Article 25 in LCPJ. Abstract

Transcript

1 Article 25 in LCPJ Funksionet Morfologjiko-Sintaksore te Formës së Pashtjelluar të Tipit = Morphological and Syntactical Functions of the Non-finite Form of the Type Abstract This article focuses on the use of the non-finite form of the type γράφοντας/ duke shkruar (writing) as seen from the morphological and syntactical viewpoint in modern Greek and Albanian languages. The non-finite form of the type γράφοντας in Greek and the non-finite form of the type duke shkruar in Albanian have similarities and differences not only in syntax and morphology, but also in structure. The paper shows how the adverbial particle -όντας -ώντας in non-finite forms in modern Greek can often function as an adverb of time, cause, manner, but it can also have the values of a coordinative or subordinating clause, which is true even for Albanian language. Since this non-finite form in Greek is synthetic (a single word), while in Albanian it is analytical (duke + Present Participle), the morphological and structural differences will be noticed throughout the work. Hyrje Αυτοί ταν άντρες, έγρουξε ο καπετάν Μιχάλης μαζώνοντας τα φρύδια, αυτοί ταν άντρες οραδάτοι, όχι εμείς, τα χαμαντράκια. Ata ishin burra shfryu kapedan Mihali duke rrudhur vetullat, - ata ishin burra dhe jo shtatanikë si ne. (Kazantzakis Kapedan Mihali ) Objekti i kësaj kumtese është forma e pashtjelluar përcjellore duke shkruar në shqip dhe (ενεργητική μετοχή) në greqishten e re, si barasvlerës e saj. Kjo temë do të trajtohet në tri pjesë, ku teoria e së cilës pjesë do të ilustrohet me shembuj konkretë nga letërsia e përkthyer. Pjesa e parë ndalet në terminologjinë, që do të përdoret në Shqip dhe në Greqisht, pjesa e dytë në problematikat e funksionit morfologjik dhe pjesa e tretë në problematikat e funksionit sintaksor në të dyja gjuhët përkatëse. Terminologjia Në greqisht dhe në shqip kjo formë është e paeptueshme (e pashtjelluar). Për shqipen, literatura gjuhësore tashmë ka pranuar termin formë e pashtjelluar përcjellore, që duket se është shumë i përpiktë. Forma e pashtjelluar duke LCPJ Publishing 40

2 shkruar del në funksion rrethanori, dhe nëse merr kryefjalë ajo mbart funksione kallëzuesie (duke dalë në funksionin e një fjalie të nënrenditur. Në greqishten e re (si dhe në gramatikat e saj të traditës) forma në οντας (-ώντας) emërtohet me terma të ndryshëm, si μετοχή (pjesore) në kohën e tashme (ή μετοχή του ενεστώτα), pjesorja veprore (ενεργητική μετοχή), gerundi ndajfoljor (επιρρηματικό γερούνδιο), etj. Funksionet morfologjike Këto forma janë forma të paeptueshme (të pashtjelluara). Midis pjesores veprore dhe asaj pasive në greqishten e re nuk ka baraspeshë, derisa pjesorja veprore është e paeptueshme, kurse pjesorja pasive është e eptueshme, p.sh: Еίκοσι χρόνια έμεινε τρυπωμένη εκεί μέσα. Ndenji e mbërthyer atje njëzet vjet të tëra. Pjesorja veprore tashmë i ka lënë tiparet e pjesores dhe në ditët e sotme shpërfaq vetëm funksione ndajfoljore. Triandafilidhis, i quan ενεργητική μετοχή (pjesore veprore) γράφοντας, në kontrast me pjesoren pësore (pasive) (γραμμένος, - η, -ο), që është formuar nga tema e së kryerës së greqishtes së vjetër. Kurse në shqipe për emërtimin e kësaj forme kemi dy terma: formë e pashtjelluar foljore përcjellore dhe gerund (emër foljor). Por në shqipen e sotme gerundi nuk njihet si formë e veçantë, e mëvetësishme. (Gramatika e gjuhës shqipe 1, f ) Në Gramatikën e shqipes kemi terminologji paralele për disa forma të pashtjelluara të ndërtuara mbi bazën e pjesores. P.sh. kemi formë e pashtjelluar e tipit pa larë / formë e pashtjelluar mohore, formë e pashtjelluar e tipit për të larë / formë e pashtjelluar paskajore, formë e pashtjelluar e tipit me të larë etj. Kurse në gramatikat e traditës si dhe te ndonjë studiues që është marrë me format e pashtjelluara në shqipe, si Mehmet Çeliku njihet dhe forma e gerundit (Çeliku, 2006: 44-48). Gerundi i shqipes, sipas këtij autori është i krahasueshëm me gerundin e latinishtes, të anglishtes dhe me supin të rumanishtes. Kur krahason përcjelloren me atë të gjuhëve të tjera ai pohon se Përcjellorja (trajta e tipit duke punuar) është e krahasueshme me djejepriçastjen e rusishtes, me gerondivin (gerondif) e frëngjishtes, me gerundin (gerundio) e spanjishtes e të italishtes, me gerundin (gerunziu) e rumanishtes, me përcjelloren e serbokroatishtes (glagolski prilog), etj (Çeliku, 2006: 58). Vepra e Çelikut, Format e pashtjelluara të foljes në gjuhën e sotme shqipe, Tiranë, 2006, është punimi më i plotë për format e pashtjelluara në shqipe. Madje ai kërkon që të njihet gerundi si formë e mëvetësishme e pashtjelluar, krahas formave të tjera. Në përfundimet ai propozon: Në gjuhën e sotme letrare shqipe duhen njohur tri forma të pashtjelluara si edhe disa trajta të shfaqjes së tyre, pikërisht: Forma e Pashtjelluar e Gerundit 1), që ka dy trajta rasore: a) të bërë, që është trajta e kallëzores, b) së bëri, që është trajta e rrjedhores; 41 LCPJ Publishing

3 2) Forma e Pashtjelluar e Përcjellores, që ka dy trajta: a) duke bërë, që është përcjellore pohore, b) pa bërë që është përcjellorja mohore; 3) Forma e Pashtjelluar e Pjesores, që ka dy trajta: a) bërë, që është trajtë e pjesores pa nyjë të përparme, b) i bërë, që është trajtë e paranyjëzuar (Çeliku, 2006: 222). Ne po mbështetemi te Gramatika e Gjuhës Shqipe, botim i Akademisë së Shkencave, duke përqasur tipin duke shkruar të shqipes me formën e pashtjelluar të tipit γράφοντας në greqishten e re. Së pari, duhet të parashtrojmë se te gerundi i shqipes siç e kupton M. çeliku, gërshetohen kryesisht tipare të foljes e të emrit, por edhe të ndajfoljes, te përcjellorja gërshetohen kryesisht tipare të foljes dhe të ndajfoljes. Ndaj edhe studiues të ndryshëm jo shqiptarë që kanë kryer studime në gramatikën e gjuhës greke siç janë D.Holton P.Mackridge dhe E.Filipaqi përcjelloren e shohin edhe si gerund, me funksion ndajfoljor (Holton D., Mackridge P., Filipaqi I.εκδόσεις Πατάκη). Në përgjithësi forma me duke emërtohet gerund, por në shqipe është ngulitur prej kohësh termi shqip përcjellore. Termi gerund përdoret prej çelikut për një term tjetër, jo për përcjelloren. psh. Άκου να δεις!είπε, διαβάζοντας σχεδόν φωναχτά την πινακίδα.-pa shih, pa shih,- tha duke e lexuar gati me zë tabelën. Kurse në greqisht ka shumë paqartësi (konfuzion) se çfarë përfshin ky nocion në literaturën tradicionale gjuhësore. Gramatikat tradicionale referojnë tek gerundi si pjesore (μετοχή), por forma e pashtjelluar e tipit γράφοντας nuk mbart kuptime të pjesores, por kuptime ndajfoljore. Forma e pashtjelluar e tipit γράφοντας në greqishten e re dhe e tipit duke shkruar në shqipe shpërfaqin mjaft ngjashmëri sintaksore dhe funksionale, për sa i përket rendit të tyre të fjalëve me të cilat lidhen, modifikuesve, kategorisë gramatikore të cilës ato i përkasin, dendurisë së tyre dhe pranisë në shprehje të caktuara të ngurtësuara dhe ato shpërfaqin në mënyrë të qëndrueshme dallime sintaksore dhe morfologjike. Shpesh ne mund te gjejmë simetri funksionale ndërmjet formave (ενεργητικής μετοχής) në -οντας (-ώντας) në greqishten e re dhe përcjellores në shqipe, ashtu si shpërfaqin edhe dallime. Në përkthimet letrare shpeshherë ndeshim këto dallime. Forma e pashtjelluar përcjellore nuk përkthehet me pjesore të formës veprore (ενεργητική μετοχή), por me një fjali bashkërenditëse, p.sh: Filloi të LCPJ Publishing 42

4 fërkonte mjekrën e tij të dendur, pisë të zezë dhe buzeqëshi më në fund, duke zbuluar sërish dhëmbin e qenit. Χάιδεψε τα αδρά κορακάτα γένια του, χαμογέλασε και φάνηκε πάλι λαμπερό κάτασπρο το σκυλόδοντο. Forma përcjellore në shqipe ndeshet më dendur sesa në greqishten e re. Funksioni ndajfoljor i kësaj forme në të dy gjuhët mund të provohet lehtësisht. Ajo funksionon si një modifikues anësor (Kemi përdorur termin modifikues anësor, sepse kjo formë del lehtësisht në funksionin e një rrethanori në sintaksë, por në morfologji nuk është ndajfolje e mirëfilltë) i llojeve të ndajfoljeve (kohë, mënyrë, shkak etj.). Όλα τα παιδιά ήρθαν τρέχοντας. (Si?) Për këtë kemi një barasvlerës të saktë të formës gramatikore të shqipes të quajtur përcjellore: Të gjithë fëmijët erdhën duke vrapuar. Funksionet sintaksore Pjesa ndajfoljore e shprehur me format e pashtjelluara në όντας (-ώντας) në greqishten e re mund të funksionojë shpesh si rrethanor kohe, shkaku, kushti, mënyre, por edhe me vlerën e një fjalie nënrenditëse a bashkërenditëse dhe të njëjtat përdorime i gjejmë gjithashtu dhe në shqip. Në fjali si rrethanor mënyre: ( πώς) Με πήγαν κυνηγώντας ως του μπέγη το κονάκι. / Më çuan duke më ndjekur deri në konakun e beut (si?). Τα ψωρόσκυλα εξεθύμαιναν τη λύσσα τους το ένα δαγκώνοντας το άλλο / Qentë e zgjebosur shfrynin tërbimin e tyre duke kafshuar njeri- tjetrin. Në fjali si rrethanor kohore: To αστέρι το λαμπρό έτρεμε βασιλεύοντας πίσω από τα βουνά.(καθώς βασίλευε) / Ylli i shndritshëm dridhej duke perënduar pas maleve. (Kur/πότε?). Këtu veprimi i shprehur nga forma e pashtjelluar në όντας (- ώντας) është i njëkohshëm me veprimin e foljes themelore. Φτάνοντας στην όχθη, στάθηκε και τον κοίταξε. / Duke arritur ne breg, ndaloi dhe e pa (Kur/πότε?). Këtu veprimi i shprehur nga forma e pashtjelluar ndodh para veprimit të foljes kryesore, ndryshe nga fjalia e parë. Sipas Tzatzanos, forma e pashtjelluar në të tilla raste lidhet me aoristin, por kjo mund të kapet me vështirësi. Në gjuhën shqipe përdorimet në funksionin e rrethanorit të kohës janë të shpeshta, prandaj M. Çeliku dhe F. Agalliu janë ndalur gjerësisht në këtë funksion të kësaj forme të pashtjelluar. Ja dhe shembuj të tjerë: 43 LCPJ Publishing

5 Duke kaluar nëpër korridor, Silva gati sa s ia shkrepi së qeshuri. Περνώντας στον διάδρομο η Σίλβα παραλίγο να ξεσπάσει σε γέλια. (I. Kadare; N. Kazanzaqis) Duke e parë dhe sidomos duke e dëgjuar, gjithmonë mendoja se si është e mundur. Όταν τον έβλεπα και προπάντον όταν τον άκουγα σκεφτόμουνα πως είναι δυνατόν. (Kur?)Në gjuhën greke në këtë përkthim forma e pashtjelluar përcjellore nuk del me duke, por del si fjali e nënrenditur kohore. Nganjëherë ne përkthimet nga gjuha greke ne ate shqipe forma e pashtjelluar percjellore në shqip mund të jetë e zëvendësueshme me formën e pashtjelluar (paskajore, me të ardhur). Kështu forma e pashtjelluar përcjellore në greqisht në fjalinë p.sh. Φτάνοντας στην όχθη, στάθηκε και τον κοίταξε. (Kur?) mund të përkthehet në shqip si: Me të arritur në breg ndaloi dhe e pa. Në fjali si rrethanor shkaku: Μην αντέχοντας(άρνηση) πλέον την πείνα, αποφάσισαν να περάσουνε από την γέφυρα.(επειδή δεν μπορούσαν να υποφέρουν). Duke mos duruar (mohore) më urinë vendosen te kalonin uren. (Pse/γιατί?). Këto raste në greqisht janë quajtur fjali predikative/kallëzuesore. Kurse në shqip përdorime të tilla dalin si rrethanor: Gjarpërinjtë, duke qenë të ngrirë, s përbënin asnjë rrezik. Τα φίδια ήταν παγωμενα και δεν αποτελούσαν κανένα κίνδυνο (Pse?) Gjithashtu, në greqishten e re dhe në shqipe, shpesh format e pashtjelluara të këtij lloji mund të analizohen edhe si rrethanor kohe. Le të ndalemi pak në shembujt e mëposhtëm, ku format e pashtjelluara mund të ftillohen përmes pyetjeve me të cilat gjejmë rrethanorin e kohës, por edhe të shkakut: Μαθαίνοντας αυτό, λυπήθηκα. / Me të mësuar këtë, u mërzita. (Kur? Pse?) Në fjali si rrethanor kushti: Duke e kundërshtuar, e zemëronte edhe më shumë. / Φεροντάς της αντιρρήσεις, την θύμωνε πιο πολύ. (Me ç kusht?) Si në greqishte edhe në shqipe këta shembuj kanë edhe nuanca të rrethanorit të kohës. Forma e pashtjelluar lehtësisht ftillohet edhe me pyetjen ( Kur?) Forma e pashtjelluar e tipit οντας (-ώντας) në greqishten e re del edhe në përdorime si fjali, qofshin bashkërenditëse, qofshin nënrenditëse: LCPJ Publishing 44

6 Φίδι, μα την αλήθεια!έλεγαν και(dhe) παραμέριζαν, για να αφήσουν τη θέση τους στους νεοφερμένους(bashkërenditëse). Për besë gjarpër, thoshin, duke u mënjanuar, për t i lënë vend të tjerëve të shihnin. Dendur, fjali të këtij lloji, mund të shpjegohen si fjali që përbëhen nga lidhëza bashkërenditëse dhe dhe nga folja respektive. Por në greqisht ne mund të ndeshim përdorime që mund të analizohen njëkohësisht ose si fjali bashkërenditëse ose si fjali kohore. Duhet të bëjmë kujdes se shumë shpesh fjali që mund të merren si bashkërenditëse: Ερχόταν σφυρίζοντας (=erdhi dhe vërshëllente) shumë më lehtë mund të merren si rrethanor mënyre, përderisa të vërshëllyerit nuk tregon mënyrë të ardhjes, por një veprim që shoqëron procesin e ardhjes, ose një veprim që ndodh njëkohësisht me të. Nakasi është marrë gjerësisht dhe me sukses me përdorimet eliptike në greqishten e re. E njëjta gjë ndodh dhe në shqip ( Dagios, S. IVF) Përfundimet Së fundi duhet të theksojmë se forma e pashtjelluar e tipit γράφοντας në greqishten e re dhe e tipit duke shkruar në gjuhën shqipe, si barasvlerëse e saj, kanë dallim morfologjiko-strukturor: në greqishte është formë sintetike (një fjalë e vetme), kurse në shqipe është formë analitike duke + pjesoren e foljes së dhënë. Forma e pashtjelluar e tipit γράφοντας në greqishten e re dhe e tipit duke shkruar në shqip shpërfaqin mjaft ngjashmëri sintaksore dhe funksionale, për sa i përket rendit të tyre të fjalëve me të cilat lidhen, modifikuesve, kategorisë gramatikore të cilës ato i përkasin, dendurisë së tyre dhe pranisë në shprehje të caktuar të ngurtësuara dhe ato shpërfaqin në mënyrë të qëndrueshme dallime sintaksore dhe morfologjike. Pjesa ndajfoljore e shprehur me format e pashtjelluara në -oντας -ώντας në greqishten e re mund të funksionojë shpesh si rrethanor kohe, shkaku, kushti, mënyre, por edhe me vlerën e një fjalie nënrenditëse a bashkërenditëse dhe të njëjtat përdorime i gjejmë gjithashtu dhe në gjuhën shqipe, por ndodh shpeshherë që gjatë përkthimit në gjuhen shqipe ose e kundërta të përdoret forma e pashtjelluar përcjellore duke + folje nuk përkthehet njëlloj në gjuhën greke por si fjali bashkërenditëse ose nënrenditëse. 45 LCPJ Publishing

7 Bibliografia çeliku M., Format e pashtjelluara te foljes ne gjuhen e sotme shqipe,shblu, Tirane, 2006 DagiosS., G. On the indelinable verbal form (IVF) δουλεύοντας in Modern greek and its counterpart duke punuar in Albanian, ZfB, 33 (1997, 2). Gramatika e gjuhës shqipe 1, botim i Akademisë së Shkencave të Shqiperisë, Tiranë Holton D., Mackridge P.,Filipaki,I Γραμματική της ελληνικής γλώσσας. εκδόσεις Πατάκη Μουμτζάκης, Α.Β: Συντακτικό της αρχαίας ελληνικής, Λύκειο, Αθήνα 1992 Τζάρτζανος, A: Νεοελληνική σύνταξις. Α (1946), Β (1953),Αθήνα Τριανταφυλλίδης, Μ: Νεοελληνική γραματική, Αθήνα 1941 Χατζηδάκι, Γεωργίου Ν.: Γλωσσολογικαί έρευναι,vol.β,εν Αθήναις 1977 Autorët dhe librat e shfrytëzuar për ilustrim Ismail Kadare Lulet e Marsit Ισμαήλ Κανταρέ «Τα κρύα λουλούδια του Μάρτη» Nikοs Kazantzakis Kapedan Mihali Νίκος Καζαντζάκης «Καπετάν Μιχάλης The total number of words is 2311 LCPJ Publishing 2010 by Sofia Delijorgji MA. Sofia Delijorgji, ongoing PhD, graduated from Eqerem çabej University in Gjirokastër, Albania, for Greek language and literature in Actually she is a Pedagogue at the Faculty of Foreign Languages in Tirana, giving lectures in lexicology and morphology. Her interests include Greek language and literature. LCPJ Publishing 46