Ζ Κ Δ Η Ω Δ Η 1. ΣΟΠΗΑ ΣΟΤΡΗΚΟΤ ΟΠΣΗΘΖ ΘΑΣΑΛΑΙΩΖ ΣΟΤ ΣΟΠΗΟΤ ΚΔΑ ΑΠΟ ΣΟΛ ΣΟΤΡΗΚΟ

Transcript

1 Αιεμάλδξεην Σερλνινγηθό Δθπαηδεπηηθό Ίδξπκα Θεζζαινλίθεο Σκήκα Γηνίθεζεο Σνπξηζηηθώλ Δπηρεηξήζεωλ Αθαδ. Έηνο Κάζεκα: Σνπξηζηηθή Γεωγξαθία Γηδάζθνπζα: Υξηζηίλα Κπνλάξνπ Ζ Κ Δ Η Ω Δ Η 1. ΣΟΠΗΑ ΣΟΤΡΗΚΟΤ ΟΠΣΗΘΖ ΘΑΣΑΛΑΙΩΖ ΣΟΤ ΣΟΠΗΟΤ ΚΔΑ ΑΠΟ ΣΟΛ ΣΟΤΡΗΚΟ Τα ηνπία ηνπ ηνπξηζκνύ, λννύκελα σο ηξόπνο ζέαζεο θαη δόκεζεο ηνπ ρώξνπ, ζπγθξνηνύλ ζύλζεηα πεξηβάιινληα πνπ ζπλδπάδνπλ θπζηθά κε αλζξσπνγελή ζηνηρεία θαη ζηελ νπζία πθίζηαληαη κόλν κέζα από ηε ζρέζε ηνπο κε ηνλ ηνπξίζηα/ παξαηεξεηή. Απηό πνπ πξέπεη λα ηνληζηεί είλαη πσο όηαλ ν αδηαθνξνπνίεηνο ρώξνο (space) επελδύεηαη κε λόεκα, είηε ζε ζπιινγηθό είηε ζε αηνκηθό επίπεδν, ηόηε γίλεηαη ηόπνο (place). Τν δε ηνπξηζηηθό ηνπίν είλαη ην πιαίζην εληόο ηνπ νπνίνπ δηεθπεξαηώλεηαη ην ηνπξηζηηθό ηαμίδη, όπσο απηό γίλεηαη αληηιεπηό από ηνλ παξαηεξεηή (δειαδή εθηόο από ηα θπζηθά θαη αλζξσπνγελή ζηνηρεία είλαη θαη ε αληίιεςε ησλ ηνπξηζηώλ πνπ εληέιεη ζπγθξνηεί έλα ηνπίν). Σηνλ ηνπξηζκό ε έλλνηα ηνπ ηνπίνπ είλαη πξσηαξρηθήο ζεκαζίαο γηα ηελ εκπεηξία πνπ βηώλεη ην άηνκν. Ο ηνπξίζηαο μεθηλά ην ηαμίδη ηνπ παξαθηλνύκελνο από εηθόλεο θαη ηαμηδεύεη γηα λα δηεξεπλήζεη θαηά πόζν απηέο νη εηθόλεο αληαπνθξίλνληαη ζηελ πξαγκαηηθόηεηα. Με άιια ιόγηα ηαμηδεύεη γηα λα δώζεη ηε δηθή ηνπ εξκελεία ζε ηόπνπο πνπ ήδε μέξεη όηη ππάξρνπλ. Ζ πεξηήγεζε (sightseeing), δειαδή ε νπηηθή επαθή/ νπηηθή θαηαλάισζε ηνπ ηόπνπ από ηνλ ηνπξίζηα, παξακέλεη ε βαζηθόηεξε ηνπξηζηηθή δξαζηεξηόηεηα όπνηνο θη αλ είλαη ν βαζκόο ζπκκεηνρήο ηνπ ηνπξίζηα ζηε δσή ηνπ ηόπνπ ππνδνρή δειαδή είηε πξόθεηηαη γηα δξαζηεξηόηεηα αλαςπρήο (κεδακηλή ζπκκεηνρή) είηε γηα ππαξμηαθή εκπεηξία (νπζηαζηηθή ζπκκεηνρή). Απηό εξκελεύεηαη, αλ αλαινγηζηνύκε όηη ν ηνπξίζηαο, κέζα από ηελ επηηόπηα πξνζσπηθή παξαηήξεζε θπζηθώλ θαη αζηηθώλ ηνπίσλ, εμεξεπλά ηελ πνιππινθόηεηα ελόο κέξνπο πνπ βξίζθεηαη εθηόο ηνπ θαζεκεξηλνύ ηνπ πεξηβάιινληνο θαη ζηελ νπζία κε απηό ηνλ ηξόπν θαηαλνεί θαη αμηνινγεί ηνλ θόζκν πξνζδηνξίδνληαο θαη ηε δηθή ηνπ ηαπηόηεηα (βι. αλαιπηηθά Τεξθελιή 1996). Ωζηόζν, ζα πξέπεη λα ηνλίζνπκε όηη εμαηηίαο ηεο πνιύπινθεο θύζεο ηεο νπηηθήο αληίιεςεο δελ «βιέπνπκε» θπξηνιεθηηθά πξάγκαηα, αιιά ιεηηνπξγώληαο κάιινλ σο εξαζηηέρλεο 1

2 ζεκεηνιόγνη βιέπνπκε αληηθείκελα πνπ απνηεινύλ «ζεκεία», πνπ ζεκαίλνπλ δειαδή θάηη άιιν θαη ηα νπνία ιεηηνπξγνύλ κεηαθνξηθά ή κεησλπκηθά (π.ρ. ε εηθόλα ελόο κηθξνύ αγγιηθνύ ρσξηνύ γίλεηαη αληηιεπηή σο αλαπαξάζηαζε ηεο ζπλέρεηαο θαη ησλ παξαδόζεσλ ηεο Αγγιίαο από ηνλ κεζαίσλα έσο ζήκεξα). Ηδηαίηεξε βαξύηεηα έρεη ε δηαπίζησζε ηνπ Urry (2002:78) όηη όζα νη άλζξσπνη παξαηεξνύλ θαη ζαπκάδνπλ είλαη ηδαληθέο αλαπαξαζηάζεηο ηεο ελ ιόγσ ζέαο πνπ έρνπλ εζσηεξηθεύζεη από ηηο θαξη πνζηάι, ηνπο ηαμηδησηηθνύο νδεγνύο, θαζώο θαη από ηα ΜΜΔ. Τν απνηέιεζκα είλαη όηη αθόκα θη αλ δελ κπνξέζνπλ λα «δνπλ» ην ελ ιόγσ θπζηθό ζαύκα, κπνξνύλ λα ην αηζζαλζνύλ θαη λα θέξνπλ ηελ εηθόλα ηνπ ζην κπαιό ηνπο. Θη όηαλ αθόκα ην δνπλ, αιιά ην ηνπίν δελ αληαπνθξηζεί ζηελ αλαπαξάζηαζε, είλαη ε αλαπαξάζηαζε πνπ ηειηθά ζα κείλεη ζην κπαιό ησλ ηνπξηζηώλ ζαλ απηό πνπ έρνπλ «πξαγκαηηθά» δεη. Ζ ζεκαζία ηεο νπηηθήο θαηαλάισζεο ηνπ ηόπνπ γίλεηαη αληηιεπηή αλ αλαινγηζηνύκε ηε ζεκαζία πνπ απνθηνύλ γηα ηνλ ηνπξίζηα ηα «νπηηθά ηεθκήξηα» ηνπ ηαμηδηνύ ηνπ. Με άιια ιόγηα, κπνξνύκε λα ζπκπεξάλνπκε όηη ην ηνπξηζηηθό βιέκκα αληηθεηκελνπνηείηαη νπηηθά ή ζπιιακβάλεηαη κέζα από θσηνγξαθίεο, θαξη πνζηάι, βίληεν, κηληαηνύξεο θιπ, πνπ ηνπ επηηξέπνπλ λα αλαπαξάγεηαη δηαξθώο. Ο πνιηηηζκηθόο γεσγξάθνο Donald Meinig (1979:34-47) πξνηείλεη δέθα δηαθνξεηηθνύο ηξόπνπο κε ηνπο νπνίνπο «βιέπνπκε» έλα ηνπίν, κε ηελ έλλνηα όηη ην θαηαλννύκε, ην νξγαλώλνπκε βάζεη ησλ ηδεώλ πνπ έρνπκε ζην κπαιό καο θαη ην εξκελεύνπκε: Τν ηνπίν σο θύζε: Πξόθεηηαη γηα παιηά θαη βαζηά ξηδσκέλε άπνςε πνπ δηαρσξίδεη ηνλ άλζξσπν από ηε θύζε θαη, ηδενινγηθά, θηάλεη ζε πεξίνδν αθκήο κε ηνλ ξνκαληηζκό ηνπ 18 νπ αηώλα, πνπ αλαδεηά ηελ «άγξηα» θύζε. Ζ θύζε έρεη ηελ πξσηνθαζεδξία θαη αλαγλσξίδεηαη ν θαζνξηζηηθόο έιεγρνο πνπ αζθεί επί ηνπ ηνπίνπ. Ο άλζξσπνο απνηειεί έλα επηθαλεηαθό, ππνδεέζηεξν ζηνηρείν θαη ό,ηη θη αλ θάλεη (νπξαλνμύζηεο, γέθπξεο θ.ν.θ) είλαη θαηώηεξα θαη «ιεπηνκέξεηεο» κπξνζηά ζηα ζαύκαηα ηεο θύζεο. Τν ηνπίν σο ελδηαίηεκα/θαηνηθία: Άπνςε πνπ αλαγλσξίδεη θάζε ηνπίν σο θνκκάηη ηεο Γεο πνπ κε ηε ζεηξά ηεο απνηειεί Οηθία ηνπ αλζξώπνπ. Πξόθεηηαη γηα ηελ ηδενινγία ηεο αξκνλίαο κεηαμύ αλζξώπνπ θαη θύζεο, πνπ βιέπεη ηε γε σο «θήπν ηνπ αλζξώπνπ», πνπ αλαιακβάλεη ην ξόιν ηνπ θαιιηεξγεηή/ δηαρεηξηζηή. Τν ηνπίν σο θαηαζθεύαζκα: Θέζε πνπ βιέπεη πξώηα απ όια θαη παληνύ ην ζεκάδη ηνπ αλζξώπνπ πάλσ ζε θαζεηί. Ζ θύζε είλαη ζεκειηώδεο κόλν κε ηελ εμήο απιή, θπξηνιεθηηθή έλλνηα: παξέρεη κηα ζθελή δξάζεο γηα ηνλ άλζξσπν. Ηδενινγηθά, ν άλζξσπνο αληηκεησπίδεηαη σο θπξίαξρνο, σο δεκηνπξγόο ηεο θύζεο. Πξόθεηηαη γηα κηα ηδενινγία πνπ ελδπλακώζεθε θπξίσο ηα ηειεπηαία ρξόληα θαη είλαη ζηελά ζπλδεδεκέλε κε ηελ επηζηήκε. Τν ηνπίν σο ζύζηεκα: Τν ηνπίν αληηκεησπίδεηαη σο δπλακηθό ηζνδύγην δηαδηθαζηώλ πνπ αιιειεπηδξνύλ. Ζ γε, ηα δέληξα, ηα θηίξηα, νη δξόκνη θαη ν άλζξσπνο δελ 2

3 αληηκεησπίδνληαη σο κεκνλσκέλα αληηθείκελα, αιιά σο ζηνηρεία ζεκειησδώλ ππνθείκελσλ δηαδηθαζηώλ (π.ρ. ην πνηάκη αληηκεησπίδεηαη σο θξίθνο ζηνλ πδξνινγηθό θύθιν). Τν ηνπίν σο πξόβιεκα: κε ηελ έλλνηα νηη ζπληζηά κηα θαηάζηαζε πνπ ρξεηάδεηαη δηόξζσζε, όπσο απνδεηθλύνπλ ηα πιεκκπξηζκέλα πνηάκηα, ηα θαηεζηξακκέλα δάζε θ.νθ θαη ελ κέζσ όισλ απηώλ, άλζξσπνη θησρνί ζε ζώκα ή πλεύκα. Απηή ε άπνςε εθθξάδεη ηδενινγηθά έλαλ ηζρπξό νπκαληζκό ζεκειησκέλν ζηελ επηζηήκε θαη ζπλδεδεκέλν κε κηα αηζζεηηθή πνπ επηδηώθεη ηελ εθαξκνγή επαγγεικαηηθώλ ηθαλνηήησλ γηα ηελ βειηίσζε ηεο γεο. Ωο άπνςε ζπλδέεηαη κε ηελ αληίιεςε πνπ βιέπεη ην ηνπίν σο ηερλνύξγεκα. Τν ηνπίν σο πεγή πινύηνπ: Τα άηνκα πνπ ελζηεξλίδνληαη απηή ηελ άπνςε θνηηάδνπλ θάζε ζθελή κε ηελ δηεηζδπηηθή καηηά ηνπ εθηηκεηή, πξνζδηνξίδνληαο νηθνλνκηθή αμία ζε θάζε ηη πνπ αληηθξίδνπλ. Ζ γε ζεσξείηαη πξσηαξρηθά σο είδνο θεθαιαίνπ θαη δεπηεξεπόλησο σο «ζπίηη» ή «νηθνγελεηαθή θιεξνλνκηά». Θάζε γε, θάζε πεγή είλαη αλά πάζα ζηηγκή πξνο πώιεζε, αλ ππάξρεη ε ζσζηή ηηκή. Μηα ηέηνηα ζέαζε απνηειεί ζεκάδη κηα θνηλσλίαο πνπ είλαη θπξίσο εκπνξηθή, δπλακηθή, πξαγκαηηζηηθή, πνζνηηθή θαη ηεο νπνίαο ην ηνπίν αληηθαηνπηξίδεη απηά ηα ραξαθηεξηζηηθά. Τν ηνπίν σο ηδενινγία: Άπνςε πνπ αληηκεησπίδεη ηα ζηνηρεία ηνπ ηνπίνπ σο ελδείμεηο θαη ην ζύλνιν ηεο ζθελήο σο ζύκβνιν ησλ αμηώλ, ησλ αξρνπζώλ ηδεώλ θαη ησλ θηινζνθηώλ ηεο εθάζηνηε θνηλσλίαο θαη ηνπ πνιηηηζκνύ ηεο. Τν ηνπίν σο ηζηνξία: Σύκθσλα κε απηή ηελ αληίιεςε ό,ηη βξίζθεηαη κπξνζηά ζηα κάηηα καο απνηειεί πνιύπινθε, ζπζζσξεπηηθή θαηαγξαθή ηεο δνπιεηάο ηεο θύζεο θαη ηνπ αλζξώπνπ ζην εθάζηνηε κέξνο. Σηελ πην πεξηεθηηθή ηεο κνξθή ζηέιλεη ην κπαιό πίζσ ζηηο γξακκέλεο θαηαγξαθέο ηεο ηζηνξίαο θαη βαζηά ζηελ θπζηθή ηζηνξία θαη γεσινγία. Τν ηνπίν απνηειεί πινύζηα απνζήθε δεδνκέλσλ γηα ηνπο αλζξώπνπο θαη ηηο θνηλσλίεο πνπ ην δεκηνύξγεζαλ, αξθεί απηά ηα δεδνκέλα λα ηνπνζεηεζνύλ ζην θαηάιιειν πιαίζην, πξνθείκελνπ λα εξκελεπζνύλ ζσζηά. Τν ηνπίν σο ηόπνο: Αληίιεςε ζύκθσλα κε ηελ νπνία θάζε ηνπίν ζπληζηά ηνπηθόηεηα, έλα μερσξηζηό θνκκάηη ζην αηειείσην θαη πνηθίιν κσζατθό ηεο γεο. Πξόθεηηαη γηα ζέαζε πνπ θαιιηεξγείηαη από πνιινύο ηαμηδησηηθνύο ζπγγξαθείο κε ηελ απνηειεζκαηηθή βνήζεηα ηνπ θσηνγξάθνπ, αιιά θαη ηνπ ζθίηζνπ πνπ απνδίδεη ηόζν ηε θπζηνγλσκία, όζν θαη ηεο εληππώζεηο ελόο κέξνπο. Ζ ηδενινγία πίζσ από απηή ηελ άπνςε είλαη νηη ε αηνκηθόηεηα ησλ κεξώλ απνηειεί θύξην ραξαθηεξηζηηθό ηεο ιεπηήο θαη απέξαληεο ζπνπδαηόηεηαο ηεο δσήο ζηε γε. Τν ηνπίν σο αηζζεηηθή: Υπάξρνπλ πνιιά επίπεδα απηήο ηεο αληίιεςεο, πνπ όια όκσο έρνπλ σο θνηλό ηελ ππαγσγή ηνπ ελδηαθέξνληνο γηα ηελ ηαπηόηεηα θαη ηε ιεηηνπξγία ησλ ραξαθηεξηζηηθώλ γλσξηζκάησλ ησλ ηνπίσλ ζε κηα αλεζπρία ζρεηηθά κε ηηο θαιιηηερληθέο ηνπο ηδηόηεηεο ηνπο. Τν ηνπίν σο αηζζεηηθή ζπλαληάηαη ζπρλά ζε πίλαθεο θαη ε πην «θαζαξή» κνξθή απηήο ηεο αληίιεςεο είλαη ε πεξηεθηηθή αθαίξεζε ζηελ νπνία 3

4 όιεο νη κνξθέο απνζπληίζεηαη ζηε βαζηθή γιώζζα ηεο ηέρλεο: ζε ρξώκα, πθή, ζέζε, ζπκκεηξία, ηζνξξνπία θαη έληαζε θ.ν.θ. Ζ κειέηε ησλ ηνπξηζηηθώλ ηνπίσλ, πνπ νθείινπλ λα γίλνληαη αληηιεπηά σο ηνπία αλαςπρήο θαη πνιηηηζκηθήο αιιαγήο, θαζώο θαη σο θνηλσληθή επηθάλεηα επαθήο ηνπ ηνπηθνύ κε ην παγθόζκην, απνηειεί αληηθείκελν ηεο Πνιηηηζκηθήο Γεσγξαθίαο. Δηδηθόηεξα, ε επαθή ηνπξηζηώλ θαη ληόπησλ θαη νη επηπηώζεηο πνπ έρεη ζην ηνπίν απνηειεί ηε βάζε γηα ηελ αλάιπζε ησλ ζρεκάησλ ηνπ ηνπξηζκνύ ζην ρώξν. Δπίζεο ν ηξόπνο δόκεζεο ηεο ηαπηόηεηαο ηνπ ρώξνπ κέζα από ηελ αιιειεπίδξαζε ληόπησλ θαη ηνπξηζηώλ θαη ε «θαηαλάισζε» ηεο ηαπηόηεηαο ησλ ηόπσλ (place identity) απνηεινύλ κηα πνηνηηθή πξνζέγγηζε ηνπ ηνπξηζκνύ. Θα πξέπεη επίζεο λα αλαθεξζεί όηη ε Γεσγξαθία ηνπ Τνπξηζκνύ, ζην πιαίζην ηεο κειέηεο ησλ επηπηώζεσλ ηνπ ηνπξηζκνύ ζην ρώξν (πνπ λνείηαη σο πνιηηηζκηθό αγαζό), εμεηάδεη ηε θζνξά πνπ πξνθαιείηαη ζην θπζηθό θαη δνκεκέλν πεξηβάιινλ από ηελ καδηθή ηνπξηζηηθή αλάπηπμε, ηελ κεηαηξνπή νηθηζκώλ ζε «ηνπξηζηηθνύο πόξνπο», θαζώο θαη ηελ δεκηνπξγία ελόο επξύηαηνπ θάζκαηνο από ηδηόκνξθα «πεξηβάιινληα» ζηηο ηνπξηζηηθέο πεξηνρέο (πνπ δπζηπρώο ηηο πεξηζζόηεξεο θνξέο πξνθαινύλ «αηζζεηηθή ξύπαλζε» ηνπ ηνπίνπ). Δηδηθή αλαθνξά αμίδνπλ πεξηπηώζεηο όπσο θνηλνηήησλ ηεο Θαξατβηθήο ή αθόκα θαη ηεο Μπθόλνπ πνπ έρνπλ κεηαηξαπεί ζε «παξαδνζηαθά» ηνπξηζηηθά ζέξεηξα θαη ην απνηέιεζκα είλαη ηέηνην πνπ ζα κπνξνύζε θαλείο λα ππνζηεξίμεη όηη κνηάδεη πην «απζεληηθό» από εθείλν πνπ πξνζπαζνύλ λα κηκεζνύλ! Σεκαζία έρεη ε δηαπίζησζε όηη ν καδηθόο νξγαλσκέλνο ηνπξηζκόο έρεη ηελ ηάζε λα ζηεξενηππεί ην ηνπίν, δειαδή λα ζπλεζίδεη ην κάηη ζε αθξαίεο (εληππσζηαθέο θαη κόλν) νπηηθέο εληππώζεηο πνπ εμαζζελνύλ ηελ ηθαλόηεηα ηνπ παξαηεξεηή λα «βιέπεη» νηηδήπνηε άιιν (πην ηεηξηκκέλν) θαη έηζη λα δεκηνπξγεί ππεξβνιηθέο πξνζδνθίεο από ην ηνπίν. Αθόκα, όζνλ αθνξά ηα ηζηνξηθά ηνπία, έρεη παξαηεξεζεί όηη ζηηο πεξηζζόηεξεο πεξηπηώζεηο ζπληεξείηαη κηα ηζηνξηθή δηάζηαζε ηνπ ηνπίνπ πνπ δελ εθθξάδεη θακία ζπλέρεηα ή δελ έρεη παξά ειάρηζηε ζρέζε κε ην παξειζόλ πνπ αληηπξνζσπεύεη. Τα δηιήκκαηα πνπ πξνθύπηνπλ ζρεηηθά κε ηελ ηνπξηζηηθή αλάπηπμε θαη ην ηνπίν είλαη ηα εμήο (βι. αλαιπηηθά Τεξθελιή 1996): α) νη αζηνί πνπ ηαμηδεύνπλ ζε αλαπηπζζόκελεο ρώξεο επηδεηνύλ εηθόλεο παξάδνζεο, πνιπρξσκίαο θαη «γξαθηθήο θηώρεηαο». Οη ληόπηνη κε ηε ζεηξά ηνπο επηδεηνύλ ηελ αλάπηπμε, νπόηε ηίζεηαη ην ζέκα πσο δηαηεξείο έλα ηνπίν γξαθηθό, επηηπγράλνληαο ηαπηόρξνλα ηνλ εθζπγρξνληζκό; Β) Ζ ηνπξηζηηθή αλάπηπμε βαζίδεηαη ζε πόξνπο πεξηνξηζκέλνπο ή πνπ εμαληινύληαη. Τν πεξηβάιινλ απνηειεί πξσηαξρηθό πόιν έιμεο, πνπ όκσο ηίζεηαη ζε θίλδπλν από ηελ παξνπζία ησλ ηνπξηζηώλ θαη από ηελ επέθηαζε ηεο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο. Τν δήηεκα είλαη πσο ζα δηαηεξεζνύλ απηά ηα ηνπία θαη νη θπζηθνί πόξνη, ώζηε λα εμαθνινπζνύλ λα απνηεινύλ πόινπο έιμεο; 4

5 Ζ ηνπξηζηηθή δξαζηεξηόηεηα αλαδεηά ην κνλαδηθό, ην αζπλήζηζην θαη ην εληππσζηαθό ζην ηνπίν, κηα αλαδήηεζε πνπ γίλεηαη πνιιέο θνξέο αηηία (αιιά θαη απνηέιεζκα) αδηαθνξίαο γηα ηνπο παξάγνληεο πνπ δηακόξθσζαλ απηέο ηηο ηδηνκνξθίεο ζην ηνπίν. Ζ θαηαλάισζε ηνπίσλ κε απηό ηνλ ηξόπν ππνβαζκίδεη ηελ αιεζηλή αμία ηνπ ηνπίνπ θαη ηηο θάζε είδνπο ζρέζεηο ηνπ κε ην επξύηεξν θπζηθό θαη πνιηηηζκηθό πεξηβάιινλ. Όζνλ αθνξά ηελ νπηηθή θαηαλάισζε ηνπ ηνπίνπ κέζα από ηνλ ηνπξηζκό, ζα πξέπεη λα γίλεη θαηαλνεηό όηη δελ βιέπνπλ όινη νη ηνπξίζηεο ην ίδην ηνπίν, θαζόηη έλα νπνηνδήπνηε ηνπίν δελ απαξηίδεηαη κόλν από απηό πνπ βξίζθεηαη κπξνζηά ζηα κάηηα καο, αιιά θαη από απηό πνπ βξίζθεηαη κέζα ζην κπαιό καο. Εεηνύκελν γηα ην ζρεδηαζκό ηεο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο είλαη ε νπηηθή δηεπζέηεζε ηνπ ρώξνπ, ώζηε λα δεκηνπξγεί έλα όκνξθν αηζζεηηθά απνηέιεζκα, ρσξίο όκσο λα παξαβιέπεη ηελ νξγάλσζε ηεο ηνπηθήο θνηλσλίαο. Τα ζέκαηα ηεο γξαθηθήο θηώρεηαο θαη ηεο κνπζεηνπνίεζεο ησλ ηνπίσλ πξνβάιινπλ επηηαθηηθά ζηε κειέηε ηνπ ηνπξηζηηθνύ θαηλνκέλνπ ζε ζρέζε κε ην ηνπίν. Ζ κηθξή θιίκαθα ηνπ ηνπίνπ αλαςπρήο θαη ην κεγάιν πνζνζηό ειέγρνπ ηεο ηνπηθήο θνηλσλίαο επάλσ ζηε ρξήζε ηνπ θαίλεηαη όηη απνηεινύλ ηνπο ζπνπδαηόηεξνπο παξάγνληεο επηηπρίαο ζην ζρεδηαζκό ηνπ ηνπίνπ. Πεξηνξηζκέλε θιίκαθα ηνπξηζηηθώλ κνλάδσλ, εμνηθνλόκεζε ελέξγεηαο, πεξηνξηζκέλνο αξηζκόο επηζθεπηώλ, δηεπζέηεζε ησλ ηνπξηζηηθώλ πξνηεξαηνηήησλ από ηνπο ληόπηνπο νδεγνύλ ζε ζπλζήθεο αεηθνξίαο. Βηβιηνγξαθία: Meinig, D.W (1979) [επηκ.]. The Interpretation of Ordinary Landscapes: Geographical Essays. New York and Oxford: Oxford University Press. Τεξθελιή Θ. (1996). Τν πνιηηηζκηθό ηνπίν. Αζήλα: Παπαδήζεο. Τεξθελιή Θ. Παξαδόζεηο ζην κάζεκα «Γεσγξαθία ηνπ Τνπξηζκνύ», Γηαηκεκαηηθό Πξόγξακκα Μεηαπηπρηαθώλ Σπνπδώλ «Σρεδηαζκόο, Γηνίθεζε θαη Πνιηηηθή ηνπ Τνπξηζκνύ», Φίνο, Αθαδ. Έηνο Urry J. (2002). The tourist gaze, second edition. London: SAGE. 5

6 2. ΘΤΘΙΟ ΕΩΖ ΠΡΟΪΟΛΣΟ, ΘΤΘΙΟ ΕΩΖ ΠΡΟΟΡΗΚΟΤ Ο θύθινο δωήο ηνπξηζηηθνύ πξνϊόληνο απεηθνλίδεη ζπγθεθξηκέλεο θάζεηο ζηελ ηζηνξία πσιήζεώλ ηνπ, νη νπνίεο θαζνξίδνληαη από ην ελδηαθέξνλ θαη ηηο απαηηήζεηο ηνπ θαηαλαισηή. Σηε ζεσξία ηνπ marketing, ν θύθινο δσήο ηνπ πξντόληνο δίλεηαη ζε ηέζζεξηο θάζεηο (Φξήζηνπ, 1999): Δηζαγσγή: Τν ηνπξηζηηθό πξντόλ εηζάγεηαη ζηελ αγνξά θαη εμαπιώλεηαη ζηηο αγνξέοζηόρνπο. Αξγή αλάπηπμε ησλ πσιήζεσλ θαη όρη ζεκαληηθά θέξδε. Αλάπηπμε: Γξήγνξε απνδνρή ηνπ πξντόληνο ζηελ αγνξά, ζεκαληηθή αύμεζε ησλ θεξδώλ θαη πξνζζήθε λέσλ ραξαθηεξηζηηθώλ ώζηε ην πξντόλ λα γίλεη πην ειθπζηηθό. Οη πσιήζεηο απμάλνληαη θαη ζε ζπλδπαζκό κε ηε κείσζε ηνπ αλά κνλάδα θόζηνπο παξαγσγήο, απμάλεηαη θαη ην θαζαξό πεξηζώξην θέξδνπο. Ωξηκόηεηα: Δπηβξάδπλζε ηεο αλάπηπμεο ησλ πσιήζεσλ. Τν ηνπξηζηηθό πξντόλ έρεη ήδε γίλεη απνδεθηό. Σηαζεξνπνίεζε ησλ θεξδώλ θαη παξνπζίαζε πησηηθώλ ηάζεσλ ιόγσ ησλ απμεκέλσλ δαπαλώλ γηα πξνώζεζε θαη ππεξάζπηζε ηνπ ηνπξηζηηθνύ πξντόληνο έλαληη ησλ αληαγσληζηηθώλ ηνπ ζηελ αγνξά. Δλέξγεηεο βειηίσζεο ηνπ ηνπξηζηηθνύ πξντόληνο. Σηαδηαθόο θνξεζκόο ηεο αγνξάο θαη ζηξνθή ησλ θαηαλαισηώλ πξνο άιια πξντόληα θαη ππνθαηάζηαηα. Παξαθκή: Θαζαξά πησηηθή ηάζε ησλ πσιήζεσλ θαη ζεκαληηθή θάκςε ησλ θεξδώλ. Οη θύξηνη ιόγνη γηα απηό είλαη ε ηερλνινγηθή πξόνδνο, νη αιιαγέο ζηηο επηζπκίεο ησλ θαηαλαισηώλ ή ε αύμεζε ηνπ εγρώξηνπ θαη μέλνπ αληαγσληζκνύ όζνλ αθνξά ππνθαηάζηαηα πξντόληα. ρήκα 1 Θύθινο δωήο ηνπξηζηηθνύ πξνϊόληνο 6

7 Ζ ζεσξία ηνπ θύθινπ δωήο ηωλ πξννξηζκώλ είλαη κία απεηθόληζε ησλ ζηαδίσλ ηεο αλάπηπμεο κηαο πεξηνρήο ππνδνρήο, όπσο θαίλεηαη ζην δηάγξακκα πνπ αθνινπζεί. Σην marketing, ζεσξείηαη όηη νη ηνπξηζηηθνί πξννξηζκνί, πξνζνκνηάδνληαο ζηα ηνπξηζηηθά πξντόληα, έρνπλ κία ζπγθεθξηκέλε δηάξθεηα δσήο, πνπ πεξλάεη κέζα από ηέζζεξα θύξηα ζηάδηα: από ηελ έλαξμε ζηελ αλάπηπμε, ζηελ σξηκόηεηα θαη ηέινο ζηελ παξαθκή, όπνπ δελ ππάξρεη πιένλ αγνξαζηηθή δήηεζε. Δθαξκόδνληαο ηε ζεσξία ηνπ θύθινπ δσήο ζηελ αλάπηπμε ελόο ηνπξηζηηθνύ πξννξηζκνύ, ηα ζηάδηα κπνξνύλ λα πξνζδηνξηζζνύλ σο εμήο: Η. Έλαξμε/ Αλαθάιπςε, ΗΗ. Αλάπηπμε/ Τνπηθή αληαπόθξηζε θαη πξσηνβνπιία, ΗΗΗ. Ωξηκόηεηα/ Θαζηέξσζε, IV. Παξαθκή/ Θνξεζκόο θαη απνμέλσζε. Ζ αλαγλώξηζε ησλ ηεζζάξσλ απηώλ ζηαδίσλ, βνεζά ηνπο δεκηνπξγνύο ηεο εθάζηνηε ηνπξηζηηθήο πνιηηηθήο λα απνθύγνπλ ηα πηζαλά πξνβιήκαηα πνπ ζπλεπάγεηαη ε καδηθή αλάπηπμε θαη λα εμαζθαιίζνπλ ηε ζηαζεξή επηηπρία ελόο πξννξηζκνύ (Choy, 1993). Τν πξόηππν πνπ έρεη πξνζειθύζεη ηελ πεξηζζόηεξε πξνζνρή θαη ζπδήηεζε είλαη ην πξόηππν ησλ έμη ζηαδίσλ πνπ αλαπηύζζεηαη από ηνλ Butler (1980): Σηάδην εμεξεύλεζεο: Πεξηνξηζκέλεο θαη ζπνξαδηθέο επηζθέςεηο από κεξηθνύο ηνικεξνύο ηαμηδηώηεο. Υςειόο βαζκόο επαθήο κε ηνπο ληόπηνπο θαη ρξήζε ησλ εγθαηαζηάζεώλ ηνπο αιιά κε πνιύ κηθξό θνηλσληθό θαη νηθνλνκηθό αληίθηππν. Σηάδην ζπκκεηνρήο: Οη απμαλόκελεο επηζθέςεηο πξνηξέπνπλ κεξηθνύο ληόπηνπο λα πξνζθέξνπλ εγθαηαζηάζεηο πξώηηζηα ή απνθιεηζηηθά γηα ηνπο επηζθέπηεο. Ζ επαθή κε ηνπο ληόπηνπο είλαη αθόκα πςειή θαη πνιινί ξπζκίδνπλ ηα θνηλσληθά ζρέδηά ηνπο γηα λα πξνζαξκνζηνύλ κε ηηο κεηαβαιιόκελεο νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο. Έλαο ηνπξηζηηθόο πξννξηζκόο θαη κηα ηνπξηζηηθή πεξίνδνο πξνθύπηνπλ θαη ε δηαθήκηζε αξρίδεη. Σηάδην αλάπηπμεο: Πξνζειθύεηαη εμσηεξηθή επέλδπζε ζηνλ πξννξηζκό θαζώο πξνθύπηεη κηα θαζνξηζκέλε κε ζαθήλεηα ηνπξηζηηθή αγνξά. Ζ πξνζβαζηκόηεηα εληζρύεηαη, ε δηαθήκηζε γίλεηαη εληαηηθόηεξε θαη νη ηνπηθέο εγθαηαζηάζεηο εθζπγρξνλίδνληαη. Απηό νδεγεί ζε πηώζε ηεο ηνπηθήο ζπκκεηνρήο θαη ειέγρνπ. Τερλεηά ζέιγεηξα αληηθαζηζηνύλ θάπνηα από ηα αξρηθά. Ζ εηζαγόκελε εξγαζία θαη νη βνεζεηηθέο εγθαηαζηάζεηο θαη ππεξεζίεο γίλνληαη απαξαίηεηεο γηα λα ππνζηεξηρζεί ε ξαγδαία απμαλόκελε ηνπξηζηηθή βηνκεραλία. Σηάδην ζηαζεξνπνίεζεο: Ζ ζεκαληηθόηεξε κεξίδα ηεο ηνπηθήο νηθνλνκίαο είλαη ζπλδεδεκέλε κε ηνλ ηνπξηζκό θαη θπξηαξρείηαη από κεγάιεο αιπζίδεο επηρεηξήζεσλ θαη franchises. Τα επίπεδα επίζθεςεο ζπλερίδνπλ λα απμάλνληαη, αιιά ζε θζίλνληα πνζνζηά. Οη πξνζπάζεηεο marketing θαη δηαθήκηζεο δηεπξύλνληαη πεξαηηέξσ γηα λα επεθηείλνπλ ηελ ηνπξηζηηθή πεξίνδν θαη λα πξνζειθύζνπλ πην απνκαθξπζκέλνπο επηζθέπηεο. Οη παιαηόηεξεο εγθαηαζηάζεηο είλαη ηώξα δεύηεξεο δηαινγήο θαη ζπλήζσο αλεπηζύκεηεο. 7

8 Σηάδην ζηαζηκόηεηαο: Τα επίπεδα θέξνπζαο ηθαλόηεηαο 1 γηα πνιινύο ζρεηηθνύο παξάγνληεο επηηπγράλνληαη ή μεπεξληνύληαη κε ζπλέπεηα νηθνλνκηθά, θνηλσληθά, ή/θαη πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα. Τα ηερλεηά ζέιγεηξα εθηνπίδνπλ ηα θπζηθά ή πνιηηηζηηθά θαη ν πξννξηζκόο δελ ζεσξείηαη πιένλ «επίθαηξνο». Πηώζε (πξώην κέξνο ηνπ ζηαδίνπ έμη): Οη ηνπξίζηεο ζηξέθνληαη πξνο λεόηεξνπο πξννξηζκνύο. Δθείλνη πνπ παξακέλνπλ είλαη ζπλήζσο επηζθέπηεο Σαββαηνθύξηαθνπ ή εκέξαο. Οη ηνπξηζηηθέο εγθαηαζηάζεηο αληηθαζίζηαληαη από κε-ηνπξηζηηθέο, θαζώο ε πεξηνρή απνζπλδέεηαη από ηελ ηνπξηζηηθή βηνκεραλία. Ζ ηνπηθή ζπκκεηνρή πηζαλώο απμάλεηαη πάιη, θαζώο νη ηηκέο ησλ εγθαηαζηάζεσλ πέθηνπλ καδί κε ηελ πηώζε ηεο αγνξάο. Ο πξννξηζκόο είηε ζπγθεληξώλεη «κε πνηνηηθνύο επηζθέπηεο», είηε νη ηνπξηζηηθέο αθίμεηο ειαρηζηνπνηνύληαη. Αλαδσνγόλεζε (δεύηεξν κέξνο ηνπ ζηαδίνπ έμη): Σεκεηώλεηαη κηα δξαζηηθή αιιαγή ζηε βάζε ησλ πόξσλ. Δίηε έλα λέν ζύλνιν ηερλεηώλ ζειγήηξσλ δεκηνπξγείηαη, ή έλαο πξνεγνπκέλσο αλεθκεηάιιεπηνο θπζηθόο πόξνο ρξεζηκνπνηείηαη. ρήκα 2 Θύθινο δωήο ηνπξηζηηθνύ πξννξηζκνύ Από ηα πιένλ γλωζηά θαη θαζηεξωκέλα εμειηθηηθά κνληέια είλαη ην κνληέιν ηνπ θύθινπ δωήο ελόο ηνπξηζηηθνύ ζέξεηξνπ ηνπ Butler (1980) ην δεκνθηιέζηεξν γεωγξαθηθό κνληέιν πνπ αληηθαηνπηξίδεη κηα «βηνινγηθή» εμέιημε ηωλ ηνπξηζηηθώλ ζεξέηξωλ. 1 Ζ έλλνηα ηεο θέξνπζαο ηθαλόηεηαο αλαπηύρζεθε αξρηθά κε ζηόρν ηελ πεξηβαιινληηθή πξνζηαζία, γη απηό θαη νη νξηζκνί πνπ δόζεθαλ εζηηάδνληαλ ζηνλ κέγηζην αξηζκό ησλ ηνπξηζηώλ πνπ κπνξεί λα δερζεί κία πεξηνρή, ρσξίο λα ππάξρνπλ κε αληηζηξέςηκεο βιάβεο ζην θπζηθό πεξηβάιινλ. Σηαδηαθά, ε έλλνηα γεληθεύηεθε θαη ζηνλ νξηζκό ελζσκαηώζεθαλ θαη ζέκαηα πνπ αθνξνύζαλ ζηα θνηλσληθν-πνιηηηζηηθά θαη νηθνλνκηθά ζηνηρεία ηεο πεξηνρήο. Ζ θέξνπζα ηθαλόηεηα πιένλ δελ νξίδεηαη κόλν κε βάζε πεξηβαιινληηθά θξηηήξηα, αιιά ιακβάλεηαη ππόςε θαη ε ζπλνιηθή εκπεηξία πνπ απνθνκίδεη ν ηνπξίζηαο, αιιά θαη ν ληόπηνο θάηνηθνο (Σπηιάλεο, Βαγηάλλε 2002:1). Ο Παγθόζκηνο Οξγαληζκόο Τνπξηζκνύ (WTO) πξνηείλεη ηνλ αθόινπζν νξηζκό γηα ηε θέξνπζα ηθαλόηεηα: «Ο κέγηζηνο δπλαηόο αξηζκόο αηόκσλ πνπ κπνξεί λα θηινμελήζεη ηαπηνρξόλσο έλαο ηνπξηζηηθόο πξννξηζκόο, ρσξίο λα πξνθαιείηαη θαηαζηξνθή ηνπ θπζηθνύ, νηθνλνκηθνύ, θνηλσληθνύ πεξηβάιινληνο, αιιά θαη ρσξίο λα πξνθαιείηαη κε απνδεθηή κείσζε ζηελ πνηόηεηα ηεο ηθαλνπνίεζεο ησλ επηζθεπηώλ». 8

9 Οη θύθινη δσήο ηνπ ηνπξηζηηθνύ πξντόληνο θαη ηνπ ηνπξηζηηθνύ πξννξηζκνύ έρνπλ πνιύ πεξηζζόηεξεο νκνηόηεηεο παξά δηαθνξέο. Ωζηόζν, νη δηαθνξέο πνπ εληνπίδνληαη είλαη κεγάιεο ζεκαζίαο θαη ζα πξέπεη λα ιακβάλνληαη ζνβαξά ππ όςηλ θαηά ηελ κειέηε ηεο αλάπηπμεο ελόο πξντόληνο θαη κηαο πεξηνρήο, αληίζηνηρα. Θαηαξράο, πξέπεη λα απνζαθεληζηεί πσο κε ηνλ όξν «ηνπξηζηηθό πξντόλ» ελλννύκε νιόθιεξν εθείλν ην ζύλνιν ησλ πιηθώλ θαη άπισλ αγαζώλ πνπ θαηαλαιώλεη ν ηνπξίζηαο πξνθεηκέλνπ λα ηθαλνπνηήζεη ηηο ηνπξηζηηθέο ηνπ αλάγθεο. Γίλεηαη άκεζα αληηιεπηό ινηπόλ πσο θαη ν πξννξηζκόο, σο θπζηθό, δνκεκέλν θαη αλζξσπνγελέο πεξηβάιινλ, απνηειεί αλαπόζπαζην θνκκάηη ηνπ ηνπξηζηηθνύ πξντόληνο. Από ηελ άιιε βεβαίσο πιεπξά, έλαο ηνπξηζηηθόο πξννξηζκόο κπνξεί λα πξνζθέξεη πεξηζζόηεξα από έλα ηνπξηζηηθά πξντόληα (π.ρ. ειηνηξνπηθό ηνπξηζκό θαη ηνπξηζκό εηδηθώλ ελδηαθεξόλησλ). Τα πξνβιήκαηα δεκηνπξγνύληαη όηαλ έλαο πξννξηζκόο πξνζθέξεη κόλν έλα πξντόλ ην νπνίν βξίζθεηαη κάιηζηα ζηελ θάζε ηεο παξαθκήο (π.ρ. πξννξηζκνί πνπ πξνζθέξνπλ κόλν καδηθό ειηνηξνπηθό ηνπξηζκό, γηα ηνλ νπνίν ε δήηεζε κεηώλεηαη όιν θαη πεξηζζόηεξν). Βηβιηνγξαθία: Butler, R. W. (1980). The Concept of a Tourist Area Cycle of Evolution: Implications for Management of Resources. Canadian Geographer 24:5-12. Choy, D. J. L. (1992). Life Cycle Models for Pacific Island Destinations, Journal of Travel Research 30(3): Παξπατξεο Α. (1995). «Θύθινο Εσήο Τνπξηζηηθνύ Πξντόληνο: Ζ πεξίπησζε ηεο Μπθόλνπ», Σύγρξνλα Θέκαηα, Τεύρνο 55, Απξίιηνο - Ηνύληνο. Σπηιάλεο Γ., Βαγηάλλε Δ. (2002) «Βηώζηκνο ηνπξηζκόο θαη θέξνπζα ηθαλόηεηα ζε επαίζζεηα λεζησηηθά νηθνζπζηήκαηα». Σπλέδξην Μέζνδνη κέηξεζεο ηεο θέξνπζαο ηθαλόηεηαο θαη δηαρείξηζεο επηζθεπηώλ ζε πξνζηαηεπόκελεο πεξηνρέο. WWF Hellas. Αζήλα. Φξήζηνπ, Δ., (1999). Έξεπλα Τνπξηζηηθήο Αγνξάο, Αζήλα: Interbooks. 9