Ενεργειακή Ανάλυση και Λήψη Αποφάσεων: Ένα Πολυκριτηριακό Μεθοδολογικό Πλαίσιο

Transcript

1 Ενεργειακή Ανάλυση και Λήψη Αποφάσεων: Ένα Πολυκριτηριακό Μεθοδολογικό Πλαίσιο Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ Πανεπιστήµιο Αιγαίου Τµήµα Περιβάλλοντος Μεταπτυχιακό Πρόγραµµα Σπουδών Περιβαλλοντική Πολιτική και ιαχείριση Ηρακλής Πολατίδης Οκτώβριος, 2003

2

3 Ενεργειακή Ανάλυση και Λήψη Αποφάσεων: Ένα Πολυκριτηριακό Μεθοδολογικό Πλαίσιο Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ Πανεπιστήµιο Αιγαίου Τµήµα Περιβάλλοντος Μεταπτυχιακό Πρόγραµµα Σπουδών Περιβαλλοντική Πολιτική και ιαχείριση Ηρακλής Πολατίδης Οκτώβριος, 2003

4 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ευχαριστώ τον Αναπληρωτή Καθηγητή του Τµήµατος Περιβάλλοντος ία Χαραλαµπόπουλο για την επιστηµονική καθοδήγηση σε όλη τη διάρκεια του διδακτορικού προγράµµατος. Χωρίς την πολύτιµη συµβολή του θα ήταν πολύ δυσκολότερη η διεκπεραίωση αυτής της διατριβής. Περισσότερο όµως τον ευχαριστώ για την ευκαιρία που µου έδωσε να µαθητεύσω δίπλα του. Τα πιο σηµαντικά πράγµατα που µου δίδαξε µε τις συζητήσεις που κάναµε και τις περιπέτειες που περάσαµε εκτείνονται πολύ παραπέρα από τα όρια της επιστηµονικής έρευνας. Ευχαριστώ τις φοιτήτριες του ΜΠΣ Περιβαλλοντική Πολιτική και ιαχείριση Κική Χαραλαµπίδου και Μυρσίνη Σάλτα, για την αρχική επεξεργασία τµηµάτων της διατριβής.

5 Στην Κατερίνα

6

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα διατριβή αποτελεί το επιστέγασµα διδακτορικού προγράµµατος η έρευνα του οποίου κατά το µεγαλύτερο τµήµα διεξήχθη στο Εργαστήριο Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας και Ενεργειακών Συστηµάτων (ΕΑΠΕΕΣ), στα πλαίσια του ΜΠΣ Περιβαλλοντική Πολιτική και ιαχείριση. Επιβλέπων της ερευνητικής προσπάθειας ήταν ο Αναπληρωτής Καθηγητής ίας. Χαραλαµπόπουλος. Η διδακτορική εργασία έχει οδηγήσει µέχρι στιγµής στις παρακάτω δηµοσιεύσεις: I. Πολατίδης, Η., Χαραλαµπόπουλος,., Μεθοδολογικό πλαίσιο πολυκριτηριακής αξιολόγησης επενδύσεων Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας, 2ο Εθνικό Συνέδριο Η εφαρµογή των Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας, Προτεραιότητες σε συνθήκες απελευθερωµένης αγοράς, Μονάδα Ανανεώσιµων Ενεργειακών Πόρων, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Μάρτιος 2001 II. Polatidis, H., Haralambopoulos, D., Normative Aspects of Renewable Energy Planning; A Participatory Multi-Criteria Approach, Working paper, Keele University, School of Politics, International Studies and the Environment (SPIRE), International Society for Ecological Economics, January 2002 ( III. Haralambopoulos, D., Polatidis, H., Renewable energy projects: structuring a multi-criteria group decision-making framework, Renewable Energy, 28 (2003) IV. Polatidis, H., Haralambopoulos, D., Kemp, R., Rothman, D., Creating an energy system that we want but don t know yet, using Integrated Assessment, Transition Management and multi-criteria Analysis, Integrated Assessment, accepted for publication, forthcoming, 2003 V. Polatidis, H., Haralambopoulos, D., Local renewable energy planning; A participatory multi-criteria approach as a complement to current practice in Greece, Energy Sources, accepted for publication, forthcoming, 2003 Η δηµοσίευση Ι, βασίστηκε σε ιδέες και προτάσεις που προέκυψαν από κοινή προσπάθεια των δύο συγγραφέων. Η δηµοσίευση ΙΙ αποτελεί ερευνητική προσπάθεια που ξεκίνησε στα πλαίσια της παρούσας διατριβής και συνεχίστηκε κατά την παραµονή του συγγραφέα στο Keele University, School of Politics, International Relations and the Environment (SPIRE), UK. Ο συγγραφέας συµµετείχε στο Πρόγραµµα Υποτροφιών Marie Curie Host Fellowships της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (European Commission, Research Directorates General). Τίτλος του συγκεκριµένου Προγράµµατος: Implementing Sustainable Development: Principles, Policies and Socio-Economic Drivers (contract no: EVK2-CT ). ιάρκεια παραµονής: Σεπτέµβριος 2001 Φεβρουάριος Υπεύθυνος επιβλέπων Καθηγητής: Professor John Proops. i

8 Η αρχική υπόθεση εργασίας της δηµοσίευσης ΙΙΙ, βασίστηκε σε ιδέα του Αναπληρωτή Καθηγητή ία Χαραλαµπόπουλου. Το συνολικό πλαίσιο εφαρµογής και η ανάλυση των αποτελεσµάτων προήλθαν από κοινή προσπάθεια και των δύο συγγραφέων. Η δηµοσίευση IV αποτελεί απόρροια της έρευνας που διεξήγαγε ο συγγραφέας στα πλαίσια της επίσκεψής του στο University of Maastricht, στο ερευνητικό κέντρο Maastricht Economic Research Institute on Innovation and Technology MERIT. Ο συγγραφέας συµµετείχε στο Πρόγραµµα Υποτροφιών Marie Curie Host Fellowships της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (European Commission, Research Directorates General - Improving Human Potential and Socio-Economic Knowledge base programme, Marie Curie Training Sites Fellowships). Τίτλος του συγκεκριµένου Προγράµµατος: European Doctoral School - Economics of Technological and Institutional Change (contract no: HPMT ). ιάρκεια παραµονής: Μάρτιος 2002 Ιούλιος Υπεύθυνος επιβλέπων Καθηγητής: Dr Rene Kemp, σε συνεργασία µε τον Dr Dale Rothman (International Center of Integrated Studies ICIS, University of Maastricht). Η δηµοσίευση V, παρουσιάζει την εφαρµογή του προτεινόµενου µεθοδολογικού πλαισίου πολυκριτηριακής ενεργειακής αξιολόγησης, της παρούσας διατριβής, για την περίπτωση της Ελλάδας. Η σχεδίαση και η υλοποίηση της εφαρµογής αποτελούν ευθύνη του πρώτου συγγραφέα. Η ανάλυση των αποτελεσµάτων και η δόµηση του άρθρου αποτελούν κοινή προσπάθεια και των δύο συγγραφέων. Οι βασικές ιδέες και υποθέσεις εργασίας της παρούσας διατριβής διαµορφώθηκαν, κατά κύριο λόγο, από εκτενείς συζητήσεις µε τον επιβλέποντα Καθηγητή ία Χαραλαµπόπουλο. Ωστόσο, τµήµατα της διδακτορικής εργασίας οφείλουν την έµπνευση στις συζητήσεις µε τους Professor John Proops, και Professor Andy Dobson (Keele University, School of Politics International Relations and the Environment, UK), Dr Rene Kemp, και Dr Dale Rothman (University of Maastricht ερευνητικό Ινστιτούτο MERIT και ICIS αντίστοιχα), Associate Professor Giussepe Munda (Autonomous University of Barcelona, Department of Economic History), Dr Joaquin Valdivielso (Universitat de les Illes Balears, Department of Philosophy) και Dr Γιώργο Βλοντάκη (EXERGIA SA, Αθήνα). Επίσης σηµαντικά κοµµάτια της διατριβής αποτελούν τµήµατα των Work Packages του χρηµατοδοτούµενου από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ερευνητικού προγράµµατος µε τίτλο : Development and Application of a Multi-Criteria Software Decision Analysis Tool for Renewable Energy Sources. Το Πρόγραµµα ξεκίνησε τον Ιανουάριο του 2002 και θα ολοκληρωθεί τον εκέµβριο του Υπάγεται στο FP5 EESD 5th FRAMEWORK PROGRAMME, Energy and Sustainable Development, Part B Energy, Category Accompany Measures (Project No: NNE NNE5/273/2001). Τέλος τµήµατα της διατριβής έτυχαν πρώτης επεξεργασίας κατά την υλοποίηση δύο µεταπτυχιακών εργασιών στα πλαίσια του ΜΠΣ Περιβαλλοντική πολιτική και ιαχείριση. Αυτές είναι: Χαραλαµπίδου, Κ.Ι., Πολυκριτηριακές µέθοδοι αξιολόγησης ενεργειακών επενδύσεων, η περίπτωση της γεωθερµίας, Μεταπτυχιακή Εργασία, Πανεπιστήµιο ii

9 Αιγαίου, ΜΠΣ Περιβαλλοντική Πολιτική και ιαχείριση, Μυτιλήνη, Σεπτέµβριος 2000 Σάλτα, Μ., Η ανάπτυξη της γεωθερµίας µία πολυκριτηριακή προσέγγιση «Η περίπτωση του Πολυχνίτου» Μεταπτυχιακή Εργασία, Πανεπιστήµιο Αιγαίου, ΜΠΣ Περιβαλλοντική Πολιτική και ιαχείριση, Μυτιλήνη, εκέµβριος 2002 iii

10 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ σελ. i Κατάλογος Πινάκων vii Κατάλογος Σχηµάτων viii 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 2. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Εισαγωγή Ενεργειακή - Περιβαλλοντική Πολιτική και Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας Πολυκριτηριακές Μεθοδολογίες Λήψης Αποφάσεων Γενικά Τεχνικές Πολυκριτηριακής Ανάλυσης Η Πολυκριτηριακή Ανάλυση στον Ενεργειακό και Περιβαλλοντικό Σχεδιασµό Συµπεράσµατα ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ ΠΟΛΥΚΡΙΤΗΡΙΑΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ Εισαγωγή Ανάλυση Πολιτικής Μετάβαση σε ένα νέο Ενεργειακό Σύστηµα Εισαγωγή Το νέο Πλαίσιο Σχεδιασµού Ενεργειακής Πολιτικής ιαµόρφωση Στρατηγικής και Τοπική Λήψη Αποφάσεων Περιγραφή του Πλαισίου ιαµόρφωσης Στρατηγικής και Τοπικής Λήψης Αποφάσεων Οι Συµµετέχοντες στη ιαδικασία Ανάπτυξη των Εναλλακτικών Σεναρίων Καθορισµός των Κριτηρίων Επιλογής Επιλογή της Κατάλληλης Πολυκριτηριακής Μεθόδου 46 iv

11 Η δόµηση του προβλήµατος Η µέθοδος µοντελοποίησης της προτίµησης Ο αλγόριθµος συνάθροισης των κριτηρίων αξιολόγησης Συγκριτική αξιολόγηση των µεθόδων ΠΑ για το ενεργειακό / περιβαλλοντικό τοπίο Αποκάλυψη της Προτίµησης των Συµµετεχόντων Ανάλυση Ευαισθησίας Συµπεράσµατα ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ Εισαγωγή Η περίπτωση του ενεργειακού τοµέα της Ε.Ε Ενεργειακός σχεδιασµός ΑΠΕ σε εθνικό επίπεδο: Η σηµασία της αιολικής ενέργειας για την περίπτωση της Ελλάδας Γενικά Υπάρχουσα κατάσταση Ανάπτυξη των ΑΠΕ: Εξέταση περιπτώσεων Οι απόψεις των τοπικών κοινοτήτων Το πλαίσιο ενεργειακού σχεδιασµού: Η περίπτωση της Ελλάδας Η Περίπτωση του Γεωθερµικού Πεδίου του Πολυχνίτου Περιγραφή της Κατάστασης Γενικά Ορισµός των εµπλεκοµένων στη διαδικασία Σχηµατισµός των εναλλακτικών σεναρίων Η επιλογή των κριτηρίων απόφασης Η απόσπαση των βαθµών βαρύτητας Εφαρµογή του Μοντέλου Εισαγωγικά Εφαρµογή της Μεθόδου PROMETHEE II Εφαρµογή της Μεθόδου ELECTRE III Συµπεράσµατα ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 101 v

12 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι Ενεργειακή και Περιβαλλοντική ιαχείριση: Μεθοδολογίες Πολυκριτηριακής Ανάλυσης ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ Τεχνικά Στοιχεία για την Περίπτωση του Γεωθερµικού Πεδίου του Πολυχνίτου ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ Κριτήρια Αξιολόγησης (Ανανεώσιµων) Ενεργειακών Έργων ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙV ηµοσιεύσεις ΠΑΡΑΤΗΜΑ V Αρκτικόλεξο vi

13 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ σελ. Πίνακας 3.1. Τωρινή (2000) και µελλοντική (2030) κάλυψη της ενεργειακής ζήτησης στην E.E. (σενάριο business-as-usual) 28 Πίνακας 3.2. Αύξηση των εκποµπών CO 2 στην Ευρώπη για τα έτη 2010, 2020 και 2030 σε σχέση µε το 1990 (έτος βάσης για το Πρωτόκολλο του Κιότο) 28 Πίνακας 3.3. Εξάρτηση από εισαγόµενα καύσιµα στην Ευρώπη για το έτος 1998 και εκτίµηση για τα έτη 2010, 2020 και 2030 (σενάριο business-αs -usual) 28 Πίνακας 3.4: είκτες κριτηρίων στα διαφορετικά χωρικά επίπεδα 35 Πίνακας 3.5: Σχεδιασµός για την ανάπτυξη των ΑΠΕ: η δηµιουργία εναλλακτικών σεναρίων 42 Πίνακας 3.6. Πλαίσιο ενεργειακών και περιβαλλοντικών προβληµάτων: Συγκριτική αξιολόγηση των µεθόδων ΠΑ 50 Πίνακας 3.7: Υπολογισµός του δείκτη σταθερότητας R p της PROMETHEE 61 Πίνακας 4.1: Εγκατεστηµένη ισχύς και παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας του εθνικού συστήµατος ηλεκτρικής ενέργειας το έτος Πίνακας 4.2: Αιτήσεις στη ΡΑΕ για την αδειοδότηση έργων ΑΠΕ µέχρι 31/12/ Πίνακας 4.3: Πληροφορίες σχετικά µε τις περιπτώσεις που εξετάστηκαν 74 Πίνακας 4.4: Βαθµοί βαρύτητας των τοπικών συµβουλίων 77 Πίνακας 4.5: Αποδόσεις των σεναρίων σε σχέση µε το σύνολο των κριτηρίων 87 Πίνακας 4.6: Τελικοί βαθµοί βαρύτητας των συµµετεχόντων 88 Πίνακας 4.7: Πίνακας αξιολόγησης PROMETHEE II Μητρώο Απόφασης 90 Πίνακας 4.8: Αποτελέσµατα της µεθόδου PROMETHEE II 93 Πίνακας 4.9: Τελικές κατατάξεις των εναλλακτικών σεναρίων από την εφαρµογή της µεθόδου PROMETHEE II 95 Πίνακας 4.10: Τελικές κατατάξεις εναλλακτικών σεναρίων από την εφαρµογή της µεθόδου ELECTRE III 97 vii

14 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ Σχήµα 3.1: Τεχνολογική αλλαγή και αειφόρος ανάπτυξη σε ενεργειακό καθεστώς 29 Σχήµα 3.2. Κύρια χαρακτηριστικά του Νέου Πλαισίου Ενεργειακής Πολιτικής 30 Σχήµα 3.3. Η δηµιουργία του Νέου Πλαισίου Ενεργειακής Πολιτικής 31 Σχήµα 3.4: Ενεργειακός Σχεδιασµός: Η νέα προσέγγιση 33 Σχήµα 3.5: Το νέο πλαίσιο λήψης απόφασης για τις ΑΠΕ 38 Σχήµα 3.6: Οι συµµετέχοντες στη διαδικασία λήψης απόφασης για τις ΑΠΕ 39 Σχήµα 3.7: Σχηµατική παράσταση της ιεραρχικής δοµής ενός πλαισίου πολυκριτηριακής ενεργειακής αξιολόγησης 43 Σχήµα 3.8: Αποδόµηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων έργων ΑΠΕ 45 Σχήµα 3.9: Το credal και το pignistic επίπεδο πεποίθησης 54 Σχήµα 3.10: Ανάλυση ευαισθησίας του µοντέλου ΠΑ των ΑΠΕ 56 Σχήµα 3.11: Αντιµετώπιση της αβεβαιότητας των αποδόσεων των δράσεων στα θεωρούµενα κριτήρια (αποφυγή ανάλυσης ευαισθησίας) 57 Σχήµα 3.12: Αρχική κατάταξη των σεναρίων (1-4) για τον Αποφασίζων Τοπική αυτοδιοίκηση 58 Σχήµα 3.13: Αρχικοί βαθµοί βαρύτητας κριτηρίων (Α-Ε) για τον Αποφασίζων Τοπική αυτοδιοίκηση 59 Σχήµα 3.14: Η προτεινόµενη ανάλυση ευαισθησίας 59 Σχήµα 3.15: Ανάλυση ευαισθησίας των αποτελεσµάτων του Αποφασίζων Τοπική αυτοδιοίκηση 60 Σχήµα.4.1: Ζήτηση ηλεκτρικής ενέργειας στο Ελληνικό διασυνδεδεµένο δίκτυο 68 Σχήµα 4.2:Αιολική ενέργεια και φυσικό αέριο: εγκατεστηµένη ισχύς το έτος 1999 και Σχήµα.4.3: Οι περιοχές που εξετάστηκαν 72 Σχήµα.4.4: Ενδεικτική κατανοµή των επενδύσεων έργων ΑΠΕ σύµφωνα µε το είδος του επενδυτή 76 Σχήµα 4.5: Ενεργειακός Σχεδιασµός για τις ΑΠΕ στην Ελλάδα 81 Σχήµα 4.6. Γραφική απεικόνιση της κατάταξης των σεναρίων για την ηµοτική Αρχή Πολυχνίτου 94 Σχήµα 4.7. Γραφική απεικόνιση της κατάταξης των σεναρίων για τον Επενδυτή 94 Σχήµα 4.8. Γραφική απεικόνιση της κατάταξης των σεναρίων για την Περιφέρεια Β. Αιγαίου 94 viii

15 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο σκοπός της παρούσας διατριβής είναι η ανάπτυξη ενός πολυκριτηριακού µεθοδολογικού πλαισίου για την ενεργειακή ανάλυση και τη λήψη αποφάσεων. Έµφαση δίνεται στον σχεδιασµό για τις Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ), καθώς αυτές έχουν κερδίσει το ενδιαφέρον των επενδυτών, τα τελευταία χρόνια, και πολλές χώρες προωθούν προγράµµατα που στοχεύουν να υποκαταστήσουν τα συµβατικά καύσιµα µε περιβαλλοντικά φιλικότερες και σε πολλές περιπτώσεις ανταγωνιστικές ΑΠΕ. Η εργασία περιλαµβάνει ερευνητική προσπάθεια στη διεπιφάνεια που σχηµατίζεται από τα παρακάτω ερευνητικά πεδία: Ενεργειακή διαχείριση και Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας, Ανάλυση Συστηµάτων, Πολυκριτηριακή λήψη αποφάσεων, ξεκινά από τις µαθηµατικές θεωρίες και αλγόριθµους της επιχειρησιακής έρευνας βελτιστοποίηση, έλεγχος και λήψη απόφασης - και καταλήγει στη µοντελοποίηση του ενεργειακού σχεδιασµού και στην πρακτική εφαρµογή του δηµιουργούµενου πλαισίου. Η εστίαση των περιπτώσεων µελέτης περιλαµβάνει εφαρµογές: στην ανάλυση πολύπλοκων ενεργειακών συστηµάτων, στην αποδόµηση περιβαλλοντικών πολιτικών, στη λήψη αποφάσεων σχετικά µε την ανάπτυξη των ΑΠΕ υπό το πρίσµα των αλληλεπιδράσεων µεταξύ του οικονοµικού, περιβαλλοντικού, κοινωνικού και ενεργειακού συστήµατος, και προσφέρει µία ανάλυση των προβληµάτων µέσω µιας ισορροπηµένης τεχνολογικής και οικονοµικής προσέγγισης. Στο Κεφάλαιο 2 παρουσιάζεται η βιβλιογραφική έρευνα σε θέµατα που εµπλέκονται άµεσα µε το θέµα και που θεωρήθηκε πως καθορίζουν τα όρια, µέσα στα οποία θα κινηθεί η παρούσα ερευνητική προσπάθεια. Αυτά περιλαµβάνουν: την Ενεργειακή - Περιβαλλοντική Πολιτική και τις Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας, τις Πολυκριτηριακές Μεθοδολογίες Λήψης Αποφάσεων, και τις εφαρµογές της Πολυκριτηριακής Ανάλυσης (ΠΑ) στον Ενεργειακό και Περιβαλλοντικό Σχεδιασµό. Με αυτόν τον τρόπο αναγνωρίζονται τα σηµαντικότερα πεδία που κινείται η σύγχρονη έρευνα, και αποκαλύπτονται θέµατα που θα πρέπει να εξεταστούν στο µέλλον οριοθετείται η περιοχή µελέτης της διατριβής, και οι τυχόν ελλείψεις από τη γενική εικόνα Αρχικά παρουσιάζονται οι κύριες κατευθύνσεις της ενεργειακής-περιβαλλοντικής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) και της Ελλάδας, όπως αυτές έχουν διαµορφωθεί τις τελευταίες δεκαετίες. Το συµπέρασµα που προκύπτει από αυτό το αρχικό στάδιο της έρευνας αφορά στην αναγνώριση του γεγονότος πως οι ΑΠΕ θα 1

16 µπορούσαν να αποτελέσουν µία περιβαλλοντικά φιλικότερη (σε σχέση µε τα συµβατικά καύσιµα) λύση στα σύγχρονα ενεργειακά προβλήµατα. Ωστόσο, αν και σε εθνικό επίπεδο έχουν καθοριστεί στόχοι για τη διείσδυση των ΑΠΕ και έχουν προταθεί τρόποι για την επίτευξή τους, σε περιφερειακό-τοπικό επίπεδο υπάρχει έλλειψη ενός κανονιστικού πλαισίου για τη λήψη αποφάσεων. Η παρούσα διατριβή επιχειρεί να αναπτύξει το κατάλληλο πλαίσιο για την υπέρβαση των εµποδίων που χαρακτηρίζουν τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων για την ενίσχυση των ΑΠΕ και προτείνει τις µεθοδολογίες της ΠΑ για την µοντελοποίηση και αντιµετώπιση αυτών των θεµάτων. Στη συνέχεια αναλύεται το θεωρητικό υπόβαθρο της Πολυκριτηριακής Ανάλυσης για τη διευκόλυνση της λήψης αποφάσεων, και παρουσιάζονται οι τεχνικές που εφαρµόζονται σήµερα στον ενεργειακό και περιβαλλοντικό σχεδιασµό. Κρίθηκε σκόπιµο να παρουσιαστούν µόνο οι γενικές µεθοδολογίες και οικογένειες µεθόδων ΠΑ, ενώ η αναλυτική παρουσίαση των τεχνικών αναπτύσσεται στο Παράρτηµα Ι. Το Κεφάλαιο 2 ολοκληρώνεται µε την παράθεση συγκεκριµένων εφαρµογών των µεθοδολογιών ΠΑ σε ενεργειακά και περιβαλλοντικά ζητήµατα, όπως αυτές εµφανίζονται στη σχετική βιβλιογραφία. Στο Κεφάλαιο 3 αναπτύσσεται το µοντέλο πολυκριτηριακής ενεργειακής ανάλυσης και λήψης αποφάσεων. Το προτεινόµενο πλαίσιο θεωρεί τον ενεργειακό σχεδιασµό σε τρία διακριτά επίπεδα: Ανάλυσης Πολιτικής, ηµιουργίας και αξιολόγησης ενεργειακών στρατηγικών, και Τοπικής λήψης αποφάσεων. Στο πρώτο επίπεδο της Ανάλυσης Πολιτικής θεωρείται η ενεργειακή πολιτική της Ε.Ε. και σχηµατίζεται ένα καινοτόµο πλαίσιο σχεδιασµού που συνδυάζει τρία συµπληρωµατικά εργαλεία: την Ολοκληρωµένη Αποτίµηση - ΟΑ, (Integrated Assessment IA), την ιαχείριση Μεταβάσεων Μ, (Transition Management TM) και την Πολυκριτηριακή Ανάλυση ΠΑ, (Multi-Criteria Analysis MCA). Το πλαίσιο θεωρείται πως αποτελεί ένα µοντέλο διαχείρισης της µετάβασης του ενεργειακού συστήµατος της Ε.Ε. σε ένα αειφόρο πρότυπο. Η ΟΑ παρέχει τη δυνατότητα συνυπολογισµού πολλαπλών χωρικών κλιµάκων, επιτρέποντας στα κριτήρια επιλογής να αποτιµούνται µε διαφορετικούς δείκτες σύµφωνα µε το συγκεκριµένο χωρικό επίπεδο αναφοράς (τοπικό, περιφερειακό, εθνικό υπερεθνικό). Η Μ προσφέρει τη χρονικά µεταβαλλόµενη φύση του προς δόµηση προβλήµατος, επιτρέποντας στις εναλλακτικές, στα κριτήρια και στις αντίστοιχες προτιµήσεις να διαφοροποιούνται ανάλογα µε το συγκεκριµένο σηµείο αναφοράς πάνω στην καµπύλη µετάβασης. Η ΠΑ παρέχει ένα µαθηµατικό εργαλείο σύνθεσης, οργάνωσης και ανάλυσης όλης της σχετικής πληροφορίας, προσδίδοντας στιβαρότητα και διαφάνεια στη διαδικασία απόφασης. Στο δεύτερο και τρίτο επίπεδο της δηµιουργίας και αξιολόγησης ενεργειακών στρατηγικών και της τοπικής λήψης αποφάσεων στο επίπεδο του έργου, αναπτύσσεται µία µεθοδολογία ολοκληρωµένης θεώρησης των ενεργειακών 2

17 συστηµάτων σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο. Η πολυπλοκότητα του ενεργειακού σχεδιασµού επιβάλλει να ληφθούν υπόψη µία σειρά από αντικρουόµενους παράγοντες, τεχνολογικοί, οικονοµικοί, περιβαλλοντικοί, κοινωνικοί, κλπ, ενώ ταυτόχρονα στη διαδικασία λαµβάνουν µέρος διαφορετικές κοινωνικές οµάδες. Κάθε οµάδα αντικατοπτρίζει διαφορετικές απόψεις, εισάγει διαφορετικά κριτήρια αξιολόγησης και έτσι απαιτείται η δηµιουργία ενός πλαισίου αµοιβαιότητας και συµβιβασµού για τον προσδιορισµό µιας κοινά αποδεκτής λύσης. Το Κεφάλαιο 3 περιγράφει αυτή τη διαδικασία και προσπαθεί να την αποδοµήσει στα επί µέρους χαρακτηριστικά της. Αρχικά αναγνωρίζονται οι Συµµετέχοντες- Αποφασίζοντες, προσδιορίζονται οι πιθανές εναλλακτικές δράσεις και καθορίζονται τα κριτήρια αξιολόγησης. Στη συνέχεια σχηµατίζεται το µητρώο απόφασης που περιλαµβάνει την απόδοση της κάθε εναλλακτικής λύσης σύµφωνα µε κάθε ένα κριτήριο. Προτείνεται µία καινοτόµος µεθοδολογία σχηµατισµού των εναλλακτικών δράσεων µέσω της οποίας επιτυγχάνεται η ενσωµάτωση της εµπειρίας του αναλυτή και της τοπικής κοινωνίας, ενώ παράλληλα επιτυγχάνεται η αντικειµενοποίηση κάποιων από τις παραµέτρους της µεθόδου λήψης απόφασης. Επιπλέον, αναγνωρίζονται οµάδες κριτηρίων κατάλληλων για την πολυκριτηριακή αξιολόγηση ενεργειακών στρατηγικών και έργων (Παράρτηµα ΙΙΙ) και προτείνεται η αναλυτική επεξεργασία των κριτηρίων επιλογής µέσω του διαχωρισµού τους σε σύνολα υποκριτηρίων που περιέχουν πρωτογενή πληροφορία δυνάµενη να ενσωµατωθεί κατευθείαν στο µοντέλο. Έπειτα επιλέγεται το κατάλληλο πολυκριτηριακό µοντέλο. Αναπτύσσονται κατευθυντήριες οδηγίες για την επιλογή του καταλληλότερου µοντέλου ΠΑ για την περίπτωση ενεργειακών και περιβαλλοντικών θεµάτων, αναγνωρίζονται τα κριτήρια σύµφωνα µε τα οποία αξιολογούνται οι µέθοδοι ΠΑ υπό το πρίσµα περιβαλλοντικών και ενεργειακών προβληµάτων απόφασης, δηµιουργείται ένας συγκριτικός πίνακας αξιολόγησης που περιλαµβάνει ενδεικτική βαθµολογία των µεθόδων και τελικά προτείνονται συγκεκριµένες µέθοδοι. Ακολουθεί η αποκάλυψη της προτίµησης των συµµετεχόντων. Αναλύεται η συµβατότητα των µεθόδων µοντελοποίησης της προτίµησης των Αποφασιζόντων µε τις συγκεκριµένες τεχνικές ΠΑ που επιλέχθηκαν και αναγνωρίζεται ένα νέο ερευνητικό πεδίο σχετικά µε την ενσωµάτωση των συναρτήσεων πεποίθησης στον προσδιορισµό των βαθµών βαρύτητας των κριτηρίων επιλογής. Για την αντιµετώπιση της ατέλειας των δεδοµένων προτείνεται µία προσέγγιση σε δύο επίπεδα: σε αυτό που σχετίζεται µε την ανακρίβεια και αβεβαιότητα που συνοδεύει τις εκτιµήσεις των αποδόσεων των εναλλακτικών δράσεων στα κριτήρια και σε αυτό έχει να κάνει µε το µη καθορισµένο των προτιµήσεων των Αποφασιζόντων. Λόγω της φύσης των ενεργειακών και περιβαλλοντικών προβληµάτων (ύπαρξη άγνοιας) προτείνεται η αντιµετώπιση της αβεβαιότητας µέσω του προσδιορισµού των σχετικών κατωφλίων προτίµησης και αδιαφορίας (µέθοδοι υπεροχής) και όχι κατανοµών πιθανότητας. Το επόµενο βήµα αποτελεί η εξέταση των δυνατοτήτων επίτευξης οµαδικής συµφωνίας. Αρχικά προτείνεται ανάλυση ευαισθησίας του µοντέλου και αναλύονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που λαµβάνει υπό το πρίσµα των δηµοσίων προβληµάτων απόφασης. Αναπτύσσεται ένας καινοτόµος αντισταθµιστικός 3

18 αλγόριθµος που εξετάσει τη συµπεριφορά του µοντέλου λαµβάνοντας υπόψη την αρχική προτίµησης του εκάστοτε Αποφασίζοντα, προτείνεται ένας δείκτης σταθερότητας των αποτελεσµάτων υπό το πλαίσιο της µεθόδου PROMETHEE II και παρουσιάζεται αναλυτικά ο τρόπος προσδιορισµού του. Τέλος η µεθοδολογία προβλέπει έναν τρόπο παρουσίασης των αποτελεσµάτων στους Αποφασίζοντες µέσω του οποίου δύναται να παρουσιαστούν τα αποτελέσµατα των προτιµήσεών τους µε σαφήνεια και να διαπιστωθούν οι συµµετέχοντες µε παραπλήσιες προτιµησιακές δοµές. Τέλος, ελέγχεται η καταλληλότητα της όλης µεθοδολογίας ως εργαλείο λήψης απόφασης για ενεργειακές εφαρµογές. Η εφαρµογή του µοντέλου προσδιορίζει τη βέλτιστη λύση, σύµφωνα µε την έως τώρα εισαχθείσα πληροφορία. Στο Κεφάλαιο 4 παρουσιάζεται η εφαρµογή του προτεινόµενου πλαισίου στα τρία επίπεδα: Ανάλυσης Πολιτικής επίπεδο Ε.Ε., εθνικής στρατηγικής επίπεδο Ελλάδας, τοπικής εφαρµογής επίπεδο έργου (γεωθερµικό πεδίο Πολυχνίτου Λέσβου). Αρχικά περιγράφεται η προσαρµογή του πλαισίου για την περίπτωση της διαχείρισης της µετάβασης του ενεργειακού συστήµατος ηλεκτρικής ενέργειας της Ε.Ε. σε ένα αειφόρο πρότυπο/παράδειγµα. Πιθανά Ευρωπαϊκά µελλοντικά ενεργειακά συστήµατα δύνανται να αξιολογηθούν και η καταλληλότητά τους να εκτιµηθεί, σύµφωνα µε τις παρούσες συνθήκες. Στην επόµενη παράγραφο αναλύεται το πολιτικό ζήτηµα που αφορά στην αξιοποίηση του δυναµικού ΑΠΕ στην Ελλάδα και ιδιαίτερα της αιολικής ενέργειας. Ένας µεγάλος αριθµός ενδιαφερόµενων καλούνται να συµµετέχουν σε διµερείς συναντήσεις, σε µια προσπάθεια αποκάλυψης των απόψεών τους σχετικά µε τις παρούσες διαχειριστικές πρακτικές στην Ελλάδα καθώς και για το µέλλον των ΑΠΕ στην περιοχή τους. Οι περιπτώσεις που εξετάσθηκαν περιλαµβάνουν πληθώρα χαρακτηριστικών ώστε να ενσωµατωθούν διαφορετικά δυναµικά ΑΠΕ, διαφορετικές περιοχές µε τις ιδιαιτερότητές τους, διαφορετικές αξίες και κοινωνικές οµάδες. Τα δεδοµένα αρχικά αποκάλυψαν τους περιορισµούς ανάπτυξης των ΑΠΕ στην Ελλάδα. Έπειτα προσέφεραν στοιχεία σχετικά µε τις αντιλήψεις των τοπικών κοινωνιών για τις ΑΠΕ. Η ενότητα αυτή ξεκινά µε την περιγραφή της υπάρχουσας κατάστασης. Έπειτα εξετάζονται συγκεκριµένες περιπτώσεις και αποκαλύπτονται οι απόψεις των τοπικών κοινοτήτων. Αναγνωρίζονται οι παράγοντες που πρέπει να ληφθούν υπόψη πριν την εκκίνηση της διαδικασίας του ενεργειακού σχεδιασµού, παραθέτονται τα κυριότερα εµπόδια που εµποδίζουν την εξάπλωση των ΑΠΕ, αποσπούνται πραγµατικοί βαθµοί βαρύτητας των κριτηρίων αξιολόγησης των έργων, και προτείνεται µία πολυκριτηριακή και συµµετοχική δόµηση της διαδικασίας λήψης αποφάσεων ως ένα νέο κανονιστικό πρότυπο που δύναται να ενισχύσει την εφαρµοσηµότητα των προτεινόµενων σχεδίων. Στην επόµενη ενότητα το νέο πλαίσιο εφαρµόζεται για την περίπτωση της επιλογής της κατάλληλης διαχειριστικής πρακτικής για την ανάπτυξη του γεωθερµικού πεδίου µέσης ενθαλπίας στον Πολυχνίτο Λέσβου. Περιγράφεται η υπάρχουσα κατάσταση 4

19 (Παράρτηµα ΙΙ), ορίζονται οι εµπλεκόµενοι στη διαδικασία, σχηµατίζονται τα εναλλακτικά σενάρια, προσδιορίζονται τα κριτήρια αξιολόγησης, αποσπώνται οι βαθµοί βαρύτητας των κριτηρίων και εφαρµόζονται οι µέθοδοι PROMETHEE II και ELECTRE III για κατάταξη των πιθανών αναπτυξιακών έργων κατά φθίνουσα σειρά προτίµησης. Τα εναλλακτικά σενάρια δηµιουργήθηκαν σύµφωνα µε τη µεθοδολογία που περιγράφεται στο Κεφάλαιο 3 και τα συγκεκριµένα κριτήρια επιλογής προέκυψαν από τα κριτήρια που απαντώνται στη διεθνή βιβλιογραφία προσαρµοσµένα στις ειδικές συνθήκες της εν θεώρησης περιοχής. Προτείνεται η αποδόµηση του κριτηρίου του επιχειρηµατικού ρίσκου και καλούνται οι Αποφασίζοντες να σταθµίσουν τις παραµέτρους από τις οποίες αποτελείται. Τα αποτελέσµατα των δύο µεθόδων αναλύονται στη βάση των διαφορετικών υποθέσεων και παραµέτρων που χρησιµοποιούν και παρουσιάζονται στους Αποφασίζοντες για να εξεταστεί η συνέπεια µεταξύ της προτίµησης και των κατατάξεών τους. Η διατριβή ολοκληρώνεται µε το Κεφάλαιο 5 Συµπεράσµατα, όπου παραθέτονται τα αποτελέσµατα από το σύνολο της έρευνας και προτείνονται συγκεκριµένα πεδία για τη συνέχισή της. Τέλος στο Παράρτηµα ΙV παραθέτονται οι δηµοσιεύσεις που προέκυψαν κατά τη διάρκεια του διδακτορικού προγράµµατος και το Παράρτηµα V αποτελεί το αρκτικόλεξο της διατριβής. Η εργασία ολοκληρώνεται µε την παρουσίαση της σχετικής βιβλιογραφίας που χρησιµοποιήθηκε. 5

20 2. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 2.1 Εισαγωγή Ο ενεργειακός σχεδιασµός όπως έχει διαµορφωθεί στην κλασσική του µορφή, στηρίζεται σε µία τεχνοκρατική, συγκεντρωτική, και µη συµµετοχική δραστηριότητα που βασίζεται σε περιορισµένα κριτήρια για τη λήψη αποφάσεων. Αναλαµβάνεται από ενεργειακές επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας και κυβερνητικά ιδρύµατα των οποίων βασικές επιδιώξεις αποτελούν η ελαχιστοποίηση του κόστους και η αξιοπιστία της παροχής, κριτήρια που ευνοούν τα συµβατικά καύσιµα (πετρέλαιο, κάρβουνο, φυσικό αέριο, και πυρηνική ενέργεια). Η παρούσα κατάσταση δηµιουργεί έντονα περιβαλλοντικά και κοινωνικά προβλήµατα που συνδέονται µε την παραγωγή, µετατροπή, µεταφορά και χρήση της ενέργειας. Είναι γνωστό πως οι ΑΠΕ έχουν τη δυνατότητα να διαδραµατίσουν σηµαντικό ρόλο στην προµήθεια καθαρής ενέργειας σε µεγάλα τµήµατα του πληθυσµού παγκόσµια (IEA, 2002b). Παρόλο όµως που πολλές εφαρµογές τους είναι πλέον οικονοµικά βιώσιµες, οι ΑΠΕ δεν έχουν ακόµη αναπτυχθεί σε σηµαντικό βαθµό εξαιτίας διάφορων εµποδίων φραγµών που δυσκολεύουν την αξιοποίησή τους σε µεγάλη κλίµακα. Τα εµπόδια αυτά περιλαµβάνουν τεχνολογικές δυσκολίες, φραγµούς της αγοράς (π.χ. ασυνεπείς µηχανισµούς τιµολόγησης), θεσµικούς, ρυθµιστικούς και κοινωνικο-πολιτικούς περιορισµούς (Kozloff, 1995; Painuly, 2001). Επιπλέον, οι ΑΠΕ ενώ συνοδεύονται από εθνικά και υπερεθνικά οφέλη, επιφέρουν συνήθως σηµαντικές τοπικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις µε κόστος που καλείται να αναλάβει η τοπική κοινωνία. Έτσι, πέραν των άλλων, (βελτίωση της τεχνολογίας, ανάπτυξη νέας, κλπ) προϋπόθεση για τη διάχυσή τους αποτελεί η δηµιουργία διαφορετικών σχεδιαστικών εργαλείων που θα περιλαµβάνουν πολλαπλά κριτήρια απόφασης, διαφορετικές απόψεις προοπτικές, αξίες ποικίλων συµµετεχόντων (πολιτικοί λήπτες αποφάσεων, επιχειρήσεις, µη κυβερνητικές οργανώσεις, τοπική αυτοδιοίκηση, περιφερειακές αρχές), αποκέντρωση στη λήψη των αποφάσεων, και µακροχρόνιους σχεδιαστικούς ορίζοντες (Polatidis et al, 2003). Στις επόµενες παραγράφους παρουσιάζεται η βιβλιογραφική έρευνα σε τοµείς που εµπλέκονται άµεσα µε το θέµα, όπως η ενεργειακή-περιβαλλοντική πολιτική και η διαχείριση δυναµικών Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας, οι πολυκριτηριακές µέθοδοι αξιολόγησης, κατάταξης και επιλογής, και οι εφαρµογές των µεθόδων αυτών σε θέµατα ενεργειακού και περιβαλλοντικού σχεδιασµού. Σήµερα έχει αναπτυχθεί µία πληθώρα µεθόδων (Μοντέλα Πρόβλεψης, Ανάλυση Σεναρίων, Ανάλυση Κόστους Οφέλους, Πολυκριτηριακή Ανάλυση, κλπ) για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες των Αποφασιζόντων (Decision-Makers-DMs). Παράλληλα έχει αναγνωρισθεί πως η αποτίµηση εναλλακτικών ενεργειακών επενδυτικών πρακτικών αποτελεί µία ιδιαίτερα πολύπλοκη διαδικασία (Nilkamp, 1980). Η πληθώρα µεθόδων Πολυκριτηριακής Ανάλυσης (ΠΑ) παρέχει στους Αποφασίζοντες τη δυνατότητα επεξεργασίας των δεδοµένων µε ποικίλους τρόπους ανάλογα µε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κάθε τεχνικής. Συνολικά και υπό το πρίσµα της αδυναµίας µετατροπής όλων των σχετικών µεγεθών σε µία κοινή µονάδα µέτρησης, αλλά και της ποιοτικής φύσης της διαθέσιµης πληροφορίας, οι µέθοδοι ΠΑ παρέχουν 6

21 µία αξιόπιστη διέξοδο στο πρόβληµα της αξιολόγησης εναλλακτικών περιβαλλοντικών και ενεργειακών έργων. Συγκεκριµένες εφαρµογές των µεθοδολογιών ΠΑ σε θέµατα ενεργειακού σχεδιασµού και διαµόρφωσης περιβαλλοντικής πολιτικής αποτελούν η χωροθέτηση νέων έργων, η ποσοτικοποίηση και αποδόµηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, η επιλογή µεταξύ υποψήφιων ενεργειακών επενδύσεων, ο προσδιορισµός του βέλτιστου ρυθµού εκµετάλλευσης ενός ανανεώσιµου πόρου, και η χάραξη στρατηγικών σχεδίων περιφερειακής ανάπτυξης. Σκοπός των µεθόδων ΠΑ αποτελεί η βελτίωση της ποιότητας τέτοιων αποφάσεων, µέσω της ενίσχυσης της διαφάνειας, αποδοτικότητας και αποτελεσµατικότητας της διαδικασίας (Wenstop, Seip, 2001). Το συµπέρασµα, που προκύπτει από αυτό το αρχικό σηµείο της έρευνας, αφορά στην έλλειψη ολοκληρωµένης προσέγγισης θεµάτων που σχετίζονται µε την ανάπτυξη των ΑΠΕ, λόγω της πολυπλοκότητας του προβλήµατος και της αδυναµίας των αναλυτών να σχηµατίσουν ένα καθολικό, µεθοδολογικό πλαίσιο. 2.2 Ενεργειακή - περιβαλλοντική πολιτική και ΑΠΕ Η περιβαλλοντική πολιτική είναι το αποτέλεσµα πολιτικών αποφάσεων επί του τρόπου χρήσης του φυσικού κεφαλαίου (Τρούµπης, 1999; σελ. 28). Αποτελεί, δε, το γενικό πλαίσιο ενός συστήµατος χρήσης φυσικών πόρων και χώρων από µία οργανωµένη κοινωνία σε έναν συγκεκριµένο τόπο και σε ένα οικονοµικό γίγνεσθαι. Θεωρώντας πως οι ενεργειακοί πόροι αποτελούν εν γένει φυσικό κεφάλαιο, η ενεργειακή πολιτική δύναται να θεωρηθεί πως αποτελεί το τµήµα του γενικότερου πλαισίου της περιβαλλοντικής πολιτικής, που ασχολείται µε τη διαχείριση των ενεργειακών πηγών και αποθεµάτων. Είναι γνωστό πως η χρήση της ενέργειας κατέχει βαρύνουσα σηµασία σε µία σειρά από περιβαλλοντικά προβλήµατα, τα σπουδαιότερα από τα οποία είναι η ατµοσφαιρική ρύπανση, η όξινη βροχή, η παγκόσµια αλλαγή του κλίµατος, η µείωση του ατµοσφαιρικού όζοντος, ο ευτροφισµός και ο κίνδυνος από µεγάλα περιβαλλοντικά ατυχήµατα. Έτσι, η δυνατότητα µείωσης της ενεργειακής κατανάλωσης, υποκατάστασης συµβατικών καυσίµων µε ήπιες µορφές ενέργειας, καθώς και η εν γένει ορθολογική χρήση της ενέργειας αποτελεί απαραίτητο πλαίσιο για την ενεργειακή και περιβαλλοντική πολιτική και διαχείριση (Haralambopoulos, 1995). Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο η πολιτική για το περιβάλλον και την ενέργεια συνοψίζεται σε δύο κείµενα που εξέδωσε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή: Tη Λευκή Βίβλο Ενέργεια για το Μέλλον: Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας (COM 97, 599 final) και στη συνέχεια την Πράσινη Βίβλο Προς µία Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Ασφάλεια της Ενεργειακής Προσφοράς (COM 2000, 769 final). Στα κείµενα αυτά παρουσιάζονται οι κύριοι στόχοι της Ευρωπαϊκής ενεργειακής πολιτικής, δηλαδή η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας, η εξασφάλιση της ενεργειακής προσφοράς και η προστασία του περιβάλλοντος. Επιπλέον, σύµφωνα µε το πρωτόκολλο του Κιότο, η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) έχει δεσµευτεί για την κατά 8% σε σχέση µε τα επίπεδα του 1990, µείωση των εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου για την περίοδο 2008 έως

22 Στο πλαίσιο της Ελληνικής περιβαλλοντικής και ενεργειακής πολιτικής, η ανάδειξη δράσεων που αφορούν στην προστασία του περιβάλλοντος, στην ορθολογική χρήση και διαχείριση των φυσικών πόρων, και στην χρήση των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας, αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την εξασφάλιση ενός υγιούς αναπτυξιακού σχεδίου (ΚΑΠΕ, 2000). Παρόλα αυτά, η µονοδιάστατη θεώρηση της αναπτυξιακής διαδικασίας δεν επιτρέπει την αποµάκρυνση από το γνωστό δίληµµα ανάπτυξη περιβαλλοντική προστασία, το οποίο δύναται να ξεπεραστεί µόνο µε την εισαγωγή ποιοτικών αλλά και επιπρόσθετων ποσοτικών κριτηρίων στην αξιολόγηση της προόδου (Munda et al, 1995). Πολλοί συγγραφείς έχουν εκφράσει τη δυσαρέσκειά τους προς το νεοκλασικό µοντέλο συµπεριφοράς και κάποιοι έχουν επισηµάνει πως ίσως αυτό ευθύνεται για την εγκαθίδρυση της λανθασµένης πρακτικής της σύγχρονης περιβαλλοντικής πολιτικής (Daly, Cobb, 1990; Munda, 1996; Lintott, 1998; van den Bergh et al, 2000). Μία νέα αντίληψη για τη σχέση του ανθρώπου µε την φύση, την εργασία, τον ελεύθερο χρόνο και το χρήµα που αµφισβητεί τον ισχύοντα τεχνοκρατικό ορθολογισµό θα επέβαλλε και ένα διαφορετικό ορισµό της ανάπτυξης, αντιµετωπίζοντας στη ρίζα τους τα περιβαλλοντικά και κοινωνικά προβλήµατα που αυτή επιφέρει (Σκούρτος, Σοφούλης, 1995). Σχετικά µε τον ενεργειακό τοµέα, ως σηµαντικό παράγοντα δηµιουργίας περιβαλλοντικών προβληµάτων, υποστηρίζεται πως η ανάπτυξη των ανανεώσιµων πηγών καθώς και η αύξηση της αποδοτικότητας των ενεργειακών συστηµάτων, αποτελούν τους αποτελεσµατικότερους τρόπους αντιµετώπισης των σύγχρονων περιβαλλοντικών προβληµάτων που σχετίζονται µε την παραγωγή, µεταφορά, διανοµή και κατανάλωση της ενέργειας (Munasinghe, Meier, 1993; Martinez-Alier, 1995; Dincer, 1999). Η άποψη αυτή αποκτά ιδιαίτερη σηµασία σε συνδυασµό µε τις προβλέψεις της International Energy Agency για παγκόσµια αύξηση της ενεργειακής ζήτησης κατά 65% και αντίστοιχη αύξηση των εκποµπών CO 2 κατά 70% µέχρι το 2020, σε σχέση µε τα επίπεδα του 1998 (IEA, 2002a). Στις προηγούµενες δεκαετίες, και µάλιστα από το 1970 και µετά, οι φορείς της ενεργειακής πολιτικής και διαχείρισης ασχολήθηκαν κυρίως µε την κατασκευή ενεργειακών µοντέλων αποσκοπώντας στην ανάλυση σε βάθος των σχέσεων ενέργειας οικονοµίας όπως αυτές εξελίχθηκαν µετά την πρώτη πετρελαϊκή κρίση (Jacobsen, 1998). Κύριο στόχο αποτελούσε η εκτίµηση της µελλοντικής ενεργειακής ζήτησης και η αναγνώριση των αποδοτικότερων µεθόδων προσφοράς ενέργειας σύµφωνα µε το µοναδικό κριτήριο της ελαχιστοποίησης του κόστους (Bohringer, 1998). Επιπλέον, µετά την πρώτη πετρελαϊκή κρίση (1973/74) αναζητήθηκαν τρόποι ποσοτικοποίησης των επιπτώσεων των δοµικών αλλαγών της βιοµηχανικής παραγωγής στην ολική ενεργειακή ζήτηση (Ang, Zhang, 2000). ιαπιστώθηκε πως οι αλλαγές στη σύσταση της βιοµηχανικής παραγωγής προκαλούν σηµαντικές επιπτώσεις στην ολική ενεργειακή ένταση (energy intensity), που ορίζεται ως ο λόγος της συνολικής βιοµηχανικής ενεργειακής ζήτησης προς τη συνολική βιοµηχανική παραγωγή. Επιπρόσθετα ερευνήθηκαν οι επιδράσεις των αλλαγών της ενεργειακής έντασης που επιφέρουν οι επιµέρους µεταβολές στις τοµεακές ενεργειακές εντάσεις (Ang et al, 1998), καθώς και οι δοµικές αλλαγές στην πορεία των ενεργειακών συστηµάτων διαφορετικών περιοχών ως µέσα για την βαθύτερη κατανόηση των 8

23 ενεργειακών καταστάσεων (Eichhammer, Mannsbart, 1997; Ang, Zhang, 1999; Zhang, Ang, 2001). Στη δεκαετία του 80, η προσπάθεια να ενσωµατωθούν περιβαλλοντικοί παράγοντες στον ενεργειακό σχεδιασµό οδήγησε αναγκαστικά στη χρήση πολυκριτηριακών µεθόδων, για τον προσδιορισµό της κατάλληλης ενεργειακής πολιτικής (Nijkamp, Volwahsen, 1990). Έτσι πολλές µελέτες αφιερώθηκαν στην αποτίµηση ενεργειακών εναλλακτικών σεναρίων σύµφωνα µε πολλαπλά κριτήρια. Παρ όλα αυτά οι βασικές θεωρήσεις που καθόριζαν την ενεργειακή διαχείριση δεν µεταβλήθηκαν σηµαντικά. Η κυριαρχία των συµβατικών καυσίµων παρέµεινε ουσιαστικά αναµφισβήτητη, ενώ η ανάπτυξη της πυρηνικής ενέργειας ακολούθησε το πρότυπο της δηµιουργίας µεγάλων κεντρικά ελεγχόµενων εγκαταστάσεων (Brooks, Krugmann, 1990). Σήµερα, δίνεται έµφαση στην ιδιωτικοποίηση και στην απελευθέρωση των ενεργειακών αγορών (energy market deregulation), µε την εισαγωγή διαδικασιών ανταγωνισµού. Η πολιτική αυτή προσπαθεί να εξασφαλίσει την παραγωγή, µεταφορά και διανοµή της ενέργειας µε το ελάχιστο δυνατό κόστος και παράλληλα να εγγυηθεί την ασφάλεια και συνέχεια της προσφοράς (Pickle et al, 1997; Hamalainen et al, 2000; Makkonen, Lahdelma, 2001). Ωστόσο αρκετοί ερευνητές έχουν παρατηρήσει σηµαντικές αποκλίσεις από τους στόχους αυτούς, ιδιαίτερα στον τοµέα της µακροπρόθεσµης εξασφάλισης της ενεργειακής προσφοράς και της κατανοµής του κόστους και του οφέλους (DeCicco et al, 1992; Matson, Carasso, 1995). Τα προβλήµατα αυτά, σε συνδυασµό µε την αύξηση της ανησυχίας για το φαινόµενο του θερµοκηπίου, αποτέλεσαν σηµαντικά κίνητρα για την ανάπτυξη των ΑΠΕ σε παγκόσµιο επίπεδο τα τελευταία χρόνια. Από την άλλη, η πεποίθηση (ισχυρή κατά τη δεκαετία του ) πως η πυρηνική ενέργεια θα έλυνε το ενεργειακό πρόβληµα φαίνεται πως δεν ευσταθεί πια λόγω του ανυπολόγιστου περιβαλλοντικού ρίσκου αλλά και των κοινωνικών επιπτώσεων που τη συνοδεύουν (Proops, 2001). Έτσι το ενδιαφέρον για τις ΑΠΕ αναζωπυρώθηκε κατά τη δεκαετία του 1990, παρά τις χαµηλές σχετικά τιµές των υγρών καυσίµων σε παγκόσµιο επίπεδο. Αυτό συνέβη λόγω των τεχνολογικών αλλαγών-βελτιώσεων που έλαβαν χώρα, των περιβαλλοντικών προβληµάτων που ανέκυψαν και ιδιαίτερα της κλιµατικής αλλαγής, της απώλειας πίστης στην πυρηνική ενέργεια, και της δυνατότητας ανάπτυξης και άλλων τοµέων (π.χ. ο αγροτικός) που η εξάπλωση των ΑΠΕ προσφέρει (Grubb, 1995; Dincer, 2000). Ο οικονοµικός παράγοντας ωστόσο, αποτελεί το σηµαντικότερο εµπόδιο που καλούνται να αντιµετωπίσουν οι ΑΠΕ (DeCanio, 1998; Byrne et al, 1998). Είναι προφανές πως η εξόρυξη στερεών καυσίµων από το έδαφος ή το υπέδαφος αποτελεί µία ανταγωνιστικά φτηνή εναλλακτική λύση για την παραγωγή ενέργειας. Έτσι µε καθαρά οικονοµικούς όρους οι ΑΠΕ δεν είναι ανταγωνιστικές σε σχέση µε τα στερεά καύσιµα. Η ενσωµάτωση του περιβαλλοντικού κόστους της εκµετάλλευσης των στερεών καυσίµων (όταν και εφόσον αυτό είναι δυνατόν να αποτιµηθεί) καθώς και η αποµάκρυνση των επιχορηγήσεων, που αυτά λαµβάνουν, θα µπορούσε να αποτελέσει ένα πρώτο βήµα για την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας των ΑΠΕ (Mirasgedis, Diakoulaki, 1997; Alvarez-Farizo, Hanley, 2002; Koroneos et al, 2003). Συχνά, όµως, ακόµη και όταν το κόστος είναι µικρότερο από αυτό των συµβατικών πηγών η διαφορά δεν είναι αρκετή για να ενθαρρύνει τους επενδυτές στο να αναλάβουν το επιχειρηµατικό ρίσκο. Επιπλέον, προϋπόθεση για την ενίσχυση των ΑΠΕ αποτελεί η 9

24 οµαλή διεύρυνση των ενεργειακών αγορών σε σχέση µε το τεχνολογικά εκµεταλλεύσιµο δυναµικό των ΑΠΕ (Street, Miles, 1996; Elliot, 1999). Σε επίπεδο ενεργειακών δικτύων, ο τοµέας της ηλεκτρικής ενέργειας υφίσταται σήµερα σηµαντικές δοµικές αλλαγές. Συγκεκριµένα η µονοπωλιακή δοµή της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας σταδιακά αντικαθίσταται από ανταγωνισµό, που οργανώνεται µε διαφορετικό τρόπο από χώρα σε χώρα. Έτσι, πολλές χώρες έχουν υιοθετήσει µηχανισµούς υποστήριξης των ΑΠΕ, συνήθως για τη µείωση του κόστους τους (Gutermuth, 2000; Espey,2001). Εξαιτίας όµως της απελευθέρωσης της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας η δηµόσια υποστήριξη των ΑΠΕ αντιµετωπίζει σηµαντικές προκλήσεις (Wiser, Pickle, 1998). Καθώς οι αγορές ανοίγουν και εισάγεται ο ανταγωνισµός, είναι αµφίβολο το κατά πόσο τα µέτρα για την υποστήριξη των ΑΠΕ θα προσαρµοστούν στις νέες συνθήκες. Τουτέστιν, είναι αναγκαίο να επανεξεταστούν οι µηχανισµοί ενίσχυσης των ΑΠΕ υπό το πρίσµα των συνθηκών της ελεύθερης αγοράς ενέργειας (Eikeland, 1998). Το κυριότερο πρόβληµα που ανακύπτει αφορά στη διαπίστωση πως η εξασφάλιση σταθερής τιµής για την ενέργεια που παράγεται από ΑΠΕ θα δηµιουργήσει αγοραστικές στρεβλώσεις µη συµβατές µε το καινούργιο πλαίσιο της απελευθέρωσης. Ένα από τα νέα θεσµικά µέτρα που προτείνονται για το ξεπέρασµα αυτού του προβλήµατος είναι το Renewable Portfolio Standard - RPS, που στοχεύει στη δηµιουργία αγοράς για τις ΑΠΕ (Berry, Jaccard, 2001). Συνεπώς, ενώ σε εθνικό επίπεδο υπάρχουν εργαλεία ενίσχυσης της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από ΑΠΕ εξασφάλιση σταθερών τιµών για τους παραγωγούς, φορολογικές απαλλαγές, επιχορηγήσεις, χαµηλότοκα δάνεια, υποστήριξη της έρευνας και Renewable Portfolio Standards και πολλές χώρες έχουν ήδη εφαρµόσει τέτοια µέτρα, φαίνεται πως δεν έχουν γίνει πολλά για την ενσωµάτωση των τοπικών αξιών και επιδιώξεων στην αξιολόγηση των σχετικών έργων (Polatidis, Haralambopoulos, 2002). Εµφανίζεται λοιπόν µια πρόκληση για την συλλογή, αποθήκευση, ανάλυση και διάχυση όλης της απαραίτητης πληροφορίας κάτω από ένα συνεπές ρυθµιστικό πλαίσιο σχετικά µε τον τοπικό ενεργειακό σχεδιασµό και τη λήψη απόφασης. Οι ΑΠΕ, ωστόσο, παρουσιάζουν σηµαντικές δυσµενείς τοπικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Οι ανεµογεννήτριες επηρεάζουν αρνητικά την αισθητική του τοπίου και παράγουν θόρυβο; τα υδροηλεκτρικά έργα αλλάζουν ριζικά τα τοπικά οικοσυστήµατα; τα έργα βιοµάζας έχουν επιπτώσεις στις χρήσεις γης και στη βιοποικιλότητα, κλπ (Boyle, 1996; Abbasi, Abbasi, 2000; Cosmi et al, 2003). Οι τοπικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις των ΑΠΕ αποτελούν ένα σηµαντικό περιοριστικό παράγοντα της εξάπλωσής τους και προκαλούν τη δηµόσια συζήτηση (Loiter, Norberg-Bohm, 1999). Οι ΑΠΕ επισηµαίνουν το γεγονός ότι η αειφορία δεν αφορά στη διατήρηση των τοπικών οικοσυστηµάτων στην τωρινή τους κατάσταση, αλλά στη συντήρησή τους µε τέτοιο τρόπο ώστε να δύνανται να παρέχουν µακροχρόνια οικοσυστηµικές υπηρεσίες διατήρησης της ζωής αλλά και των κοινωνιών στον πλανήτη. Η έκβαση αυτής της δηµόσιας συζήτησης θα αποτελέσει σηµαντικό παράγοντα για το µέλλον των ΑΠΕ σε παγκόσµιο επίπεδο (Williams, Bloyd, 1997). Τελικά, οι ΑΠΕ φαίνεται πως αποτελούν εγγενή χαρακτηριστικό της έννοιας της αειφόρου ανάπτυξης, όχι µόνο ως ένα µέσο αποφυγής των δυσµενών περιβαλλοντικών επιπτώσεων που προκύπτουν από την ευρεία εκµετάλλευση των συµβατικών καυσίµων, αλλά και ως απαραίτητο στοιχείο µιας µεταβολικής µεταβιοµηχανικής κοινωνίας που θα ελαχιστοποιεί την χρησιµοποίηση πόρων και την παραγωγή απορριµµάτων (Τρούµπης, 1999). 10

25 Η αντιµετώπιση των φραγµών ανάπτυξης και διάχυσης των ΑΠΕ σε µεγάλη κλίµακα και το ξεπέρασµα των εµποδίων της πιθανώς συνεπαγόµενης µετάβασης σε ένα νέο περιβαλλοντικά φιλικότερο ενεργειακό σύστηµα έχει όλα τα χαρακτηριστικά ενός πολύπλοκου κοινωνικού προβλήµατος (complex societal problem) όπως η διάδοση του ιού HIV/AIDS, η κλιµατική αλλαγή, η παγκόσµια αύξηση των µεταφορών, η συρρίκνωση των κοιτασµάτων νερού, η ερηµοποίηση της γης, κλπ (DeTombe, 2002). Τέτοια ζητήµατα έχουν σηµαντικές κοινωνικές επιπτώσεις και περιλαµβάνουν πληθώρα παικτών (τοπικές και εθνικές κυβερνήσεις, διεθνείς οργανισµούς, πολυεθνικές εταιρίες, εθνικές εταιρίες κοινής ωφέλειας, κλπ). Ο κάθε παίκτης έχει τη δική του άποψη για το θέµα και είναι δυνατόν νέοι παίκτες να εισέρχονται καθώς αποχωρούν κάποιοι άλλοι. Επιπλέον, οι επιπτώσεις τους δεν περιορίζονται σε συγκεκριµένους τοµείς, αλλά περικλείουν το σύνολο των κοινωνικών δραστηριοτήτων, είναι αδύνατον να προβλεφθούν όλες, και συχνά περιλαµβάνουν ηθικά διλήµµατα (Brans, 2002a). Τέλος, τέτοια προβλήµατα παραµένουν πρακτικά άλυτα, καθώς µετασχηµατίζονται συνεχώς και απαιτούν επαναπροσδιορισµό των δράσεων για την αντιµετώπισή τους. Τα πολύπλοκα κοινωνικά προβλήµατα είναι συνήθως ευπαθή από πολιτική άποψη. Το γεγονός αυτό περιορίζει την επιρροή των επιστηµόνων σε αυτά. Οι επιστήµονες δύνανται µόνο να προτείνουν συγκεκριµένους τρόπους χειρισµού, λήψης απόφασης (decision-making), αντιµετώπισης της αβεβαιότητας και δόµησης του θέµατος. Εξαρτάται όµως από τους πολιτικούς να αποφασίσουν ποιο πρόβληµα επιθυµούν να λύσουν, τι είδους υποστήριξη χρειάζονται και τι είδους παρεµβάσεις θα δεχθούν (Brans, 2002b). Έτσι επιτρέπεται η παρέµβαση κρυφών πολιτικών δυνάµεων, συνήθως όχι εξυπηρετώντας το δηµόσιο συµφέρον. Ακριβώς για αυτούς τους λόγους τα προβλήµατα αυτά αξιώνουν να αντιµετωπιστούν µε ένα δοµηµένο και διαφανές πλαίσιο. Οι µεθοδολογίες της ΠΑ µπορούν να αποτελέσουν ένα τέτοιο µέσο για τη λήψη των αποφάσεων. Σε µία ολοένα και περισσότερο ανταγωνιστική και ενοποιηµένη διεθνή ενεργειακή αγορά, µία σειρά από σηµαντικούς παράγοντες θα επηρεάσουν όχι µόνο τις ενεργειακές επιλογές αλλά και το βαθµό και τον τρόπο που χρησιµοποιούνται οι διαφορετικές τεχνολογίες (Gross et al, 2003). Έτσι, εµφανίζονται διάφορα κριτήρια που θα πρέπει να ληφθούν υπόψη κατά τη λήψη των αποφάσεων στη διαδικασία ενεργειακού σχεδιασµού. Τα κριτήρια αυτά περιλαµβάνουν (µεταξύ άλλων) τη βελτιστοποίηση της χρήσης των διαθέσιµων πηγών-πόρων, την ελαχιστοποίηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, τη µείωση του συνολικού κόστους, την ενίσχυση της λειτουργικής ασφάλειας και την πλήρωση των ενεργειακών αναγκών (Mills et al, 1996; Afgan et al, 2000; Mamlook et al, 2001; Ramanathan, 2001b; DTI, 2003). Έτσι απαιτείται η δηµιουργία ενός στιβαρού µεθοδολογικού πλαισίου λήψης αποφάσεων που δύναται να περιλάβει όλα αυτά τα κριτήρια. Η πολυκριτηριακή ανάλυση προσφέρει ένα τέτοιου είδους δοµικό πλαίσιο σε µια προσπάθεια µοντελοποίησης του ενεργειακού σχεδιασµού. Η πολλαπλή αυτή θεώρηση της περιβαλλοντικής πολιτικής αποτελεί πρόκληση για τη δηµόσια διοίκηση και αµφισβητεί τη µονοδιάστατη διοικητική δράση και τον αποκλεισµό των ενδιαφερόµενων οµάδων τόσο από τη λήψη των αποφάσεων αλλά και από τη διαδικασία στρατηγικού σχεδιασµού (Σκούρτος, Σοφούλης, 1995). Ωστόσο, οι συγκρούσεις που θα προκύψουν µεταξύ των ενδιαφερόµενων 11

26 (stakeholders) αναδεικνύουν σαφώς την αναγκαιότητα χρησιµοποίησης διαδικασιών επίτευξης οµαδικής συµφωνίας (group consensus) και επίλυσης των διαφορών (Massey, Wallace, 1996; Lootsma, 1998; Kim, Ahn, 1999; Kim et al, 1999; Kim, Choi, 2001). Σε πολλές περιπτώσεις αυτό είναι αδύνατο, καθώς οι εµπλεκόµενοι στη διαδικασία απόφασης δεν επιθυµούν να προβούν σε διαπραγµατεύσεις ή δε µετακινούνται από παγιωµένες θέσεις. Τουλάχιστον, όµως, κρίνεται χρήσιµη η αποτύπωση της κατάστασης και η κατά το δυνατόν ποσοτικοποίηση των διαφορών προτίµησης µεταξύ των αποφασιζόντων (Haralambopoulos, Polatidis, 2003). Συνολικά κάποιος θα µπορούσε να ισχυριστεί πως, µέχρι πρόσφατα, ο σχεδιασµός και η εφαρµογή ενεργειακής πολιτικής αποτελούσε µία κεντρικά ελεγχόµενη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Ο βασικός σκοπός της ακολουθούµενης πολιτικής ήταν η ικανοποίηση της ενεργειακής ζήτησης µε το ελάχιστο οικονοµικό κόστος. Σήµερα, έχει αναγνωριστεί πως µία τέτοια προσέγγιση είναι ανεπαρκής για την αντιµετώπιση της πολυπλοκότητας των σύγχρονων ενεργειακών προβληµάτων (Schipper, Myers 1995; Mittra et al, 1995). Η εφαρµογή ενός ενεργειακού προγράµµατος πρέπει εκτός του κριτηρίου της ελαχιστοποίησης του κόστους να ικανοποιεί περιβαλλοντικούς παράγοντες τόσο σε τοπικό όσο και σε παγκόσµιο επίπεδο και να ενσωµατώνει πολλαπλά κριτήρια και διαφορετικούς Αποφασίζοντες (Jaccard et al, 1997; Mourelatos et al, 1998). Έτσι στο επόµενο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι κυριότερες µεθοδολογίες-οικογένειες τεχνικών πολυκριτηριακής ανάλυσης, που δύνανται να αποτελέσουν κατάλληλο πλαίσιο για τη λήψη αποφάσεων σε θέµατα περιβαλλοντικού και ενεργειακού σχεδιασµού. 2.3 Πολυκριτηριακές µεθοδολογίες λήψης αποφάσεων Γενικά Καθηµερινά βρισκόµαστε αντιµέτωποι µε πολλαπλές και πολλές φορές αντικρουόµενες επιλογές. Η ελαχιστοποίηση του κόστους και η µεγιστοποίηση της ποιότητας των προσφερόµενων υπηρεσιών είναι ζητήµατα που ενδιαφέρουν τον κάθε Αποφασίζοντα. Τέτοια προβλήµατα είναι περισσότερο πολύπλοκα από όσο οι συµβατικές θεωρήσεις των κλασικών οικονοµικών υποδεικνύουν. Η βελτίωση της απόδοσης σε έναν από τους στόχους συχνά επιτυγχάνεται µόνο µε µείωση της απόδοσης σε κάποιον από τους υπόλοιπους. Η λήψη απόφασης (decision-making) µπορεί να οριστεί ως η προσπάθεια επίλυσης των διληµµάτων που προβάλλουν οι αντικρουόµενες επιδιώξεις (Zeleny, 1982). Ωστόσο, αν και ο έλεγχος των επενδυτικών αποφάσεων δύναται να επιτευχθεί µε την εφαρµογή της κλασσικής µεθόδου της Ανάλυσης Κόστους-Οφέλους η εξέταση θεµάτων κατανεµηµένης ισότητας και αειφορίας απαιτούν διευρυµένες προσεγγίσεις που λαµβάνουν υπόψη τους πολλαπλά κριτήρια και προτιµήσεις (Nijkamp, van den Bergh, 1997). Έτσι, τα τελευταία είκοσι χρόνια, έχει αναπτυχθεί µία πληθώρα µεθοδολογιών αποτίµησης σε µια προσπάθεια επέκτασης των δυνατοτήτων εφαρµογής της συµβατικής CBA (Nilkamp, 1980; Hobbs, Meier, 1995). Οι µεθοδολογίες αυτές προσφέρουν µία νέα προοπτική κατά την οποία όχι µόνο ποσοτικές αλλά και ποιοτικές εκτιµήσεις δύνανται να ληφθούν υπόψη στη διαδικασία Cost-Benefit Analysis-CBA 12

27 απόφασης. Αρκετές τέτοιες µέθοδοι εξετάζουν ταυτόχρονα τις επιπτώσεις των εναλλακτικών πολιτικών πάνω σε πολλαπλά κριτήρια εν µέρει χρηµατικά, εν µέρει µη-χρηµατικά (συµπεριλαµβανοµένου και ποιοτικών χαρακτηριστικών) (Saaty, 1987; Munda et al, 1995). Αποκαλούνται δε συχνά πολυκριτηριακές µέθοδοι ανάλυσης και λήψης αποφάσεων. Πριν την ανάπτυξη των µεθόδων ΠΑ, ο καθορισµός των καλών ή κακών δράσεων γίνονταν σύµφωνα µε ένα µόνο κριτήριο. Αυτό αντιπροσωπεύεται από µία συνάρτηση (αντικειµενική συνάρτηση, συνάρτηση χρησιµότητας, συνάρτηση αξίας utility function) η οποία συνδέει την κάθε εναλλακτική δράση α µε µία συνάρτηση g(α), έτσι ώστε για κάθε δράση α που είναι καλύτερη από την b, ισχύει g(α) > g(b). Υπό αυτό το πλαίσιο τα προβλήµατα απόφασης είναι µαθηµατικά πλήρως ορισµένα. Ορίζοντας το σύνολο Α των δυνατών εναλλακτικών δράσεων (alternatives) και τη συνάρτηση g, µπορούµε να κατασκευάσουµε έναν αλγόριθµο που να οδηγεί στην προτιµητέα πρόταση. Αυτός είναι ο σκοπός της κλασσικής Επιχειρησιακής Έρευνας (Brans, 1996). Ωστόσο, είναι σπάνιο να βρεθεί µία συγκεκριµένη εφαρµογή όπου µόνο ένα κριτήριο να δύναται να συµπεριλάβει όλη την απαιτούµενη πληροφορία για την επιτυχή σύγκριση των στοιχείων του συνόλου Α (σύνολο των δυνατών δράσεων). Για παράδειγµα, η επιλογή ενός αυτοκινήτου εξαρτάται ταυτόχρονα από την τιµή του, την εµφάνιση, την άνεση που προσφέρει, τις επιδόσεις του, την κατανάλωση καυσίµου, την ασφάλεια, κλπ. Σκοπός της πολυκριτηριακής ανάλυσης αποτελεί η διερεύνηση προβληµάτων απόφασης στα οποία λαµβάνονται υπόψη πολλαπλά κριτήρια (Kahneman et al, 1982). Οι διάφορες µέθοδοι ΠΑ βασίζονται τόσο σε αναγκαίες µαθηµατικές περιοριστικές υποθέσεις, όσο και σε δεδοµένα που συλλέγονται από τους Αποφασίζοντες και αποτελούν παράδειγµα της εξέλιξης του ρόλου του αναλυτή στα προβλήµατα απόφασης. Αυτά δεν επιλύονται πλέον µε την αντικατάσταση του Αποφασίζοντα µε ένα µαθηµατικό πρόβληµα, αλλά βοηθώντας τον να κατασκευάσει τη λύση (O Connor, 2000). Πιο συγκεκριµένα, ένας Αποφασίζων (Decision-Maker DM) επιθυµεί να επιλέξει µεταξύ διαφόρων εναλλακτικών δράσεων, χρησιµοποιώντας δύο ή περισσότερα κριτήρια. Στις περισσότερες περιπτώσεις δεν υπάρχει µία µοναδική δράση που να αποδίδει καλύτερα από όλες στο σύνολο των κριτηρίων. Αυτό συνεπάγεται πως η τελική λύση εξαρτάται σηµαντικά από την εισαγόµενη προτίµηση των Αποφασιζόντων και είναι µία λύση συµβιβασµού (compromise solution) (Bell et al, 1988). Η διαδικασία περιπλέκεται ακόµη περισσότερο καθώς στις περισσότερες περιπτώσεις διαφορετικές κοινωνικές οµάδες εµπλέκονται στη λήψη των δηµοσίων αποφάσεων. Η κάθε οµάδα εισάγει τα δικά της κριτήρια επιλογής και διατηρεί τις απόψεις της. Έτσι το καταλληλότερο εργαλείο απόφασης απαιτείται να βασίζεται σε ένα πλαίσιο αµοιβαίας κατανόησης και συµβιβασµού (Kersten, Mallory, 1999). Ιστορικά το πρώτο στάδιο ανάπτυξης της ΠΑ χαρακτηρίστηκε από τις µεθοδολογικές αρχές της Πολυκριτηριακής Λήψης Απόφασης (Multi-Criteria Decision Making MCDM). Βασικό στόχο αποτελούσε η απόσπαση της ξεκάθαρης υποκειµενικής προτίµησης ενός υποθετικού Αποφασίζοντα και η µετέπειτα επεξεργασία της µέσω ενός αυστηρά δοµηµένου αλγόριθµου απόφασης (decision algorithm) (Keeney, Raiffa, 1976). Με αυτόν τον τρόπο κάθε πολυκριτηριακό πρόβληµα ήταν δυνατόν να αντιµετωπιστεί µε την κλασσική µορφή ενός προβλήµατος βελτιστοποίησης. Ωστόσο, οι περιορισµοί της κλασσικής θεώρησης εύρεσης µίας βέλτιστης λύσης και η 13