Μελέτη του φανερόγαμου CYMODOCEA NODOSA ΣΤΗ ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ-ΑΙΤΩΛΙΚΟΥ Βογιατζής Μ., Ρόκκος Π., Κατσέλης Γ., Ράμφος Α. Τμήμα Υδατοκαλλιεργειών και ΑλιευτικήςΔιαχείρισης, ΤΕΙ Μεσολογγίου, ramfos@teimes.gr, 9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι Περίληψη Στην παρούσα μελέτη πραγματοποιείται μια πρώτη καταγραφή των βασικών μορφολογικών (μήκος, πλάτος, αριθμός φύλλων), δομικών (πυκνότητα λιβαδιού) και δυναμικών (LAI, ποσοστό κομμένων φύλλων) χαρακτηριστικών του φυτού Cymodocea nodosa, εντός και εκτός της λιμνοθάλασσας της Κλείσοβας (λιμνοθαλάσσιο σύμπλεγμα Μεσολογγίου-Αιτωλικού, δυτική Ελλάδα). Οι δειγματοληψίες έγιναν τον Ιούλιο 2008 σε τρεις θέσεις (δύο στη λιμνοθάλασσα και μία στη θάλασσα) σε βάθη από 0.8 εως 1.2 m. Σε κάθε θέση λήφθηκαν πέντε δείγματα σε ένα κύκλο ακτίνας 10 m. Τα χαρακτηριστικά των λειμώνων που μελετήθηκαν βρίσκονται εντός των αναφερόμενων ευρών για αντίστοιχα οικοσυστήματα της Μεσογείου, την ίδια εποχή. Παρ όλα αυτά, οι λειμώνες της C. nodosa παρουσίασαν σημαντική ετερογένεια μεταξύ των θέσεων, τόσο στα πληθυσμιακά όσο και στα βιομετρικά χαρακτηριστικά τους, παρά τις μικρές διαφορές του βάθους, αλλά και της απόστασης μεταξύ τους. Οι διαφορές αυτές μάλλον αντικατοπτρίζουν τη χωρική ετερογένεια των περιβαλλοντικών παραμέτρων (φως, θερμοκρασία, θολερότητα και πιθανόν σύσταση ιζήματος και θρεπτικά άλατα) μεταξύ των περιοχών. Λέξεις κλειδιά: βιομετρικά χαρακτηριστικά, Δυτική Ελλάδα. STUDY OF CYMODOCEA NODOSA meadows in Mesolonghi-etoliko lagoon complex Vogiatzis M., Rokkos P., Κatselis G., Ramfos A. Department of Aquaculture & Fisheries Management, Technological Educational Institute of Messolonghi, ramfos@teimes.gr Abstract The morphological (leaf length and width, number of leaves), structural (shoot density) and dynamic (LAI, percentage of broken leaves) features of Cymodocea nodosa meadows were studied in the Klisova lagoon (Messologhi-Aitoliko lagoon complex, Western Greece). Sampling was carried out in July 2008 at three stations (two in the lagoon and one in the adjacent coastal area) with depth ranging from 0.8 to 1.2 m. Although the observed biometric characteristics of the meadows were in agreement with respective meadows in similar Mediterranean ecosystems, significant differences were observed between the sampling stations. This variation may reflect the corresponding spatial variation of abiotic parameters among the sampling stations such as light availability, temperature, turbidity, nutrients and sediment characteristics. Keywords: biomertic features, Western Greece. 1. Εισαγωγή Οι λιμνοθάλασσες αποτελούν οικοσυστήματα που χαρακτηρίζονται από υψηλή βιοποικιλότητα και παραγωγή σε όλα τα τροφικά επίπεδα, αλλά παράλληλα, τα ιδιαίτερα τοπογραφικά και φυσικοχημικά χαρακτηριστικά τους τις καθιστούν ευαίσθητες στις φυσικές ή ανθρωπογενείς μεταβολές (Ferrat et al., 2003). Αν και στη Μεσόγειο οι περισσότερες λιμνοθάλασσες βρίσκονται υπό καθεστώς μερικής ή ολικής προστασίας, η αποτελεσματικότητα των διαχειριστικών μέτρων είναι μικρή, με αποτέλεσμα τη συνεχή υποβάθμιση τους (Pasqualini et al., 2006). Τα θαλάσσια φανερόγαμα είναι ιδιαίτερα σημαντικά στα λιμνοθαλάσσια οικοσυστήματα, προσφέροντας τροφή και καταφύγιο σε πολλούς οργανισμούς, συμβάλλοντας σημαντικά στους κύκλους των θρεπτικών του ιζήματος και του νερού, ενώ παράλληλα αποτελούν καλούς βιολογικούς δείκτες της κατάστασης του οικοσυστήματος (Rismondo et al., 1997, Orfanidis et al., 2007). -584-
9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος Ι Το φανερόγαμο Cymodocea nodosa (Ucria) Ascherson είναι ένα είδος με ευρεία εξάπλωση σε όλα τα παράκτια οικοσυστήματα της Μεσογείου, συμπεριλαμβανομένων των λιμνοθαλασσών, στις οποίες σχηματίζει εκτεταμένους λειμώνες (Agostini et al., 2003; Ferrat et al., 2003). Το είδος αποτελεί καλό δείκτη φυσικοχημικών μεταβολών στις λιμνοθάλασσες, κυρίως όταν οι μεταβολές αυτές σχετίζονται με φαινόμενα ευτροφισμού, λόγω της ευαισθησίας του σε μεταβολές στη διαύγεια του νερού και στη διαθεσιμότητα των θρεπτικών, σε σχέση με ανταγωνιστικά είδη μακροφυκών (Lloret et al., 2005). Στην παρούσα μελέτη πραγματοποιείται μια πρώτη καταγραφή των πληθυσμιακών και βιομετρικών χαρακτηριστικών του φυτού C. nodosa, εντός και εκτός της λιμνοθάλασσας της Κλείσοβας, με σκοπό την αποτύπωση της υφιστάμενης κατάστασης των λειμώνων σε περιοχές με διαφορετικά φυσικοχημικά χαρακτηριστικά. 2. Υλικά και Μέθοδοι Οι δειγματοληψίες του φανερόγαμου Cymodocea nodosa πραγματοποιήθηκαν από 3 έως 16 Ιουλίου 2008, σε τρεις θέσεις στην ανατολική περιοχή της λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου (λ/θ Κλείσοβα). Οι δύο θέσεις δειγματοληψίας (θέσεις Λ/Θ Α, Β - Εικ. 1) ήταν στο εσωτερικό τμήμα της λιμνοθάλασσας, ενώ η τρίτη (θάλασσα) ήταν στην παράκτια ζώνη στο μέτωπο της λιμνοθάλασσας. Το βάθος των σταθμών ήταν 1.2m, 0.8m και 1.0m στις θέσεις Λ/Θ Α, Β και θάλασσα, αντίστοιχα. Εικ. 1: Σημεία δειγματοληψίας στην περιοχή της λιμνοθάλασσας Κλείσοβας. Σε κάθε θέση συλλέχθηκαν οι βλαστοί και το ρίζωμα από πέντε σημεία σε ακτινωτή διάταξη με απόσταση 10m από το κέντρο της θέσης. Η συλλογή πραγματοποιήθηκε με τη χρήση μεταλλικού πυρηνολήπτη διαμέτρου 20cm, ο οποίος εισχώρησε στο ίζημα σε βάθος 40cm. Σε κάθε πυρήνα έγινε καταμέτρηση όλων των βλαστών. Από κάθε πυρήνα επιλέχθηκαν 10 ακέραιοι βλαστοί στα φύλλα των οποίων μετρήθηκαν τα εξής χαρακτηριστικά: ηλικία φύλλου (ενήλικα, ενδιάμεσα και νεαρά), μήκος, πλάτος και επιφάνεια φύλλου (χωρίς τον κολεό), παρουσία νέκρωσης, αριθμός ιχνών θήρευσης και παρουσία/απουσία κορυφής του φύλλου. Όλα τα βιομετρικά χαρακτηριστικά των φύλλων μετρήθηκαν από ψηφιακές φωτογραφίες με τη χρήση του προγράμματος Image-Pro 5.0. Το ξηρό βάρος του συνολικού ριζώματος ανά πυρήνα και των φύλλων ανά βλαστό εκτιμήθηκε σε ζυγό ακριβείας κατόπιν ξήρανσης σε θερμοκρασία 80 C για 24 ώρες. Για κάθε θέση δειγματοληψίας εκτιμήθηκε η πυκνότητα των βλαστών ανά m², το ξηρό βάρος των ριζών και των φύλλων ανά m 2, το μέσο μήκος, πλάτος και επιφάνεια των φύλλων ανά ηλικία, το ποσοστό των κομμένων άκρων, το ποσοστό της παρουσίας νέκρωσης στα φύλλα και ο μέσος αριθμός ιχνών θήρευσης ανά φύλλο. Τέλος, για κάθε θέση δειγματοληψίας, υπολογίσθηκε ο δείκτης επιφάνειας φύλλων (LAI) σύμφωνα -585-
9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι με τον τύπο LAI (m 2 m -2 )= N E όπου: Ν, ο μέσος αριθμός βλαστών ανά m 2 και Ε, η μέση συνολική επιφάνεια των φύλλων σε m 2. Τέλος, στις θέσεις Λ/Θ-Α και Β τοποθετήθηκαν καταγραφικά θερμοκρασίας-έντασης ηλιακής ακτινοβολίας ακριβώς επάνω από τα φύλλα των λειμώνων σε βάθος 60cm και 30cm αντίστοιχα, τα οποία κατέγραφαν με συχνότητα 5min για την περίοδο 3-31 Ιουλίου. Η αλατότητα μετρήθηκε με οπτικό διαθλασίμετρο κατά τη διάρκεια των δειγματοληψιών σε όλες τις θέσεις. Η μεταξύ των σταθμών σύγκριση για τις παραμέτρους που μετρήθηκαν πραγματοποιήθηκε με ανάλυση διασποράς (One-way ANOVA) καθώς και με έλεγχο SNK (Student Newman Keuls test) για να εντοπισθούν οι διαφορές μεταξύ των μέσων τιμών. 3. Αποτελέσματα Η μέση θερμοκρασία του νερού κατά το μήνα Ιούλιο ήταν και στα δύο σημεία της Λ/Θ 29.7 o C. Η διακύμανση της μέσης ημερήσιας θερμοκρασίας δεν εμφάνισε διαφορές μεταξύ των δύο σημείων κατά τη διάρκεια του Ιουλίου (Εικ. 2). Αντίθετα, η ένταση της ηλιακής ακτινοβολίας που έφτανε στην ανώτερη επιφάνεια των λειμώνων ήταν σημαντικά μικρότερη στη θέση Λ/Θ-Α. Στη θέση Λ/Θ-Α το νερό έχει σχεδόν πάντοτε αυξημένη θολερότητα (προσ. παρατήρηση) γεγονός το οποίο σε συνδυασμό με το μεγαλύτερο βάθος τοποθέτησης του καταγραφικού μπορεί να εξηγήσει την παρατηρούμενη διαφορά. Η αλατότητα εμφάνισε πτωτική τάση από τη θέση Λ/Θ-Α προς τη θάλασσα και ήταν ίση με 46, 43 και 40 psu αντίστοιχα. Εικ. 2: Μέση ημερήσια θερμοκρασία και μέση ένταση ηλιακής ακτινοβολίας στις θέσεις Λ/Θ-Α και Β για την περίοδο 3-31/7/08. Οι λειμώνες του φυτού C. nodosa που μελετήθηκαν παρουσίασαν σημαντικές διαφορές στα πληθυσμιακά και βιομετρικά χαρακτηριστικά τους (Πίν. 1). Η πυκνότητα των βλαστών εμφάνισε πολύ υψηλή ετερογένεια μεταξύ των σημείων δειγματοληψίας παρουσιάζοντας τις υψηλότερες τιμές στο σημείο Λ/Θ-Β και τις χαμηλότερες στο σημείο Λ/Θ-Α. Το μήκος και η επιφάνεια των ενήλικων και ενδιάμεσων φύλλων ήταν υψηλότερο εντός της λιμνοθάλασσας. Το πλάτος των ενήλικων φύλλων βρέθηκε υψηλότερο στο θαλάσσιο λειμώνα, ενώ δεν παρατηρήθηκαν διαφορές μεταξύ των θέσεων στα βιομετρικά χαρακτηριστικά των νεαρών φύλλων (Πίν. 1). Ο δείκτης φυλλικής επιφάνειας (LAI) εμφάνισε την υψηλότερη τιμή στη θέση Λ/Θ-Β, κυρίως λόγω της υψηλής πυκνότητας βλαστών (Πίν. 1). Η βιομάζα των φύλλων και των ριζών ανά m 2 ήταν υψηλότερη στο νότιο τμήμα της Λ/Θ (Λ/Θ-Β), αν και στη θάλασσα παρατηρήθηκαν ιδιαίτερα υψηλές τιμές στο βάρος των ριζών. Ο λόγος του βάρους φύλλα/ρίζες εμφάνισε αυξητική τάση από το εσωτερικό τμήμα της λιμνοθάλασσας προς τη θάλασσα. -586-
9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος Ι Σε όλους τους λειμώνες τα φύλλα του είδους C. nodosa χαρακτηρίσθηκαν από σχετικά χαμηλά ποσοστά κομμένης άκρης, παρουσίας νέκρωσης και ιχνών θήρευσης. Ίχνη θήρευσης βρέθηκαν σχεδόν αποκλειστικά στα ενήλικα φύλλα σε ποσοστό (επί του συνόλου των ενήλικων φύλλων) 7.9%, 3.2% και 14.5%, για τις θέσεις Λ/Θ-Α, Λ/Θ-Β και θάλασσα, αντίστοιχα. Ο αριθμός ιχνών θήρευσης βρέθηκε λίγο αυξημένος στο λειμώνα της θάλασσας. Πίνακας 1: Βιομετρικά χαρακτηριστικά των φύλλων και των βλαστών του φυτού C. nodosa στις τρεις θέσεις δειγματοληψίας. Για κάθε χαρακτήρα παρουσιάζεται η μέση τιμή ± τυπική απόκλιση (Ν=ο αριθμός των μετρήσεων). Λ/Θ Α Λ/Θ Β Θάλασσα Ν (Λ/Θ-Α / Λ/Θ-Β / Θάλ.) Πυκνότητα Βλαστών ανά m² 1330.5 γ ±93.9 3100.3 α ±421.4 2062.6 β ±214.0 5/5/5 Μήκος Ενήλικων Φύλλων (mm) 199.6 α ±69.0 207.5 α ±44.9 158.2 β ±58.0 140/156/116 Μήκος Ενδιάμεσων Φύλλων (mm) 107.1 α ±37.2 111.5 α ±24.6 86.78 β ±23.6 35/27/21 Μήκος Νεάρων Φύλλων (mm) 59.08±79.1 33.42±19.5 38.35±18.5 18/10/20 * Πλάτος Ενήλικων Φύλλων (mm) 2.9 β ±0.3 3.0 β ±0.3 3.2 α ±0.4 140/156/116 Πλάτος Ενδιάμεσων Φύλλων (mm) 2.8±0.3 2.8±0.3 2.6±0.5 35/27/21 * Πλάτος Νεαρών Φύλλων (mm) 2.7±0.4 2.6±0.4 2.7±0.5 18/10/20 * Επιφάνεια Ενήλικων Φύλλων (mm²) 596.7 α ±241.0 633.7 α ±186.0 526.8 β ±231.8 140/156/116 Επιφάνεια Ενδιάμεσων Φύλλων (mm²) 305.4 α ±109.4 311.0 α ±71.77 232.4 β ±68.5 35/27/21 Επιφάνεια Νεαρών Φύλλων (mm²) 167.5±225.7 94.7±64.9 112.6±68.5 18/10/20 * Ξηρό Βάρος Φύλλων (g/m²) 103.2 β ±27.12 242.0 α ±26.35 105.7 β ±20.64 5/5/5 Ξηρό Βάρος Ριζών (g/m²) 195.1 β ±72.90 755.5 α ±190.1 839.5 α ±173.8 5/5/5 Ξηρό Βάρος Ριζών / ΞΒ Φύλλων 1.86 β ±0.27 3.14 β ±0.84 8.21 α ±2.51 5/5/5 LAI (m²/m²) 2.60 β ±0.64 6.72 α ±0.80 2.80 β ±0.51 5/5/5 Κομμένη Άκρη (Ενήλικα) (%) 28.06 5.73 21.55 Κομμένη Άκρη (Ενδιάμεσα) (%) 5.71 7.41 0.00 Παρουσία Νέκρωσης (Ενήλικα) (%) 35.97 33.76 30.17 Παρουσία Νέκρωσης (Ενδιάμεσα) (%) 28.57 11.11 14.29 Αριθμός Ιχνών Θήρευσης / Φύλλο 2.27±2.05 1.20±0.44 2.71±3.62 11/5/17 (Μέση τιμή από ενήλικα φύλλα με ίχνη) *: Όχι στατιστικά σημαντική διαφοροποίηση σε επίπεδο σημαντικότητας p=0.05. α, β, γ: Ομαδοποίηση σταθμών σύμφωνα με τον έλεγχο SNK (α>β>γ). Με έντονη γραφή σημειώνονται οι υψηλότερες τιμές. 4. Συμπεράσματα - Συζήτηση Τα πληθυσμιακά και βιομετρικά χαρακτηριστικά του είδους C. nodosa εμφανίζουν εποχικό πρότυπο τόσο στις Μεσογειακές λιμνοθάλασσες όσο και στη θάλασσα, παρουσιάζοντας μέγιστη πυκνότητα βλαστών, βιομάζα φύλλων και ριζών και τιμή του δείκτη LAI, τους θερινούς μήνες (Rismondo et al., 1997; Agostini et al., 2003). Τα αποτελέσματα μας, όσον αφορά σε αυτά τα χαρακτηριστικά, αν και βρίσκονται εντός των αναφερόμενων ευρών για αντίστοιχα οικοσυστήματα της Μεσογείου την ίδια εποχή, στη θέση Λ/Θ-Β οι παρατηρούμενες τιμές πυκνότητας βλαστών και του δείκτη LAI, μπορούν να θεωρηθούν ως σχετικά υψηλές, ενώ αντίθετα στη θέση Λ/Θ-Α ως χαμηλές (Ferrat et al., 2003; Terrados et al., 2006). Οι λειμώνες που μελετήθηκαν στην παρούσα εργασία παρουσίασαν σημαντική ετερογένεια τόσο στα πληθυσμιακά, όσο και στα βιομετρικά χαρακτηριστικά τους, παρά τις μικρές διαφορές του βάθους, αλλά και της απόστασης μεταξύ τους. Οι διαφορές αυτές αντικατοπτρίζουν τη χωρική -587-
9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι ετερογένεια των περιβαλλοντικών παραμέτρων, όπως το φως, τη θερμοκρασία, τη θολερότητα και πιθανά τη σύσταση του ιζήματος,τα θρεπτικά άλατα κ.ά., μεταξύ των περιοχών. Η ένταση της ηλιακής ακτινοβολίας θεωρείται ως ο πλέον σημαντικός παράγοντας που καθορίζει την αφθονία και παραγωγικότητα των λειμώνων (Duarte, 1991). Σε συνθήκες μειωμένης έντασης φωτός οι λειμώνες των θαλάσσιων φυτών παρουσιάζουν μειωμένη πυκνότητα βλαστών, με στόχο να περιορίσουν τη μεταξύ των φύλλων σκίαση, αλλά και μικρότερη ανάπτυξη του ριζικού συστήματος μειώνοντας έτσι την ενέργεια που απαιτείται για την οξυγόνωση του ριζικού συστήματος (Olesen et al., 2002). Η σημαντική διαφορά που παρατηρήθηκε στην ένταση του φωτός μεταξύ των θέσεων Λ/Θ-Α και Β πιθανώς λοιπόν, να εξηγεί τις χαμηλότερες τιμές πυκνότητας βλαστών και βιομάζας ριζώματος στη θέση Λ/Θ-Α. Όσον αφορά το θαλάσσιο λειμώνα, παρατηρήθηκε αρκετά υψηλή πυκνότητα βλαστών, που φανερώνει ικανοποιητικές συνθήκες φωτισμού. Η παρατήρηση αυτή ενισχύεται επίσης από το συνδυασμό μικρής φυλλικής επιφάνειας και ιδιαίτερα πλούσιου ριζικού συστήματος στο θαλάσσιο λειμώνα, γεγονός που μπορεί να σημαίνει υψηλή φωτοσυνθετική απόδοση. Λόγω του σχετικά μικρού μεγέθους και του υψηλού ρυθμού ανάπτυξης, το είδος C. nodosa παρουσιάζει γρήγορη απόκριση στις μεταβολές των περιβαλλοντικών παραμέτρων, συγκριτικά με μεγαλύτερα και χαμηλού ρυθμού ανάπτυξης είδη θαλάσσιων φυτών, όπως το Posidonia oceanica (Olesen et al., 2002). Το γεγονός αυτό, το καθιστά αφ ενός ευάλωτο σε αντίξοες συνθήκες, όπως ο ευτροφισμός, όπου παρατηρείται υψηλή θνησιμότητα στους βλαστούς (Cunha & Duarte, 2005), αφ ετέρου όμως του επιτρέπει να αναπτύσσεται και να επεκτείνεται ταχύτερα κατά τη διάρκεια ευνοϊκών περιόδων, επιτρέποντας στο είδος να επιβιώνει σε περιοχές με έντονες περιβαλλοντικές διακυμάνσεις όπως οι λιμνοθάλασσες (Olesen et al., 2002). Η συστηματική μελέτη των λειμώνων της περιοχής σε βάθος χρόνου κρίνεται απαραίτητη έτσι ώστε να εντοπισθούν οι κύριες παράμετροι που ελέγχουν την ανάπτυξη και την εξάπλωση του είδους και ταυτόχρονα να προσδιορισθεί ο ρόλος του είδους στο τροφικό πλέγμα του οικοσυστήματος. 5. Ευχαριστίες Οι συγγραφείς θα ήθελαν να ευχαριστήσουν ιδιαίτερα τους Δρ. Π. Παναγιωτίδη και Δρ. Σ. Ορφανίδη για τις πολύτιμες υποδείξεις τους στο κείμενο της εργασίας, καθώς και τους Dr. J. Terrados και Dr. L. Ferrat για τις χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με τον εξοπλισμό δειγματοληψίας. 6. Βιβλιογραφικές Αναφορές Agostini, S., Pergent, G. & Marchand, B., 2003. Growth and primary production of Cymodocea nodosa in a coastal lagoon. Aquatic Botany 76: 185 193. Cunha, A.M. & Duarte, C.M., 2005. Population age structure and rhizome growth of Cymodocea nodosa in the Ria Formosa (southern Portugal). Marine Biology 146: 841 847. Duarte, C.M., 1991. Seagrass depth limits. Aquatic Botany 40: 363-377. Ferrat, L., Fernandez, C., Pasqualini, V., Pergent, G. & Pergent-Martini, C., 2003. Evolution and Vitality of Seagrasses in a Mediterranean Lagoon. Journal of Environmental Science & Health, 38(8): 1459-1468. Lloret, J., Marin, A., Marin-Guirao, L. & Velasco, J., 2005. Changes in macrophytes distribution in a hypersaline coastal lagoon associated with the development of intensively irrigated agriculture. Ocean & Coastal Management 48: 828 842. Olesen, B., Enríquez, S., Duarte, C.M. & Sand-Jensen, K., 2002. Depth-acclimation of photosynthesis, morphology and demography of Posidonia oceanica and Cymodocea nodosa in the Spanish Mediterranean Sea. Marine Ecology Progress Series 236: 89 97. Orfanidis, S., Papathanasiou, V. & Gounaris, S., 2007. Body size descriptor of Cymodocea nodosa indicates anthropogenic stress in coastal ecosystems. Transitional Waters Bulletin 2: 1-7. Pasqualini, V., Pergent-Martini, C., Fernandez, C., Ferrat, L., Tomaszewski, J.E. & Pergent, G., 2006. Wetland monitoring: aquatic plant changes in two Corsican coastal lagoons (Western Mediterranean Sea). Aquatic Conservation: Marine and Freshwater Ecosystems, 16: 43-60. -588-
9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος Ι Rismondo, A., Curiel, D., Marzocchi, M. & Scattolin, M., 1997. Seasonal pattern of Cymodocea nodosa biomass and production in the lagoon of Venice. Aquatic Botany 58: 55-64. Terrados, J., Grau-Castella, M., Pinol-Santina, D. & Riera-Fernandez, P., 2006. Biomass and primary production of a 8 11 m depth meadow versus <3 m depth meadows of the seagrass Cymodocea nodosa (Ucria) Ascherson. Aquatic Botany 84: 324 332. -589-