Το ελληνικό ωσ πολιτικό έθνοσ: η ιςτορία τησ ιδιότητασ του έλληνα πολίτη από τα Επαναςτατικά Συντάγματα ωσ τισ αρχέσ του 21ου αιώνα. Αξιότιμε κύριε Πρύτανη, αρχέσ του τόπου, κυρίεσ και κύριοι ςυνάδελφοι, κυρίεσ και κύριοι, «Tο ελληνικόν έθνοσ, το υπό τη φρικώδην Οθωμανικήν Δυναςτείαν μη δυνάμενον να φέρει τον βαρύτατον και απαραδειγμάτιςτο ζυγόν τησ τυρρανίασ και αποςύςασ αυτόν με μεγάλασ θυςίασ, κυρήττη ςήμερον δια τον νόμιμων παραςτατών του, την πολιτική αυτού ύπαρξην και ανεξαρτηςία». Έτςι κατϊληγε η προμετωπύδα του Προςωρινού Πολιτεύματοσ τησ Ελλϊδασ που ςυντϊχθηκε από την Εθνοςυνϋλευςη τησ Επιδαύρου (16 Ιανουρύου 1822). Σο πολιτικό ϋθνοσ εύναι το ϋθνοσ που προκύπτει από τη ςύμπτωςη των βουλόςεων των ανθρώπων που ζουν μαζύ. Σο πολιτικό ϋθνοσ εύναι ϋθνοσ επιλογόσ και ςυνεύδηςησ υπό την ϋννοια ότι ςφυρηλατεύ τουσ δεςμούσ αλληλεγγύησ των μελών του πϊνω ςτο κριτόριο τησ κοινόσ βούληςησ του ανόκειν ςε αυτό ανεξαρτότωσ τησ καταγωγόσ των ανθρώπων. Αντιθϋτωσ, το φυλετικό ϋθνοσ εύναι αυτό που προτϊςςει ωσ αποκλειςτικό κριτόριο αλληλεγγύησ την καταγωγό. Σότε μόνο νιώθει αςφαλϋσ. Τπό την ϋννοια αυτό, το πολιτικό ϋθνοσ δϋνει το παρόν κοιτώντασ ςτο μϋλλον, ενώ το φυλετικό ςφυρηλατεύ την ενότητα κοιτώντασ ςτο παρελθόν που περιςςότερο επινοεύ παρϊ ανακαλύπτει. Σο ελληνικό ϋθνοσ ϋχει ςτοιχεύα που παραπϋμπουν και ςτισ δύο ωσ ϊνω παραδόςεισ που ςχηματικϊ εν εύδει ειςαγωγόσ παρουςύαςα. την ομιλύα αυτό θα ανιχνεύςω ςτην ςχεδόν δύο αιώνων ιςτορύα τησ ιδιότητασ του ϋλληνα πολύτη τα ςτοιχεύα που επικαθορύζουν την υπεροχό του πολιτικού ϋναντι του φυλετικού χαρακτόρα του ελληνικού ϋθνουσ. Ονομϊζω «αιώνα τησ ςυμπερύληψησ» των πρώτο αιώνα ζωόσ του ελληνικού κρϊτουσ, ςχηματικϊ ωσ την επαύριον τησ ανταλλαγόσ των πληθυςμών μεταξύ Ελλϊδα και Σουρκύασ. Σο χαρακτηριςτικό του αιώνα αυτού ςε ό,τι αφορϊ το ζότημα τησ ιθαγϋνειασ εύναι μια ςτρατηγικό ςυμπερύληψησ. Ο κανόνασ τησ Ιταλύασ του Massimo d Azeglio, «κάναμε την Ιταλία, ασ κάνουμε τώρα τουσ Ιταλούσ», ςτην ελληνικό εκδοχό τησ ιδιότητασ του πολύτη υπαγορεύει ςε πρώτο χρόνο: «Κϊνουμε την Ελλϊδα», δηλαδό ολοκληρώνουμε εδαφικϊ τη χώρα, δημιουργώντασ νϋουσ πολύτεσ. Σο αρτιςύςτατο κρϊτοσ δημιουργεύ πολύτεσ κερδύζοντασ εδϊφη, αλλϊ ςε κϊθε περύπτωςη, κϊτι προςδοκϊ και από αυτούσ. Και ςε πρώτη φϊςη, το μόνο αςφαλϋσ κριτόριο που η ελληνικό πολιτεύα ϋχει ώςτε να εγγυηθεύ τη νομιμοφροςύνη των νϋων πολιτών εύναι το θρηςκευτικό. ε αυτό τη μακρόςυρτη ςυγκυρύα πϊρα ταύτα, η θρηςκευτικό υπαγωγό εύναι μόνο η εκκύνηςη. Ο «Έλλην το γϋνοσ», δηλαδό ο επύγονοσ του μϋλουσ του οθωμανικού rum millet εύναι το αυθεντικό δεύγμα υπηκόου, αλλϊ η ζωτικό προτεραιότητα κτόςησ νϋων επικρατειών εξ αντικειμϋνου μετριϊζει την αξύωςη αποκλειςτικό ςυμπερύληψησ του αυθεντικού δεύγματοσ.
Ο αιώνασ τησ ςυμπερύληψησ εύναι ο αιώνασ του «κϊνουμε την Ελλϊδα», ϋνασ αιώνασ μιασ ελληνικόσ ιθαγϋνειασ δυνητικϊ ανοιχτόσ, εξ αντικειμϋνου εξωςτρεφούσ καθώσ το ενδιαφϋρον εύναι ςε αυτούσ - τουσ Οθωμανούσ υπηκόουσ κατϊ κύριο λόγο - που θα γύνουν πολύτεσ κατόπιν τησ κτόςησ των νϋων εδαφών. «Α. Όςοι κάτοικοι τησ Ελλάδοσ πιςτεύουςιν εισ Χριςτόν είναι Έλληνεσ. [...] ΙΒ Όςοι κάτοικοι τησ Ελλάδοσ δεν πιςτεύουςιν εισ Χριςτόν είναι Μέτοικοι.» Σο απόςπαςμα αυτό από τη Νομικό Διϊταξη τησ Ανατολικόσ Φϋρςου Ελλϊδοσ που ςυντϊχθηκε ςτα ϊλωνα το φθινόπωρο 1821 ϋχει ϋνα τροχιοδεικτικό ενδιαφϋρον. Δεν φτιϊχνει πολύτεσ καθώσ τα τοπικϊ πολιτεύματα δεν εύχαν τϋτοιεσ ιδιότητεσ, αλλϊ δεύχνει με το πιο εύγλωττο τρόπο την κατεύθυνςη για τη ςυγκρότηςη τησ ιδιότητασ του πολύτη ςτην επαναςτατημϋνη επικρϊτεια. Η πρώτη ύλη του ϋλληνα πολύτη δεν εύναι εθνικό. Εύναι καταρχόν θρηςκευτικό. Παρϊ το γεγονόσ ότι η ιςοπολιτειακό παρϊδοςη του 1821 μαρτυρϊ πωσ όντωσ «ο εξιςωτικόσ λόγοσ του Ρουςώ εύχε ευθύσ εξ αρχόσ πολύ μεγαλύτερη απόχηςη από τον φιλελεύθερο λόγο του Βουλταύρου», 1 ςτην υπό ςυγκρότηςη πολιτεύα, η πολιτικό θρηςκεύα που κληροδότηςε το εξιςωτικό πρόταγμα του 1789 τύθεται υπό μιαν αύρεςη: την υπαγωγό ςτο ελληνορθόδοξο γϋνοσ. Για το νϋο κρϊτοσ, τα όρια τησ οικουμενικότητασ των εν δυνϊμει πολιτών εύναι τα όρια του γϋνουσ. Μπορεύ λοιπόν ο Ρόγασ ςτο ςχϋδιο υντϊγματόσ του να βλϋπει την Ελληνικό Δημοκρατύα ωσ «μια, με όλον όπου ςυμπεριλαμβϊνει εισ τον κόλπον τησ διϊφορα γϋνη και θρηςκεύασ», ωςτόςο, η πολιτεύα που ϋπονταν, κϊθε ϊλλο παρϊ «δεν θεωρεύ τα διαφορϋσ των λατρειών με εχθρικόν μϊτι», όπωσ προςδοκούςε, ϋςτω και με τρόπο αντιφατικό, ςτα τϋλη του 18 ου αιώνα ο Υεραύοσ. Η προςόλωςη τησ ελληνικόσ ιθαγϋνειασ ςτην αρχό τησ καταγωγόσ και το δύκαιο του αύματοσ μολονότι διατρϋχει με τρόπο ακαταγώνιςτο τη μεύζονα διαδρομό τησ ϋχει γνωρύςει μια θεμελιακό εξαύρεςη, που εντοπύζεται ςτισ απαρχϋσ τησ ιςτορύασ τησ. Αυτό δεν εκπλόςςει. Σα επαναςτατικώ δικαύω νεοςύςτατα κρϊτη πρϋπει με κϊποιον τρόπο να δημιουργόςουν τον λαό τουσ. Η δικαιοδοςύα τουσ ςε ανθρώπουσ οι οπούοι ζουν ςτο ϋδαφοσ που εκτεύνεται η κυριαρχύα τουσ αποτελεύ, ςε πρώτη φϊςη, ύςωσ το πλϋον αςφαλϋσ κριτόριο. το βαθμό που ο αγώνασ για την εθνικοπούηςη των ςυνειδόςεων των επαναςτατημϋνων ελλόνων εύναι ακόμη ςτισ απαρχϋσ του, το ςτοιχεύο του εδϊφουσ αναζητϊ την πολιτικϊ πιο πρόςφορη ςυμμαχύα του ςτη θρηςκευτικό πύςτη. «Όςοι αυτόχθονεσ κάτοικοι τησ Επικράτειασ πιςτεύουςιν εισ Χριςτόν, ειςίν Έλληνεσ» κατϊ απαρϊλλαχτη ςχεδόν διατύπωςη όλων των υνταγματικών κειμϋνων ενώ το Προςωρινό πολύτευμα τησ τησ Επιδαύρου του 1822 μεριμνϊ για δύο ακόμη κατηγορύεσ, τουσ «έξωθεν ελθόντεσ» και τουσ «ξένουσ» που ϋχουν την επιθυμύα να πολιτογραφηθούν. Οι «ϋξωθεν ελθόντεσ» εύναι οι χριςτιανού ετερόχθονεσ ενώ οι «ξϋνοι» εύναι οι δυτικού φιλϋλληνεσ. Έλληνεσ εύναι οι χριςτιανού κϊτοικοι ενόσ επαναςτατικϊ ιδρυμϋνου κρϊτουσ ενώ, ςε γνώςη μασ, φαύνεται πωσ μόνο ο Κοραόσ ϋθεςε υπό αμφιςβότηςη το αξύωμα αυτό ςτισ Σημειώςεισ του για 1 Αλιβιηάτοσ Κ. Ν., Το Σφνταγμα και οι εχθροί του ςτη Νεοελληνική ιςτορία. 1800-2010, Ακινα: Πόλισ, 2011, ςελ. 43.
το πολύτευμα τησ Επιδαύρου, 2 ειςϊγοντασ μια ρωγμό θρηςκευτικόσ ελευθερύασ ςτον θρηςκευτικϊ ομοιογενό ιδεότυπο τησ ελληνικόσ ιθαγϋνειασ όδη από τισ αρχϋσ του 19 ου αιώνα. Ο πρώτοσ νόμοσ ςχετικϊ με την ελληνικό ιθαγϋνεια δημοςιεύτηκε μόλισ το 1835. Σο δύκαιο τησ ελληνικόσ ιθαγϋνειασ αρχύζει ςταδιακϊ να ομαλοποιεύται από τη ςτιγμό που ςυγκροτεύται το κρϊτοσ. Γύνεται ρητό αναφορϊ ςτην κτόςη τησ ιθαγϋνειασ από τουσ φιλϋλληνεσ «τουλϊχιςτον διετύαν υπϋρ τησ Ελληνικόσ ανεξαρτηςύασ υπερμαχόςαντεσ», ενώ εφεξόσ πλϋον ο νομοθϋτησ ςτρϋφει την προςοχό του ςτην ιθαγϋνεια του πατϋρα διαρρηγνύοντασ εν μϋρει το κριτόριο τησ αυτοχθονύασ καθώσ «ϋκαςτοσ εκτόσ τησ Ελλϊδοσ από πατϋρα Έλληνα γεννηθεύσ, ϋχει το δικαύωμα τησ ελληνικόσ ιθαγϋνειασ» (ϊρθρο 3). ε ό,τι αφορϊ την πολιτογρϊφηςη, ςυνεχύζει να ιςχύει ο κανόνασ για «τριετό αδιϊκοπον διατριβό εντόσ τησ Ελλϊδοσ» (ϊρθρο 5) ενώ η ελληνικό ιθαγϋνεια αυτολεξεύ «δύναται να χαριςθό ( ) εισ ξϋνον αναδεύξαντα ό αναδεύξοντα λαμπρϊσ εκδουλεύςεισ εισ το Κρϊτοσ, ϋχοντα ϋξοχα προτερόματα, ειςϊγοντασ ανακαλύψεισ ό λόγου αξύουσ βιομηχανύασ κλϊδουσ, επιχειρούντα ϋργα ό ανεγεύροντα καταςτόματα κοινωφελό». Ο νόμοσ για την ιθαγϋνεια του 1835 ύςχυςε ωσ το 1856, οπότε ψηφύςτηκε ο Αςτικόσ Ελληνικόσ Νόμοσ. Οι διατϊξεισ περύ ιθαγϋνειασ του Αςτικού νόμου επιβύωςαν για ϋναν ολόκληρο αιώνα, καθώσ διατηρόθηκαν ςε ιςχύ ακόμη και μετϊ τη δημοςύευςη του Αςτικού Κώδικα του 1946, ωσ τη δημοςύευςη του Κώδικα τησ Ελληνικόσ Ιθαγϋνειασ του 1955. Ο Κώδικασ του 1955 δεν ϊλλαξε τησ βαςικϋσ αρχϋσ του δικαύου ιθαγϋνειασ όπωσ αυτό εύχε ςυγκροτηθεύ ϋναν αιώνα πριν. Ο κανόνασ τησ ιθαγϋνειασ κατϊ τη διϊρκεια του αιώνα αυτού βρύςκεται ςτη διατύπωςη: «Έλλην είναι ο εξ Ελλήνοσ πατρόσ γεννηθείσ» (ϊρθρο 14 α του Αςτικού Νόμου), η οπούα, την ύδια ςτιγμό που βεβαιώνει την απόλυτη υπεροχό του δικαύου του αύματοσ. Ο «αιώνασ τησ ςυμπερύληψησ» τησ ελληνικό ιθαγϋνειασ ϋφταςε ςτο τϋλοσ του με την υπαγωγό όςων «Ελλόνων το γϋνοσ» όταν δυνατόν εντόσ τησ ιδιότητασ του ϋλληνα πολύτη με πολλαπλϋσ τεχνικϋσ: εύτε μϋςω προςαρτόςεων, εύτε των ανταλλαγών, εύτε με κατϊταξη ςτον ελληνικό ςτρατό, εύτε με απλό εγκατϊςταςη «εισ τον παραχωρηθϋντα αυτώ κλόρον» ςτο ελληνικό ϋδαφοσ υπό την ιδιότητα του «επούκου ομογενούσ», ο ςτόχοσ ϊγγιξε το ιςτορικό του όριο. Εφεξόσ, οι προτεραιότητεσ και κρατικϋσ ςκοπιμότητεσ δύνουν ϊλλη διαδρομό ςτην ιδιότητα του ϋλληνα πολύτη. Έπεται η εποχό τησ αναδύπλωςησ τησ ελληνικόσ ιθαγϋνειασ. 2 «Κατά το άρκρον τοφτο όμωσ, δια να ιναι τισ και να λζγεται ζλλθν, και να χαίρεται όλα τα δίκαια τθσ Ελλθνικισ πολιτείασ, δεν αρκεί να ιναι αυτόχκων κάτοικοσ τθσ Ελλάδοσ, αλλά χρειάηεται να πιςτζυθ εισ Χριςτόν. Όκεν αποκλείονται από τθν Ελλθνικιν πολιτείαν και από τθν απόλαυςιν των πολιτικών δικαιωμάτων και οι Τοφρκοι και οι Ιουδαίοι. Και δικαίωσ κατά το παρόν, αλλ όχι διότι δεν είναι Ζλλθνασ, ουδζ διότι δεν πιςτεφωςιν είσ Χριςτόν, αλλά δι άλλασ αιτίασ αναγκαίασ τασ μετ ολίγα. Αν κατά το επόμενον άρκρον ( ε) οι ξζνοι δια μόνθσ τθσ πολιτογράφθςθσ γίνονται Ζλλθνεσ, πόςον γνθςιώτεροι Ζλλθνεσ δεν πρζπει να λογίηωνται, όςοι Τοφρκοι ι Ιουδαίοι ενεννικθςαν εισ τθν Ελλάδα, και κατοικοφν παισ παρά πατρόσ προ πολλών ετών και πολλών εκατονταετθρίδων τθν Ελλάδα.» Κοραισ Αδ., Σημειώςεισ εισ το προςωρινόν πολίτευμα τησ Ελλάδοσ του 1822 ζτουσ, Επιμ. Βολίδθσ Θεμ. Π., Ακινα, 1933.
H όττα τησ Μεγϊλησ Ιδϋασ και η ανταλλαγό πληθυςμών με την Σουρκύα ςηματοδοτεύ το τϋλοσ τoυ αιώνα τησ ςυμπερύληψησ. Έκτοτε, με την εξαύρεςη τησ προςϊρτηςησ τησ Δωδεκανόςου μολονότι χρονολογικϊ εκτόσ τησ εν λόγω περιόδου, η ελληνικό ιθαγϋνεια αναδιπλώνεται. Πλϋον δεν κοιτϊ προσ τα ϋξω - πώσ θα κϊνει δηλαδό Έλληνεσ - διότι δεν προςδοκϊ τύποτε εκτόσ ςυνόρων. Οι ελληνικϋσ αλυτρωτικϋσ βλϋψεισ επύ τησ «Βορεύου Ηπεύρου» εύναι μϊλλον ελϊςςονοσ ςημαςύασ για να μπορϋςουν να τροποποιόςουν την όλη ςτρατηγικό ενώ η ετεροχρονιςμϋνη προςϊρτηςη τησ Δωδεκανόςου δεν θϋτει προκλόςεισ για ςοβαρϋσ αλλαγϋσ του εν λόγω καθεςτώτοσ. Έλληνασ γεννιέςαι πλϋον. Η εποχό τησ αναδύπλωςησ» παρουςιϊζει τα βαςικϊ ςτιγμιότυπα τησ ςτρατηγικόσ τησ ιδιότητασ του πολύτη ςτο ελληνικό εθνικό κρϊτοσ του "ςύντομου 20ου αιώνα" όπου πλϋον οι προτεραιότητεσ αλλϊζουν. Σο Έλληνασ γεννιϋςαι αντανακλϊ την περύοδο τησ ολικόσ εδραύωςησ του δικαύου του αύματοσ όχι όμωσ μόνο ωσ απλό νομικό τεχνικό κτόςησ τησ ιθαγϋνειασ, αλλϊ κυρύωσ ωσ πολιτικό ιδεολογύα του ελληνικού εθνοφυλετιςμού. "Έλληνασ γεννιέςαι" εν προκειμϋνω υπονοεύ κϊτι περιςςότερο από το νομικό γεγονόσ τησ κτόςησ τησ ελληνικόσ ιθαγϋνειασ με τη γϋννηςη επειδό ο πατϋρασ (για το ςύνολο ςχεδόν τησ περιόδου ςτην οπούα αναφερόμαςτε) εύναι ϋλληνασ. Σο "Έλληνασ γεννιέςαι" αντανακλϊ ςτην περύοδο αυτό μια εθνικώσ νομιμόφρονα ιδιότητα του πολύτη ςε ϋνα κρϊτοσ "εθνικόν και ιδεολόγον". Σο εν λόγω κρϊτοσ ςυγκροτεύ μια ιδεολογύα ανόκειν ςτο λαό ςτη βϊςη ενόσ απλού εθνοφυλετικού επιχειρόματοσ που μόνο το καθεςτώσ τησ επταετύασ με παρρηςύα διακόρυξε, αλλϊ και ϊλλεσ κυβερνόςεισ εννοούςαν. Ναι μεν λοιπόν "Έλληνασ γεννιϋςαι", αλλϊ αυτό δε φτϊνει. Η ιδιότητα του ϋλληνα πολύτη αξιώνει νομιμοφροςύνη ςτο "εθνικόν και ιδεολόγον" κρϊτοσ, ειδϊλλωσ αφαιρεύται. Για ϋνα μεύζον τμόμα του 20 ου, οι αφαιρϋςεισ ιθαγϋνειασ αποκτούν πλϋον τα χαρακτηριςτικϊ μιασ πολιτειακόσ ρουτύνασ. Ο αιώνασ αυτόσ ςε ό,τι αφορϊ το ςκϋλοσ των ςτερόςεων ιθαγϋνειασ από τουσ Έλληνεσ «εςωτερικούσ εχθρούσ», μειονοτικούσ από το 1926 ωσ το 1998 και αντιφρονούντεσ από το 1940 ωσ το 1974, λόγει με την κατϊργηςη του περύφημου ϊρθρου 19 ΚΕΙ που προϋβλεπε τη απώλεια τησ ιθαγϋνειασ όςων «αλλογενών» ϋφευγαν από τη χώρα χωρύσ την πρόθεςη επιςτροφόσ. Μετϊ το 1922, η ανηςυχύα πλϋον εύναι πώσ θα ξεφορτωθούμε αυτούσ που δεν καταφϋραμε να «κϊνουμε Έλληνεσ» ό αυτούσ που δεν «γύνονται». Όςοι δεν ανταλλϊχθηκαν αλλϊ και ϊλλοι αλλογενεύσ μπορούν εφεξόσ να ςτερούνται την ιδιότητα του πολύτη. Θα ϋλεγε λοιπόν κανεύσ ότι η όττα τησ Μεγϊλησ Ιδϋασ ςυνιςτϊ κατ αντανϊκλαςη και την όττα ενόσ πιο «ανοιχτού» δικαύου ιθαγϋνειασ ςτην Ελλϊδα. Έωσ το 1923, το διακύβευμα ςτο χώρο τησ ιθαγϋνειασ εύναι να ςυμπεριλάβει. Η παραδοςιακό διϊςταςη μεταξύ αυτοχθόνων και ετεροχθόνωνομογενών υποχωρεύ, δύνοντασ ςταδιακϊ τη θϋςη τησ ςτην αντύςτιξη μεταξύ ομογενών και αλλογενών που αρχύζει πλϋον και διατρϋχει την ιςτορύα τησ ελληνικόσ ιθαγϋνειασ. Σο 1961, εγκύκλιοσ του Τπουργεύου Εςωτερικών αναφϋρει ότι: «το Υπουργείον, εν τη ερμηνεία των όρων «ομογενήσ» και «αλλογενήσ» δεν ελάμβανεν ωσ μόνο κριτήριον την φυλετικήν καταγωγήν του προςώπου. Αντιθέτωσ μάλιςτα, εν αρμονία και προσ την γνώμην του Συμβουλίου Ιθαγένειασ και προσ τα εν τη επιςτήμη κρατούντα, το
Υπουργείον εδέχθη πάντοτε ότι κύριον κριτήριον προσ διάκριςησ ομογενών και αλλογενών είναι η εθνική ςυνείδηςησ. Ούτωσ, εισ παρουςιαςθείςασ περιπτώςεισ προςώπων ελληνικήσ φυλετικήσ καταγωγήσ εκρίθηςαν αλλογενή ωσ εςτερημένα Ελληνικήσ εθνικήσ ςυνειδήςεωσ, ενώ άλλα μη ελληνικήσ καταγωγήσ (Βαυαροί, Ιςραηλίται) εθεωρήθηςαν ομογενή ωσ εμφορούμενα υπό ελληνικήσ εθνικήσ ςυνειδήςεωσ. Ουτωσ η διάκριςησ μεταξύ «ομογενούσ» και «αλλογενούσ» δεν θεμελιούται κυρίωσ επί τησ φυλετικήσ καταγωγήσ του προςώπου (εθνικότητασ, θρηςκείασ, γλώςςησ). Η φυλετική καταγωγή ή η εθνική προέλευςισ του προςώπου δεν προςδιορίζει αύτη και μόνη την έννοιαν του ομογενούσ ή αλλογενούσ, αλλά αποτελεί επίκουρον ςτοιχείον προσ ςυνεκτίμηςιν εν τη όλη ςυγκεκριμένη κρίςει περί του χαρακτηριςμού του προςώπου ωσ ομογενούσ ή αλλογενούσ, η οποία κρίςισ κατά κύριον λόγον θεμελιούται επί τησ εθνικήσ αυτού ςυνειδήςεωσ». «Υυλετικό καταγωγό» και «εθνικό ςυνεύδηςη»: όροι πϊνω ςτουσ οπούουσ δομούνται οι ςύνθετεσ αποχρώςεισ του καθεςτώτοσ τησ ελληνικόσ ιθαγϋνειασ, κυρύωσ δε των δύο κρύςιμων ιδεοτυπικών ιδιοτότων του: του ομογενό και του αλλογενό. Πότε χρειϊζονται και οι δύο ιδιότητεσ; Πότε αρκεύ η «φυλετικό καταγωγό»; Πότε η «εθνικό ςυνεύδηςη»; Η ιςτορύα του καθεςτώτοσ τησ ελληνικόσ ιθαγϋνειασ επιφυλϊςςει, αν μη τι ϊλλο, ςυναρπαςτικϋσ απαντόςεισ. Η περύοδοσ που εξετϊζουμε μαρτυρϊ τα ρευςτϊ όρια τησ ταυτότητασ του εςωτερικού εχθρού ςε ϋνα πολιτειακό περιβϊλλον το οπούο αντιλαμβϊνεται τη ςτϋρηςη τησ ιθαγϋνειασ ωσ κατεξοχόν διοικητικό μϋτρο αντιμετώπιςησ αυτού του διςυπόςτατου εχθρού: ταξικόσ, ςτο βαθμό που αναφϋρεται ςτουσ ϋλληνεσ αντιφρονούντεσ (για τουσ οπούουσ γρϊφει ο Μϊνεςησ) και εθνικόσ, ςτο βαθμό που αφορϊ τουσ ϋλληνεσ μειονοτικούσ. Αυτϋσ εύναι οι ομϊδεσ-ςτόχου τησ περιόδου τησ αναδύπλωςησ τησ ελληνικόσ ιθαγϋνειασ. Σο απόβαρο του ελληνικού λαού αντιμετωπύζεται με δραςτικό τρόπο ενύοτε πληρώντασ τισ προώποθϋςεισ τησ ποινικόσ ενοχόσ ενύοτε όχι δια του μϋτρου τησ ςτϋρηςησ τησ ιδιότητασ του πολύτη. Με τον τρόπο τούτο, επιχειρεύται να κλεύςουν οριςτικϊ οι ανοιχτού λογαριαςμού των αλλογενών ςτην καταγωγό αλλϊ και ςτο φρόνημα, με την ελληνικό πολιτεύα. Αυτό που κατεξοχόν λοιπόν χαρακτηρύζει την περύοδο αυτό εύναι ότι όςο οξύνονται οι πολιτικού ανταγωνιςμού που κορυφώνονται με τον Εμφύλιο, το ςυςτατικό όριο τησ καταγωγόσ αδρανοποιεύται με ρητό τρόπο και εφεξόσ η «εθνικό ςυνεύδηςη» εύναι το ζωτικό κριτόριο. Αυτόν που φϋρονται πωσ δεν ϋχουν οι ηττημϋνοι του εμφυλύου εξ ου και εξομοιώνονται απολύτωσ με τουσ «εξ αύματοσ» αλλογενεύσ. Με απλϊ λόγια, οι ϋλληνεσ κομμουνιςτϋσ γύνονται ΕΑΜοβούλγαροι, ουςιαςτικϊ μη Έλληνεσ. Σο φρόνημα γύνεται γϋνοσ και το γϋνοσ φρόνημα. Αυτό εύναι η ιδεολογικό αποκορύφωςη τησ αναδύπλωςησ τησ ελληνικόσ ιθαγϋνειασ: η ϊρνηςό τησ ιδιότητασ του πολύτη ςτουσ γενεολογικϊ φερόμενουσ ωσ ανόκοντεσ ςτο ελληνικό ϋθνοσ λόγω κομμουνιςτικού φρονόματοσ. Η διαύρεςη μεταξύ λαού και ϋθνουσ που ςημαδεύει την ελληνικό ιςτορύα του 20 ου αιώνα ϋχει ωσ αναγκαύα θεςμικό απόληξη τη ςτϋρηςη τησ ιθαγϋνειασ του «εςωτερικού εχθρού». Με το τϋλοσ του ψυχρού πολϋμου, η ελληνικό ιθαγϋνεια ειςϋρχεται ςτην πιο κρύςιμη δεκαετύα που γνώριςε ςτον πολυτϊραχο βύο τησ. ε μια δεκαετύα, όπου οι
αλλαγϋσ ςτην πολιτικό ςκηνό τησ Ανατολικόσ Ευρώπησ και το μεταναςτευτικό κύμα προσ την Ελλϊδα θα θϋςουν την ιςτορύα τησ ελληνικόσ ιθαγϋνειασ ενώπιον όντωσ δύςκολων περιςτϊςεων. Πριν καν προλϊβει να επιτελϋςει την ταύτιςη μεταξύ λαού και ϋθνουσ η οπούα, ςτα μϋςα ακόμη τησ δεκαετύασ του 80, ακόμη «απϋχει από το να αποτελεύ ςταθερό κεκτημϋνο» 3 βρύςκεται αντιμϋτωπη με ϊλλουσ λαούσ και ϊλλα ϋθνη. Για κϊτι περιςςότερο από ενϊμιςη αιώνα το «ποιοσ εύναι ϋλληνασ πολύτησ» κοιτϊει προσ τουσ ϋλληνεσ απόδημουσ, ενώ πλϋον θα πρϋπει να ςτοχεύςει τουσ αλλοδαπούσ μετανϊςτεσ ςτην Ελλϊδα. Αν το 2010 δεν όταν η χρονιϊ που επιςόμωσ η Ελλϊδα βυθύζονταν ςτη μεγαλύτερη κρύςη χρϋουσ τησ νεώτερησ ιςτορύασ τησ, το «νϋο τησ χρονιϊσ» ςύγουρα θα όταν η αλλαγό που επόλθε ςτον Κώδικα Ελληνικόσ Ιθαγϋνειασ με το νόμο 3838/2010. Ο δημόςιοσ διϊλογοσ που προκλόθηκε με τον νόμο αυτό (το Μϊρτιο του 10) όταν εξϊλλου και ο τελευταύοσ που αυτόνομα απαςχόληςε την ελληνικό γνώμη και πολιτικό ςύςτημα χωρύσ να ϋχει ςχϋςη με το περιώνυμο «μνημόνιο» το οπούο ϋκτοτε εύλογα μονοπωλεύ τισ ςυζητόςεισ που πραγματοποιούνται ςχετικϊ με το μϋλλον τησ χώρασ. Έκτοτε το ποιοσ εύναι Έλληνασ πολύτησ αποτελεύ μεύζον πολιτικό ερώτημα και ιδεολογικό διακύβευςη πρώτησ προτεραιότητασ με την οπούα θα τελεύωςω Αξιότιμεσ κυρύεσ και κύριοι, το ελληνικό ϋθνοσ η ϋννοια τησ καταγωγήσ δεν παραπϋμπει ςε εθνοτικϋσ καταβολϋσ. Εννοιολογικϊ, το πιο ενδιαφϋρον πιςτοποιητικό ταυτότητασ τησ ελληνικόσ ιδιότητασ του πολύτη εύναι ότι η παντοδύναμη αρχό τησ καταγωγόσ jure sanguinis παραδόξωσ δεν παραπϋμπει ςε ςτοιχεύα εθνότητασ αλλϊ ςτη θρηςκευτικό ϋνταξη ςτο ορθόδοξο γϋνοσ. Ο λόγοσ εύναι προφανόσ: ιςτορικϊ, η ςυγκρότηςη του ελληνικού κρϊτουσ από την τρύτη δεκαετύα του 19 ου αιώνα ϋχει ωσ θεμϋλιο την καταςκευό ενόσ ςυλλογικού «εμεύσ», ενόσ marker που μόνο η θρηςκεύα μπορεύ να εύναι, ωσ ςτοιχεύο ετεροπροςδιοριςμού ϋναντι του αντιπϊλου, δηλαδό τησ Οθωμανικόσ κυριαρχύασ. «την επαναςτατικό Ελλϊδα ο όροσ ϋθνοσ δεν δηλώνει τη γλώςςα ό την καταγωγό, δηλ. την "εθνολογικό" προϋλευςη, αλλϊ την κοινό ςυγκρότηςη/ϋνταξη/υποταγό οριςμϋνου πληθυςμού ςε ϋνα κρϊτοσ. Προώπόθεςη τησ ϋνταξησ εύναι εν προκειμϋνω η πύςτη ςτο Φριςτό και ςτην πολιτικό Επανϊςταςη. Έτςι ωσ "ϋθνοσ" χαρακτηρύζεται το ςύνολο των κατούκων ενόσ ανεξϊρτητου χριςτιανικού κρϊτουσ που αναγνωρύζει τα "φυςικϊ δύκαια". Όπωσ καταλόγει και η Ε. κοπετϋα: «εύκολα θα διαπιςτώςει [κανεύσ] τη μετϊβαςη ςε μιαν αποκλειςτικό θεώρηςη που την εκφρϊζει η εξύςωςη: πατρίσ-πίςτισ=ελευθερία-εθνιςμόσ» 4. Αυτό που πρϋπει να γύνει κατανοητό πϊντωσ εύναι ότι το γεγονόσ πωσ η αφετηρύα τησ ςυγκρότηςησ τησ ελληνικόσ πολιτικόσ κοινότητασ αναπόδραςτα ςημαδεύεται από την υπαγωγό ςτο ορθόδοξο γϋνοσ δεν όταν προώόν ρατςιςτικών ςυνδηλώςεων ό θρηςκόληπτων επιλογών. Ήταν ανϊγκη: «Ο πόλεμοσ ότον γενικώσ όλησ τησ ελληνικόσ φυλόσ κατϊ των Μωαμεθανών, και τούτο ουδεύσ 3 Αλιβιηάτοσ Ν., «Ζκνοσ κατά Λαοφ το 1940» ςε: Τςαοφςθ Δ.Γ.,(επιμ.) Ελληνιςμόσ Ελληνικότητα, Ακινα: Βιβλιοπωλείον τθσ «Εςτίασ», 1983, ς. 90. 4 Το «Πρόηυπο Βαζίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα, ο.π., σ. 34.
αρνεύται». 5 Η ταυτότητα των εξεγερμϋνων ετεροκαθορύζεται: το ελληνικό we the people ςυγκροτεύται από την αντύςτιξό του με την οθωμανικό κυριαρχύα. «Επαρχύαι τησ Ελλϊδοσ εύναι, όςοι ϋλαβον και θα λϊβουν τα όπλα κατϊ τησ οθωμανικόσ δυναςτεύασ» διαβϊζει κανεύσ ςτο Κεφϊλαιο Β του υντϊγματοσ τησ Σροιζόνασ. Ήδη δηλαδό, από τα πρώιμα ςυνταγματικϊ κεύμενα αυτό το ςτοιχεύο πολιτικού βολονταριςμού ςυνυπϊρχει με την όποια νομικό ςτατικότητα του γϋνουσ. Υυςικϊ δεν υπόρξαν και πολλού οι μουςουλμϊνοι που πολϋμηςαν ςτο πλευρό των επαναςτατών, αλλϊ φαύνεται πωσ όςοι αλβανού κατϊ τεκμόριο το ϋκαναν, ενδεχομϋνωσ και να δικαιώθηκαν δια τησ κτόςησ τησ ελληνικόσ ιθαγϋνειασ. Μϋςα από το κϋλυφοσ του ιδιότυπου θρηςκευτικού εθνοφυλετιςμού, η ιδιότητα του πολύτη ςτην Ελλϊδα κρύβει ϋναν πυρόνα βαθύτατου πολιτικού βολονταριςμού, με όλεσ τισ ςημαςύεσ του: το «ποιοι εύμαςτε» ϋχει ωσ όριο το γϋνοσ διότι πρϋπει να ϋχει ϋνα όριο, και το γϋνοσ εύναι το μόνο αςφαλϋσ ςτην περύοδο κατϊ την οπούα οριοθετεύται το νοερό ςύνορο. Άλλο ςύνορο όπωσ η γλώςςα ςυρρικνώνει. Η καταγωγό; Ανεξιχνύαςτη και απατηλό... ε τελευταύα ανϊλυςη, κανενόσ ο γόνοσ δεν εύναι ϋλληνασ πολύτησ μϋςα ςτην αυτοκρατορύα. Η απϊντηςη ςτο ερώτημα ποιοι εύναι οι «ϋλληνεσ το γϋνοσ» ϋχει διαφορετικϋσ αναγνώςεισ, το περιεχόμενο και ο τόνοσ των οπούων υπαγορεύεται τόςο από το ιςτορικό βϊροσ του «γϋνουσ» όςο όμωσ και από τη χρηςτικότητϊ του εντόσ τησ εκϊςτοτε ςυγκυρύασ. Ακόμη και αν εξετϊςουμε τισ πιο οδυνηρϋσ ιςτορικϋσ ςτιγμϋσ του 20 ου αιώνα, όπωσ αυτόν τησ κατοχόσ και του εμφυλύου, βλϋπουμε αυτόν τον πολιτικό βολονταριςμό να θριαμβεύει, μϋςω μιασ ϊλλησ εκδοχόσ, αυτόσ του εθνικιςτικού ολοκληρωτιςμού: το ότι οι ϋλληνεσ κομμουνιςτϋσ ανόκουν εκ καταγωγόσ ςτο γϋνοσ δεν ςυνιςτϊ καθόλου εμπόδιο για τισ μαζικϋσ αφαιρϋςεισ τησ ελληνικόσ ιθαγϋνειασ: «Η Ιθαγϋνεια δεν αφαιρεύται από Έλληνεσ αλλϊ από εαμοβούλγαρουσ, ςλαβοςυμμορύτεσ, ςλαβοκομμουνιςτϋσ», όπωσ γρϊφει ο Μπαλτςιώτησ. Αύφνησ, οι ϋλληνεσ κομμουνιςτϋσ ϋγιναν «ςλϊβοι», κατ ουςύαν αλλογενεύσ. Καθόλου τυχαύο δεν εύναι ότι, το 1944, το υμβούλιο Ιθαγϋνειασ αποφαύνεται πωσ ϊτομο ελληνικόσ καταγωγόσ το οπούο «δεν ϋχει ελληνικόν ςυνεύδηςην, δεν δύναται να θεωρηθεύ ομογενόσ» ενώ, εν μϋςω πλϋον του εμφυλύου, εύδαμε ότι το όριο ελαςτικοποιεύται τελεύωσ: όςοι με τη δρϊςη τουσ δεύξουν ότι ςτερούνται «εθνικόσ ςυνεύδηςησ» εξομοιώνονται απολύτωσ με τουσ εκ καταγωγόσ αλλογενεύσ Βλϋπει λοιπόν κανεύσ ότι, ςτο όνομα των όποιων πολιτικών ςκοπιμοτότων που επιβϊλλει η ςυγκυρύα ςτην ελληνικό διούκηςη, το γϋνοσ εύτε ςυμπιϋζεται, με αποτϋλεςμα να χϊνουν την ιθαγϋνειϊ τουσ «εξ αύματοσ» ϋλληνεσ που αποςκύρτηςαν, εύτε να αποκτούν την ελληνικό ιθαγϋνεια αλλογενεύσ που δηλώνουν πύςτη. Και ςτισ δύο περιπτώςεισ, ςτα δύςκολα το «γϋνοσ» ακυρώνεται. Εξ ου και η αναπόδραςτη αμφιςημύα τησ ταυτότητϊσ του. Για αυτό, ςε περύπτωςη αμφιβολύασ, το «γϋνοσ» δεν φτϊνει. Εκεύ ειςϊγεται επιβλητικϊ ο πολιτικόσ χαρακτόρασ του ϋθνουσ. Και ϋτςι καταλόγουμε ςτο ςόμερα. 5 Η τησ τρίτησ Σεπτεμβρίου εν Αθήναισ Εθνική Συνζλευςησ, Πρακτικά, Ακινα, 1844, ς. 227.
Η ιδιότητα του πολύτη ϋχει ςτρατηγικϊ χαρακτηριςτικϊ ταυτοπούηςησ του ςυλλογικού υποκειμϋνου που λϋγεται «λαόσ». Εύναι κϊτι ςαν τον κρύςιμο «μϊγειρα» τησ πολιτικόσ κοινότητασ. Σο δύκαιο τησ ιθαγϋνειασ λοιπόν λειτουργεύ ωσ ϋνα κανονιςτικό εύδωλο εξιδανύκευςησ: προςπαθεύ να δημιουργόςει αυτό που η πολιτικό κοινότητα επιθυμεύ να εύναι, ειςϊγοντϊσ το ςτον χώρο του κανόνα. Έτςι η υπαρξιακό επιθυμύα καθύςταται δϋον γενϋςθαι. Για τον λόγο αυτό, το δύκαιο τησ ιθαγϋνειασ όχι απλώσ αποτελεύ το πεδύο διαμϊχησ μεταξύ ιδεολογικών αντιπϊλων, αλλϊ ςυγκροτεύ περαιτϋρω καθεαυτό το πεδύο τησ μϊχησ και ςτρατόπεδα με εξαιρετικό αντοχό ςτον χρόνο. Η τομό ςτην ιδιότητα του πολύτη διαπερνϊ τισ πιο εφόμερεσ διαφοροποιόςεισ που ςχετύζονται με εξόχωσ κρύςιμα ζητόματα τησ πολιτικόσ ςυγκυρύασ. Έτςι ςυμβαύνει, λόγου χϊρη, ςόμερα με τη μετανϊςτευςη και τα μνημόνια. Η διαμϊχη για την ιδιότητα του πολύτη εύναι κατεξοχόν πυρόνασ πολιτικόσ διακύβευςησ και, ςαν τϋτοιοσ, ξεπερνϊει το ζότημα τησ διαχεύριςησ του μεταναςτευτικού, όπωσ εςφαλμϋνα το ςυνδϋει μεγϊλο κομμϊτι τησ Δεξιϊσ και τησ Αριςτερϊσ. Όπωσ προςπϊθηςα να δεύξω ενώπιων ςασ, η ςυζότηςη για την ιδιότητα του πολύτη δεν αφορϊ το μεταναςτευτικό: επανϋρχεται δι αυτού. Πριν από πενόντα χρόνια το ζότημα «ελληνικό ιθαγϋνεια» αφορούςε κομμουνιςτϋσ, και πριν από τριϊντα μειονοτικούσ τησ Θρϊκησ. Αυτό την κρύςιμη διαμϊχη δεν βλϋπω πώσ εύναι δυνατό να την υποβαθμύςει κανεύσ. Εύναι η διαμϊχη μεταξύ «πολιτικού» και «φυλετικού» ϋθνουσ ενώπιον τησ οπούασ δεν νοεύται ουδετερότητα. Οι ςτρατηγικϋσ επιλογϋσ τησ ιδιότητασ του πολύτη μϊσ «αποκαλύπτουν». Σο ελληνικό ϋθνοσ εύναι και φυλετικό και πολιτικό ςυνϊμα. Έθνοσ δηλαδό ωσ κοινότητα αλληλεγγύησ των ανθρώπων που ζουν, εργϊζονται ευτυχούν και υποφϋρουν μαζύ διότι ϋχουν κοινϋσ βιοτικϋσ ςχϋςεισ κατοικώντασ ςε μια χώρα. Έθνοσ μπορεύ να εύναι η κοινότητα που χτύζει το μϋλλον τησ ανεξαρτότωσ τησ καταγωγόσ των ανθρώπων τησ, όπωσ πρώτοσ δύδαξε ο Παπαρηγόπουλοσ. Tα μϊλιςτα μεγαλουργόςαντα των εθνών υπόρξαν προώόν [ ]επιμιξύασ. [ ] Μη μασ ταρϊττη ϊρα η επιμιξύα του νεωτϋρου ελληνικού ϋθνουσ μετϊ πολλών ξϋνων τουναντύον, δυςτύχημα ύςωσ όθελεν εύςθαι εϊν διϋμενεν επύ τοςούτου χρόνου διϊςτημα ϊμικτον και ιδιόρρυθμον[ ]» Βλϋπω, τϋλοσ, ςτισ μϋρεσ που ζούμε, να ϋρχεται η ορθό ερώτηςη: Μια «ανοιχτό» κοινωνύα ενόσ πολιτικού ϋθνουσ γιατύ να εύναι μια δύκαιη κοινωνύα; Απαντώ: Αςφαλώσ και δεν ϋχει κανϋνα λόγο να εύναι δύκαιη επειδό εύναι ανοιχτό. Μια «κλειςτό» κοινωνύα πϊντωσ δεν ϋχει ελπύδεσ να εύναι δύκαιη. Σο «ποιοσ εύναι ϋλληνασ πολύτησ;» εύναι ερώτημα που αξύζει να τύθεται. Ερώτημα, που ςε τελευταύα ανϊλυςη αναπόδραςτα ςφυρηλατεύ την κοινό μούρα ανθρώπων που ζούνε ςε αυτόν τον τόπο, ακόμη και ςτισ πιο δύςκολεσ ςτιγμϋσ. Ή ύςωσ κυρύωσ ς αυτϋσ. ασ ευχαριςτώ για την εξαιρετικό τιμό τησ πρόςκληςησ και την προςοχό ςασ. Δημήτρησ Χριςτόπουλοσ, Αναπληρωτήσ Καθηγητήσ Πολιτικήσ Επιςτήμησ ςτο Τμήμα Πολιτικήσ Επιςτήμησ & Ιςτορίασ Παντείου Πανεπιςτήμιου και Αντιπρόεδροσ τησ Διεθνούσ Ομοςπονδίασ Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Βόλοσ, 25 η Μαρτίου 2015