«Στρατθγικό ςχζδιο διαχείριςθσ και αξιοποίθςθσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ςτθν περιωερειακι ενότθτα Λακωνίασ»

ΑΡΙΣΟΣΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ. ΠΟΛΤΣΕΥΝΙΚΗ ΥΟΛΗ ΣΜΗΜΑ ΜΗΥΑΝΙΚΩΝ ΥΩΡΟΣΑΞΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΣΤΞΗ Ερευνητική Ομάδα: Αλεξάνδρου Ευςτρατία Μπουτοφλθ Γεϊργιου Επιβλζπουςα Καθηγήτρια: Βιτοποφλου Ακθνά Τίτλοσ Διπλωματικισ Εργαςίασ: «Στρατθγικό ςχζδιο διαχείριςθσ και αξιοποίθςθσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ςτθν περιωερειακι ενότθτα Λακωνίασ» Αριςτοτζλειο Πανεπιςτιμιο Θεςςαλονίκθσ Βζροια Σεπτζμβριοσ 2011 1

Περιεχόμενα Ειςαγωγι... 7 Μζροσ Α. Βιομθχανικι κλθρονομιά: Κεωρθτικζσ προςεγγίςεισ και κεςμικό πλαίςιο... 11 1. Διεκνζσ Ρλαίςιο... 12 1.1. Ζννοια και αντικείμενο τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ... 12 1.2. Αξία τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ... 14 1.3. Διαδικαςίεσ αναγνϊριςθσ τθσ αξίασ των πόρων τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ... 16 1.4. Ρολιτικζσ προςταςίασ και διαχείριςθσ των πόρων τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ.. 18 1.5. Διεκνζσ κεςμικό πλαίςιο προςταςίασ... 21 1.5.1. Θ διεκνισ επιτροπι TICCIH... 21 1.5.2. Θ Χάρτα Nizhny Tagil... 22 1.6. Αξιοποίθςθ των πόρων τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ... 22 1.6.1. Αξιοποίθςθ για τθν τόνωςθ του τουριςτικοφ προϊόντοσ... 22 1.6.2. Ανάπτυξθ πολιτιςτικϊν (μουςειακϊν) δραςτθριοτιτων και αναβίωςθ του ιςτορικοφ (αρχιτεκτονικοφ) παρελκόντοσ... 26 1.7. Το παράδειγμα του Emscher Park... 29 2. Θ ελλθνικι εμπειρία... 33 2.1. Επιςκόπθςθ τθσ αναγνϊριςθσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ςτθν Ελλάδα... 33 2.2. Λςχφον κεςμικό πλαίςιο... 34 2.3. Κριτιρια κατθγοριοποίθςθσ των πόρων τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ... 36 2.4. Ραραδείγματα αξιοποίθςθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ... 37 2.4.1. Το βιομθχανικό μουςείο τθσ Ερμοφπολθσ... 39 2.4.2. Τα ελαιοτριβεία και ςαπωνοποιεία τθσ Λζςβου... 40 2.5. Συμπεράςματα Μζρουσ... 41 Μζροσ Β. Ανάλυςθ υωιςτάμενθσ κατάςταςθσ... 43 3. Αναπτυξιακι ωυςιογνωμία τθσ περιωερειακισ ενότθτασ Λακωνίασ... 44 3.1. Ανάγλυωο και κλιματολογικζσ ςυνκικεσ... 45 3.2. Οικονομία... 45 3.3. Υποδομζσ... 46 4. Ο πολιτιςμόσ και ο τουριςμόσ ωσ βαςικζσ ςυνιςτϊςεσ οικονομικισ ανάπτυξθσ τθσ π.ε. Λακωνίασ... 47 4.1. Ρολιτιςμόσ... 47 4.2. Τουριςμόσ... 48 2

4.3. Στρατθγικζσ Κατευκφνςεισ... 52 4.3.1. Αξιολόγθςθ ςτρατθγικϊν κατευκφνςεων πρότερων προγραμματικϊν περιόδων... 52 4.3.2. Δ Ρρογραμματικι Ρερίοδοσ... 53 5. Βιομθχανικι κλθρονομιά ςτθν π.ε. Λακωνίασ... 55 5.1. Καταγραωι βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ςτθν περιοχι μελζτθσ... 56 5.1.1. Μεταλλικι Γζωυρα Κελεωίνασ ςτον οικιςμό Κοκκινόραχθ... 57 5.1.2. Ραλαιά γζωυρα του ποταμοφ Ευρϊτα ςτθ Σπάρτθ... 58 5.1.3. Εργοςτάςιο Χυμοωίξ (Σπάρτθ)... 61 5.1.4. Ελαιοτριβείο ςτον οικιςμό Χατίπι (Σπάρτθ)... 64 5.1.5. Εργοςτάςιο ρυηιοφ ςτθν Σκάλα... 65 5.1.6. Ραλαιά γζωυρα του ποταμοφ Ευρϊτα ςτθ Σκάλα... 67 5.1.7. Μφλοσ ςτθ Μυρτιά... 69 5.1.8. Ραλαιά Γζωυρα ςτθ κζςθ «Στραβόρεμα» του Διμου Μονεμβαςιάσ... 71 5.1.9. Νερόμυλοι ςτο Ραραδείςι... 73 6. Αξιολόγθςθ τθσ ανάλυςθσ ςυμπεράςματα... 76 6.1. Ανάλυςθ SWOT π.ε. Λακωνίασ... 76 6.2. Αξιολόγθςθ υωιςτάμενθσ κατάςταςθσ ςτθν π.ε. Λακωνίασ... 78 Μζροσ Γ. Στρατθγικό ςχζδιο αξιοποίθςθσ και διαχείριςθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ π.ε. Λακωνίασ... 80 7. Στρατθγικι... 81 7.1. Γενικοί ςτόχοι... 81 7.2. Ειδικοί ςτόχοι... 82 8. Ρεριγραωι πρόταςθσ δράςεων... 82 8.1. Σκοπιμότθτα και ωιλοςοωία προτεινόμενων ενεργειϊν ανάδειξθσ αξιοποίθςθσ... 83 8.2. Δίκτυο επιςκζψιμων πόλων... 83 8.3. Σενάρια οργάνωςθσ επιςκζψεων... 84 8.3.1. Στόχοι επίςκεψθσ... 85 8.3.2. Ανάπτυξθ ςεναρίων επίςκεψθσ... 87 8.4. Κριτιρια επιλογισ τεχνικϊν μνθμείων... 92 8.5. Σχεδιαςμόσ, επανάχρθςθ και αξιοποίθςθ των βιομθχανικϊν μνθμείων... 93 8.5.1. Μεταλλικι Γζωυρα Κελεωίνασ ςτον οικιςμό Κοκκινόραχθ... 93 8.5.2. Ραλαιά Γζωυρα του ποταμοφ Ευρϊτα ςτθ Σπάρτθ... 94 8.5.3. Εργοςτάςιο Χυμοωίξ... 94 3

8.5.4. Ελαιοτριβείο ςτον οικιςμό Χατίπι... 95 8.5.5. Εργοςτάςιο υηιοφ ςτθ Σκάλα... 95 8.5.6. Ραλαιά Γζωυρα του ποταμοφ Ευρϊτα ςτθ Σκάλα... 96 8.5.7. Μφλοσ ςτθ Μυρτιά... 96 8.5.8. Ραλαιά Γζωυρα ςτθ κζςθ «Στραβόρεμα» του Διμου Μονεμβαςιάσ... 96 8.5.9. Νερόμυλοι ςτο Ραραδείςι... 97 9. Υλοποίθςθ πρόταςθσ... 99 9.1. Σφςταςθ ωορζα διαχείριςθσ... 99 9.1.1. Αρμοδιότθτεσ... 99 9.1.2. Ραρεχόμενεσ υπθρεςίεσ... 99 9.2. Χρθματοδότθςθ... 100 9.3. Διείςδυςθ ςτθν αγορά. Σχεδιαςμόσ marketing και ενζργειεσ προϊκθςθσ... 106 9.3.1. Διαδικτυακι προβολι... 106 9.3.2. Δθμιουργία επιδεικτικϊν δράςεων ενζργειεσ δθμοςιότθτασ... 107 10. Αξιολόγθςθ τθσ πρόταςθσ... 108 υμπεράςματα... 110 Περίλθψθ... 112 Abstract... 113 Βιβλιογραφία... 114 Περιεχόμενα εικόνων διαγραμμϊτων - πινϊκων Εικόνα 1: Βιομθχανικι κλθρονομιά ςτθν Αγγλία... 11 Εικόνα 2: Τεχνικό μουςείο ςτο Ραρίςι... 26 Εικόνα 3: Χάρτθσ του ςτρατθγικοφ ςχεδίου διαχείριςθσ τθσ ευρφτερθσ περιοχισ τθσ Ruhr 30 Εικόνα 4: Ρεριοχι νζασ κατοικίασ εντόσ τθσ επαναχρθςκείςασ ζκταςθσ του Emscher... 31 Εικόνα 5: Ραράδειγμα επανάχρθςθσ βιομθχανικοφ κτιρίου εντόσ του πάρκου... 31 Εικόνα 6: Κεντρικό κτίριο του Βιομθχανικοφ Μουςείου Ερμοφπολθσ... 40 Εικόνα 7: Κζα από το βουνό του Ράρνωνα... 43 Εικόνα 8: Γζωυρα Κελεωίνασ... 57 Εικόνα 9: Γζωυρα Ευρϊτα Σπάρτθσ... 59 Εικόνα 10: Γζωυρα Ευρϊτα Σπάρτθσ... 60 Εικόνα 11: Εργοςτάςιο Χυμοωίξ... 61 Εικόνα 12: Εργοςτάςιο Χυμοωίξ... 63 Εικόνα 13: Ελαιοτριβείο ςτο Χατίπι... 64 Εικόνα 14: Εργοςτάςιο υηιοφ... 65 Εικόνα 15: Γζωυρα Ευρϊτα Σκάλασ... 67 Εικόνα 16: Γζωυρα Ευρϊτα Σκάλασ... 68 4

Εικόνα 17: Μφλοσ ςτθ Μυρτιά... 70 Εικόνα 18: Γζωυρα ςτο Στραβόρεμα... 71 Εικόνα 19: Γζωυρα ςτο Στραβόρεμα... 72 Εικόνα 20: Νερόμυλοι ςτο Ραραδείςι... 73 Εικόνα 21: Νερόμυλοσ ςτο Ραραδείςι... 74 Εικόνα 22: Μουςείο Ελιάσ... 79 Εικόνα 23: Γζωυρα ςτο Στραβόρεμα... 80 Εικόνα 24: Ελαιοτριβείο ςτθ Δροςοπθγι... 88 Εικόνα 25: Λόωοσ κάςτρου Μυςτρά... 91 Διάγραμμα 1: Το βιομθχανικό μνθμείο ωσ ωορζασ πλθροωοριϊν... 13 Ρίνακασ 1: Ρραγματικόσ Ρλθκυςμόσ Ρεριωζρειασ Ρελοποννιςου... 44 Ρίνακασ 2: Ξενοδοχειακό Δυναμικό Ρεριωζρεια : Ρελοποννιςου ανά π.ε. (2005)... 49 Ρίνακασ 3: Ξενοδοχειακό Δυναμικό Ρεριωζρεια : Ρελοποννιςου ανά π.ε. (2010)... 49 Ρίνακασ 4: Διανυκτερεφςεισ αλλοδαπϊν και θμεδαπϊν (2005)... 50 Ρίνακασ 5: Διανυκτερεφςεισ αλλοδαπϊν και θμεδαπϊν / περιωερειακι ενότθτα (2005)... 50 Ρίνακασ 6: Ανάλυςθ SWOT... 76 Ρίνακασ 7: Σενάριο διαδρομισ τριϊν θμερϊν... 87 Ρίνακασ 8: Σενάριο διαδρομισ πζντε θμερϊν... 90 Ρίνακασ 9: Επεμβάςεισ ςτουσ πόρουσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ... 98 Ρίνακασ 10: Ρρόταςθ χρθματοδότθςθσ βιομθχανικϊν μνθμείων... 101 5

Ευχαριςτίεσ Κα κζλαμε να ευχαριςτιςουμε όςουσ βοικθςαν με οποιοδιποτε τρόπο ςτθ δθμιουργία αυτισ τθσ διπλωματικισ εργαςίασ. Λδιαίτερα τθν επιβλζπουςα κακθγιτριά μασ κα Βιτοποφλου Ακθνά για τθ ςυνεργαςία, τθν κακοδιγθςθ, τθν αμζριςτθ βοικεια τθσ και τισ χριςιμεσ υποδείξεισ τθσ κατά τθν εκπόνθςθ τθσ εργαςίασ. 6

Ειςαγωγό Το αντικείμενο τθσ παροφςασ επιςτθμονικισ εργαςίασ είναι θ αξιοποίθςθ και διαχείριςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ςτθν περιωερειακι ενότθτα Λακωνίασ. Θ ομάδα εργαςίασ αςχολείται με τθν προβολι του ςχετικά νεοςφςτατου αυτοφ τομζα πολιτιςτικισ κλθρονομιάσ, καταρχιν μζςα από μια ςτοχευμζνθ καταγραωι των προβιομθχανικϊν και βιομθχανικϊν κτιςμάτων και διατθρθτζων μνθμείων τθσ περιοχισ μελζτθσ. Στθ ςυνζχεια επιχειρείται, δεδομζνων των ειδικϊν ςυνκθκϊν, πλεονεκτθμάτων και μειονεκτθμάτων τθσ περιοχισ, μια αξιοποίθςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ςε ςυνδυαςμό με τθ λοιπι πολιτιςτικι κλθρονομιά, το υωιςτάμενο ωυςικό και ανκρωπογενζσ περιβάλλον και τζλοσ το τουριςτικό προϊόν, με ςκοπό τθν κατάρτιςθ ενόσ ςτρατθγικοφ ςχεδίου αξιοποίθςθσ και διαχείριςθσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ. Κάτι τζτοιο προωκείται ουςιαςτικά και μζςα από τισ κατευκφνςεισ του Επιχειρθςιακοφ Ρρογράμματοσ για τον πολιτιςμό ωσ αναπτυξιακι παράμετρο τθσ Ρεριωζρειασ Ρελοποννιςου ςτθν τζταρτθ και τελευταία προγραμματικι περίοδο 2007-2013 (ΕΡ ΔΕΡΛΝ, 2007:104). Με τθν κατάρτιςθ αυτοφ το ςτρατθγικοφ ςχεδίου επιδιϊκεται θ προςκικθ μιασ νζασ μοναδιαίασ τουριςτικισ ταυτότθτασ ςτθν περιωερειακι ενότθτα Λακωνίασ, με εμβζλεια που να ξεπερνά το περιωερειακό και εκνικό επίπεδο. Θ δθμιουργία ενόσ προοριςμοφ με διαωοροποιθμζνεσ μορωζσ εναλλακτικοφ και κεματικοφ τουριςμοφ κα είναι ικανι να προςελκφςει εκείνο το κοινό που αναηθτά κάποιο ερζκιςμα πζρα από τον κλαςςικό παρακεριςτικό τουριςμό για να επιςκεωκεί τθν Ελλάδα. Θ ζμωαςθ ςτθ βιομθχανικι κλθρονομιά, βζβαια, επιλζγεται με ςκοπό πζρα από τθν ςυνολικι οικονομικι αναηωογόνθςθ τθσ περιοχισ μελζτθσ μζςα από ενζργειεσ αειωορικισ αξιοποίθςθσ και διαχείριςθσ αυτϊν των αωανϊν μζχρι ςιμερα πολιτιςτικϊν πόρων, τθν επιμόρωωςθ τθσ τοπικισ κοινωνίασ ςχετικά με τθν αξία τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ και τθ ςθμαντικότθτα τθσ προςταςίασ, διατιρθςθσ και ανάδειξισ τθσ. Το παρόν ςτρατθγικό ςχζδιο διαχείριςθσ καταρτίηεται με ςκοπό τθ δθμιουργία ενόσ πρωτότυπου μοντζλου ορκολογικισ ανάδειξθσ του χϊρου, αξιοποιϊντασ κυρίωσ τουσ πολιτιςτικοφσ πόρουσ ςε μια μθ ανταγωνιςτικι περιοχι, ικανό να παρακινιςει μελλοντικά παρόμοια εγχειριματα ςτθν ελλθνικι επικράτεια. Σε κεωρθτικό επίπεδο, όςον αωορά τθ βιομθχανικι κλθρονομιά, θ γενικι προβλθματικι τθσ αναγνϊριςθσ και διαχείριςισ τθσ ξεκινάει αρκετζσ δεκαετίεσ πριν. Σφμωωνα με τουσ Alfrey και Putnam, οι πόροι τθσ αποτζλεςαν αρχικά αντικείμενο ζντονου προβλθματιςμοφ και διαωωνιϊν ςχετικά για με τθ ςυμπερίλθψι τουσ ςτον κατάλογο των πολιτιςτικϊν πόρων (Alfrey και Putnam, 1992: 13). Ζτςι οι πόροι αυτοί παρζμεναν για πολλά χρόνια παραγκωνιςμζνοι και τισ περιςςότερεσ ωορζσ δε λαμβάνονταν υπόψθ ςτο ςχεδιαςμό κάποιασ διαδικαςίασ διατιρθςθσ. Τα κατάλοιπα του βιομθχανικοφ παρελκόντοσ και ειδικότερα τα οικοδομιματα δθμιουργοφν ςυχνά ςφνκετα προβλιματα διότι μζνοντασ για αρκετά χρόνια αχρθςιμοποίθτα και εγκαταλειμμζνα από τουσ ιδιοκτιτεσ τουσ, κινδυνεφουν να αλλοιωκοφν ανεπανόρκωτα, ακόμα και να καταρρεφςουν, αν δε ςτεγάςουν κάποια άλλθ νζα χριςθ μελλοντικά (Pinard, 1985: 104). Θ ορκολογικι αξιοποίθςθ δεν είναι πάντα εφκολθ αωοφ καλείται να ςυνδυάηει ςωςτι προβολι του πολιτιςμοφ, προςζλκυςθ του τουριςμοφ και, λόγω ανταγωνιςμοφ τθσ αγοράσ, οικονομικι βιωςιμότθτα. Τθν ίδια ςτιγμι, μετά και τθν υποβάκμιςθ που μπορεί να ζχει υποςτεί μια περιοχι λόγω τθσ βιομθχανίασ, το Ειςαγωγι 7

αναμενόμενο είναι με τθν επανάχρθςθ των βιομθχανικϊν πόρων να ορίηονται νζεσ χριςεισ με ευνοϊκά αποτελζςματα για τθν ευρφτερθ περιοχι τόςο από οικονομικι άποψθ όςο και από άποψθ βελτίωςθσ του επιπζδου ηωισ. Σίγουρα όμωσ κάτι τζτοιο δεν είναι οφτε εφκολο αλλά οφτε και αδφνατο. Σιμερα, το Ράρκο Emscher, ςτθ περιοχι Ruhr ςτθ Γερμανία, περιλαμβάνει μνθμεία βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ςε μια μεγάλθσ κλίμακασ ζκταςθ, και αποτελεί ζνα παράδειγμα προσ μίμθςθ, τόςο για τθν αναγνϊριςθ τθσ ςθμαςίασ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ για τθν ευρφτερθ περιοχι όςο και για τθν αξιοποίθςθ ςτο μζγιςτο δυνατό βακμό και με ορκολογικό τρόπο των πόρων τθσ. Το πάρκο, που εντάχκθκε ςε ζνα πρόγραμμα οικονομικισ και αςτικισ αναηωογόνθςθσ τθσ κοιλάδασ τθσ Ruhr και του ποταμοφ Emscher, αποτελείται ςιμερα από αναγεννθμζνεσ βιομθχανικζσ εκτάςεισ, από αποκατεςτθμζνα δάςθ και από τουσ υωιςτάμενουσ χϊρουσ αναψυχισ που παρζχουν από κοινοφ ζνα ςυνεκτικό δίκτυο οικολογικϊν υποδομϊν για ολόκλθρθ τθν περιοχι. Ραρατθρείται ζτςι πωσ με τθ διατιρθςθ και τθν επανάχρθςθ των εντυπωςιακϊν υπολειμμάτων τθσ βιομθχανικισ εποχισ, θ περιοχι τθσ Ruhr κατάωερε να διατθριςει τθ μοναδικι ταυτότθτά τθσ και να αποκτιςει παράλλθλα ζνα μνθμείο τθσ βιομθχανικισ κοινωνίασ (EPA, 2010). Ο ενδεικνυόμενοσ τρόποσ για τθν ελαχιςτοποίθςθ του ρίςκου ςτθν αξιοποίθςθ μιασ βιομθχανικισ μονάδασ ι κτιρίου μπορεί να ςτθριχκεί ςτθ διενζργεια μελζτθσ ςκοπιμότθτασ και βιωςιμότθτασ (feasibility study). H ερευνθτικι αυτι μζκοδοσ αποτελεί το πρωταρχικό ςτάδιο, κακοριςτικό για ζνα πρόγραμμα ανάπλαςθσ, κακϊσ περιλαμβάνει λεπτομερι περιγραωι τθσ υωιςτάμενθσ κατάςταςθσ, ζκκεςθ ςχετικά με τθ διατιρθςι και τθ βιωςιμότθτά του, αρχιτεκτονικι μελζτθ, ςχεδιαςτικι απεικόνιςθ τθσ πρόταςθσ αξιοποίθςθσ και υπολογιςμό του κόςτουσ επανάχρθςθσ και των μελλοντικϊν εςόδων από τθν υλοποίθςθ. Πλα αυτά αποτελοφν επιμζρουσ ςτάδια ενόσ γενικοφ ςχζδιου διαχείριςθσ (management plan) το οποίο διευκφνεται από ζνα γενικό ςυντονιςτι (site manager), ςτισ περιςςότερεσ των περιπτϊςεων με τθ ςφςταςθ ωορζα διαχείριςθσ. Αν το κτίριο αποτελεί ιςτορικό μνθμείο, τότε απαιτείται οπωςδιποτε θ διατιρθςθ και προςταςία, και ςτθ ςυνζχεια θ μελζτθ ςκοπιμότθτασ κα αναδείξει τισ δυνατζσ χριςεισ του, που κα πρζπει να είναι ςυμβατζσ με τθν ιςτορικότθτά του. (Καραβαςίλθ, 2007) Θ μεκοδολογία που ακολουκικθκε ςτθν παροφςα εργαςία περιλαμβάνει βιβλιογραωικι διερεφνθςθ και επιτόπια ζρευνα αλλά και αξιοποίθςθ ςυμπλθρωματικϊν δεδομζνων που διατζκθκαν από εμπλεκόμενουσ ωορείσ οι οποίοι υποβλικθκαν ςε ερωτιςεισ μζςω μια μορωισ άτυπθσ ςυνζντευξθσ. Θ βιβλιογραωικι διερεφνθςθ βαςίςτθκε κυρίωσ ςε βιβλία και δθμοςιεφςεισ για το κεωρθτικά μζρθ τθσ εργαςίασ και ςε υπάρχουςεσ μελζτεσ και εργαςίεσ για τα μζρθ τθσ ανάλυςθσ και των προτάςεων. Θ επιτόπια ζρευνα και οι άτυπεσ ςυνεντεφξεισ αωοροφν τθν επίςκεψθ και καταγραωι των μνθμείων βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ςτθν περιωερειακι ενότθτα Λακωνίασ, κακϊσ και τθν επίςκεψθ ςτθν Εωορεία Νεοτζρων Μνθμείων ςτθν Ράτρα, όπου αντλικθκαν πλθροωορίεσ ςχετικά με τα προςτατευμζνα μνθμεία τθσ πολιτιςτικισ κλθρονομιάσ γενικότερα. Στο μζροσ τθ πρόταςθσ, όπου κρίκθκε πολφ ςθμαντικι θ παρουςία χαρτογραωικισ απεικόνιςθσ που να αποτυπϊνει αναλυτικά ςτον αναγνϊςτθ μασ τισ επεμβάςεισ ςτθν περιοχι μελζτθσ μασ, παράχκθκαν οι απαιτοφμενοι χάρτεσ από τθν ομάδα εργαςίασ, αξιοποιϊντασ το διακζςιμο ςφςτθμα γεωγραωικϊν πλθροωοριϊν GIS. Ειςαγωγι 8

Θ επιςτθμονικι εργαςία αποτελείται από τρία μζρθ. Το πρϊτο μζροσ αποτελείται από δυο ενότθτεσ και αναωζρεται ςτο κεωρθτικό πλαίςιο ωσ προσ τθ αναγνϊριςθ, διαχείριςθ και αξιοποίθςθ του κλάδου τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ, τόςο ςε διεκνζσ όςο και ςε εκνικό επίπεδο. Ριο ςυγκεκριμζνα ςτθν πρϊτθ ενότθτα με τίτλο «Διεκνζσ Ρλαίςιο», αναλφεται θ ζννοια, το αντικείμενο και θ ςθμαςία τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ παράλλθλα με τισ πολιτικζσ προςταςίασ, διαχείριςθσ και επανάχρθςθσ των πόρων τθσ ςε διεκνζσ επίπεδο. Στο τζλοσ παρατίκεται ζνα παράδειγμα, αυτό του Ράρκου Emscher ςτθ Γερμανία ωσ επιτυχθμζνθ προςπάκεια διατιρθςθσ και αξιοποίθςθσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ςε μια μεγάλθσ κλίμακασ αναπλαςκείςα περιοχι. Στθ δεφτερθ ενότθτα με τίτλο «Ελλθνικι Εμπειρία», γίνεται μια επιςκόπθςθ τθσ εξζλιξθσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ςτον ελλαδικό χϊρο και ςτθ ςυνζχεια καταγράωεται το υωιςτάμενο κεςμικό πλαίςιο που τθ διζπει. Ακολουκεί μια κατθγοριοποιθμζνθ παράκεςθ τθσ ποικιλίασ των υωιςτάμενων πόρων βιομθχανικισ κλθρονομιάσ και θ παρουςίαςθ δυο ςυγκεκριμζνων ελλθνικϊν παραδειγμάτων. Το δεφτερο μζροσ, που δομείται ςε τρείσ ενότθτεσ, αποτελεί και τθν ανάλυςθ τθσ υωιςτάμενθσ κατάςταςθσ περιοχισ μελζτθσ τθσ εργαςίασ, καταγράωεται αρχικά θ αναπτυξιακι ωυςιογνωμία τθσ περιωερειακισ ενότθτασ Λακωνίασ, κατόπιν οι υωιςτάμενοι πόροι βιομθχανικισ κλθρονομιάσ που ςυμπλθρϊνονται από μια επιτόπια καταγραωι των ςθμαντικότερων από τθν ομάδα εργαςίασ και τζλοσ θ αξιολόγθςθ όλων των παραπάνω υπό μορωι ανάλυςθσ SWOT. Στθν τρίτθ ενότθτα με τίτλο «Αναπτυξιακι ωυςιογνωμία τθσ περιωερειακισ ενότθτασ Λακωνίασ» παρατίκενται τα ωυςικά, δθμογραωικά και οικονομικά δεδομζνα τθσ περιοχισ μελζτθσ ενϊ ςτθν τζταρτθ ενότθτα με τίτλο «Ο πολιτιςμόσ και ο τουριςμόσ ωσ βαςικζσ ςυνιςτϊςεσ οικονομικισ ανάπτυξθσ τθσ π.ε. Λακωνίασ» αναλφει τισ υποδομζσ πολιτιςμοφ και τουριςμοφ και τισ αναδεικνφει ωσ βαςικζσ ςυνιςτϊςεσ οικονομικισ ανάπτυξισ τθσ. Κάτι τζτοιο απορρζει από τισ ςτρατθγικζσ κατευκφνςεισ που αωοροφν τθν Ρεριωζρεια Ρελοποννιςου, μζςα από τθν αξιολόγθςθ τθσ υωιςτάμενθσ και των πρότερων προγραμματικϊν περιόδων, όπωσ περιγράωονται ςτο τζλοσ τθσ ενότθτασ αυτισ. Στθν πζμπτθ ενότθτα με τίτλο «Βιομθχανικι κλθρονομιά ςτθν π.ε. Λακωνίασ» αρχικά γίνεται μία ςφντομθ ιςτορικι αναδρομι ςτθ δθμιουργία των πόρων βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ςτθν περιοχι μελζτθσ, ενϊ ακολουκεί μια εκτενισ καταγραωι ςυγκεκριμζνων κτιςμάτων και μνθμείων βιομθχανικισ κλθρονομιάσ. Θ επιλογι αυτι βαςίςτθκε ςε ςυγκεκριμζνα κριτιρια, όπωσ: θ χωροκζτθςι τουσ, θ πρότερθ χριςθ και χρθςιμότθτά τουσ, θ υωιςτάμενθ αρτιότθτά τουσ, θ μορωολογία, θ ιδιαιτερότθτα τθσ καταςκευισ, το μζγεκοσ, κακϊσ και ο περιβάλλον χϊροσ (ωυςικόσ πλοφτοσ τοπίου κλπ.). Θ ζκτθ και τελευταία ενότθτα του δεφτερου μζρουσ με τίτλο «Αξιολόγθςθ τθσ ανάλυςθσ ςυμπεράςματα» παρατίκεται καταρχιν μία ανάλυςθ SWOT τθσ π.ε. Λακωνίασ με ςτόχο τον εντοπιςμό και τθν καταγραωι των πλεονεκτθμάτων και αδυναμιϊν τθσ περιοχισ μελζτθσ με κριτιριο τθν οικονομικι ανάπτυξθ τθσ Λακωνίασ από τθν αλλθλεπίδραςθ πολιτιςμοφ και τουριςμοφ. Στθ ςυνζχεια γίνεται μία ςυνολικι αξιολόγθςθ των ευρθμάτων τθσ ανάλυςθσ τθσ υωιςτάμενθσ κατάςταςθσ όςον αωορά τα προβλιματα, αλλά και τισ δυνατότθτεσ και προοπτικζσ που προκφπτουν ςε ςχζςθ με τθ διαχείριςθ και αξιοποίθςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ. Το τρίτο μζροσ αωορά τθν πρόταςθ, δθλαδι τθν ςυγκρότθςθ ςτρατθγικοφ ςχεδίου διαχείριςθσ και αξιοποίθςθσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ςτθν π.ε. Λακωνίασ, ζχουμε Ειςαγωγι 9

τρεισ ενότθτεσ. Θ ζβδομθ ενότθτα αωορά τθ γενικι ςτρατθγικι για τθν κατάρτιςθ του εν λόγω ςχεδίου, με τθν κζςπιςθ γενικοφ και ειδικϊν ςτόχων, κεματικϊν αξόνων και τθν ςυνάωειασ αυτϊν μεταξφ τουσ, που αποςκοποφν ςτθν ανάδειξθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ μζςα από τθν αξιοποίθςθ του δίπολου πολιτιςμόσ - τουριςμόσ. Στθν όγδοθ ενότθτα με τίτλο «Ρεριγραωι πρόταςθσ» παρατίκεται θ ωιλοςοωία του εγχειριματοσ, ο ςχεδιαςμόσ ενόσ δικτφου επιςκζψιμων πόλων με τθ δθμιουργία ςεναρίων διαδρομϊν επιςκζψεων και οι επιμζρουσ προτάςεισ αποκατάςταςθσ και επανάχρθςθσ ςτα επιλεχκζντα μνθμεία βιομθχανικισ κλθρονομιάσ που καταγράωθκαν ςε προθγοφμενθ ενότθτα. Θ ζνατθ ενότθτα με τίτλο «Υλοποίθςθ πρόταςθσ» αωορά το ωορζα διαχείριςθσ που ςυςτινεται για να ςυντονίςει και να πραγματοποιιςει όςα περιγράωθκαν ςτο προθγοφμενο κεωάλαιο, τθν ανεφρεςθ των απαραίτθτων χρθματοδοτικϊν ροϊν αλλά και τθν ςτρατθγικι για τθν προβολι και προϊκθςθσ του νζου τουριςτικοφ προϊόντοσ και τθ διείςδυςι του ςτθν αγορά. Θ δζκατθ και τελευταία ενότθτα περιλαμβάνει τθν αξιολόγθςθ τθσ πρόταςθσ. Θ διπλωματικι εργαςία ολοκλθρϊνεται με τθν παράκεςθ των γενικϊν ςυμπεραςμάτων. Επιχειρείται μια γενικι επιςκόπθςθ τθσ μελζτθσ και μία αξιολόγθςθ του προτεινόμενου ςτρατθγικοφ ςχεδίου, τόςο ωσ προσ τθ γενικι ωιλοςοωία και τουσ ςτόχουσ του, όςο και ωσ προσ τισ επιπτϊςεισ των επί μζρουσ προτάςεων. Ειςαγωγι 10

Μϋροσ Α. Βιομηχανικό κληρονομιϊ: Θεωρητικϋσ προςεγγύςεισ και θεςμικό πλαύςιο Στο μζροσ αυτό εξετάηουμε τθν εξζλιξθ και τθν αντιμετϊπιςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ, όχι μόνο ςαν κλάδο αλλά και ςαν ζννοια, ςε διεκνζσ και ελλθνικό επίπεδο. Στόχοσ είναι θ όςο το δυνατόν καλφτερθ κατανόθςθ του κλάδου τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ωσ τμιμα τθσ ευρφτερθσ πολιτιςτικισ κλθρονομιάσ, κακϊσ και των πλεονεκτθμάτων και αδυναμιϊν του. Θ πρϊτθ ενότθτα του πρϊτου μζρουσ περιλαμβάνει το κεωρθτικό πλαίςιο που διζπει τθ βιομθχανικι κλθρονομιά ςε διεκνζσ επίπεδο. Αναλφονται λοιπόν θ ζννοιά αυτισ, το αντικείμενό τθσ και θ ςθμαςία τθσ. Επιπλζον παρουςιάηεται θ αντιμετϊπιςι τθσ από το κοινό και οι πολιτικζσ διαχείριςθσ, προςταςίασ όπωσ και επανάχρθςισ τθσ ςε τουριςτικό επίπεδο αλλά και θ προβολι τθσ μζςα από μουςειακζσ δραςτθριότθτεσ. Τζλοσ παρατίκεται το διεκνζσ κεςμικό πλαίςιο, όπωσ επίςθσ και το παράδειγμα του Ράρκου του Emscher ςτθν κοιλάδα Rurh τθσ Γερμανίασ που αποτελεί μία επιτυχθμζνθ επζμβαςθ αξιοποίθςθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ςε μεγάλθ ζκταςθ. Στθν δεφτερθ ενότθτα αναλφεται θ ελλθνικι εμπειρία ςτον τομζα τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ όπωσ επίςθσ και το υωιςτάμενο κεςμικό πλαίςιο. Επίςθσ, παρατίκενται και δφο παραδείγματα αξιοποίθςθσ μνθμείων βιομθχανικισ κλθρονομιάσ προκειμζνου να δοκεί μια ευρφτερθ εικόνα για το τι ιςχφει ςχετικά με τθν βιομθχανικι κλθρονομιά ςτθν Ελλάδα. Εικόνα 1: Βιομθχανικι κλθρονομιά ςτθν Αγγλία Πθγι: http://www.heritagedaily.com/wp-content/uploads/2011/09/texfieldth21.jpg Μζροσ Α. Βιομθχανικι κλθρονομιά: Κεωρθτικζσ προςεγγίςεισ και κεςμικό πλαίςιο 11

1. Διεθνϋσ Πλαύςιο 1.1. Έννοια και αντικεύμενο τησ βιομηχανικόσ κληρονομιϊσ Με τθν εξζλιξθ και πρόοδο τθσ τεχνολογίασ μεγάλοσ είναι ο αρικμόσ των υπολειμμάτων από αχρθςτεμζνα προϊόντα, μθχανζσ, κτίρια και υλικά τα οποία μζνουν πίςω. Το γεγονόσ ότι όλα αυτά τα αντικείμενα γνωρίηουν τθν εγκατάλειψθ δε ςυνεπάγεται και τθν μθδενικι αξία τουσ δεδομζνου ότι αρκετά από αυτά επαναχρθςιμοποιοφνται. Αυτά που απομζνουν, λοιπόν, αποτελοφν τθν «πρϊτθ φλθ» τθσ πολιτιςτικισ κλθρονομιάσ. Τμιμα τθσ αποτελεί και αυτό που ονομάηεται «βιομθχανικι κλθρονομιά». Με τον όρο αυτό, εννοοφμε το ςφνολο των πθγϊν του βιομθχανικοφ παρελκόντοσ μζςω των οποίων εμπλουτίηεται ςε ςθμαντικό βακμό αν όχι ςτον ςθμαντικότερο- θ γνϊςθ τθσ ιςτορίασ των παραγωγικϊν δραςτθριοτιτων μιασ χϊρασ ι ενόσ πλθκυςμοφ (Alfrey, Putnam, 1992: 15). Σφμωωνα με τθν Χάρτα Nizhny Tagil το ςφνολο των ςτοιχείων του βιομθχανικοφ πολιτιςμοφ που «μζνουν πίςω» και ζχουν ιςτορικι, τεχνολογικι, αρχιτεκτονικι ι επιςτθμονικι αξία, αποτελοφν τθν βιομθχανικι κλθρονομιά. Τα ςυγκεκριμζνα ςτοιχεία μπορεί να ςυναντϊνται υπό τθ μορωι κτιρίων και μθχανθμάτων, εργαςτθρίων, εργοςταςίων, ςιδθρουργείων και χϊρων ςυνδιαλλαγϊν και εμπορίου, αποκθκϊν και καταςτθμάτων, χϊρων παραγωγισ, διάχυςθσ και χριςθσ τθσ ενζργειασ, υποδομϊν μεταωορικϊν ςυςτθμάτων, όπωσ επίςθσ και υπό τθ μορωι τόπων ωιλοξενίασ κοινωνικϊν δραςτθριοτιτων, οι οποίοι όμωσ ζχουν άμεςθ ςχζςθ με το βιομθχανικό κλάδο, όπωσ είναι οι κατοικίεσ των εργαηομζνων, οι κρθςκευτικοί χϊροι και τα εκπαιδευτιρια. Με άλλα λόγια οτιδιποτε ςχετίηεται με τον βιομθχανικό πολιτιςμό ςε οποιαδιποτε ωάςθ αυτοφ αποτελεί βιομθχανικι κλθρονομιά (Nizhny Tagil Charter, 2003). Ολόκλθρθ θ ηωι και τα επιτεφγματα του βιομθχανικοφ πολιτιςμοφ μπορεί, λοιπόν, να κεωρθκεί ότι περιλαμβάνονται ςτο ευρφ ωάςμα των πολιτιςμικϊν πόρων. Ο πολιτιςμόσ εμπεριζχει εξίςου τθν «τζχνθ» και τθν «τεχνικι». Τα τεχνικά μνθμεία, μάλιςτα, μποροφν να είναι ταυτόχρονα και μνθμεία τζχνθσ, εωόςον ζχουν διακοςμθκεί κατά ζναν ιδιαίτερο τρόπο με αιςκθτικά ςτοιχεία (Slotta, 1982: 211). Με τον όρο «βιομθχανικόσ πολιτιςμόσ» εννοείται ο πολιτιςμόσ ο οποίοσ, όςο μεγάλθ κι αν είναι θ ποικιλία και θ πολυπλοκότθτα τθσ πορείασ και του περιεχομζνου του, ζχει ωσ πυρινα και ςυνεχι προχπόκεςι του τθ βιομθχανικι κουλτοφρα. Το ωάςμα αυτισ τθσ κουλτοφρασ εκτείνεται από τα μεταλλεία του μεςαίωνα μζχρι τθν κατανάλωςθ μουςικισ από ζνα ςφγχρονο ζωθβο (Alfrey και Putnam, 1992: 12). Αυτι θ τόςο μεγάλθ ζκταςθ τθσ βιομθχανικισ κουλτοφρασ είναι ςίγουρα ζνασ παράγοντασ που δυςκολεφει τθ ςυνοχι τθσ μελζτθσ τθσ αλλά και τθν προςταςία τθσ και διατιρθςι τθσ χωρίσ αυτό να ςθμαίνει ότι αυτά είναι αδφνατα. Σε αυτό το ςθμείο όμωσ κα πρζπει να επιςθμάνουμε πωσ θ μελζτθ των πόρων τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ αποτελεί αντικείμενο του επιςτθμονικοφ κλάδου τθσ βιομθχανικισ αρχαιολογίασ, μζςω τθσ οποίασ μελετάται διεπιςτθμονικά το ςφνολο των 1. Διεκνζσ Ρλαίςιο 12

μαρτυριϊν, υλικϊν και άυλων, των τεκμθρίων, των τεχνουργθμάτων, τθσ ςτρωματογραωίασ και των καταςκευϊν, των ανκρϊπινων οικιςμϊν και των ωυςικϊν και αςτικϊν τοπίων, δθλαδι οτιδιποτε δθμιουργικθκε με ςκοπό, ι από τθ βιομθχανικι διεργαςία. Ριο ςυγκεκριμζνα, αναωζροντασ τθν βιομθχανικι αρχαιολογία, εννοοφμε τον επιςτθμονικό κλάδο ο οποίοσ ζχει ωσ αντικείμενο μελζτθσ και ζρευνασ τον τεχνικό και βιομθχανικό πολιτιςμό, τθν εποχι του, αλλά και τθν εποχι που προετοίμαςε αυτόν. Στθν βιομθχανικι κλθρονομιά χρθςιμοποιοφνται μζκοδοι ζρευνασ που κρίνονται ωσ οι πιο κατάλλθλεσ για τθν λεπτομερι κατανόθςθ του βιομθχανικοφ παρελκόντοσ και παρόντοσ (Μπελαβίλασ, 2010: 1). Αυτό που γίνεται με τθν εξονυχιςτικι διερεφνθςθ του ςυνόλου των πθγϊν του βιομθχανικοφ παρελκόντοσ, από το παρελκόν μζχρι και ςιμερα, είναι ότι καταβάλλεται μια προςπάκεια λαμβάνοντασ υπόψθ τα τεχνικά μνθμεία, να δοκεί μια εικόνα τθσ βιομθχανικισ εξζλιξθσ, λαμβάνοντασ υπόψθ τα τεχνικά μνθμεία. Σφμωωνα με τθν βιομθχανικι αρχαιολογία, ζνα μνθμείο κεωρείται ωορζασ πλθροωοριϊν, γεγονόσ ςθμαντικό και απαραίτθτο αωοφ πάνω του ζχουν καταγραωεί οι επιδράςεισ του πολιτιςμοφ και του περιβάλλοντοσ που το περιζκλειαν. Το ότι το μνθμείο αποτελεί μια πιςτι απεικόνιςθ όλων αυτϊν των διαωορετικϊν επιδράςεων είναι αυτό που υποδεικνφει το μνθμείο ωσ ζγκυρο ωορζα πλθροωοριϊν (Slotta, 1992: 15). Διάγραμμα 1: Σο βιομθχανικό μνθμείο ωσ φορζασ πλθροφοριϊν Πθγι : Slotta, 1982 Γενικά από ζνα οποιοδιποτε μνθμείο μποροφμε να πάρουμε πλθροωορίεσ για προγενζςτερουσ πολιτιςμοφσ και τθν ταυτότθτά τουσ, κάτι που ςυμβαίνει και με τα μνθμεία του βιομθχανικοφ πολιτιςμοφ παρά το γεγονόσ ότι πρόκειται για μια ιςτορικι περίοδο ςχετικά πρόςωατθ. Τα βιομθχανικά μνθμεία εμπεριζχουν πλθροωορίεσ και εικόνεσ άκρωσ ενδιαωζρουςεσ για τουσ ίδιουσ λόγουσ που εμπεριζχουν και τα μνθμεία προγενζςτερων περιόδων, και ςε κάποιεσ περιπτϊςεισ πικανϊσ περιςςότερουσ. 1. Διεκνζσ Ρλαίςιο 13

Θ ιςτορικι περίοδοσ ςτθν οποία εςτιάηει τθν προςοχι τθσ θ βιομθχανικι κλθρονομιά όπωσ επίςθσ και θ βιομθχανικι αρχαιολογία, περιλαμβάνει το διάςτθμα από τθν αρχι τθσ Βιομθχανικισ Επανάςταςθσ, ςτο δεφτερο ιμιςυ του 18 ου αιϊνα, μζχρι και ςιμερα, χωρίσ όμωσ να παραλείπεται ταυτόχρονα και θ ζρευνα και μελζτθ των πρϊτων προβιομθχανικϊν και πρωτο βιομθχανικϊν ριηϊν τθσ. Ραράλλθλα αντλοφνται ςτοιχεία και από τθ μελζτθ τθσ εργαςίασ και των τεχνικϊν εργαςίασ που εμπεριζχονται ςτθν ιςτορία τθσ τεχνολογίασ (Nizhny Tagil Charter: 2003). Αντιλαμβανόμαςτε δθλαδι, ότι ο κλάδοσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ αλλά και τθσ βιομθχανικισ αρχαιολογίασ αναμειγνφεται -ακόμα και ςτθν ιςτορικι περίοδο με τθν οποία αςχολείται- με άλλουσ τομείσ όχι μόνο τθσ αρχαιολογίασ αλλά και τθσ τεχνολογίασ. το παραπάνω ςυμπζραςμα είναι που δυςκολεφει αρκετά τθ μελζτθ του και ίςωσ κα τολμοφςαμε να ποφμε ότι είναι και ζνασ από τουσ βαςικοφσ λόγουσ που διατθρείται μια δόςθ εραςιτεχνιςμοφ ακόμα και ςιμερα ςε αυτόν τον επιςτθμονικό κλάδο. 1.2. Αξύα τησ βιομηχανικόσ κληρονομιϊσ Οι λόγοι που καταδεικνφουν τθν ςθμαντικότθτα τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ είναι πολλοί. Δφο όμωσ είναι οι πιο αξιοςθμείωτεσ αρχζσ από τισ οποίεσ απορρζουν και οι περιςςότεροι λόγοι εναςχόλθςθσ με αυτό τον τομζα. Αρχικά, το ότι ζχουμε να κάνουμε με μαρτυρίεσ ςχετικά με τον τρόπο ηωισ και εργαςίασ ενόσ μεγάλου ποςοςτοφ του ανκρϊπινου είδουσ ςε μια χρονικι περίοδο που κυριολεκτικά μετάλλαξε τθν κακθμερινότθτα. Τθν ίδια ςτιγμι όμωσ, διαμζςου τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ παρζχονται πλθροωορίεσ ιδιαίτερθσ ςθμαςίασ, όπωσ επίςθσ και ςτοιχεία με τα οποία διαδίδεται και γίνεται γνωςτό ςτο ευρφ κοινό οτιδιποτε ζχει να κάνει με τθν παραγωγικι δραςτθριότθτα του ατόμου και τθν αλλθλεπίδραςι τθσ με τθν βιομθχανία, τθν τεχνολογία, τθν οικονομία αλλά και τθν ανκρϊπινθ κοινωνία γενικότερα (Nizhny Tagil Charter, 2003). Ππωσ είναι άλλωςτε γνωςτό, κανείσ λαόσ δε μπορεί να προχωριςει μπροςτά μθ γνωρίηοντασ το παρελκόν του, είτε αυτό είναι αρκετά μακρινό, είτε πιο πρόςωατο. Αυτι είναι και θ αξία τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ άλλωςτε, δεδομζνου ότι αναωζρεται ςε μια εποχι που είναι αρκετά κοντινι ςτθ δικι μασ και μποροφμε να παρατθριςουμε ςε πολφ μεγαλφτερο βακμό όχι μόνο τα μνθμεία αλλά και ότι αυτά αντιπροςωπεφουν, τθ ςτιγμι που είναι πιο εφκολθ θ πρόςβαςθ ςε ςτοιχεία π.χ. κοινωνικά που μπορεί να ςυνοδεφουν το κάκε μνθμείο. Ζτςι μζςα από αυτι τθν παρατιρθςθ μποροφμε να κερδίςουμε διαωόρων ειδϊν γνϊςεισ και κυρίωσ ςχετικά με τθν ταυτότθτα ενόσ τόπου. Ραρ όλα αυτά οωείλουμε να αναωζρουμε πωσ δεδομζνου ότι θ ιςτορικι περίοδοσ μελζτθσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ζχει αρκετά μεγάλθ ζκταςθ, όταν διαχειριηόμαςτε κατάλοιπα του όχι και τόςο πρόςωατου παρελκόντοσ εμπεριζχεται μια πρόκλθςθ. Μπορεί τα μνθμεία αυτά να χαρακτθρίηονται από ςπανιότθτα κερδίηοντασ μια ςχετικι αξία, όμωσ υπάρχουν πάντα οι αμωιβολίεσ για το τι είναι αυτό που προςωζρουν τελικά ωσ μαρτυρίεσ. 1. Διεκνζσ Ρλαίςιο 14

Ριο ςυγκεκριμζνα όπωσ τονίηουν οι Alfrey και Putnam αναδφεται το ερϊτθμα του τι είναι αυτό που αντιπροςωπεφουν τα μνθμεία και ποια είναι θ τφχθ τθσ ιςτορίασ όταν αυτά απουςιάηουν (Alfrey και Putnam, 1992: 15).Το ςυγκεκριμζνο ερϊτθμα δεν είναι πάντα εφκολο να απαντθκεί και αυτι είναι μάλιςτα και μια από τισ ιδιαιτερότθτεσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ, το ότι αρκετζσ είναι οι ωορζσ που χρειάηεται να επιλζξει και να ξεχωρίςει. Βζβαια, είναι αυτονόθτο ότι το κάκε ςτοιχείο των μνθμείων τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ξεχωριςτά ίςωσ δεν παρουςιάηει ουςιαςτικό ενδιαωζρον. Τθν ίδια ςτιγμι όμωσ, με το ςυνδυαςμό όλων των μεμονωμζνων αυτϊν ςτοιχείων ςε ζνα κοινό πρίςμα μελζτθσ, και με το χϊρο που λαμβάνουν χϊρα οι διαδικαςίεσ τθσ βιομθχανικισ δραςτθριότθτασ να αποτελεί ςε κάκε περίπτωςθ το κοινό ςθμείο αναωοράσ, προςωζρεται ςτο κοινό μια πλθκϊρα πλθροωοριϊν και εντυπϊςεων (ICOMOS, 2007). Αυτζσ όλεσ οι πλθροωορίεσ και οι εντυπϊςεισ είναι άκρωσ ςθμαντικζσ για οποιονδιποτε, τόςο για τουσ κατοίκουσ τθσ περιοχισ που βρίςκονται τα μνθμεία, γιατί προςδίδουν ζνα επιπλζον χαρακτθριςτικό ςτθν ταυτότθτά τουσ, όςο και για τον επιςκζπτθ που τα παρατθρεί και αποκομίηει γνϊςεισ αλλά και ςυναιςκιματα από το ςφνολο τθσ βιομθχανικισ δραςτθριότθτασ μιασ άλλθσ εποχισ. Με τθν παρατιρθςθ ενόσ τεχνικοφ μνθμείου ι αντικειμζνου και λαμβάνοντασ υπόψθ μασ ότι πρόκειται για το αποτζλεςμα τθσ ςυνιςταμζνθσ διαωόρων πολιτιςμικϊν επιδράςεων, ενϊ τθν ίδια ςτιγμι αποτελεί και ωορζα πλθροωοριϊν των παραπάνω επιδράςεων, μποροφμε να αποκομίςουμε λεπτομζρειεσ για τισ πολιτικζσ, τθν οικονομία, ςε τοπικό και εκνικό επίπεδο, τισ τεχνικζσ ςυνκικεσ και εξελίξεισ, τισ κοινωνικζσ καταςτάςεισ, τισ ςυνκικεσ εργαςίασ, τισ γεωλογικζσ ςυνκικεσ και τισ πρϊτεσ φλεσ, το δίκαιο και τα νομικά κζματα, τισ οικολογικζσ και κλιματικζσ ςυνκικεσ, τθν ιατρικι και τισ ςυνκικεσ υγιεινισ. Ραράλλθλα, το μνθμείο μπορεί να εμπεριζχει ςτοιχεία για τισ καλλιτεχνικζσ αντιλιψεισ και τθ κρθςκεία όπωσ επίςθσ και για πρόςωπα και μεμονωμζνα περιςτατικά (Slotta, 1992: 15-16). Δθλαδι, δε κα πρζπει να υποτιμιςουμε ςε καμία περίπτωςθ τθν αξία των μνθμείων του βιομθχανικοφ πολιτιςμοφ, αωοφ είναι αξιοςθμείωτο το πλικοσ των πλθροωοριϊν που μπορεί να ςυλλζξει κανείσ. Επίςθσ δε κα πρζπει να παραλείψουμε και τθν επιρροι που μπορεί να αςκιςουν ςε πολλοφσ άλλουσ τομείσ όπωσ για παράδειγμα ςτον επαναπροςδιοριςμό τθσ ταυτότθτασ ενόσ χϊρου. Επομζνωσ αυτό που ςυμπεραίνουμε είναι ότι μζροσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ είναι και όλεσ οι δραςτθριότθτεσ που αυτι επζωερε, χωρίσ αυτό να ςθμαίνει ότι ζχει ςταματιςει να επιωζρει ιςτορικισ ςθμαςίασ αλλαγζσ. Τα κίνθτρα που ορίηουν ωσ απαραίτθτθ τθ διατιρθςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ, είναι μάλλον θ παγκόςμια αξία που διακατζχουν αυτζσ οι δραςτθριότθτεσ, ενϊ δε κα μποροφςαμε να ποφμε το ίδιο και για τθν μοναδικότθτα των μεμονωμζνων τόπων. Επίςθσ, όπωσ αναωζρκθκε και παραπάνω, ζχουμε να κάνουμε με μια τεράςτια κοινωνικι αξία, αωοφ μελετάται ζνα τμιμα τθσ κακθμερινισ ηωισ των ατόμων και επομζνωσ μζςα από όλθ αυτι τθ διαδικαςία τα ςτοιχεία που προςτίκενται ςτθν τοπικι ταυτότθτα των ατόμων είναι άκρωσ ςθμαντικά. Το ίδιο ςθμαντικι είναι και θ ςυνειςωορά τθσ ςτον τεχνολογικό και επιςτθμονικό τομζα ςε ότι ζχει να κάνει 1. Διεκνζσ Ρλαίςιο 15

με τθν παραγωγι, τθ μθχανολογία και τθν καταςκευι. Ακόμθ, πολλζσ είναι οι περιπτϊςεισ που είναι μεγάλθ και θ αιςκθτικι ςθμαςία ςε ότι αωορά ςτθν ποιότθτα τθσ αρχιτεκτονικισ και του ςχεδιαςμοφ. Τζλοσ, δε κα πρζπει να παραλείπουμε τα ςχετικά με τθν επιβίωςθ των ςυγκεκριμζνων διαδικαςιϊν. Δθλαδι, τα ςτοιχεία τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ κατζχουν ςυγκεκριμζνθ προςτικζμενθ αξία που απευκφνεται ςτο ςφνολο τθσ ευρφτερθσ περιοχισ, και θ οποία οωείλεται να λαμβάνεται πάντα υπόψθ ςε οποιαδιποτε διαχειριςτικι διαδικαςία (Nizhny Tagil Charter: 2003). Πλα τα παραπάνω υποδεικνφουν το μζγεκοσ τθσ ςθμαντικότθτασ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ όχι ςε ζναν τομζα τθσ κακθμερινισ ηωισ του ανκρϊπου αλλά ςε πολλοφσ. Από τθν επιρροι ςτθ διαμόρωωςθ τθσ τοπικισ ταυτότθτασ του, μζχρι τθν εξζλιξθ τθσ τεχνολογίασ όπωσ επίςθσ και τθσ αιςκθτικισ. Με άλλα λόγια θ αξία τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ εντοπίηεται ςτο μεγαλφτερο μζροσ τθσ κακθμερινότθτασ μασ. 1.3. Διαδικαςύεσ αναγνώριςησ τησ αξύασ των πόρων τησ βιομηχανικόσ κληρονομιϊσ Τισ τελευταίεσ δεκαετίεσ, με τθ δευτερογενι δραςτθριότθτα των αναπτυγμζνων κυρίωσ χωρϊν να διαγράωει μια ςυνεχόμενθ ωκίνουςα πορεία, οδθγοφμαςτε ςτθ δθμιουργία ενόσ τεράςτιου όγκου εγκαταλειμμζνων και παρθκμαςμζνων βιομθχανικϊν χϊρων, ςυγκροτθμάτων, κτιρίων και μθχανολογικοφ εξοπλιςμοφ, χαμζνων ςτθ λικθ και τθ ωκορά του χρόνου, των κοινωνικοοικονομικϊν και πολιτικϊν εξελίξεων και των αςτικϊν μεταςχθματιςμϊν. Τζτοιοι πόροι τθσ βιομθχανικισ κουλτοφρασ των περιοχϊν αποτζλεςαν αντικείμενο ζντονου προβλθματιςμοφ ι ακόμθ και διαωωνιϊν για το αν ζπρεπε να ςυμπεριλθωκοφν ςτον κατάλογο των πολιτιςμικϊν πόρων που ςυνκζτουν τθν ταυτότθτα των περιοχϊν. Ρρόκειται για το πρϊτο ουςιαςτικό βιμα τθσ διαδικαςίασ αναγνϊριςθσ τθσ αξίασ των βιομθχανικϊν πόρων, κακϊσ μζχρι πρόςωατα αυτι είχε ςχεδόν αγνοθκεί. Πτι αναγνωριηόταν και προςτατευόταν μζχρι ςιμερα ωσ κλθρονομιά ιταν αυτό που επζλεξαν οι βιομθχανικζσ κοινωνίεσ, επειδι ιταν προ-βιομθχανικό, μθ βιομθχανικό, παλιό, ςπάνιο, πιο όμορωο, παραδοςιακό, πιο ωυςικό. Θ βιομθχανικι κουλτοφρα εξιδανίκευςε πρότυπα που δεν τθσ ανικαν και τα οποία τθν εμπόδιςαν για μεγάλο διάςτθμα να αναγνωρίςει το δικό τθσ χαρακτιρα, τα δικά τθσ προβλιματα και επιτεφγματα, και όλα αυτά ςε εποχζσ που θ απειλθτικι εκβιομθχάνιςθ άλλαξε ολότελα τθ μορωι οικείων τοπίων, διζλυςε ςυνικειεσ και αμωιςβιτθςε κακιερωμζνεσ αξίεσ (Alfrey και Putnam, 1992: 13). Με άλλα λόγια, λόγω του ότι οι βιομθχανικζσ κοινωνίεσ όριςαν ότι αντιλαμβανόμαςταν μζχρι και αρκετά πρόςωατα ωσ κλθρονομιά, δεν μποροφςαν να αναγνωρίςουν τα ςθμαντικά και κετικά ςτοιχεία ςτον ίδιο τουσ το χαρακτιρα και ζδιναν ςθμαςία μόνο ςτο παρελκόν, αδιαωορϊντασ γενικότερα για το ότι μετζπειτα κα αποτελοφςαν και οι ίδιεσ κομμάτι τθσ ιςτορίασ. 1. Διεκνζσ Ρλαίςιο 16

Ππωσ υποςτθρίηει ο Howard ωσ κλθρονομιά μπορεί να κεωρθκεί κάτι που δθμιουργικθκε ςτο παρελκόν και μεταβιβάηεται ςτισ επόμενεσ γενιζσ, οι οποίεσ, ωςτόςο, δεν ζχουν το δικαίωμα τθσ ιδιοκτθςίασ (Howard, 2003: 6-11). Από τθ ςτιγμι που θ κλθρονομιά λοιπόν ορίςτθκε ςυμβατικά ωσ το ςφνολο των καταλοίπων τθσ προβιομθχανικισ ιςτορίασ, ςυνικωσ ιταν πολφ δφςκολο να κεωρθκεί θ βιομθχανικι κουλτοφρα ωσ κλθρονομιά. (Alfrey και Putnam, 1992: 23-24). Ραρατθροφμε δθλαδι πωσ θ αωομοίωςθ του γεγονότοσ ότι τα τεχνικά μνθμεία αποτελοφν είδοσ πολιτιςτικισ κλθρονομιάσ ιταν αρκετά δφςκολθ. Θ βιομθχανικι κλθρονομιά δεν αντιμετωπίςτθκε άμεςα όπωσ τθσ αρμόηει. Θ πρωτοβουλία για τθ διατιρθςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ιρκε πολφ αργότερα και ςυγκεκριμζνα ξεκίνθςε τθ δεκαετία το 60 ςτθν Αγγλία και, ςιμερα, είναι εμωανισ ςε κάκε χϊρα που διακζτει εμπειρία ςε βιομθχανικζσ δραςτθριότθτεσ (http://www.international.icomos.org). Ρριν από μια γενιά θ βιομθχανικι κλθρονομιά ιταν ςχεδόν άγνωςτθ, ακόμθ και ςτουσ επιςτθμονικοφσ κφκλουσ. Σιμερα, όμωσ, μπορεί να αποτελεί ακόμθ και βαςικό ςτοιχείο τθσ αναβίωςθσ περιοχϊν που καταςτράωθκαν από τθν παρακμι τθσ βιομθχανίασ τουσ (Alfrey και Putnam, 1992: 13, 68). Ππωσ υποςτθρίηεται από τον Howard απαρχαιωμζνα τεχνολογικά επιτεφγματα ςυχνά αποτελοφν «ςκουπίδια» για περίπου μία γενιά προτοφ μετατραποφν ςε κλθρονομιά (Howard, 2003: 189). Το γεγονόσ αυτό αναδεικνφει τθ ςθμαςία του χρόνου και το πϊσ αυτόσ επθρζαςε και ςυνεχίηει να επθρεάηει τθν πολιτιςτικι αξία πολλϊν πραγμάτων. Τα τεχνικά μνθμεία εξάλλου, ωσ μάρτυρεσ γεγονότων, αλλά και πθγζσ γνϊςθσ για τισ βιομθχανικζσ εξελίξεισ, μποροφν να προςωζρουν πολφπλευρεσ πλθροωορίεσ ςχετικά με τθ βιομθχανία (Slotta, 1982: 81). Στισ βιομθχανικζσ περιοχζσ τθσ δυτικισ Ευρϊπθσ, θ βιομθχανικι κουλτοφρα αποτελοφςε το βαςικό ςτοιχείο τθσ κακθμερινότθτασ, κυρίωσ τθσ αριςτοκρατικισ και μεςαίασ τάξθσ και χαρακτθριηόταν από τθν ανδροκρατικι ςυμμετοχι. Θ βιομθχανικι κουλτοφρα, ςτο ςφνολό τθσ, είναι άρρθκτα ςυνδεδεμζνθ με τθν κοινωνικι αναδιάρκρωςθ τθσ εποχισ, με πρϊτθ αλλαγι τθν είςοδο ςτθν παραγωγι τθσ γυναίκασ, τθσ οποίασ θ ςυμμετοχι ςτα κοινωνικά δρϊμενα από εκεί κι ζπειτα είναι ιδιαίτερα ςθμαντικι. (Byrne, 2002: 281). Θ βιομθχανικι κουλτοφρα λοιπόν, δεν ζχει μόνο να κάνει με τθν εξζλιξθ τθσ τεχνολογίασ. Τθν ίδια ςτιγμι χαρακτθρίηει ολόκλθρεσ κοινωνίεσ ειδικά ςτθ δυτικι Ευρϊπθ αωοφ όχι μόνο αποτελεί ζναν από τουσ παράγοντεσ που ςυντελοφςαν ςε ταξικζσ διαωορζσ αλλά επζωερε τθν ςυμμετοχι τθσ γυναίκασ ςτθν εργαςία κάτι που ςε προθγοφμενεσ περιόδουσ κεωρείτο είτε απαγορευμζνο είτε ςυνζβαινε ςε μικρά ποςοςτά. Σιμερα, με το ζργο τθσ προςταςίασ, διατιρθςθσ και διαχείριςθσ αυτϊν των πόρων είναι επιωορτιςμζνθ θ UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization), και το ICOMOS (International Council On Monuments and Sites), που ςυμβουλεφονται το TICCIH (International Committee for the Conservation of the Industrial Heritage) ςε κζματα που αωοροφν ςτθν προςταςία, διατιρθςθ και αξιοποίθςθ των μνθμείων τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ. 1. Διεκνζσ Ρλαίςιο 17

1.4. Πολιτικϋσ προςταςύασ και διαχεύριςησ των πόρων τησ βιομηχανικόσ κληρονομιϊσ Από τθ ςτιγμι που αναγνωρίςτθκε θ πολιτιςμικι αξία των πόρων τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ, τζκθκαν προσ ςυηιτθςθ και εωαρμογι προτάςεισ και ςχζδια για τθν προςταςία και διαχείριςθ αυτϊν των πόρων που μοιάηουν να αναηθτοφν νζεσ χριςεισ και ρόλο ςτισ ςφγχρονεσ πόλεισ. Θ αξία τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ γίνεται αντιλθπτι μζςω μιασ ςειράσ διαδοχικϊν διαδικαςιϊν, όπου περιλαμβάνονται οι ζννοιεσ τθσ διάςωςθσ, τθσ αποκατάςταςθσ και διατιρθςθσ των πόρων, κακϊσ και τθσ διαχείριςθσ, που με τθ ςειρά τθσ περικλείει ηθτιματα, όπωσ θ αξιοποίθςθ, θ επανάχρθςθ ι και θ εκμετάλλευςθ αυτϊν. Θ διάςωςθ, λοιπόν, του τεχνικοφ πολιτιςμοφ και τθσ ιςτορικότθτασ ενόσ χϊρου πρζπει να τίκεται ςε προτεραιότθτα, ςυνοδευόμενθ πάντα από διαδικαςίεσ αποκατάςταςθσ και διατιρθςθσ τθσ κλθρονομιάσ. Το ηιτθμα τθσ διατιρθςθσ είναι πολφ ςθμαντικό και οποιαδιποτε τζτοια ςτρατθγικι πρζπει να περιλαμβάνει τουσ εξισ ςτόχουσ: τθν αποτελεςματικότθτα και τθν ουςιαςτικι διατιρθςθ. Για τθν επιτυχία μιασ τζτοιασ ςτρατθγικισ είναι απαραίτθτθ θ εξζταςθ των αποτελεςμάτων τθσ και τθσ διάχυςισ τουσ ςε άλλουσ τομείσ τθσ αςτικισ ηωισ. Ζνασ πολφ ςθμαντικόσ παράγοντασ για το ςχεδιαςμό πολιτικϊν διατιρθςθσ τθσ κλθρονομιάσ είναι θ κλίμακά τθσ. Σε ζνα πολφ μικρό επίπεδο, όπωσ είναι ζνα κτίριο ι ςυγκρότθμα κτιρίων, τα αποτελζςματα είναι ωσ επί το πλείςτον εμωανι. Πταν, όμωσ, θ διατιρθςθ τθσ κλθρονομιάσ προχποκζτει ζργα μεγάλθσ κλίμακασ και οικιςτικισ παρζμβαςθσ, τότε είναι αναγκαία θ χριςθ ποικίλων μεκοδολογικϊν εργαλείων για τθν πρόβλεψθ των αποτελεςμάτων (Coccossis και Nijkamp, 1998: 14). Στο πρόβλθμα τθσ επιλογισ των κτιςμάτων και βιομθχανικϊν εξοπλιςμϊν που πρζπει να διαςωκοφν, μπορεί να δϊςει λφςθ και θ υιοκζτθςθ μιασ ςειράσ επιςτθμονικϊν κριτθρίων. Τζτοια, λοιπόν, είναι τα κριτιρια που δίνουν προτεραιότθτα ςτο αρχιτεκτονικό και τεχνολογικό ενδιαωζρον τουσ μζςα ςτθν εξζλιξθ των αρχιτεκτονικϊν μορωϊν καταςκευισ και ςτθ βελτίωςθ των επιδόςεων των παραγωγικϊν εγκαταςτάςεων, ενϊ ακόμθ, θ ωροντίδα με τθν οποία παρουςιάηονται τα κτίςματα ι θ λειτουργία των μθχανϊν ενιςχφει το γεγονόσ ότι δε λθςμονιζται ποτζ θ διδακτικι πλευρά τουσ (Pinard, 1985: 96, 152). Μζςα από αυτζσ τισ διαδικαςίεσ λοιπόν γίνεται μια προςπάκεια να γίνει ςωςτι επιλογι των μνθμείων που κα πρζπει να διαςωκοφν και που ζχουν ωυςικά να προςωζρουν κάτι ςε διδακτικό και πολιτιςτικό επίπεδο. Πμωσ κάτι τζτοιο δεν είναι πάντα εφκολο αωοφ όπωσ προαναωζραμε ζνα κτίριο με ζνα ςφνολο ζχουν τεράςτια διαωορά. Ζπεται το ηιτθμα τθσ ορκολογικισ διαχείριςθσ. Αυτι θ διαχείριςθ του παρελκόντοσ μπορεί να πραγματοποιείται ςε δφο επίπεδα, όπου το ζνα λαμβάνει υπόψθ του τθ ωυςικι και το άλλο τθν πνευματικι παρουςία των πολιτιςμικϊν πόρων (Fowler, 2003: 81-82). Οι διαδικαςίεσ διαχείριςθσ τθσ κλθρονομιάσ ζχουν ωσ κφριο ςκοπό τθ διατιρθςθ του παρελκόντοσ και ενδιαωζρονται για το πϊσ πρζπει αυτό να ερμθνευτεί προσ όωελοσ του παρόντοσ και του μζλλοντοσ. Ο πολιτιςμόσ αναγνωρίςτθκε ωσ ζνα ςθμαντικό κίνθτρο για τθν πραγματοποίθςθ τουριςτικϊν δραςτθριοτιτων και ςιμερα ζνασ μεγάλοσ αρικμόσ πολιτιςτικϊν πόρων προςωζρεται για κατανάλωςθ εμπειριϊν (Richards, 2001: 55). Ππωσ τονίηει ο Howard (2003: 21-23) θ κλθρονομιά αποτελεί μζροσ μίασ ςφγχρονθσ 1. Διεκνζσ Ρλαίςιο 18

«επιχείρθςθσ» που ςτοχεφει ςτθ δθμιουργία κάτι καινοφριου που προζρχεται από το παρελκόν και χρθςιμοποιείται προσ εξυπθρζτθςθ του παρόντοσ. Ο ςυνδυαςμόσ τθσ ικανοποίθςθσ όλων αυτϊν των εννοιϊν είναι απαραίτθτοσ. Σίγουρα δε κα πρζπει να διατθρείται θ βιομθχανικι κλθρονομιά με μοναδικό ςτόχο τθν ικανοποίθςθ τουριςτικϊν δραςτθριοτιτων και οικονομικϊν απολαβϊν. Τθν ίδια ςτιγμι, δεν είναι δυνατόν να αξιοποιθκοφν όλα τα απομεινάρια των βιομθχανιϊν που μεταςχθματίηονται. Άλλωςτε, από τθ ςτιγμι που θ «υλικι» πολιτιςτικι κλθρονομιά είναι ςυνδεδεμζνθ με τθν ζννοια τθσ ιδιοκτθςίασ, θ αξία τθσ πρζπει να γίνεται αντιλθπτι βάςει ςυγκεκριμζνων κριτθρίων, όπωσ (Coccossis και Nijkamp, 1998: 40-41) : Θ δομι: θ αξία των κακαυτϊν κτιρίων Θ λειτουργικότθτα: θ πραγματικι χριςθ των κτιρίων Θ τοποκεςία (ο περιβάλλον χϊροσ αλλάηει λόγω των αςτικϊν μεταςχθματιςμϊν) Το ευρφτερο περιβάλλον (όπου θ χριςθ των κτιρίων μπορεί να υποβακμίηεται λόγω τθσ περιβαλλοντικισ μόλυνςθσ, των κυκλοωοριακϊν προβλθμάτων κτλ) και Οι ξαωνικζσ ταραχζσ (όπωσ πόλεμοι και ωυςικζσ καταςτροωζσ). Το ενδιαωζρον για τθν αξιοποίθςθ των πόρων τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ δεν προιλκε, βζβαια, αποκλειςτικά από τθν αναγνϊριςθ τθσ πολιτιςμικισ τουσ αξίασ, αλλά προζκυψε και ωσ εργαλείο για τθν (οικονομικι) αναηωογόνθςθ πολλϊν περιοχϊν. Το επιχείρθμα ιταν ότι θ βιομθχανικι κλθρονομιά αποτελοφςε το καλφτερο ςτοιχείο του ενεργθτικοφ μιασ περιοχισ, το οποίο κα μποροφςε να χρθςιμοποιθκεί για να προςελκφςει τόςο τισ επενδφςεισ όςο και τον τουριςμό. Στθν περίπτωςθ προςζλκυςθσ επενδφςεων, υποςτθρίχκθκε ότι ςε μια περιοχι μακρόχρονθσ βιομθχανικισ ιςτορίασ, οι βιομθχανίεσ που επιβιϊνουν ι, ακόμθ, και αυτζσ που ςταμάτθςαν τθ λειτουργία τουσ μπορεί να αντιπροςωπεφουν ζνα ςυνδετικό κρίκο με το παρελκόν. Ζτςι, ενκαρρφνονται οι μικρζσ βιομθχανίεσ να εγκαταςτακοφν ςτθν περιοχι και ταυτόχρονα κεςπίηονται προδιαγραωζσ για τθν ανάπτυξι τουσ (Alfrey και Putnam, 1992: 42-45). Στθ δεφτερθ περίπτωςθ τθσ προςζλκυςθσ τουριςμοφ, αναμωιςβιτθτα, αυτι θ προςπάκεια ςτθρίχκθκε και ςτθρίηεται ςε μεγάλο βακμό ςτθ διαμόρωωςθ και ανάδειξθ τθσ πολιτιςτικισ ταυτότθτασ των περιοχϊν και ξεκινάει εν όψει τθσ παγκοςμιοποίθςθσ και τθσ οικονομικισ ολοκλιρωςθσ(richards, 2001: 55). Ππωσ γίνεται εφκολα αντιλθπτό, δεδομζνου ότι τίκεται το ηιτθμα τθσ οικονομικισ εκμετάλλευςθσ, ο ςυνδυαςμόσ με ψυχαγωγία, εκπαίδευςθ κτλ δεν είναι πάντα μια εφκολθ υπόκεςθ. Θ κλθρονομιά αυτι ςε κάκε περίπτωςθ αντιπροςωπεφει για τον κακζνα κάτι διαωορετικό επομζνωσ ανάλογα επικρατοφν και διαωορετικζσ απόψεισ για τθν αξιοποίθςι τθσ. Σίγουρα θ ςυνειδθτά ορκι εκμετάλλευςθ δεν είναι πάντα εφκολθ επιλογι και πολλζσ είναι οι περιπτϊςεισ που δεν ακολουκείται. Θ ανάγκθ για άμεςθ προςταςία των καταλοίπων του βιομθχανικοφ παρελκόντοσ πολλζσ ωορζσ οδθγεί ςε μετατροπζσ που ενζχουν τον κίνδυνο, αν οι νζοι κάτοχοί τουσ δεν είναι ευαίςκθτοι ςτθ διδακτικι αξία που αντιπροςωπεφουν, να τα παραμορωϊςουν εντελϊσ (Pinard, 1985: 104). Βζβαια, όπωσ ςυμβαίνει και με άλλα πολιτιςμικά μνθμεία, οι διαδικαςίεσ προςταςίασ και διαχείριςθσ των βιομθχανικϊν πόρων δρομολογοφνται με τθν 1. Διεκνζσ Ρλαίςιο 19

ταυτόχρονθ αξιολόγθςι τουσ ωσ εμπορικά και, παρά το γεγονόσ ότι οι πολιτιςτικοί πόροι μίασ περιοχισ, πολφ ςυχνά, δεν είναι άμεςα υπολογίςιμοι, αυτοί ζχουν μια οικονομικι αξία που πρζπει να λαμβάνεται υπόψθ ςε κάκε διαδικαςία αλλαγισ του αςτικοφ τοπίου. Βζβαια, θ πολιτικι για τθν προςταςία των μνθμείων δεν πρζπει να ςτθρίηεται αποκλειςτικά ςτθν οικονομικι τουσ αποτελεςματικότθτα και μπορεί ςε μικρό ςχετικά βακμό να βαςίηεται ςτα πλεονεκτιματα του τουριςμοφ (Coccossis και Nijkamp, 1998: 4). Σίγουρα θ επανάχρθςθ των ςυγκεκριμζνων χϊρων κα πρζπει να ζχει ςαν ςτόχο τθν ανάδειξθ του πολιτιςμοφ όπωσ επίςθσ και τθν προςζλκυςθ του τουριςμοφ από πλευράσ εκπαιδευτικοφ επιπζδου. Φυςικά οι οικονομικζσ απολαβζσ κα πρζπει να βρίςκονται μζςα ςτουσ ςτόχουσ, αωοφ είναι πάντα απαραίτθτεσ και ευπρόςδεκτεσ, όμωσ ςε καμία περίπτωςθ δε κα πρζπει να αποτελοφν αυτοςκοπό. Ρολφ ςυχνά, τοπικζσ πολιτικζσ και πρωτοβουλίεσ χαρακτθρίηονται από τθν προςταςία, διατιρθςθ και επανάχρθςθ των εγκαταλειμμζνων βιομθχανιϊν με ςκοπό τθν προϊκθςθ τθσ επιχειρθματικότθτασ και τθσ καινοτομίασ των περιοχϊν (Hospers, 2002: 397). Θ επαναχρθςιμοποίθςθ των αποκαταςτθμζνων οικοδομθμάτων, χϊρων ι ςυγκροτθμάτων μπορεί να είναι μια δυνατι λφςθ, αν υπάρχει θ βεβαιότθτα ότι θ νζα λειτουργία τουσ δε κα αποτελζςει τθν αιτία ανεπικφμθτων ωκορϊν (Pinard, 1985: 146). Πταν θ βιομθχανία ζχει ιδθ μολφνει και καταςτρζψει μια περιοχι δε μπορεί θ επανάχρθςθ των υπολειμμάτων τθσ να προτρζπει ςε ίδιου τφπου χριςθ που κα επιβαρφνει και κα υποβακμίςει περαιτζρω τθ ςυγκεκριμζνθ περιοχι. Επομζνωσ ςε μια τζτοια περίπτωςθ απαιτείται μια δραςτικι και ριηικισ αλλαγισ λφςθ που κα επιωζρει αναηωογόνθςθ και αναβάκμιςθ του βιοτικοφ επιπζδου. Ζτςι, παλιά οικοδομιματα, βιομθχανικά ι παρεμωερι λαμβάνουν νζεσ χριςεισ και χαρακτθρίηονται, ςιμερα, για τθ λειτουργικότθτά τουσ προκαλϊντασ τθν ίδια ςτιγμι τθν προςζλευςθ και τον καυμαςμό του κοινοφ. Ριο ςυγκεκριμζνα όχι μόνο αποτελοφν μια οικονομικι λφςθ, διότι προςωζρουν μεγάλουσ και ανοιχτοφσ χϊρουσ -κυρίωσ- ςτα κζντρα των πόλεων, αλλά ωιλοξενοφν με επιτυχία υπθρεςίεσ, μουςεία, εμπορικά κζντρα ι/και εργαςτιρια (Hospers, 2002: 402) (Pinard, 1985: 105) ι και κακαρι βιομθχανία υψθλισ τεχνολογίασ. Μζχρι πριν τρεισ περίπου δεκαετίεσ, το ενδιαωζρον για τθ βιομθχανικι κλθρονομιά ςτρεωόταν αποκλειςτικά ςε μεμονωμζνα κτίρια, ενϊ μόλισ πρόςωατα θ τάςθ αυτι άλλαξε και αυτό που ενδιαωζρει, ςιμερα, είναι ολόκλθρα βιομθχανικά ςυγκροτιματα με το ευρφτερο περιβάλλον τουσ. Ζνα τμιμα κτιρίου ι κάποιο είδοσ μθχανολογικοφ ι μεταωορικοφ εξοπλιςμοφ μπορεί να αποτελεί ςθμαντικό καλλιτεχνικό ςτοιχείο ι να ζχει μεγάλθ αρχιτεκτονικι αξία, ωςτόςο, θ παρουςία του ςτο χϊρο γίνεται αντιλθπτι και κατανοθτι μόνο ιδωμζνο υπό το ευρφτερο πλαίςιο τθσ λειτουργικισ του ςθμαςίασ. Θ ςπουδαιότθτά του αναδεικνφεται ακόμθ περιςςότερο όταν υπάρχει θ δυνατότθτα να επαναλειτουργιςει ςτο πλαίςιο κάποιασ προςπάκειασ για τθν αξιοποίθςθ και ζκκεςθ τθσ κλθρονομιάσ, με ςκοπό όχι μόνο τθν παροχι γνϊςεων για το παρελκόν, αλλά και τθ διαμόρωωςθ κουλτοφρασ ςτο μζλλον (Buchanan, 2005, 20). 1. Διεκνζσ Ρλαίςιο 20

Είναι θ διατιρθςθ και προςταςία του ςυνόλου που δίνει χαρακτιρα ςε ζνα τεχνικό μνθμείο και αναδεικνφει τθν πραγματικι του αξία, παρά θ αντιμετϊπιςι του ωσ ζνα ξεχωριςτό κομμάτι. Γίνεται εμωανισ ο ρόλοσ του μζςα ςε ζνα αρμονικό τοπίο γεγονόσ πολφ ςθμαντικό για τουσ τουρίςτεσ αλλά και για οποιονδιποτε επιςκζπτεται μια τζτοια περιοχι. Θ διαχείριςθ τθσ κλθρονομιάσ -που περικλείει όλεσ τισ ζννοιεσ που εξετάςτθκαν παραπάνωαπαιτεί μια διεπιςτθμονικι προςζγγιςθ με κοινό πρόγραμμα, όπου χρθςιμοποιοφνται οι επιμζρουσ επιςτιμεσ για τθν πλιρθ κατανόθςθ των πόρων και του περιεχομζνου τουσ. Θ ανάγκθ να εντάςςονται τα προγράμματα αξιοποίθςθσ τθσ κλθρονομιάσ ςτον ευρφτερο τοπικό ςχεδιαςμό είναι μάλιςτα πολφ ζντονθ, ακόμθ κι αν αυτό ςυνεπάγεται ςυνεργαςία μεταξφ ιδιωτικϊν και δθμόςιων ωορζων (Alfrey και Putnam, 1992: 20, 35). Αυτοί οι χϊροι εξάλλου αποτελοφν τεράςτιεσ εκτάςεισ και κζλοντασ και μθ ανικουν ςτθν τοπικι κοινωνία, τθσ οποίασ το ςυμωζρον κα πρζπει να λαμβάνεται υπόψθ κατά το ςχεδιαςμό τθσ επανάχρθςισ τουσ. Ζτςι λοιπόν καλό κα ιταν ςε ότι αωορά ςτο ςχεδιαςμό αυτό και ςτθν υλοποίθςι του να υωίςταται ςυνεργαςία μεταξφ δθμόςιων και ιδιωτικϊν ωορζων, ϊςτε να επζρχεται το καλφτερο δυνατό αποτζλεςμα τόςο από κοινωνικι όςο και από οικονομικι άποψθ. 1.5. Διεθνϋσ θεςμικό πλαύςιο προςταςύασ 1.5.1. Η διεθνόσ επιτροπό TICCIH Θ Διεκνισ Επιτροπι του TICCIH(The International Committee for the Conservation of Industrial Heritage TICCIH) είναι ο αντιπρόςωποσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ, ενϊ αποτελεί και τον ειδικό ςφμβουλο του ICOMOS ςε κζματα βιομθχανικισ κλθρονομιάσ. Είναι ο υπεφκυνοσ ωορζασ ςε διεκνζσ επίπεδο για τα κζματα ςχετικά με τθ διατιρθςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ και πιο ςυγκεκριμζνα, αξιολογεί περιοχζσ για τον κατάλογο Ραγκόςμιασ Κλθρονομιάσ (http://www.ticcih.gr/). Το TICCIH δθμιοφργθςε επίςθσ τθν Χάρτα του Nizhny Tagil τθν οποία και κα αναλφςουμε ςτθ ςυνζχεια. Ρρόκειται δθλαδι, για ζναν οργανιςμό που αςχολείται αποκλειςτικά και μόνο με τθ Βιομθχανικι Κλθρονομιά και με ότι αυτι ςυνεπάγεται, όπωσ δθλαδι τθν προςταςία τθσ, τθ ςωςτι διατιρθςι τθσ κτλ.θ ίδρυςθ του TICCIH ζλαβε χϊρα μετά τθν Ρρϊτθ Διεκνι Διάςκεψθ για τθ Διατιρθςθ τθσ Βιομθχανικισ Κλθρονομιάσ ςτο Ironbridge τθσ Αγγλίασ το 1973. Ζνα διοικθτικό ςυμβοφλιο αναλαμβάνει τθ διοργάνωςθ αυτϊν των ςυνδιαςκζψεων. Το ςυγκεκριμζνο ςυμβοφλιο αποτελείται από τουσ εκνικοφσ εκπροςϊπουσ διαωόρων εκνικϊν επιτροπϊν. Ραρ όλα αυτά δεν το απαρτίηουν μόνο μεμονωμζνα μζλθ αλλά και άλλεσ οργανϊςεισ όπωσ πχ. θ Βόρεια Αμερικανικι Εταιρεία Βιομθχανικισ Αρχαιολογίασ (SIA), θ Βρετανικι Ζνωςθ για τθν Βιομθχανικι Αρχαιολογία (ΔΑΑ) κτλ. Στα μζλθ αποςτζλλεται κάκε τρίμθνο ζνα Δελτίο TICCIH, όπωσ επίςθσ και το περιοδικό Βιομθχανικι Κλθρονομιά το οποίο εκδίδεται δυο ωορζσ το χρόνο. 1. Διεκνζσ Ρλαίςιο 21

1.5.2. Η Χϊρτα Nizhny Tagil Θ Χάρτα του Nizhny Tagil δθμιουργικθκε από το TICCIH, ςτθ ςυνζχεια παρουςιάςτθκε ςτο ICOMOS για επικφρωςθ, και τζλοσ εγκρίκθκε από τθν UNESCO. Θ ςυνάντθςθ προκειμζνου να ςυνταχκεί το ςυγκεκριμζνο κείμενο, ζλαβε χϊρα το 2003 ςτθν ομϊνυμθ βιομθχανικι πόλθ τθσ ωςίασ, ςτθν περιοχι των Ουραλίων. Στθ χάρτα αυτι περιλαμβάνονται αναλυτικά οι οριςμοί, θ κεματολογία, οι ςτόχοι και τα πλαίςια των δράςεων, θ φπαρξθ των οποίων απαιτείται για τθν ζρευνα, τθ διατιρθςθ και τθ χριςθ των μνθμείων τθσ βιομθχανικισ αρχαιολογίασ. (υποςθμείωςθ πιο αναλυτικά) Φυςικά κάτι τζτοιο ιταν απαραίτθτο προκειμζνου να υπάρχει και επιςιμωσ ζνα εγχειρίδιο που να ςυγκεκριμενοποιεί ςε όςο το δυνατόν μεγαλφτερο βακμό τα βαςικά ςτοιχεία που αωοροφν τθ βιομθχανικι κλθρονομιά. Οι εκπρόςωποι που ςυναντικθκαν ςτθ Διάςκεψθ του 2003 του TICCIH ςτθ ωςία, είχαν ςα ςτόχο τουσ τθν εξαςωάλιςθ τθσ αναγνϊριςθσ τθσ τεράςτιασ ςθμαςίασ των κτιρίων και των καταςκευϊν που δθμιουργικθκαν προκειμζνου να εξυπθρετιςουν βιομθχανικζσ δραςτθριότθτεσ, αλλά και των διαδικαςιϊν και των εργαλείων, θ χριςθ των οποίων ζλαβε χϊρα μζςα ςτισ καταςκευζσ αυτζσ, αλλά και των πόλεων και των τοπίων ςτα οποία βρίςκονται, ςε ςυνδυαςμό με τισ άλλεσ υλικζσ και άυλεσ εκδθλϊςεισ τουσ. Πλα τα παραπάνω εμπνευςμζνα από τθ Χάρτα τθσ Βενετίασ προσ χριςθ και όωελοσ του ςιμερα και του αφριο (επεξιγθςθ Χάρτα τθσ Βενετίασ ςε υποςθμείωςθ) (http://www.ticcih.gr/). Σίγουρα θ Χάρτα του Nizhny Tagil ιταν ζνα μεγάλο βιμα για τθν διάςωςθ και διατιρθςθ τθσ Βιομθχανικισ Κλθρονομιάσ αλλά και για τθν αναγνϊριςθ τθσ ςθμαντικότθτασ του ρόλου που κατζχει ςτθν ανκρϊπινθ κακθμερινότθτα. 1.6. Αξιοπούηςη των πόρων τησ βιομηχανικόσ κληρονομιϊσ 1.6.1. Αξιοπούηςη για την τόνωςη του τουριςτικού προώόντοσ Ο ςυνδυαςμόσ ποικίλων παραγόντων οδιγθςε ςτθν τάςθ αξιοποίθςθσ και επανάχρθςθσ των πόρων τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ και, όπωσ ςυμβαίνει με τισ περιςςότερεσ περιπτϊςεισ πολιτιςμικϊν πόρων, θ ανάπτυξθ τουριςτικϊν δραςτθριοτιτων αποτζλεςε το ςθμείο τομισ μεταξφ προςταςίασ-διατιρθςθσ και επαναλειτουργίασ των βιομθχανικϊν χϊρων, ςυγκροτθμάτων, μνθμείων ι ακόμθ και περιοχϊν. Ο τουριςμόσ ςε μνθμεία και τόπουσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ αποτελεί μία ιδιαίτερθ μορωι τουριςμοφ που περιλαμβάνεται ςτο ευρφτερο πεδίο του τουριςμοφ ςε μνθμεία πολιτιςτικισ κλθρονομιάσ και αναωζρεται ςτθν ανάπτυξθ τουριςτικϊν δραςτθριοτιτων ςε τόπουσ που ζχουν διαμορωωκεί με ανκρϊπινθ εργαςία και ωιλοξζνθςαν βιομθχανικζσ 1. Διεκνζσ Ρλαίςιο 22