαλζάθνπ, Καηζηγηάλλε, & Καίια, 2007). εκαληηθή, επίζεο, είλαη ε επίδξαζε πνπ αζθεί ην ζρνιηθφ θιίκα ζηα θαηλφκελα εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο. Ο Askew (1989, αλαθέξεηαη ζηνπο Sutton et al., 1999) ππνζηήξημε φηη ηα ζρνιεία πνπ πξνσζνχλ ηελ αληαγσληζηηθφηεηα 184

186 κπνξεί λα ελζαξξχλνπλ εκκέζσο ηνλ εθθνβηζκφ, ελψ ν Olweus (1993) θαη νη Smith θαη Sharp (1994) αλέθεξαλ ηηο ζεηηθέο επηδξάζεηο ελφο δεζηνχ θαη ζπλαγσληζηηθνχ ζρνιηθνχ πεξηβάιινληνο. Αλ πξάγκαηη θάπνηνη ζύηεο είλαη επηδέμηνη ζηνλ ςπρνινγηθό πόιεκν, ηόηε είλαη αλαγθαίν λα αιιάμεη ην πεδίν κάρεο όπσο θαη ηα όπια πνπ ρξεζηκνπνηνύληαη (Sutton et al., 1999). Σέινο, ν ξφινο ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζηελ αληηκεηψπηζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ εθθνβηζκνχ θξίλεηαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθφο. Ζ ελεκέξσζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ γηα ηηο δηάθνξεο φςεηο ηνπ θαηλνκέλνπ, ε αιιαγή ζηάζεο απέλαληη ζην πξφβιεκα, ε επηκφξθσζε ηνπο ζε ζέκαηα δηαρείξηζεο θξίζεσλ ζην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ κπνξεί λα ηνπο βνεζήζεη λα είλαη ζε ζέζε λα δηαρεηξηζηνχλ απνηειεζκαηηθά ηέηνηνπ είδνπο πξνβιεκαηηθή ζπκπεξηθνξά ησλ καζεηψλ. Αθφκε, νη ίδηνη κέζσ ηεο ζπκπεξηθνξάο ηνπο κπνξνχλ λα απνηειέζνπλ πξφηππα κίκεζεο. Δπηπιένλ, κέζα απφ ηζηνξίεο, παηρλίδηα ξφισλ θαη άιιεο ελεξγέο κεζφδνπο εθκάζεζεο, ν εθπαηδεπηηθφο κπνξεί λα εληζρχζεη ηελ απηνπεπνίζεζε ησλ καζεηψλ ηνπ θαη λα ζπκβάιιεη ζηελ εθκάζεζε ηερληθψλ επίιπζεο πξνβιεκάησλ, ζηε ζπλεξγαηηθή κάζεζε θαη γεληθφηεξα ζηε δεκηνπξγία ελφο ζεηηθνχ ζρνιηθνχ θιίκαηνο. 185

187 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ Δλληνόγλυζζη Αξηηλνπνχινπ, Β. (2001). Βία ζην ζρνιείν: έξεπλεο θαη πνιηηηθέο ζηελ Δπξώπε. Αζήλα: Μεηαίρκην. Αλδξεαδάθεο, Ν., Ξαλζάθνπ, Γ., Καηζηγηάλλε, Β., & Καΐια, Μ. (2007). Δθθνβηζκφο θαη ζπκαηνπνίεζε: Μηα πξαγκαηηθφηεηα ζην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ. Δπηζηήκεο Αγσγήο, 4, Boulton, M. J., Καξέιινπ, Η., Λαλίηε, Η., Μαλνχζνπ, Β. & Λεκνλή, Ο. (2001). Δπηζεηηθφηεηα θαη ζπκαηνπνίεζε αλάκεζα ζηνπο καζεηέο Γεκνηηθψλ ζρνιείσλ. Χπρνινγία, 8, Γαιαλάθε, Δ. & Βνγηαηδφγινπ, Π. (2007). Δθθνβηζκφο/ζπκαηνπνίεζε ζην ζρνιηθφ πιαίζην θαη κνλαμηά. Παηδαγσγηθή Δπηζεώξεζε, 44, Cohen, L. & Manion, L. (1997). Μεζνδνινγία εθπαηδεπηηθήο έξεπλαο. Αζήλα: Μεηαίρκην/ Έθθξαζε. Γεκεηξηάδεο, Δ. (2003). Πεξηγξαθηθή Σηαηηζηηθή. Αζήλα: Κξηηηθή. Εαθεηξφπνπινο, Κ. (2005). Πώο γίλεηαη κηα επηζηεκνληθή εξγαζία: Δπηζηεκνληθή έξεπλα θαη ζπγγξαθή εξγαζηώλ. Αζήλα: Κξηηηθή. Εαραξήο, Γ. Γ. (1991). Δπηζεηηθόηεηα θαη αγσγή: Έλλνηα, ζεσξίεο, παξάγνληεο, εμέιημε, ζεξαπεία. Ησάλληλα: Παλεπηζηήκην Ησαλλίλσλ. Gottman, J. (1997). Η ζπλαηζζεκαηηθή λνεκνζύλε ησλ παηδηώλ: Πώο λα κεγαιώζνπκε παηδηά κε ζπλαηζζεκαηηθή λνεκνζύλε. Αζήλα: Διιεληθά γξάκκαηα. Howitt, D. & Cramer, D. (2006). Σηαηηζηηθή κε ην SPSS 13: Με εθαξκνγέο ζηελ ςπρνινγία θαη ηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο. Αζήλα: Κιεηδάξηζκνο. Καξακίληδηνπ, Α. (2008). Δηθόλα ζώκαηνο θαη ζρνιηθόο εθθνβηζκόο: κε πνην ηξόπν νη κνξθέο ζπκαηνπνίεζεο θαη βίαο ζρεηίδνληαη κε ηελ εθηίκεζε γηα ην βάξνο θαη ηε γεληθόηεξε εμσηεξηθή εκθάληζε ζε θνξίηζηα θαη αγόξηα ειηθίαο εηώλ. Θεζζαινλίθε: κεηαπηπρηαθή εξγαζία. Μπέιινπ, Α., Παπαιεγνχξα, Ε., & Κηνζένγινπ, Γ. (2007). Σν θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο ζπκαηνπνίεζεο ζε καζεηέο Γεκνηηθψλ ζρνιείσλ ζηνλ Διιαδηθφ ρψξν. Δπηζηεκνληθή Δπεηεξίδα ηνπ Α.Π.Θ., Τκήκα ςπρνινγίαο, 7,

188 Πεηξφπνπινο, Ν. & Παπαζηπιηαλνχ, Α. (2001). Μνξθέο επηζεηηθόηεηαο, βίαο θαη δηακαξηπξίαο ζην ζρνιείν. Αζήλα: Παηδαγσγηθφ Ηλζηηηνχην. Πιαηζίδνπ, Μ. (2005). Γηεξεχλεζε ηεο ζπλαηζζεκαηηθήο λνεκνζχλεο εθήβσλ κε ηε κέζνδν ησλ απηναλαθνξψλ θαη ηεο αληηθεηκεληθήο επίδνζεο. Παηδαγσγηθή Δπηζεώξεζε, 40, Rigby, K. (2008). Σρνιηθόο εθθνβηζκόο: Σύγρξνλεο απόςεηο. Αζήλα: Σφπνο. αθαιάθε, Μ. (2001). Ζ αλάιπζε πεξηερνκέλνπ. ην. Αλησλίνπ θ.ά (επηκ.) Δηζαγσγή ζηε Κνηλσληθή Χπρνινγία: Δπηζηεκνινγηθνί πξνβιεκαηηζκνί θαη κεζνδνινγηθέο θαηεπζύλζεηο, η.1. Αζήλα: Διιεληθά γξάκκαηα. αξξνχδε, Η. (2009). Δθθνβηζκόο/Θπκαηνπνίεζε ζην Γεκνηηθό ζρνιείν: Χπρνθνηλσληθή πξνζαξκνγή θαη ξόινο ζπκκεηερόλησλ. Αιεμαλδξνχπνιε: κεηαπηπρηαθή εξγαζία. Φάιηε, Α. & Κσλζηαληίλνπ, Κ. (2007). Σν θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ ζηα ζρνιεία ηεο δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο: Ζ επίδξαζε θχινπ θαη εζλν-πνιηηηζκηθήο πξνέιεπζεο. Χπρνινγία, 14, Ξενόγλυζζη Ahmed, E. & Braithwaite, V. (2006). Forgiveness, recognition, and shame: three variables in reducing school bullying. Journal of Social Issues, 62, Akhtar, N. & Bradley, E. J. (1991). Social information processing deficits of aggressive children: Present findings and implications for social skills training Clinical Psychology Review, 11, Andreou, E. (2001). Bully/victim problems and their association with coping behavior in conflictual peer interactions among school-age children. Educational Psychology, 21, Andreou, E. & Metallidou, P. (2004). The relationship of academic and social cognition to behaviour in bullying situations among Greek primary school children. Educational Psychology, 24, Anton, C. E. (2009). The analysis of the interdependences between the variables characterizing the financial accounting services executed by the specialized companies of Romania, in the conditions of accounting standardization and normalization. Economics & Management, 14, Arsenio, W. F., & Lemerise, E. A. (2001). Varieties of childhood bullying: Values, emotion processes, and social competence. Social Development, 10,

189 Austin, E. J., Saklofske, D. H., & Egan, V. (2004). Personality, well-being and health correlates of trait emotional intelligence. Personality and Individual differences, (in press). Bauminger, N. et al. (2005). Social information processing and emotional understanding in children with LD. Journal of Learning Disabilities, 38, Boxer, P. & Dubow, E. F. (2002). A social-cognitive information processing model for school-based aggression reduction and prevention programs: Issues for research and practice. Applied & Preventive Psychology, 10, Brackett, M. A. & Katulak, N. A. (in press). The emotionally intelligent classroom: Skill-based training for teachers and students. In J. Ciarrochi & J. D. Mayer (Eds.), Improving emotional intelligence: A practitioner s guide. New York: Psychology Press/ Taylor & Francis. Brackett, M. A., Mayer, J. D., & Warner, R. M. (2006). Emotional intelligence and its relation to everyday bahaviour. Personality and Individual Differences, 36, Brackett, M. A. & Salovey, P. (2006). Measuring emotional intelligence with the Mayer-Salovey-Caruso Emotional Intelligence Test (MSCEIT). Psicothema, 18, Bryman, A. & Cramer, D. (1999). Quantitative data analysis with SPSS release 8 for Windows : a Guide for Social Scientists. London: Routledge. Burgess, K. M., et al., (2006). Social information processing and coping strategies of shy/withdrawn and aggressive children: Does friendship matter? Child Development, 77, Camodeca, M. (2003). Bullying and victimization at school. Amsterdam: Huisdrukkerij Vrije Univeriteit. Camodeca, M., & Goossens, F. (2005). Aggression, social cognitions, anger and sadness in bullies and victims. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 46, Camodeca, M., Goossens, F.A., Schuengel, C., & Terwogt, M. M. (2003). Links between social information processing and involvement in bullying. Aggressive Behavior, 29, Cassidy, T. (2009). Bullying and victimization in school children: the role of social identity, problem-solving style, and family and school context. Social Psychology of Education, 12,

190 Champion, K. M. & Clay, D. L. (2007). Individual differences in responses to provocation and frequent victimization by peers. Child Psychiatry and Human Development, 37, Chang, L., Schwartz, D., Dodge, K. A., & McBride-Chang, C. (2003). Harsh parenting in relation to child emotion regulation and aggression. Journal of Family Psychology, 17, Chaux, E., Molano, A., & Podlesky, P. (2009). Socio-economic, socio-political and socio-emotional variables explaining school bullying: A country-wide multilevel analysis. Aggressive Behavior, 35, Ciarrochi, J. V., Chan, A. Y. C., & Caputi, P. (2000). A critical evaluation of the emotional intelligence construct. Personality and Individual Differences, 28, Ciarrochi, J., Chan, A. Y. C., & Bajgar, J. (2001). Measuring emotional intelligence in adolescents. Personality and Individual Differences, 31, Ciarrochi, J., Caputi, P., & Mayer, J. D. (2003). The distinctiveness and utility of a measure of trait emotional awareness. Personality and Individual Differences, 34, Crick, N. R., Dodge, K. A. (1999). Superiority in the eye of the beholder: Comment on Sutton, Smith, and Swettenham. Social Development, 8, Cunningham, N. J. (2007). Level of bonding to school and perception of the school environment by bullies, victims, and bully victims. Journal of Early Adolescence, 27, Curtner-Smith, M. E., et al. (2006). Mother s parenting and young economically disadvantaged children s relational and overt bullying. Journal of Child and Family Studies, 15, Dautenhahn, K. & Woods, S. (2003). Possible connections between bullying behaviour, empathy and imitation. Presented at AISB 03, The University of Wales, Aberystwyth. Dodge, K. A. & Price, J. M. (1994). On the relation between social information processing and socially competent behavior in early school-aged children. Child Development, 65, Dodge, K. A., et al. (2003). Peer rejection and Social Information Processing Factors in the development of aggressive behavior problems in children. Child Development, 74,

191 Eisenberg, N., et al. (1996). The relations of regulation and emotionality to problem behavior in elementary school children. Development and Psychopathology, 8, Eisenberg, N., Cumberland, A., Spinrad, T. L., Fabes, R. A., Shepard, S. A., Reiser, M., Murphy, B. C., Losoya, S. H., & Guthrie, I. K. (2001). The relations of regulation and emotionality to children s externalizing and internalizing problem behavior. Child Development, 72, Erasmus, C. P. (2007). The role of emotional intelligence in the adaptation of adolescent boys in a private school. South Africa: unpublished master thesis. Espelage, D. L., Medane, S. E., & Swearer, S. M. (2004). Gender differences in bullying: Moving beyond mean level differences. In D. L. Espelage & S. M. Swearer (Eds.) Bullying in American schools: A social-ecological perspective on prevention and intervention. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates. Fatt, J. P. T. & Howe, I. C. K. (2003). Emotional intelligence of foreign and local university students in Singapore: implications for managers. Journal of Business and Psychology, 17, Fekkes, M., Pijpers, F. I. M., & Verloove-Vanhorick, S. P. (2005). Bullying: who does what, when and where? Involvement of children, teachers and parents in bullying behavior. Heath Education Research, 20, Feldman, E. & Dodge, K. A. (1987). Social information processing and sociometric status: Sex, age, and situational effects. Journal of Abnormal Child Psychology, 15, Fernádez-Sanz, L. & Villalba, M. T. (2009). Multivariate analysis of factors with a negative influence in software testing practices in Spain. Jornadas de Ingeniería del Software y Bases de Datos, 3, Fontaine, R. G. (in press). New developments in developmental research on social information processing and antisocial behavior. Journal of Abnormal Child Psychology (in press). Fox, C. L. & Boulton, M. J. (2005). The social skills problems of victims of bullying: Self, peer and teacher perceptions. British Journal of Educational Psychology, 75, Fraser, M. W., Galinsky, M. J., Smokowski, P. R., Day, S. H., Terzian, M. A., Rose, R. A., & Guo, S. (2005). Social information-processing skills training to promote 190

192 social competence and prevent aggressive behaviour in the third grade. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 73, Gini, G. (2004). Bullying in Italian schools: An overview of intervention programmes. School Psychology International, 25, Gini, G. (2006). Social cognition and moral cognition in bullying: What s wrong? Aggressive Behavior, 32, Gini, G., Albiero, P., Benelli, B. & Altoė, G. (2007). Does empathy predict adolescents bullying and defending behavior? Aggressive Behavior, 33, Gratz, K. L., & Roemer, L. (2004). Multidimensional assessment of emotion regulation and dysregulation: Development, factor structure, and initial validation of the difficulties in Emotion Regulation Scale. Journal of Psychopathology and Behavioral Assessment, 26, 1, Griffin, R. S. & Gross, A. M. (2004). Childhood bullying: Current empirical findings and future directions for research. Aggression and Violent Behavior, 9, Guerra, N. G. & Slaby, R. G. (1989). Evaluative factors in social problem-solving by aggressive boys. Journal of Abnormal Child Psychology, 17, Guerra, N. G. & Slaby, R. G. (1990). Cognitive mediators of aggression in adolescent offenders : Intervention. Developmental Psychology, 26, Hanish, L. D. et al. (2004). The expression and regulation of negative emotions: Risk factors for young children s peer victimization. Development and Psychopathology, 16, Heydenberk, R.A., Heydenberk, W.R., & Tzenova, V. (2006). Conflict resolution and bully prevention: Skills for school success. Conflict Resolution Quarterly, 24, Hill, J. (2002). Biological, psychological and social processes in the conduct disorders. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 43, Hoglund, W. L. & Leadbeater, B. J. (2007). Managing threat: Do social-cognitive processes mediate the link between peer victimization and adjustment problems in adolescence? Journal of Research on Adolescence, 17, Idsoe, T., Solli, E., & Cosmovici, M. (2008). Social psychological processes in family and school: More evidence on their relative etiological significance for bullying behavior. Aggressive Behavior, 34, Jolliffe, D., & Farrington, D. P. (2006). Examining the relationship between low empathy and bullying. Aggressive Behavior, 32,

193 Kaukiainen, A., Salmivalli, C., Lagerspetz, K., Tamminen, M., Vauras, M., Maki, H., & Poskiparta, E. (2002). Learning difficulties, social intelligence, and self-report: Connections to bully-victim problems. Scandinavian Journal of Psychology, 43, Kaiser, H. F. (1974). An index of factorial simplicity. Psychometrica, 39, Kanetsuna, T., Smith, P. K., & Morita, Y. (2006). Coping with bullying at school: Childrens recommended strategies and attitudes to school-based interventions in England and Japan. Aggressive Behavior, 32, Kepenekci, Y. K. & Şakir, C. (2006). Bullying among Turkish high school students. Child Abuse & Neglect, 30, Kirk, B. A., Schutte, N. S., & Hine, D. W. (2008). Development and preliminary validation of an emotional self-efficacy scale. Personality and Individual Differences, 45, Kochenderfer-Ladd, B. (2004). Peer victimization: The role of emotions in adaptive and maladaptive coping. Social Development, 13, Kokkinos, C. M. & Panayiotou, G. (2004). Predicting bullying and victimization among early adolescents: Associations with Disruptive Behavior Disorders. Aggressive Behavior, 30, Kokkinos, C. M. & Panayiotou, G. (2007). Parental discipline practises and locus of control: relationship to bullying and victimization experiences of elementary school students. Social Psychology of Education, 10, Kowalski, R. M., Limber, S. P., & Agatston, P. W. (2008). Cyber bullying: Bullying in the digital age. Oxford: Blackwell. Lagerspetz, K.M., Björkvist, K., & Peltonen, T. (1988). Is indirect aggression typical of females? Gender differences in aggressiveness in 11-to 12-year-old children. Aggressive Behavior, 14, Lansford, J. E., Malone, P. S., Dodge, K. A., Crozier, J. C., Pettit, G. S., & Bates, J. E. (2006). A 12-year prospective study of patterns of social information processing problems and externalizing behaviours. Journal of Abnormal Child Psychology, 34, Larke, I. D. & Beran, T. N. (2006). The relationship between bullying and social skills in primary school students. Issues in Educational Research, 16, Leff, S. S. et al. (2006). Social cognition in context: Validating a cartoon-based attributional measure for urban girls. Child Development, 77,

194 Leff, S. S. (2007). Bullying and peer victimization at school: Considerations and future directions. School Psychology Review, 36, Lemerise, E. A., Gregory, D. S., & Fredstrom, B. K. (2005). The influence of provocateurs emotion displays on the social information processing of children varying in social adjustment and age. Journal of Experimental Child Psychology, 90, Liau, A. K., Liau, A. W.L., Teoh, G. B. S, & Liau, M. T. (2003). The case for emotional literacy: the influence of emotional intelligence on problem behaviours in Malaysian secondary school students. Journal of Moral Education, 32, Lösel, F., Bliesener, T., & Bender, D. (2007). Social information processing, experiences of aggression in social contexts, and aggressive behaviour in adolescents. Criminal Justice and Behavior, 34, Luebbers, S., Downey, L. A., & Stough, C. (2007). The development of an adolescent measure of EI. Personality and Individual Differences, 42, Mason, K. L. (2008). Cyberbullying: a preliminary assessment for school personnel. Psychology in the Schools, 45, Mayer, J. D., Caruso, D. R., & Salovey, P. (2000). Selecting a measure of emotional intelligence: The case for ability scales. In R. Bar-On & J. D. A. Parker (Eds.). The handbook of emotional intelligence: Theory, development, assessment, and application at home, and in the workplace. San Francisco: Jossey-Bass. Mayer, J. D., Caruso, D. R., & Salovey, P. (2000). Emotional intelligence meets traditional standards for an intelligence. Intelligence, 27, Mayer, J. D., Salovey, P., & Caruso, D. R. (2004). Emotional intelligence: Theory, findings, and implications. Psychological Inquiry, 15, Mayer, J. D., Salovey, P., & Caruso, D. R. (2008). Emotional intelligence: New ability or Eclectic Traits? American Psychologist, 63, Marini, Z. A., Dane, A.V., Bosacki, S.L., & YLC-CURA. (2006). Direct and indirect bully-victims: Differential psychological risk factors associated with adolescents involved in bullying and victimization. Aggressive Behavior, 32, Mavrovelli, S. et al. (2007). Trait emotional intelligence, psychological well-being and peer-rated social competence in adolescence. British Journal of Developmental Psychology, 25,

195 Mavroveli, S., Petrides, K. V., Shove, C., & Whitehead, A. (2008). Investigation of the construct of trait emotional intelligence in children. European Child & Adolescent Psychiatry, 17, Mavroveli, S., Petrides, K.V., Sangareau, Y., & Furnham, A. (2009). Exploring the relationships between trait emotional intelligence and objective socio-emotional outcomes in childhood. The British Psychological Society, 79, Menesini, E., Sanchez, V., Fonzi, A., Ortega, R., Costabile, A., & Lo Feudo, G. (2003). Moral emotions and bullying: A cross-national comparison of differences between bullies, victims and outsiders. Aggressive Behavior, 29, Mikami, A. Y., Lee, S. S., Hinshaw, S. P., & Mullin, B. C. (2008). Relationships between Social Information Processing and aggression among adolescent girls with and without ADHD. Journal of Youth Adolescence, 37, Mikolajczak, M. & Luminet, O. (2007). Psychometric properties of the Trait Emotional Intelligence Questionnaire: Factor structure, Reliability, Construct, and Incremental Validity in French-speaking population. Journal of Personality Assessment, 88, Murphy, A. (2006). A comparison of the emotional intelligence and thinking styles of students in different university study fields. South Africa: unpublished master thesis. Nelson, D. A. & Crick, N. R. (1999). Rose-colored Glasses: Examining the social information processing of prosocial young adolescents. The Journal of Early Adolescence, 19, Ng, K., Wang, C., Zalaquett, C. P. & Bodenhorn, N. (2007). A confirmatory factor analysis of the Wong and Law Emotional Intelligence Scale in a sample of international college students. International Journal for the Advancement of Counselling, 29, O Brennan, L. M., Brandshaw, C. P., & Sawyer, A. L. (2009). Examining developmental differences in the social-emotional problems among frequent bullies, victims, and bully/victims. Psychology in the Schools, 46, Olafsen, R. N. & Viemero, V. (2000). Bully/victim problems and coping with stress in school among 10 to 12 year-old pupils in Aland, Finland. Aggressive Behavior, 26,

196 Oluyinka, O. A. (2009). Mediatory role of emotional intelligence on the relationship between self-reported misconduct and bullying behaviour among secondary school students. IFE PsychologiA, 17 Olweus, D. (1993). Bullying at school: What we know and what we can do. Oxford/ Cambridge: Blackwell. O Moore, M. & Kirkham., C. (2001). Self-esteem and its relationship to bullying behaviour. Aggressive Behavior, 27, Orobio de Castro, B., Merk, W., Koops, W., Veerman, J. W., & Bosch, J. D. (2005). Emotions in social information processing and their relations with reactive and proactive aggression in referred aggressive boys. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 34, Orobio de Castro, B., Slot, N. W., Bosch, J. D., Koops, W., & Veerman, J. W. (2003). Negative feelings exacerbate hostile attributions. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 32, Orobio de Castro, B., Bosch, J. D., Veerman, J. W., & Koops, W. (2003). The effects of emotion regulation, attribution, and delay prompts on aggressive boy s social problem solving. Cognitive Therapy and Research, 27, Orobio de Castro, B. (2004). The development of social information processing and aggressive behaviour: Current issues. European Journal νf Developmental Psychology, 1, Orpinas, P. & Horne, A. M. (2006). Bullying prevention: Creating a positive school climate and developing social competence. Washington: American Psychological Association. Őzkan, Y. & Cifci, G. (2009). The effect of empathy level on peer bullying in schools. Humanity & Social Sciences Journal, 4, Pakaslahti, L. (2000). Children s and adolescents aggressive behaviour in context: the development and application of aggressive problem-solving strategies. Aggression and Violent Behavior, 5, Pallant, J. (2007). SPSS: Survival manual. England: Open University Press. Palmer, B. R., Manocha, R., Gignac, G., & Stough, C. (2003). Examining the factor structure of the Bar-On Emotional Quotient Inventory with an Australian general population sample. Personality and Individual Differences, 35,

197 Parinet, B., Lhote, A., & Legube, B. (2004). Principal component analysis: an appropriate tool for water quality management-application to a tropical lake system. Ecological modelling, 178, Pellegrini, A. D. & Long, J. D. (2002). A longitudinal study of bullying, dominance, and victimization during the transition from primary school through secondary school. British Journal of Developmental Psychology, 20, Pepler, D. J., Craig, W. M., Connolly, J. A., Yuile, A., McMaster, L., & Jiang, D. (2006). A developmental perspective on bullying. Aggressive Behavior, 32, Petrides, K. V. & Furnham, A. (2000). Gender differences in measured and estimated trait emotional intelligence. Sex Roles, 42, Petrides, K. V. (2001). A psychometric investigation into the construct of emotional intelligence. University College London: unpublished doctoral dissertation. Petrides, K. V. & Furnham, A. (2001). Trait emotional intelligence: Psychometric investigation with reference to established trait taxonomies. European Journal of Personality, 15, Petrides, K. V., Frederickson, N., & Furnham, A. (2004). The role of trait emotional intelligence in academic and deviant behaviour at school. Personality and Individual Differences, 36, Petrides, K. V., Niven, L., & Mouskounti, T. (2006). The trait emotional intelligence of ballet dancers and musicians. Psichothema, 18, Petrides, K. V., Sangareau, Y., Furnham, A., & Frederickson, N. (2008). Trait emotional intelligence and children s peer relations at school. Social Development, 15, Petrides, K. V. (2009). Psychometric properties of the trait emotional intelligence Questionnaire (TEIQue). In C. Stough et al. (Eds.), Assessing Emotional Intelligence: Theory, research, and application. London: Springer. Pepler, D. Craig, W.M., Connolly, J.A., Yuile, A., McMaster, L., & Jiang, D. (2006). A developmental perspective on bullying. Aggressive Behavior, 32, Quarlter, P. & Gardner, K. J. (2007). Emotional Intelligence: Review of research and educational implications. Pastoral Care, Raad, B. D. (2005). The trait-coverage of emotional intelligence. Personality and Individual Differences, 38,

198 Rivers, I. & Smith, P. K. (1994). Types of bullying behaviour and their correlates. Aggressive Behavior, 20, Salmivalli, C. & Nieminen, E.(2002). Proactive and reactive aggression among school bullies, victims, and bully-victims. Aggressive Behavior, 28, Salmivalli, C. & Helteenvuori, T. (2007). Reactive, but not proactive aggression predicts victimization among boys. Aggressive Behavior, 33, Salmon, G., James, A., Lisheen Cassidy, E., & Javaloyes, M. A. (2000). Bullying a review: Presentations to an adolescent psychiatric service and within a school for emotionally and behaviourally disturbed children. Clinical Child Psychology and Psychiatry, 5, Santalahti, P. et al. (2008). Victimization and bullying among 8-year-old Finnish children. European Child & Adolescent Psychiatry, 17, Sapouna, M. (2008). Bullying in Greek primary and Secondary schools. School Psychology International, 29, Scheithauer, H., Hayer, T., Petermann, F., & Jugert, G. (2006). Physical, verbal, and relational forms of bullying among German students: Age trends, gender differences, and correlates. Aggressive Behavior, 32, Scholte, R. H. J. et al. (2007). Stability in bullying and victimization and its association with social adjustment in childhood and adolescence. Journal of Abnormal Child Psychology, 35, Schutte, N. S. et al. (1998). Development and validation of a measure of emotional intelligence. Personality and Individual Differences, 25, Schwartz, D. (2000). Subtypes of victims and aggressors in children s peer groups. Journal of Abnormal Child Psychology, 28, Shelley, S. D. (2009). Thinking and doing: Attributions and coping of children and their friends that are associated with the continuity of victimization and bullying. Ontario: unpublished master thesis. Shi, J. & Wang, L. (2007). Validation of emotional intelligence scale in Chinese university students. Personality and Individual Differences, 43, Shields, A. & Cicchetti, D. (1997). Emotion regulation among school-age children: The development and validation of a new criterion Q-Sort Scale. Developmental Psychology, 33,

199 Shuler, C. N. (2004). An analysis of the emotional quotient inventory: Youth version as a measure of emotional intelligence in children and adolescents. Florida: Dissertation. Siu, A. F. Y. (2009). Trait emotional intelligence and it s relationships with problem behavior in Hong Kong adolescents. Personality and Individual Differences, 47, Smith, P. K. & Brain, P. (2000). Bullying in schools: Lessons from two decades of research. Aggressive Behavior, 26, 1-9. Smith, P. K. & Ananiadou, K. (2003). The nature of school bullying and the effectiveness of school-based interventions. Journal of Applied Psychoanalytic Studies, 5, Smith, P. K., Nika, V., & Papasideri, M. (2004). Bullying and violence in schools: An international perspective and findings in Greece. Psychology, 11, Stassen Berger, K. (2007). Update on bullying at school: Science forgotten? Developmental Review, 27, Stein, J. A., Dukes, R. L., & Warren, J. I. (2007). Adolescent male bullies, victims, and bully-victims: A comparison of psychosocial and behavioral characteristics. Journal of Pediatric Psychology, 32, Sutton, J., Smith, P. K., & Swettenham, J. (1999). Bullying and Theory of Mind : A critique of the Social Skills Deficit view of anti-social behaviour. Social Development, 8, Sutton, J., Smith, P. K., & Swettenham, J. (1999). Social cognition and bullying: Social inadequacy or skilled manipulation? British Journal of Developmental Psychology, 17, Terranova, A. M., Morris A. S., & Boxer, P. (2008). Fear reactivity and effortful control in overt and relational bullying: A six month longitudinal study. Aggressive Bahavior, 34, Toblin, R. L., Swartz, D., Gorman, A. H., & Abou-Ezzeddine, T. (2005). Socialcognitive and behavioral attributes of aggressive victims of bullying. Applied Developmental Psychology, 26, Tsaousis, I. (2008). Measuring trait emotional intelligence: development and psychometric properties of the Greek Emotional Intelligence Scale (GEIS). Psychology, 15,

200 Van Rooy, D. L., Alonso, A., & Viswesvaran, C. (2005). Group differences in emotional intelligence scores: theoretical and practical implications. Personality and Individual Differences, 38, Varheim, A., Steinmo, S., & Ide, E. (2008). Do libraries matter? Public libraries and the creation of social capital. Journal of Documentation, 64, Vervoort, M. H. M. & Scholte, R. H. J. (2010). Bullying and victimization among adolescents: The role of ethnicity and ethnic composition of school class. Journal of Youth and Adolescence, 39, Vogel, S. W. (2006). The relationship between bullying and emotional intelligence. Arizona: unpublished dissertation. Warden, D. & Mackinnon, S. (2003). Prosocial children, bullies and victims: An investigation of their sociometric status, empathy and social problem- solving strategies. British Journal of Developmental Psychology, 21, Williams, C., Daley, D., Burnside, E., & Hammond-Rowley, S. (2009). Measuring emotional intelligence in preadolescence. Personality and Individual Differences, 47, Wilton, M. M. M., Craig, W. M., & Pepler, D. J. (2000). Emotional regulation and display in classroom victims of bullying: Characteristic expressions of affect, coping styles and relevant contextual factors. Social Development, 9, Whitney, I. & Smith, P. K. (1993). A survey of the nature and extent of bullying in junior/middle and secondary schools. Educational Research, 35, Woods, S., Wolke, D., Nowicki, S., & Hall, L. (2009). Emotion recognition abilities and empathy of victims of bullying. Child Abuse & Neglect (in press). 199

201 ΠΑΡΑΡΣΖΜΑΣΑ 200

202 1. Ερωτηματολόγιο της παρούσας έρευνας

203 Για επίσημη τρήση ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΓΙΑ ΜΑΘΗΤΕΣ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ Α. Τν εξωηεκαηνιόγην απηό δελ είλαη δηαγώληζκα. Καηά ζπλέπεηα δελ ππάξρνπλ ζωζηέο ή ιαλζαζκέλεο απαληήζεηο. Δπεηδή ην θάζε άηνκν δηαθέξεη από ην άιιν, ν θαζέλαο ζα δώζεη δηαθνξεηηθέο απαληήζεηο. Β. Σπγθεληξώζνπ ζην δηθό ζνπ εξωηεκαηνιόγην θαη απάληεζε γηα ηνλ εαπηό ζνπ ρωξίο λα βιέπεηο ηη απαληά ν δηπιαλόο ζνπ. Ο θαζέλαο κπνξεί λα απαληήζεη όπωο αηζζάλεηαη. Γ. Πξνζπάζεζε λα είζαη όζν πην εηιηθξηλήο κπνξείο. Τηο απαληήζεηο ζνπ δελ ζα ηηο δεη ν δάζθαιόο ζνπ νύηε θάπνηνο άιινο πνπ ζε γλωξίδεη. Γη απηό: ΜΕΡΟΣ Α Μην αναυέρεις ποσθενά το όνομά σοσ!! 1. Δίζαη (βάιε έλα ): Αγόξη Κνξίηζη 2. Η ειηθία ζνπ είλαη: 3. Τάμε: Σε πνηα ρώξα γελλήζεθεο:. 5. Αλ γελλήζεθεο ζε θάπνηα ρώξα ηνπ εμωηεξηθνύ ζπκπιήξωζε πόηε ήξζαηε ζηελ Διιάδα.(έηνο) 6. Έρεηο αδέιθηα (βάιε έλα ): Ναη Όρη 7. Πόζα; 8. Ο παηέξαο ζνπ ηειείωζε (βάιε έλα ) Μεξηθέο ηάμεηο ηνπ δεκνηηθνύ ην Γεκνηηθό ην Γπκλάζην Τν Λύθεην Αλώηεξε Σρνιή Παλεπηζηήκην Γελ μέξω / Γελ απαληώ 9. Η κεηέξα ζνπ ηειείωζε (βάιε έλα ) Μεξηθέο ηάμεηο ηνπ δεκνηηθνύ ην Γεκνηηθό ην Γπκλάζην Τν Λύθεην Αλώηεξε Σρνιή Παλεπηζηήκην Γελ μέξω / Γελ απαληώ Γύξηζε ζειίδα

204 ΜΕΡΟΣ Β Γηάβαζε ηηο παξαθάησ ηζηνξίεο θαη θαληάζνπ όηη εζύ είζαη ο πρωηαγωνιζηής (όηη δειαδή ζπκβαίλνπλ ζε εζέλα) θαη απάληεζε κε εηιηθξίλεηα ζηηο εξσηήζεηο πνπ αθνινπζνύλ. Να ζπκάζαη όηη δελ πξόθεηηαη γηα δηαγώληζκα θαη γη απηό δελ ππάξρνπλ ιαλζαζκέλεο ή ζσζηέο απαληήζεηο. A. Βξίζθεζαη ζηελ απιή ηνπ ζρνιείνπ θαη παίδεηο κειάθηα. Τν παηρλίδη πεγαίλεη πνιύ θαιά θαη έρεηο πηάζεη αξθεηά κήια. Κάπνηα ζηηγκή έλαο/κία θίινο/ε ζνπ ζε θσλάδεη ζέινληαο λα ζνπ πεη θάηη. Γπξίδεηο λα ηνλ/ηελ θνηηάμεηο θαη ε πξνζνρή ζνπ απνζπάηαη γηα ιίγν από ην παηρλίδη. Τν απνηέιεζκα είλαη λα κε δεηο ηελ κπάια πνπ έξρεηαη θαηά πάλσ ζνπ. Η κπάια ρηππάεη κε δύλακε ην πξόζσπό ζνπ θαη ζνπ πξνθαιεί κεγάιν πόλν. Γπξλάο θαη θνηηάδεηο ην παηδί πνπ έξημε ηελ κπάια θαηά πάλσ ζνπ. Αθνύ δηαβάζεηο ηηο πηζαλέο απαληήζεηο βάιε ζε κε μία μόνο επηινγή, απηή πνπ ζνπ ηαηξηάδεη πεξηζζόηεξν. 1. Τη ζνπ ζπλέβε; α) Τν πξόζσπν κνπ πνλάεη πνιύ θαη ρξεηάδνκαη βνήζεηα. β) Τν άιιν παηδί κε ρηύπεζε άζρεκα κε ηελ κπάια. 2. Γηαηί ην άιιν παηδί ζε ρηύπεζε; α) Τν έθαλε ηπραία. β) Βξήθε ηελ επθαηξία λα κε «θάςεη». γ) Σεκάδεπε άιιν παηδί, αιιά αζηόρεζε. δ) Ήζειε λα κε πνλέζεη. 3. Τη ζα έθαλεο, αλ ζνπ ζπλέβαηλε απηό; α) Θα ηνπ/ηεο κηινύζα άζρεκα. β) Θα δεηνύζα λα κνπ εμεγήζεη, γηαηί κε ρηύπεζε. γ) Θα θώλαδα ην δάζθαιν λα ηνλ/ηελ ηηκσξήζεη. δ) Θα ηνλ/ηελ ρηππνύζα. ε) Θα έθεπγα, θιαίγνληαο. 4. Τη άιιν εθηόο από ηα παξαπάλσ ζα έθαλεο;.. 5. Πνην είλαη ην θαιύηεξν πξάγκα πνπ ζα κπνξνύζεο λα θάλεηο;.. 6. Πηζηεύεηο όηη ην παηδί πνπ ην έθαλε απηό είλαη θαθό; Όρη Γελ μέξσ Ναη 7. Ννκίδεηο όηη ην έθαλε επίηεδεο; Όρη Γελ μέξσ Ναη 8. Πηζηεύεηο όηη είλαη επραξηζηεκέλν κε απηό πνπ ζπλέβε; Όρη Γελ μέξσ Ναη 9. Πόζν πηζηεύεηο όηη ην παηδί θηαίεη; Καζόινπ Λίγν Αξθεηά Πνιύ Πάξα πνιύ 10. Πόζν ζεκαληηθό είλαη γηα ζέλα (Απάληεζε κσκλώνονηας έλαλ αξηζκό για καθεμία από ηηο παξαθάησ επηινγέο) Καζόινπ Λίγν Αξθεηά Πνιύ Πάξα πνιύ α) λα μεράζεηο απηό πνπ ζπλέβε β) λα αηζζαλζείο ιηγόηεξν ζπκσκέλνο/ε γ) λα εθδηθεζείο γηα όηη ζνπ έθαλε δ) λα πεξάζεηε όκνξθα καδί ε) λα θάλεηο ην άιιν παηδί λα κελ αηζζάλεηαη όηη θηαίεη γηα όηη έθαλε

205 Β. Δίλαη ηα γελέζιηά ζνπ θαη ζνπ έρνπλ θάλεη δώξν έλα θαηλνύξην πνδήιαην. Δίζαη πνιύ ππεξήθαλνο/ε θαη πεγαίλεηο ζην ζρνιείν κ απηό γηα λα ην δείμεηο ζε όινπο. Σηελ απιή ηνπ ζρνιείνπ νη ζπκκαζεηέο ζνπ πεξηηξηγπξίδνπλ εζέλα θαη ην πνδήιαηό ζνπ. Έλαο/κία ζπκκαζεηήο/ηξηά ζνπ ζην δεηάεη γηα κηα βόιηα. Δζύ ην παξαρσξείο θαη απηόο/ε θεύγεη πνδειαηώληαο ελζνπζηαζκέλνο/ε. Όηαλ όκσο επηζηξέθεη κεηά από δέθα ιεπηά ηνλ/ηελ βιέπεηο όρη πάλσ ζηε ζέια, αιιά λα θξαηά ην πνδήιαην θαη λα πξνρσξά θαη παξαηεξείο όηη ε ξόδα έρεη ζηξαβώζεη. Αθνύ δηαβάζεηο ηηο πηζαλέο απαληήζεηο βάιε ζε κε μία μόνο επηινγή, απηή πνπ ζνπ ηαηξηάδεη πεξηζζόηεξν. 1. Τη ζνπ ζπλέβε; α) Σηξάβσζε ε ξόδα ηνπ πνδειάηνπ κνπ.τώξα πξέπεη λα πάσ κε ηα πόδηα ζπίηη. β) Τν άιιν παηδί ράιαζε ην πνδήιαηό κνπ. 2. Γηαηί ην άιιν παηδί ράιαζε ην πνδήιαηό ζνπ; α) Έγηλε άζειά ηνπ. β) Ήηαλ απξόζερην θαη έπεζε πάλσ ζε έλα απηνθίλεην. γ) Βγήθε ε αιπζίδα θαη έπεζε. δ) Τν ράιαζε επίηεδεο από ηε δήιηα ηνπ/ηεο. 3. Τη ζα έθαλεο, αλ ζνπ ζπλέβαηλε απηό; α) Θα ηνπ/ηεο κηινύζα άζρεκα. β) Θα δεηνύζα λα κνπ εμεγήζεη, γηα ην πώο ζηξάβσζε ε ξόδα. γ) Θα θώλαδα ην δάζθαιν λα ηνλ/ηελ ηηκσξήζεη. δ) Θα ηνλ/ηελ ρηππνύζα. ε) Γε ζα έιεγα ηίπνηα θαη ζα πήγαηλα ζηελ ηάμε κνπ. 4. Τη άιιν εθηόο από ηα παξαπάλσ ζα έθαλεο;.. 5. Πνην είλαη ην θαιύηεξν πξάγκα πνπ ζα κπνξνύζεο λα θάλεηο;.. 6. Πηζηεύεηο όηη ην παηδί πνπ ην έθαλε απηό είλαη θαθό; Όρη Γελ μέξσ Ναη 7. Ννκίδεηο όηη ην έθαλε επίηεδεο; Όρη Γελ μέξσ Ναη 8. Πηζηεύεηο όηη είλαη επραξηζηεκέλν κε απηό πνπ ζπλέβε; Όρη Γελ μέξσ Ναη 9. Πόζν πηζηεύεηο όηη ην παηδί θηαίεη; Καζόινπ Λίγν Αξθεηά Πνιύ Πάξα πνιύ 10. Πόζν ζεκαληηθό είλαη γηα ζέλα (Απάληεζε κσκλώνονηας έλαλ αξηζκό γηα καθεμία από ηηο παξαθάησ επηινγέο) Καζόινπ Λίγν Αξθεηά Πνιύ Πάξα πνιύ α) λα μεράζεηο απηό πνπ ζπλέβε β) λα αηζζαλζείο ιηγόηεξν ζπκσκέλνο/ε γ) λα εθδηθεζείο γηα όηη ζνπ έθαλε δ) λα πεξάζεηε όκνξθα καδί ε) λα θάλεηο ην άιιν παηδί λα κελ αηζζάλεηαη όηη θηαίεη γηα όηη έθαλε

206 Γ. Υπόζεζε όηη έρεηε πάεη νινήκεξε εθδξνκή κε ην ζρνιείν. Δίλαη κεζεκέξη θαη έρεηε ζηακαηήζεη λα θάηε ζε έλα εζηηαηόξην. Έρεηο πάξεη ην θαγεηό ζνπ θαη θαηεπζύλεζαη πξνο έλα ηξαπέδη. Θέιεηο λα θαζίζεηο ζε απηό ην ηξαπέδη. Κάπνηα άιια παηδηά ήδε θάζνληαη εθεί θαη ππάξρεη κία κόλν άδεηα ζέζε. Καζώο εηνηκάδεζαη λα θαζίζεηο, έλα παηδί ζνπ ιέεη: «Γελ κπνξείο λα θαζίζεηο εδώ. Δίλαη πηαζκέλε!». Κάπνηα παηδηά γεινύλ. Αθνύ δηαβάζεηο ηηο πηζαλέο απαληήζεηο βάιε ζε κε μία μόνο επηινγή, απηή πνπ ζνπ ηαηξηάδεη πεξηζζόηεξν. 1. Τη ζνπ ζπλέβε; α) Η ζέζε είλαη πηαζκέλε θαη πξέπεη λα βξσ αιινύ λα θαζίζσ.σ. β) Τν άιιν παηδί κνπ είπε ςέκαηα όηη ε ζέζε είλαη πηαζκέλε. 2. Γηαηί ην άιιν παηδί δε ζε άθεζε λα θαζίζεηο; α) Κξαηνύζε ηε ζέζε γηα έλα θίιν ηνπ. β) Ήζειε ηε ζέζε γηα λα αθνπκπήζεη ηα πξάγκαηά ηνπ. γ) Νόκηζε όηη θαζόηαλ θάπνηνο άιινο εθεί. δ) Γελ ήζειε λα θαζίζσ δίπια ηνπ. 3. Τη ζα έθαλεο, αλ ζνπ ζπλέβαηλε απηό; α) Θα ηνπ/ηεο κηινύζα άζρεκα. β) Θα δεηνύζα λα κνπ πεη πνηνο θαζόηαλ εθεί. γ) Θα θώλαδα ην δάζθαιν λα ιύζεη ην πξόβιεκα. δ) Θα ηνλ/ηελ ρηππνύζα. ε) Γε ζα έιεγα ηίπνηα θαη ζα έςαρλα άιιε ζέζε. 4. Τη άιιν εθηόο από ηα παξαπάλσ ζα έθαλεο;.. 5. Πνην είλαη ην θαιύηεξν πξάγκα πνπ ζα κπνξνύζεο λα θάλεηο;.. 6. Πηζηεύεηο όηη ην παηδί πνπ ην έθαλε απηό είλαη θαθό; Όρη Γελ μέξσ Ναη 7. Ννκίδεηο όηη ην έθαλε επίηεδεο; Όρη Γελ μέξσ Ναη 8. Πηζηεύεηο όηη είλαη επραξηζηεκέλν κε απηό πνπ ζπλέβε; Όρη Γελ μέξσ Ναη 9. Πόζν πηζηεύεηο όηη ην παηδί θηαίεη; Καζόινπ Λίγν Αξθεηά Πνιύ Πάξα πνιύ 10. Πόζν ζεκαληηθό είλαη γηα ζέλα (Απάληεζε κσκλώνονηας έλαλ αξηζκό για καθεμία από ηηο παξαθάησ επηινγέο) Καζόινπ Λίγν Αξθεηά Πνιύ Πάξα πνιύ α) λα μεράζεηο απηό πνπ ζπλέβε β) λα αηζζαλζείο ιηγόηεξν ζπκσκέλνο/ε γ) λα εθδηθεζείο γηα όηη ζνπ έθαλε δ) λα πεξάζεηε όκνξθα καδί ε) λα θάλεηο ην άιιν παηδί λα κελ αηζζάλεηαη όηη θηαίεη γηα όηη έθαλε

207 Δ. Υπόζεζε όηη βξίζθεζαη ζην δηάδξνκν ηνπ ζρνιείνπ ζνπ. Δλώ βξίζθεζαη εθεί, δύν παηδηά από ηελ ηάμε ζνπ πεξλνύλ. Καζώο πεξλνύλ από κπξνζηά ζνπ, θνηηάδνπλ πξνο ην κέξνο ζνπ, ςηζπξίδνπλ θάηη θαη ύζηεξα γεινύλ. Αθνύ δηαβάζεηο ηηο πηζαλέο απαληήζεηο βάιε ζε κε μία μόνο επηινγή, απηή πνπ ζνπ ηαηξηάδεη πεξηζζόηεξν. 1. Τη ζνπ ζπλέβε; α) Τα άιια παηδηά γεινύλ ζε βάξνο κνπ. β) Τα άιια παηδηά ιέλε κπζηηθά. 2. Γηαηί ηα άιια παηδηά γεινύζαλ; α) Πεξλνύζαλ όκνξθα. β) Με θνξόηδεπαλ. γ) Έιεγαλ αζηεία. δ) Ήζειαλ λα κε θάλνπλ λα ζηελαρσξεζώ. 3. Τη ζα έθαλεο, αλ ζνπ ζπλέβαηλε απηό; α) Θα ηα κηινύζα άζρεκα. β) Θα δεηνύζα λα κνπ πνπλ γηα πνην ιόγν γεινύλ. γ) Θα θαινύζα ην δάζθαιν λα ιύζεη ην πξόβιεκα. δ) Θα ηα ρηππνύζα. ε) Γε ζα έιεγα ηίπνηα θαη ζα πήγαηλα ζην θπιηθείν λα αγνξάζσ θνπινύξη. 4. Τη άιιν εθηόο από ηα παξαπάλσ ζα έθαλεο;.. 5. Πνην είλαη ην θαιύηεξν πξάγκα πνπ ζα κπνξνύζεο λα θάλεηο;.. 6. Πηζηεύεηο όηη ηα παηδηά πνπ ην έθαλαλ απηό είλαη θαθά; Όρη Γελ μέξσ Ναη 7. Ννκίδεηο όηη ην έθαλαλ επίηεδεο; Όρη Γελ μέξσ Ναη 8. Πηζηεύεηο όηη είλαη επραξηζηεκέλα κε απηό πνπ ζπλέβε; Όρη Γελ μέξσ Ναη 9. Πόζν πηζηεύεηο όηη ηα παηδία θηαίλε; Καζόινπ Λίγν Αξθεηά Πνιύ Πάξα πνιύ 10. Πόζν ζεκαληηθό είλαη γηα ζέλα (Απάληεζε κσκλώνονηας έλαλ αξηζκό για καθεμία από ηηο παξαθάησ επηινγέο) Καζόινπ Λίγν Αξθεηά Πνιύ Πάξα πνιύ α) λα μεράζεηο απηό πνπ ζπλέβε β) λα αηζζαλζείο ιηγόηεξν ζπκσκέλνο/ε γ) λα εθδηθεζείο γηα όηη ζνπ έθαλε δ) λα πεξάζεηε όκνξθα καδί ε) λα θάλεηο ηα άιια παηδηά λα κελ αηζζάλνληαη όηη θηαίλε γηα όηη έθαλαλ

208 ΜΕΡΟ Γ Οη πην θάησ εξσηήζεηο έρνπλ λα θάλνπλ κε θαηαζηάζεηο όπνπ θάπνηα παηδηά ελνρινύλ άιια, κε ηξόπν πνπ λα κελ ηνπο αξέζεη. Γηα παξάδεηγκα: πνιιέο θνξέο έλα παηδί ή κηα νκάδα παηδηώλ κπνξεί λα θέξεη ζε δύζκολη θέζη θάπνην άιιν παηδί πεηξάδνληάο ην ζστνά. Μπνξεί λα ην θνξντδεύνπλ, λα ην ρηππνύλ, λα κελ ην θάλνπλ παξέα ή λα ην απεηινύλ. Τν παηδί απηό δελ κπνξεί λα σπεραζπιζηεί ηνλ εαπηό ηνπ γηαηί πηζηεύεη όηη απηνί πνπ ην πεηξάδνπλ είλαη δσναηόηεροί ηοσ. Δελ ζπκβαίλεη όκσο ην ίδην όηαλ δπν παηδηά παίδνληαο κπνξεί λα πεηξάμνπλ ην έλα ην άιιν ρσξίο λα ζέινπλ λα πιεγώζνπλ. Γηα λα απαληήζεηο ζηηο εξσηήζεηο ζθέυοσ ηης θορές ποσ εζύ βρέζεθες ζηε ζέζε ηοσ παηδηού ποσ πεηράδεη άιια παηδηά. Πξέπεη, επίζεο, λα γλσξίδεηο όηη ζηηο εξσηήζεηο πνπ αθνινπζνύλ δελ ππάξρνπλ ζσζηέο ή ιαλζαζκέλεο απαληήζεηο. Επεηδή ην θάζε άηνκν δηαθέξεη από ην άιιν, ν θαζέλαο ζαο ζα δώζεη δηαθνξεηηθέο απαληήζεηο. Καηά ηε δηάξθεηα ασηής ηης εβδομάδας ζπκπεξηθέξζεθα ζε έλα ζπκκαζεηή ή ζε κηα ζπκκαζήηξηά κνπ κε ηνπο παξαθάησ ηξόπνπο: Κάθε μέρα ή ηις περιζζόηερες μέρες Λίγες μέρες ή μια δσο θορές F1.Μνηξάζηεθα θάηη καδί ηνπ/ηεο V2. Τνπ/ηεο κίιεζα άζρεκα εμαηηίαο ηεο θαηαγσγήο ηνπ/ηεο P3. Τνλ /ηελ ρηύπεζα ή ηνλ/ηελ θιόηζεζα R4. Απέθπγα λα παίμσ καδί ηνπ/ηεο επίηεδεο V5. Τνπ/ηεο κίιεζα άζρεκα, επεηδή είλαη θαιόο/-ή καζεηήο/- ηξηα F6. Τνπ / ηεο είπα θάηη όκνξθν P7. Τνλ / ηελ γξαηζνύληζα ή ηνλ / ηελ ηζίκπεζα ρσξίο ιόγν R8. Απέθπγα λα ηνπ/ηεο θάλσ παξέα επίηεδεο P9. Τνπ / ηεο έθαλα άζρεκεο ρεηξνλνκίεο R10. Απέθπγα λα ηνπ/ηεο κηιήζσ επίηεδεο F11. Ήκνπλ πνιύ θαιόο / -ή καδί ηνπ / ηεο P12. Πξνζπάζεζα λα ηνλ / ηελ ηξαπκαηίζσ πεηώληαο αληηθείκελα επάλσ ηνπ / ηεο V13. Τνπ / ηεο είπα όηη δε ζέισ λα θαζίζσ καδί ηνπ / ηεο ζην ζξαλίν R14. Έθαλα όηη δελ ηνλ / ηελ είδα ή όηη δελ ηνλ/ ηελ άθνπζα, όηαλ πιεζίαζε θνληά κνπ Ποηέ

209 Κάθε μέρα ή ηις περιζζόηερες μέρες Λίγες μέρες ή μια δσο θορές V15. Τνπ/ηεο κίιεζα αζρεκα εμαηηίαο ηεο εκθάληζήο ηνπ / ηεο F16. Τνπ / ηεο έθαλα έλα δώξν P17. Τνλ/ ηελ έζπξσμα ή ηνλ / ηελ έξημα θάησ R18. Έζηεηια ζεκεηώκαηα κε άζρεκν πεξηερόκελν ζηνπο ζπκκαζεηέο κνπ, κε ζθνπό λα ηνπο θάλσ λα ηνλ / ηελ αληηπαζήζνπλ P19. Τνλ / ηελ θιείδσζα κέζα ζηελ ηάμε ή ζηηο ηνπαιέηεο V20. Τνλ / ηελ απείιεζα F21. Τνπ / ηεο δάλεηζα θάηη R22. Απέθπγα λα ηνλ / ηελ πξνζθάιεζσ ζην πάξηη ησλ γελεζιίσλ κνπ, ελώ πξνζθάιεζα όινπο ηνπο ππόινηπνπο ζπκκαζεηέο κνπ P23. Τνπ / ηεο έζθηζα επίηεδεο ην ηεηξάδην ή ην βηβιίν ηνπ / ηεο R24. Δηέδσζα θήκεο γη απηόλ / απηήλ πνπ δελ ηζρύνπλ R25. Ελώ κηινύζα κε άιια παηδηά, δηέθνςα, όηαλ πιεζίαζε θνληά κνπ V26. Τνλ/ηελ θνξόηδεςα εμαηηίαο ηνπ ηξόπνπ νκηιίαο ηνπ/ηεο F27. Τνλ / ηελ βνήζεζα κε ηηο αζθήζεηο ζηελ ηάμε R28. Είπα ςέκαηα γη απηόλ /απηήλ ζηνπο ζπκκαζεηέο κνπ P29. Τνλ/ηελ εμαλάγθαζα λα κνπ δώζεη θάηη από ηελ θαζεηίλα ηνπ / ηεο (π. ρ κνιύβη ή ζβεζηήξη) V30. Τνπ/ηεο κίιεζα άζρεκα, επεηδή δελ ηα πάεη θαιά κε ηα καζήκαηα R31. Πξνζπάζεζα λα ραιάζσ ηε θηιία ηνπ/ ηεο κε άιινλ/-ε ζπκκαζεηή/-ηξηά ηεο V32. Μίιεζα άζρεκα γηα ηελ νηθνγέλεηά ηνπ/ηεο P33. Τνπ / ηεο έβαια ηξηθινπνδηά επίηεδεο F34. Σπδήηεζα καδί ηνπ / ηεο γηα πξάγκαηα πνπ ηνλ / ηελ ελδηαθέξνπλ R35. Είπα ζηνπο ζπκκαζεηέο κνπ λα κελ ηνλ/ ηελ έρνπλ θίιν/ε πηα ή λα κελ ηνλ / ηελ θάλνπλ παξέα P36. Τνπ/ ηεο ηξάβεμα ηα καιιηά επίηεδεο Ποηέ

210 Κάθε μέρα ή ηις περιζζόηερες μέρες Λίγες μέρες ή μια δσο θορές P37. Τνπ / ηεο έθιεςα ρξήκαηα ή άιια πξνζσπηθά αληηθείκελα V38. Είπα ζηνπο ζπκκαζεηέο κνπ: «Απηή / απηόλ δε ζα ηνλ παίμνπκε» P39. Τνλ / ηελ εμαλάγθαζα λα κνπ δώζεη απηό πνπ έηξσγε (π.ρ. ζάληνπηηο, ηπξόπηηα) V40. Τνλ / ηελ απείιεζα όηη δε ζα ηνλ έρσ θίιν/-ε, αλ δελ θάλεη ην δηθό κνπ F41. Σπδήηεζα καδί ηνπ / ηεο γηα θάηη πνπ είδε ζηελ ηειεόξαζε P42. Τνπ / ηεο πήξα θάηη από ηελ ηζάληα ηνπ / ηεο θαη ην έθξπςα Ποηέ Γύξηζε ζειίδα

211 ΜΕΡΟΣ Δ Σηηο παξαθάησ πξνηάζεηο λα απαληήζεηο θπθιώλνληαο ηνλ αξηζκό πνπ δειώλεη πόζν πνιύ ζπκθσλείο ή δηαθσλείο κε ηελ θάζε πξόηαζε παξαθάησ. Αλ διαθωνείς απόλσηα κε κηα πξόηαζε, κύκλωζε έναν αριθμό κονηά ζηο 1.Αλ ζσμθωνείς απόλσηα κε κηα πξόηαζε, κύκλωζε έναν αριθμό κονηά ζηο 7. Αλ δεν είζαι ζίγοσρος/η γηα ην αλ ζπκθσλείο ή δηαθσλείο, κύκλωζε έναν αριθμό κονηά ζηο 4. Εξγάζνπ γξήγνξα, αιιά πξνζερηηθά. Δελ ππάξρνπλ ζσζηέο ή ιαλζαζκέλεο απαληήζεηο. 1. Moπ είλαη εύθνιν λα κηιάσ γηα ηα ζπλαηζζήκαηα κνπ ζε άιινπο αλζξώπνπο. Δηαθσλώ Σπκθσλώ 2. Σπρλά δπζθνιεύνκαη λα δσ ηα πξάγκαηα από ηε κεξηά ηνπ άιινπ. Δηαθσλώ Σπκθσλώ 3. Είκαη παηδί πνπ έρεη ζηόρνπο θαη επηδηώθεη λα ηνπο πεηύρεη. Δηαθσλώ Σπκθσλώ 4. Δπζθνιεύνκαη λα ειέγμσ ηα ζπλαηζζήκαηα κνπ π.ρ. ζπκό, ραξά. 5. Η δσή κνπ δελ είλαη επράξηζηε. Δηαθσλώ Σπκθσλώ Δηαθσλώ Σπκθσλώ 6. Είκαη θνηλσληθόο κε ηνπο ζπκκαζεηέο κνπ. 7. Αιιάδσ ζπρλά γλώκε. Δηαθσλώ Σπκθσλώ Δηαθσλώ Σπκθσλώ 8. Δπζθνιεύνκαη λα θαηαιάβσ ηη αθξηβώο ληώζσ. Δηαθσλώ Σπκθσλώ 9. Αηζζάλνκαη θαιά κε ηελ εκθάληζε κνπ. Δηαθσλώ Σπκθσλώ 10. Δπζθνιεύνκαη λα ππεξαζπηζηώ ηα δηθαηώκαηα κνπ. Δηαθσλώ Σπκθσλώ 11. Μπνξώ λα θάλσ ηνπο αλζξώπνπο λα ληώζνπλ θαιύηεξα όηαλ ζέισ. Δηαθσλώ Σπκθσλώ 12. Κάπνηεο θνξέο ληώζσ όηη ε δσή κνπ ζα είλαη δπζάξεζηε. Δηαθσλώ Σπκθσλώ 13. Μεξηθνί παξαπνληνύληαη θάπνηεο θνξέο όηη ηνπο ζπκπεξηθέξνκαη άζρεκα. Δηαθσλώ Σπκθσλώ 14. Δπζθνιεύνκαη λα ηα θαηαθέξσ όηαλ αιιάδνπλ ηα πξάγκαηα ζηε δσή κνπ. Δηαθσλώ Σπκθσλώ

212 15. Μπνξώ λα αληηκεησπίζσ ην άγρνο. Δηαθσλώ Σπκθσλώ 16. Δελ μέξσ πσο λα δείμσ ζηνπο θνληηλνύο κνπ αλζξώπνπο όηη ηνπο λνηάδνκαη. Δηαθσλώ Σπκθσλώ 17. Μπνξώ λα κπσ ζηε ζέζε ηνπ άιινπ θαη λα θαηαιάβσ πσο ληώζεη. Δηαθσλώ Σπκθσλώ 18. Δπζθνιεύνκαη λα βξσ ζηόρνπο ηνπο νπνίνπο λα επηδηώμσ λα πεηύρσ. Δηαθσλώ Σπκθσλώ 19. Μπνξώ λα ειέγμσ ην ζπκό κνπ όηαλ ζέισ. 20. Είκαη επηπρηζκέλνο κε ηε δσή κνπ. Δηαθσλώ Σπκθσλώ Δηαθσλώ Σπκθσλώ 21. Θα πεξηέγξαθα ηνλ εαπηό κνπ σο θαιό κεζνιαβεηή. Δηαθσλώ Σπκθσλώ 22. Κάπνηεο θνξέο κπιέθνκαη ζε θαηαζηάζεηο πνπ ζα πξνηηκνύζα λα κελ είρα εκπιαθεί. Δηαθσλώ Σπκθσλώ 23. Δίλσ κεγάιε πξνζνρή ζηα ζπλαηζζήκαηα κνπ. 24. Αηζζάλνκαη θαιά κε ηνλ εαπηό κνπ. Δηαθσλώ Σπκθσλώ Δηαθσλώ Σπκθσλώ 25. Σπλεζίδσ λα θάλσ πίζσ έζησ θαη αλ έρσ δίθαην. Δηαθσλώ Σπκθσλώ 26. Δελ κπνξώ λα αιιάμσ ηνλ ηξόπν πνπ αηζζάλνληαη νη άιινη. Δηαθσλώ Σπκθσλώ 27. Πηζηεύσ όηη ηα πξάγκαηα ζα εμειηρζνύλ θαιά ζηε δσή κνπ. Δηαθσλώ Σπκθσλώ 28. Κάπνηεο θνξέο εύρνκαη λα είρα θαιύηεξεο ζρέζεηο κε ηνπο γνλείο κνπ. Δηαθσλώ Σπκθσλώ 29. Πξνζαξκόδνκαη ηθαλνπνηεηηθά ζε θαηλνύξηεο ζπλζήθεο. Δηαθσλώ Σπκθσλώ 30. Πξνζπαζώ λα ειέγρσ ηε ζθέςε κνπ θαη λα κελ αλεζπρώ πάξα πνιύ γηα όζα ζπκβαίλνπλ γύξσ κνπ. Δηαθσλώ Σπκθσλώ

213 ΜΕΡΟ Ε Οη πην θάησ εξσηήζεηο έρνπλ λα θάλνπλ κε θαηαζηάζεηο όπνπ θάπνηα παηδηά ελνρινύληαη από θάπνηα άιια κε ηξόπν πνπ λα κελ ηνπο αξέζεη. Γηα λα απαληήζεηο ζηηο παξαθάησ εξσηήζεηο ζθέυοσ ηης θορές ποσ εζύ βρέζεθες ζηε ζέζε ηοσ παηδηού ποσ δέτεηαη πεηράγκαηα από άιια παηδηά. Καηά ηε δηάξθεηα ασηής ηης εβδομάδας έλαο ζπκκαζεηήο ή κηα ζπκκαζήηξηά κνπ: Κάθε μέρα ή ηις περιζζόηερες μέρες Λίγες μέρες ή μια δσο θορές F1. Μνηξάζηεθε θάηη καδί κνπ V2. Μνπ κίιεζε άζρεκα εμαηηίαο ηεο θαηαγσγήο κνπ P3. Με ρηύπεζε ή κε θιόηζεζε R4. Δελ έπαημε καδί κνπ επίηεδεο V5. Μνπ κίιεζε άζρεκα, επεηδή είκαη θαιόο/-ή καζεηήο/- ηξηα F6. Μνπ είπε θάηη όκνξθν P7. Με γξαηζνύληζε ή κε ηζίκπεζε ρσξίο ιόγν R8. Δε κνπ έθαλε παξέα επίηεδεο P9. Έθαλε άζρεκεο ρεηξνλνκίεο R10. Δε κνπ κηινύζε επίηεδεο F11. Ήηαλ πνιύ θαιόο/ε καδί κνπ P12. Πξνζπάζεζε λα κε ηξαπκαηίζεη πεηώληαο αληηθείκελα επάλσ κνπ V13. Μνπ είπε όηη δε ζέιεη λα θαζίζεη καδί κνπ ζην ζξαλίν R14. Έθαλε όηη δε κε είδε ή όηη δε κε άθνπζε, όηαλ πιεζίαζα θνληά ηνπ/ηεο V15. Μνπ κίιεζε άζρεκα εμαηηίαο ηεο εκθάληζήο κνπ F16. Μνπ έθαλε έλα δώξν P17. Με έζπξσμε ή κε έξημε θάησ επίηεδεο R18. Έζηεηιε ζεκεηώκαηα κε άζρεκν πεξηερόκελν ζηνπο ζπκκαζεηέο κνπ κε ζθνπό λα ηνπο θάλεη λα κε αληηπαζήζνπλ P19. Με έθιεηζε κέζα ζηελ ηάμε ή ζηηο ηνπαιέηεο Ποηέ

214 Κάθε μέρα ή ηις περιζζόηερες μέρες Λίγες μέρες ή μια δσο θορές V20. Με απείιεζε F21. Μνπ δάλεηζε θάηη R22. Απέθπγε λα κε πξνζθαιέζεη ζην πάξηη ησλ γελεζιίσλ ηνπ/ηεο, ελώ πξνζθάιεζε όινπο ηνπο ππόινηπνπο ζπκκαζεηέο κνπ P23. Μνπ έζθηζε επίηεδεο ην ηεηξάδην ή ην βηβιίν κνπ R24. Δηέδσζε θήκεο γηα κέλα πνπ δελ ηζρύνπλ Ποηέ R25. Ελώ κηινύζε κε άιια παηδηά, ζηακάηεζε όηαλ πιεζίαζα θνληά ηνπ/ηεο V26. Με θνξόηδεςε εμαηηίαο ηνπ ηξόπνπ νκηιίαο κνπ F27. Με βνήζεζε κε ηηο αζθήζεηο ζηελ ηάμε R28. Είπε ςέκαηα γηα κέλα ζηνπο ζπκκαζεηέο κνπ P29. Με εμαλάγθαζε λα ηνπ/ηεο δώζσ θάηη από ηελ θαζεηίλα κνπ (π.ρ. ζβεζηήξη ή κνιύβη) V30. Μνπ κίιεζε άζρεκα, επεηδή δελ ηα πάσ θαιά κε ηα καζήκαηα R31. Πξνζπάζεζε λα ραιάζεη ηε θηιία κνπ κε άιιν/-ε ζπκκαζεηή/ηξηα κνπ V32. Μίιεζε άζρεκα γηα ηελ νηθνγέλεηά κνπ P33. Μνπ έβαιε ηξηθινπνδηά επίηεδεο F34. Σπδήηεζε καδί κνπ γηα πξάγκαηα πνπ κ ελδηαθέξνπλ R35. Είπε ζηνπο ζπκκαζεηέο κνπ λα κε κε έρνπλ θίιν/-ε πηα ή λα κε κνπ θάλνπλ παξέα P36. Μνπ ηξάβεμε ηα καιιηά επίηεδεο P37. Μνπ έθιεςε ρξήκαηα ή άιια πξνζσπηθά αληηθείκελα R38. Είπε ζηνπο ζπκκαζεηέο κνπ: «Απηήλ/απηόλ δε ζα ηνλ/ηελ παίμνπκε» P39. Με εμαλάγθαζε λα ηνπ/ηεο δώζσ απηό πνπ έηξσγα (π.ρ. ηπξόπηηα, ζάληνπηηο) V40. Με απείιεζε όηη δε ζα κε έρεη θίιν/-ε, αλ δελ θάλσ ην δηθό ηνπ/ηεο F41. Σπδήηεζε καδί κνπ γηα θάηη πνπ είδε ζηελ ηειεόξαζε P42. Μνπ πήξε θάηη από ηελ ηζάληα κνπ θαη ην έθξπςε Εσταριζηώ πολύ για ηην ζσνεργαζία και ηο τρόνο ζοσ!!!

215 2. Στηματική απεικόνιση ερεσνητικών ερωτημάτων

216 Εγκςπόηηηα Θςμαηοποίηζη (r) Αξιοπιζηία (α) ςναιζθημαηική νοημοζύνη (r) Είδη & Φύλο Ηλικία ΕΚΦΟΒΙΜΟ Ανηίλητη & Καηανόηζη ζςναιζθημάηυν (r) Αςηοεκηίμηζη (r) Μοπθυηικό επίπεδο γονέυν Ενζςναίζθηζη (r) Εθνικόηηηα Ενδοζςνάθειερ (r) Επεξεπγαζία κοινυνικών πληποθοπιών (r) Σχήμα 1: Απεικόνιζη ηυν επεςνηηικών επυηημάηυν ηος εκθοβιζμού. Εγκςπόηηηα Εκθοβιζμόρ (r) Αξιοπιζηία (α) ςναιζθημαηική νοημοζύνη (r) Είδη & Φύλο Ηλικία ΘΤΜΑΣΟΠΟΙΗΗ Ανηίλητη & Καηανόηζη ζςναιζθημάηυν (r) Αςηοεκηίμηζη (r) Μοπθυηικό επίπεδο γονέυν Ενδοζςνάθειερ (r) Εθνικόηηηα Επεξεπγαζία κοινυνικών πληποθοπιών (r) Σχήμα 2: Απεικόνιζη ηυν επεςνηηικών επυηημάηυν ηηρ Θςμαηοποίηζηρ.

217 Εγκςπόηηηα Θςμαηοποίηζη (r) Αξιοπιζηία (α) Εκθοβιζμόρ (r) Φύλο Ηλικία Ρόλορ ζε εκθοβιζηικά επειζόδια Εθνικόηηηα ΤΝΑΙΘΗΜΑΣΙΚΗ ΝΟΗΜΟΤΝΗ Ππόβλετη εκθοβιζμού/θςμαηοποίηζηρ (β) Ενδοζςνάθειερ (r) Επεξεπγαζία κοινυνικών πληποθοπιών (r) Σχήμα 3: Απεικόνιζη ηυν επεςνηηικών επυηημάηυν ηηρ ςναιζθημαηικήρ Νοημοζύνηρ.. Εγκςπόηηηα Θςμαηοποίηζη (r) Αξιοπιζηία (α) Εκθοβιζμόρ (r) Φύλο Ηλικία ΕΠΕΞΕΡΓΑΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ Ενζςναίζθηζη (r) Ανηίλητη ζςναιζθημάηυν (r) Ρόλορ ζε εκθοβιζηικά επειζόδια Ενδοζςνάθειερ (r) Έλεγσορ ζςναιζθημάηυν Ππόβλετη εκθοβιζμού/θςμαηοποίηζηρ (β) Σχήμα 4: Απεικόνιζη ηυν επεςνηηικών επυηημάηυν ηηρ Επεξεπγαζίαρ Κοινυνικών Πληποθοπιών Νοημοζύνηρ..

218 3. Γραυήματα

219 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΧΑΡΑΚΣΗΡΙΣΙΚΑ ΣΟΤ ΔΕΙΓΜΑΣΟ Γράφημα 1. Κατανομή του δείγματοσ ωσ προσ το φφλο. Γράφημα 2. Κατανομή του δείγματοσ ωσ προσ την ηλικία. Γράφημα 3. Κατανομή του δείγματοσ ωσ προσ την τάξη φοίτηςησ.

220 Γράφημα 4. Κατανομή του δείγματοσ ωσ προσ τη χϊρα καταγωγήσ. Γράφημα 5. Κατανομή του δείγματοσ ωσ προσ το μορφωτικό επίπεδο γονζων. Γράφημα 6. Κατανομή του δείγματοσ ωσ προσ το ρόλο ςε εκφοβιςτικά επειςόδια.

221 ΦΤΛΟ & ΡΟΛΟ Ε ΕΚΦΟΒΙΣΙΚΑ ΕΠΕΙΟΔΙΑ Γράφημα 7. Κατανομή του ρόλου ςε εκφοβιςτικά επειςόδια ωσ προσ το φφλο

222 Η ΕΠΙΔΡΑΗ ΣΟΤ ΦΤΛΟΤ ΣΙ ΤΠΟ ΜΕΛΕΣΗ ΜΕΣΑΒΛΗΣΕ Γράφημα 8. Μζςοι όροι ςτα διάφορα είδη εκφοβιςμοφ ωσ προσ το φφλο. Γράφημα 9. Μζςοι όροι αγοριϊν κοριτςιϊν ωσ προσ τη διάςταςη τησ Συναιςθηματικήσ Νοημοςφνησ, Συναισθηματικότητα.

223 Γράφημα 10. Μζςοι όροι ςτισ διαςτάςεισ τησ Επεξεργαςίασ Κοινωνικϊν Πληροφοριϊν ωσ προσ το φφλο.

224 Η ΕΠΙΔΡΑΗ ΣΗ ΗΛΙΚΙΑ ΣΙ ΤΠΟ ΜΕΛΕΣΗ ΜΕΣΑΒΛΗΣΕ Γράφημα 11. Μζςοι όροι ςτη Λεκτική θυματοποίηςη ωσ προσ την ηλικία. Γράφημα 12. Μζςοι όροι ςτη Συνολική Συναιςθηματική Νοημοςφνη ωσ προσ την ηλικία.

225 Η ΕΠΙΔΡΑΗ ΣΟΤ ΜΟΡΦΩΣΙΚΟΤ ΕΠΙΠΕΔΟΤ ΓΟΝΕΩΝ ΣΙ ΤΠΟ ΜΕΛΕΣΗ ΜΕΣΑΒΛΗΣΕ Γράφημα 13. Μζςοι όροι ςτισ διαςτάςεισ τησ Κοινωνικότητασ, τησ Συναιςθηματικότητασ και τησ Έλλειψησ κοινωνικότητασ ωσ προσ το μορφωτικό επίπεδο γονζων.

226 Η ΕΠΙΔΡΑΗ ΣΟΤ ΡΟΛΟΤ Ε ΕΚΦΟΒΙΣΙΚΑ ΕΠΕΙΟΔΙΑ ΣΙ ΤΠΟ ΜΕΛΕΣΗ ΜΕΣΑΒΛΗΣΕ 1ο Βήμα 2ο Βήμα 3ο Βήμα 5ο Βήμα Γράφημα 14. Μζςοι όροι ςτισ διαςτάςεισ τησ Επεξεργαςίασ Κοινωνικϊν Πληροφοριϊν ωσ προσ το ρόλο ςε εκφοβιςτικά επειςόδια.