ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... ΙΧ ΧΙ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΤΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ... 1 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Τα δικαιώματα του ανθρώπου (droits de l homme, human rights). Εννοιολογικές οριοθετήσεις... 5 II. Ιστορικές ιχνηλατήσεις στην πορεία για την διεκδίκηση, την αναγνώριση και προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου 9 α. Σημεία της ιστορικής διαδρομής... 9 β. Από τα ατομικά - πολιτικά δικαιώματα στα κοινωνικά δικαιώματα... 12 III. ιακρίσεις των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Από τα ατομικά στα συλλογικά δικαιώματα... 14 α. Οι τρεις κατηγορίες (γενιές) των δικαιωμάτων του ανθρώπου... 14 β. Τα δικαιώματα των λαών... 16 γ. Τα δικαιώματα των αυτοχθόνων λαών... 18 δ. Τα δικαιώματα των μειονοτήτων... 19
XIV Περιεχόμενα ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΤΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘPΩΠΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΡΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΙΕΘΝΗ ΑΝΑΓΟΡΕΥΣΗ ΤΟΥΣ ΙΧΝΗΛΑΤΗΣΕΙΣ ΠPΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΩΝ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΕΘΝΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΤΟΥ 16ου ΑΙΩΝΑ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ Ι. Οι πρώτες συμβατικές ρυθμίσεις... 22 II. Το ελάχιστο όριο προστασίας των αλλοδαπών... 23 III. Η ανθρωπιστική επέμβαση... 24 α. Η αφετηρία... 24 β.... και η σύγχρονη εξέλιξή της... 26 IV. Η προστασία των θυμάτων των ενόπλων συρράξεων και το ιεθνές Ανθρωπιστικό ίκαιο... 27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΥΤΕΡΟ Η ΠΕΡΙΟ ΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ Ι. Το έργο της Κοινωνίας των Εθνών... 30 α. Η προστασία των μειονοτήτων... 30 β. Η προστασία στα υπό εντολή εδάφη... 32 γ. Η προστασία των προσφύγων και των απάτριδων... 33 ΙΙ. Το έργο της ιεθνούς Οργανώσεως Εργασίας για την προστασία των εργαζομένων... 34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Ο ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΗ ΙΕΘΝΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΤΟΜΟΥ. ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ Η ΙΕΘΝΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΗ Ι. Η προσέγγιση από την πλευρά της θεωρίας και της πρακτικής... 35 II. Η συμμετοχή σε διεθνείς διαδικασίες... 36 α. Η συμμετοχή σε διαιτητική διαδικασία... 36 β. Η συμμετοχή σε δικαστική διαδικασία... 37
Περιεχόμενα XV III. Η εξέλιξη του προβλήματος... 38 IV. Οι συμβατικές ρυθμίσεις αμέσου εφαρμογής στο άτομο. Η διεθνής ποινική ευθύνη... 39 V. Η κίνηση των επιστημονικών εταιρειών διεθνούς κύρους... 41 ΜΕΡΟΣ ΕΥΤΕΡΟ ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΙΕΘΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΜΕΤΑ ΤΟ 1945. Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΕΘΝΩΝ Ι. Εξελίξεις στη διάρκεια του πολέμου... 44 II. Η διάσκεψη του Chapultepec... 46 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΥΤΕΡΟ Η Ι ΡΥΣΗ ΤΟΥ ΟΗΕ ΚΑΙ ΤΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Ι. Ο Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών και τα δικαιώματα του ανθρώπου... 48 II. Η δεσμευτικότητα των διατάξεων του Χάρτη σχετικά με τα δικαιώματα του ανθρώπου... 51 III. Άρθρο 2 παρ. 7 Χάρτη ΟΗΕ και δικαιώματα του ανθρώπου. 52 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΙΑΚΗΡΥΞΗ ΤΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ i. Η υιοθέτηση της Ο Α... 57 ii. Η νομική ισχύς της Ο Α... 58 iii. Ο Α και ελληνική πρακτική... 60 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΙΕΘΝΟΥΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΣΕ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο Ι. Όργανα και μέθοδοι προαγωγής και προστασίας των δι-
XVI Περιεχόμενα καιωμάτων του ανθρώπου στο σύστημα των Ηνωμένων Ε- θνών... 62 Α. Θεσμοί και όργανα... 62 α. Οργανα αρμοδιότητας δικαιωμάτων του ανθρώπου... 62 i. Η Επιτροπή ικαιωμάτων του Ανθρώπου... 62 ii. Το Συμβούλιο ικαιωμάτων του Ανθρώπου... 63 iii. Ο/Η Ύπατος Αρμοστής για τα ικαιώματα του Ανθρώπου... 66 β. Συμβατικά όργανα ελέγχου... 67 γ. Οργανα με αρμοδιότητα και στα δικαιώματα του ανθρώπου... 67 i. Συμβούλιο Ασφαλείας και δικαιώματα του ανθρώπου... 67 ii. ιεθνές ικαστήριο και δικαιώματα του ανθρώπου. 69 δ. Αλλοι θεσμοί και οργανώσεις των ΗΕ... 71 Β. Τεχνικές προαγωγής και προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου... 71 ΙΙ. Τα ιεθνή Σύμφωνα περί δικαιωμάτων του ανθρώπου... 75 α. Το ιεθνές Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Μορφωτικά ικαιώματα... 75 i. Τα δικαιώματα που εγγυάται το Σύμφωνο... 76 ii. To σύστημα ελέγχου της εφαρμογής του ΣΟΚΠ... 78 iii. H Επιτροπή οικονομικών κοινωνικών και πολιτιστικών δικαιωμάτων... 79 iv. Αξιολόγηση εφαρμογής του Συμφώνου... 80 β. Το ιεθνές Σύμφωνο περί ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων και τα Πρωτόκολλά του... 80 i. Τα δικαιώματα και ελευθερίες που εγγυάται το Σύμφωνο... 81 ii. Ο μηχανισμός ελέγχου του Συμφώνου. Η Επιτροπή ικαιωμάτων του Ανθρώπου... 84 iii. Ένας απολογισμός... 86 IIΙ. Άλλες διεθνείς Συμβάσεις ειδικού χαρακτήρα και προστασίας ομάδων ατόμων... 86 α. Συμβάσεις ειδικού χαρακτήρα... 87 β. Πράξεις για την προστασία ομάδων ατόμων... 87
Περιεχόμενα XVII IV. Το έργο των ειδικευμένων οργανώσεων των Ηνωμένων Εθνών 88 V. Το Καταληκτικό Κείμενο της Συνόδου Κορυφής των Ην. Ε- θνών και επέκεινα: Η νέα (;) ανάγνωση για τα δικαιώματα του ανθρώπου... 90 α. Προλεγόμενα στη Σύνοδο Κορυφής του 2005... 90 β. Το «Κείμενο» του 2005... 90 γ. Ο θεσμός της ευθύνης προστασίας... 91 δ. Άλλες ρυθμίσεις... 93 VΙ. Αποτίμηση του έργου των Ην. Εθνών... 94 - Μερικά συμπεράσματα - θέματα για διάλογο... 95 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΣΕ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΙΕΘΝΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΣΕ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο Ι. Γενικά... 98 II. Τα περιφερειακά συστήματα διεθνούς προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου... 100 ΤΜΗΜΑ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ: Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΙΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΥΝΑΨΗΣ ΤΗΣ ΕυρΣ Α Ι. Το θεσμικό περιβάλλον της ΕυρΣ Α: το Συμβούλιο της Ευρώπης... 106 II. Το Καταστατικό του Συμβουλίου της Ευρώπης και τα δικαιώματα του ανθρώπου... 108 III. Η ιστορική κυοφορία της Συμβάσεως... 109
XVIII Περιεχόμενα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΥΤΕΡΟ Η ΣΥΜΒΑΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΑ ΤΗΣ. ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΡΥΘΜΙΣΕΩΝ Ι. Γενικά... 111 II. Βασικές αρχές που διέπουν την εφαρμογή της ΕυρΣ Α... 114 III. ικαιώματα και υποχρεώσεις των Κρατών μερών: γενικές και ειδικές ρυθμίσεις της ΕυρΣ Α... 117 IV. Τα δικαιώματα που προστατεύει η ΕυρΣ Α... 121 α. Ο κατάλογος δικαιωμάτων και ελευθεριών... 121 β. Οι αρχές της ΕυρΣ Α... 123 V. Οι περιορισμοί των δικαιωμάτων που εγγυάται η Σύμβαση... 125 α. Οι επιφυλάξεις... 125 β. Οι προβλεπόμενοι από την ΕυρΣ Α περιορισμοί... 126 γ. Οι παρεκκλίσεις... 127 VI. Το άρθρο 17 ΕυρΣ Α... 129 VII. Τα κενά της ΕυρΣ Α - το ζήτημα της αναγνώρισης νέων δικαιωμάτων... 131 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΕΛΕΓΧΟΥ ΤΗΣ ΕυρΣ Α ΠΡΙΝ ΤΟ 11ο ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ (1953-1998) IN MEMORIA ΤΗΣ ΕυρΕ Α Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ικαιωμάτων του Ανθρώπου... 132 α. Εισαγωγικά... 132 β. Σύνθεση... 133 γ. Οργάνωση - Λειτουργία... 133 δ. Το έργο της ΕυρΕ Α... 134 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Ο ΕΝΙΑΙΟΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΕΛΕΓΧΟΥ ΤΗΣ ΕυρΣ Α ΜΕΤΑ ΤΟ 11ο ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ (1998) ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Ι. Η θεσμική ταυτότητα... 138 i. Σύνθεση... 138
Περιεχόμενα XIX ii. Οργάνωση - Λειτουργία... 139 ΙΙ. ικαιοδοσία... 141 Α. Οι προσφυγές... 141 α. Η διακρατική προσφυγή... 141 β. Η ατομική προσφυγή... 144 γ. Ο τύπος της προσφυγής... 147 δ. Η εκπροσώπηση των διαδίκων... 147 ε. Η δικαστική συνδρομή... 148 Β. Το παραδεκτό των προσφυγών... 148 α. Οι όροι του παραδεκτού: γενικά... 148 β. Οι κοινοί σε διακρατικές και ατομικές προσφυγές ό- ροι του παραδεκτού... 150 i. Η εξάντληση των εσωτερικών ενδίκων μέσων... 150 ii. Η προθεσμία έξι μηνών... 152 γ. Οι ειδικοί όροι του παραδεκτού για τις ατομικές προσφυγές... 152 i. Η προσφυγή να μην είναι ανώνυμη... 152 ii. Η προσφυγή να μην είναι όμοια με άλλη που εξετάσθηκε από το ικαστήριο... 154 iii. Η προσφυγή να μην είναι όμοια με άλλη που υποβλήθηκε σε άλλη διεθνή διαδικασία έρευνας ή διακανονισμού... 158 iv. Η προσφυγή να μην είναι ασυμβίβαστη προς τις διατάξεις της ΕυρΣ Α... 161 - ratione personae... 161 - ratione materiae... 165 - ratione loci... 168 - ratione temporis... 169 v. Η προσφυγή να μην είναι έκδηλα αβάσιμη... 172 vi. Η προσφυγή να μην είναι καταχρηστική... 174 Γ. Η εξέταση της προσφυγής μετά την απόφαση επί του παραδεκτού... 177 i. Η εξακρίβωση των περιστατικών... 177 ii. Ο φιλικός διακανονισμός... 178 ΙΙΙ. Η διαδικασία... 178
XX Περιεχόμενα IV. Οι μεταβολές στο ικαστήριο μετά τη θέση σε ισχύ του 14 ου Πρωτοκόλλου... 179 V. Η απόφαση του Ευρ Α 182 i. Απόφαση επί της προσφυγής... 182 ii. Ερμηνεία - αίτηση αναθεώρησης της απόφασης... 183 iii. Επιδίκαση αποζημιώσεως... 183 iv. Η εκτέλεση της απόφασης του Ευρ Α και η επιτήρησή της 184 VΙ. Η γνωμοδοτική αρμοδιότητα του Ευρ Α... 187 VIΙ. Ενας απολογισμός του έργου του ικαστηρίου... 190 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ ΑΛΛΑ ΠΑΡΕΝΘΕΤΑ ΟΡΓΑΝΑ ΣΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕυρΣ Α Ι. Η Επιτροπή Υπουργών... 193 α. Εισαγωγικά... 193 β. Αρμοδιότητες... 193 γ. Η Επιτροπή Υπουργών, εποπτικό όργανο εκτέλεσης των αποφάσεων του ικαστηρίου (άρθρο 46 ΕυρΣ Α)... 198 ΙΙ. Ο Γενικός Γραμματέας του Συμβουλίου της Ευρώπης... 201 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ ΕΝΑΣ ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ ΕυρΣ Α Ι. Μια γενική προσέγγιση... 204 Α. Γενικά... 204 Β. ΕυρΣ Α και Ελλάδα... 207 II. Η θέση της ΕυρΣ Α στην ελληνική έννομη τάξη... 208 - Η στάση του έλληνα δικαστή απέναντι στην ΕυρΣ Α 210 III. Ευρ Α και ελληνικές υποθέσεις... 211 ΤΜΗΜΑ ΕΥΤΕΡΟ ΤΟ ΙΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Ι. Ο Οργανισμός Αμερικανικών Κρατών και τα δικαιώματα του ανθρώπου... 220 ΙΙ. Η Αμερικανική Σύμβαση ικαιωμάτων του Ανθρώπου... 222 Α. Τα δικαιώματα που εγγυάται η ΑΣ Α... 222
Περιεχόμενα XXI Β. Ο μηχανισμός ελέγχου της ΑΣ Α... 225 α. Η ιαμερικανική Επιτροπή ικαιωμάτων του Ανθρώπου... 225 β. Το ιαμερικανικό ικαστήριο ικαιωμάτων του Ανθρώπου... 229 ΤΜΗΜΑ ΤΡΙΤΟ ΤΟ ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΡΟΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Ι. Η Αφρική και τα δικαιώματα του ανθρώπου... 236 ΙΙ. Αφρικανική Ενωση και δικαιώματα του ανθρώπου... 237 ΙΙΙ. Ο Αφρικανικός Χάρτης της Banjul για τα δικαιώματα του ανθρώπου και των λαών... 239 i. Ο Χάρτης και το ιδεολογικό του στίγμα... 239 ii. Οι ουσιαστικές διατάξεις του Χάρτη της Banjul... 242 - Τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα... 242 - Τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματα.. 243 - Τα δικαιώματα των λαών... 244 - Τα δικαιώματα αλληλεγγύης... 245 iii. Ο μηχανισμός ελέγχου του σεβασμού των υποχρεώσεων των κρατών μερών στο Χάρτη... 246 α. Η Αφρικανική Επιτροπή των ικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Λαών... 246 β. Το Αφρικανικό ικαστήριο των ικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Λαών... 251 iv. Μια αποτίμηση λειτουργίας του Χάρτη... 255 IV. Αλλες σημαντικές πράξεις δικαιωμάτων του ανθρώπου... 257 ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΤΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ: ΑΝΤΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΩΝ... 250 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΙΕΘΝΕΙΣ ΠΡΑΞΕΙΣ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Ι. Συμβατικές ρυθμίσεις... 270
XXII Περιεχόμενα Α. Γενικού χαρακτήρα... 270 Β. Ειδικού χαρακτήρα... 273 Γ. Σχετικά με την προστασία διαφόρων κατηγοριών ομάδων - ατόμων... 276. Σχετικά με τις διακρίσεις... 280 II. Πράξεις μη συμβατικού χαρακτήρα... 281 Α. Γενικού χαρακτήρα... 281 Β. Ειδικού χαρακτήρα... 282 Γ. Πράξεις σχετικά με την προστασία διαφόρων κατηγοριών ομάδων- ατόμων... 284. Πράξεις σχετικά με τις διακρίσεις... 287 ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Α. ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ... 291 Β. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ... 300