Επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών που διδάσκουν σε τάξεις όπου φοιτούν μαθητές με προβλήματα συμπεριφοράς ή μαθησιακές δυσκολίες

Επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών που διδάσκουν σε τάξεις όπου φοιτούν μαθητές με προβλήματα συμπεριφοράς ή μαθησιακές δυσκολίες Παπαγιάννη Αικατερίνη Ανώτατη Σχολή Παιδαγωγικής και Τεχνολογικής Εκπαίδευσης (ΑΣΠΑΙΤΕ) & Ρέππα Γλυκερία Πανεπιστήμιο Αθηνών Περίληψη Σκοπός της εργασίας μας ήταν να μελετήσει εάν η επαγγελματική εξουθένωση πλήττει τους εκπαιδευτικούς που διδάσκουν σε τάξεις όπου φοιτούν μαθητές με προβλήματα συμπεριφοράς ή μαθησιακές δυσκολίες, κάτω από ποιες συνθήκες και με ποιους παράγοντες συνδέεται. Λαμβάνοντας υπόψη, τους παράγοντες που συνδέονται με την επαγγελματική εξουθένωση οι επιμέρους στόχοι της μελέτης είναι: (α) να διερευνήσει τη σχέση της επαγγελματικής εξουθένωσης με τα δημογραφικά-γενικά χαρακτηριστικά των εκπαιδευτικών (φύλο, έτη προϋπηρεσίας, επίπεδο σπουδών), (β) να διερευνήσει αν υπάρχει συνάφεια των τριών διαστάσεων της επαγγελματικής εξουθένωσης: συναισθηματική εξάντληση, αποπροσωποποίηση και μειωμένη προσωπική επίτευξη με την επαγγελματική ικανοποίηση, (γ) να διερευνήσει ποιος από όλους τους παράγοντες της επαγγελματικής εξουθένωσης εμφανίζεται υψηλότερος, και (δ) να καταγραφούν τα επίπεδα επαγγελματικής εξουθένωσης των εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Γενικής Εκπαίδευσης. Ένας στόχος ωστόσο, της παρούσας έρευνας είναι η ευαισθητοποίηση επάνω στην επαγγελματική εξουθένωση και ικανοποίηση των εκπαιδευτικών που διδάσκουν σε τάξεις όπου φοιτούν μαθητές με προβλήματα συμπεριφοράς ή μαθησιακές δυσκολίες, οι οποίοι επιτελούν ένα δύσκολο, απαιτητικό και κατά συνέπεια αγχογόνο έργο. Η επαγγελματική εξουθένωση εξετάστηκε σε ένα δείγμα (82) εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης. Οι τρεις κλίμακες του ερωτηματολογίου ΜΒΙ (Συναισθηματική εξάντληση, Αποπροσωποποίηση και Προσωπική Επίτευξη) παρουσίασαν ικανοποιητικούς δείκτες αξιοπιστίας και ικανοποιητική διακριτική εγκυρότητα, όταν σχετίστηκαν με μια μέτρηση της επαγγελματικής ικανοποίησης στο ίδιο δείγμα. Η Επαγγελματική Εξουθένωση στον Ελλαδικό Χώρο Στα κοινωνικοεκπαιδευτικά επαγγέλματα και στα επαγγέλματα υγείας η εκπαίδευση περιλαμβάνει εκτός από τις θεωρητικές και μεθοδολογικές γνώσεις και γνώση του τρόπου επικοινωνίας με τους άλλους και της υφιστάμενης πραγματικότητας αλλά και αυτογνωσία, δεδομένου ότι σε αυτά τα επαγγέλματα η ιδιαίτερη πραγματικότητα είναι ο άλλος. Έτσι είναι αναγκαίο όχι μόνο να γνωρίζει ο εκπαιδευτικός τι να κάνει, αλλά να γνωρίζει και το πώς είναι ο ίδιος και πως πρέπει να είναι. Γιατί όταν κανείς εργάζεται με άλλους ανθρώπους που πολλές φορές είναι σε δύσκολη θέση, όπως είναι τα άτομα με ειδικές ανάγκες, διεγείρονται έντονα συναισθήματα που διαταράσσουν την ισορροπία και μπλοκάρουν τον εκπαιδευτικό, με αποτέλεσμα να μην ξέρει πώς να αντιμετωπίσει την κατάσταση. Γι αυτό και στη θεωρητική εκπαίδευση θα πρέπει να διδάσκονται ο τρόπος αντιμετώπισης του επαγγελματικού άγχους και η στάση που πρέπει να εδραιώσει ο εκπαιδευτικός απέναντι στον μαθητή που υποφέρει και είναι σε κατάσταση ανάγκης. Όπως λέει ο Cherniss (1980), η εκπαίδευση ενισχύει τα προσωπικά χαρακτηριστικά αφού εκείνα είναι που τελικά οδήγησαν το άτομο στο επάγγελμα της κοινωνικό ψυχικής εκπαιδευτικής παροχής υπηρεσιών. 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 57

Επίσης, η αυτοπραγμάτωση των εκπαιδευτικών και η εξιδανίκευση του επαγγέλματος είναι χαρακτηριστικά των ατόμων που διαλέγουν τέτοιου είδους επαγγέλματα. Κατά τη θεωρητική προπαρασκευή των φοιτητών ενισχύονται χαρακτηριστικά όπως ο αλτρουισμός, η προσφορά κτλ., ώστε να επιτυγχάνεται η ουσιαστική προσέγγιση του μελλοντικού επαγγελματία με τον πελάτη. Επομένως, μια εκπαίδευση πάνω στο γνωρίζω τι και ποιος είμαι και γνωρίζω πώς να είμαι μέσα στη σχέση, είναι ένας τρόπος πρόληψης της επαγγελματικής εξουθένωσης με πολύ σημαντική αξία. Οι Liet, Fox, Lai και άλλοι (1980) προτείνουν το αποστασιοποιημένο ενδιαφέρον, δηλαδή προτείνουν μια προσέγγιση συναισθησιακή χωρίς συναισθηματική εμπλοκή. Έτσι βλέπει ο εκπαιδευτικός πιο σωστά τον μαθητή, όπως είναι και όχι όπως φαντάζεται πως είναι, το οποίο του εξασφαλίζει ψυχική ακεραιτότητα. Η υπερβολική εμπλοκή οδηγεί στην έλλειψη αντικειμενικότητας και άρα στην ανικανότητα να παρέχει βοήθεια. Εκείνο επίσης που αξίζει να σημειωθεί ως απαραίτητη προϋπόθεση της καλής λειτουργίας των μονάδων είναι η ύπαρξη καλής συνεργασίας των πολλών και διαφορετικών ειδικοτήτων που εμπλέκονται, προκειμένου να επιτυγχάνονται οι σκοποί και οι επιμέρους στόχοι της Αγωγής. Η λειτουργία της ομάδας των επαγγελματιών μιας μονάδας μπορεί να παρομοιαστεί με τη λειτουργία μιας αθλητικής ομάδας (Hollins, 1985). Η λειτουργία της παραπάνω ομάδας των επαγγελματιών βασίζεται στην παραδοχή ότι καμιά επιστήμη και κανένα επάγγελμα δε διαθέτει τις απαιτούμενες γνώσεις και μεθόδους για την αντιμετώπιση των πολύπλοκών ιατρικών, ψυχολογικών, εκπαιδευτικών, κοινωνικών και άλλων πτυχών κάθε αναπηρίας. Ο εκπαιδευτικός από τη δική του πλευρά οφείλει να χρησιμοποιεί τη θέση και την εξουσία του ως ειδικού για μια σωστή και εξειδικευμένη παρέμβαση προς το άτομο και τις ανάγκες του. Η διεπαγγελματική ομάδα είναι απαραίτητη για την ψυχολογική στήριξη των μελών της. Οι μεγάλες συναισθηματικές και ψυχολογικές απαιτήσεις που συνοδεύουν το ρόλο των εκπαιδευτικών κάνουν απαραίτητη την αμέριστη υποστήριξη τους και την ύπαρξη εποπτείας προς αυτούς καθώς είναι ο πιο σημαντικός τρόπος πρόληψης και θεραπείας της επαγγελματικής εξουθένωσης. Στη χώρα μας το θέμα των ψυχολογικών επιπτώσεων των δυσκολιών που συναντούν οι εκπαιδευτικοί έχει αποτελέσει αντικείμενο μελέτης κυρίως κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Μια από τις πρώτες αξιόλογες έρευνες έγινε από τον Αλεξόπουλο (1990). Μεταξύ των κύριων λόγων δυσαρέσκειας είναι εκείνοι που σχετίζονται με την ισοπέδωση στο επάγγελμα και την έλλειψη αξιοκρατίας, με την έλλειψη αρχών και κανόνων, με την έλλειψη ενδιαφέροντος για τον εκπαιδευτικό και την εκπαίδευση, με τα γενικότερα προβλήματα στην παιδεία, με την υποβάθμιση της εκπαίδευσης, με την υποβάθμιση του ρόλου του ίδιου του εκπαιδευτικού, με την αδιαφορία των μαθητών αλλά και των γονέων τους, με τα προβλήματα σχέσεων με τους μαθητές κοκ. Όπως φαίνεται από τις ανωτέρω αναφορές, οι Έλληνες εκπαιδευτικοί σε υπολογίσιμα ποσοστά βιώνουν το επάγγελμα τους ως ένα αγχώδες επάγγελμα, ενώ το εργασιακό αυτό άγχος έχει άμεσες και ουσιαστικές επιπτώσεις στην ψυχική και σωματική τους υγεία καθώς και στην επαγγελματική τους απόδοση και στην επάρκεια τους να 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 58

ανταποκρίνονται ικανοποιητικά στις λειτουργίες που συνδέονται με το ρόλο του δασκάλου. Πολλοί από τους παράγοντες που ανέφεραν οι εκπαιδευτικοί στον Ελλαδικό χώρο ως πηγές δυσαρέσκειας από το επάγγελμα τους λειτουργούν ως στρεσογόνες καταστάσεις και επιδρούν αρνητικά και πολλαπλασιαστικά τόσο στην προσωπική όσο και στην οικογενειακή και κοινωνική τους ζωή, προσδιορίζοντας τη συνολική τους συμπεριφορά. Τους παράγοντες αυτούς που μπορεί να είναι ατομικοί προσωπικοί, κοινωνικοί, εκπαιδευτικοί, εργασιακοί κλπ., είναι δυνατόν να τους εντάξει κανείς σε δύο ομάδες: Τους πρόδρομους (υπάρχουν πριν την απόκτηση του επαγγέλματος του εκπαιδευτικού), και τους σύνδρομους (υπάρχουν κατά την άσκηση του επαγγέλματος). Θα άξιζε να κάνει κανείς έστω και μόνο μια απλή αναφορά στους λόγους δυσαρέσκειας που δηλώνουν οι εκπαιδευτικοί, μιας και αυτοί είναι εκείνοι που δημιουργούν την ανάγκη και το πλαίσιο συμβουλευτικής παρέμβασης. Σύμφωνα λοιπόν με την έρευνα (Δημητρόπουλος, 1998, σελ. 241 244), οι εκπαιδευτικοί δηλώνουν κατά σειρά συχνότητας τους παρακάτω λόγους δυσαρέσκειας από το επάγγελμα τους: 1. Την οικονομική κατάσταση των εκπαιδευτικών. 2. Την έλλειψη ενδιαφέροντος και στοργής για τους εκπαιδευτικούς από την πολιτεία. 3. Την έλλειψη ουσιαστικού ενδιαφέροντος της πολιτείας για την εκπαίδευση και τους μαθητές. 4. Το περιεχόμενο των σπουδών βασικής κατάρτισης και επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών. 5. Την ψυχική κόπωση που προκαλεί η άσκηση του επαγγέλματος του εκπαιδευτικού. 6. Την έλλειψη επαρκούς ανεξαρτησίας του εκπαιδευτικού. 7. Την έλλειψη δυνατοτήτων αλλά και αξιοκρατικών διαδικασιών για ιεραρχική εξέλιξη. 8. Τη φύση του εκπαιδευτικού επαγγέλματος και τις υπερβολικές απαιτήσεις από αυτό. 9. Την οργάνωση και διοίκηση του εκπαιδευτικού συστήματος. 10. Τη μη συμμετοχή των εκπαιδευτικών στη λήψη αποφάσεων. 11. Την έλλειψη αξιολόγησης των εκπαιδευτικών και την ισοπέδωση που η έλλειψη αυτή συνεπάγεται. 12. Την άκρατη κομματικοποίηση στην εκπαίδευση. 13. Τα χαρακτηριστικά των ίδιων των μαθητών με ειδικές ανάγκες, με τα προβλήματα που αυτά συνεπάγονται. 14. Την έλλειψη κτιριακής και τεχνολογικής υποδομής. 15. Τη συμπεριφορά των γονέων και ιδίως την αδιαφορία τους για το τι γίνεται στο σχολείο. 16. Τις δομικές δυσλειτουργίες του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος. 17. Τη σχέση του σχολείου με την κοινωνία και τον κόσμο. 18. Τον τρόπο επιλογής των εκπαιδευτικών. 19. Την κοινωνική εικόνα του εκπαιδευτικού όπως την αντιλαμβάνεται και τη βιώνει ο ίδιος. 20. Την επιστημονική επαγγελματική ταυτότητα του εκπαιδευτικού. 21. Τις διαπροσωπικές σχέσεις στο σχολείο τη σχολική κοινωνική ζωή, κλπ. 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 59

Σκοπός της έρευνας & διερευνητικά ερωτήματα Σκοποί της παρούσας έρευνας είναι: Να διερευνηθεί η σχέση της επαγγελματικής εξουθένωσης με τις μεταβλητές φύλο, προϋπηρεσία και επίπεδο σπουδών των εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Γενικής Εκπαίδευσης. Να διερευνηθεί εάν υπάρχει συνάφεια μεταξύ των τριών παραγόντων επαγγελματικής εξουθένωσης και με τα έτη προϋπηρεσίας των εκπαιδευτικών, δηλαδή εάν οι παράγοντες α) συναισθηματική εξάντληση β) αποπροσωποποίηση και γ) προσωπικά επιτεύγματα, επηρεάζονται μεταξύ τους και με τα έτη προϋπηρεσίας και εάν ναι με ποιο τρόπο. Να καταγραφούν τα επίπεδα επαγγελματικής εξουθένωσης των Εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Γενικής Εκπαίδευσης. Με βάση τους παραπάνω σκοπούς της έρευνας, τίθενται τα παρακάτω διερευνητικά ερωτήματα: Ερευνητικό ερώτημα 1 Υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά στην επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Γενικής Εκπαίδευσης ανάλογα με το φύλο; Ερευνητικό ερώτημα 2 Υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά στην επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Γενικής Εκπαίδευσης ανάλογα με το επίπεδο σπουδών των εκπαιδευτικών; Ερευνητικό ερώτημα 3 Υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά στην επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Γενικής Εκπαίδευσης ανάλογα με τα έτη επαγγελματικής προϋπηρεσίας; Ερευνητικό ερώτημα 4 Πόσο περίπου είναι το ποσοστό των εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Γενικής Εκπαίδευσης στους οποίους παρατηρούνται ενδείξεις επαγγελματικής εξουθένωσης. Ερευνητικές υποθέσεις Μηδενικές υποθέσεις Η 0-1: Δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά στο βαθμό επαγγελματικής εξουθένωσης των εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Γενικής Εκπαίδευσης ανάμεσα στα δύο φύλα. Η 0-2: Δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά στο βαθμό επαγγελματικής εξουθένωσης των εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Γενικής Εκπαίδευσης ανάλογα με το επίπεδο σπουδών των εκπαιδευτικών; Η 0-3: Δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά στο βαθμό επαγγελματικής εξουθένωσης των εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Γενικής Εκπαίδευσης ανάλογα με τα έτη επαγγελματικής προϋπηρεσίας. 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 60

Εναλλακτικές υποθέσεις Η 1-1: Αναμένεται να υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά στο βαθμό επαγγελματικής εξουθένωσης των εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Γενικής Εκπαίδευσης ανάμεσα στα δύο φύλα. Η 1-2: Αναμένεται να υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά στο βαθμό επαγγελματικής εξουθένωσης των εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Γενικής Εκπαίδευσης ανάλογα με το επίπεδο σπουδών των εκπαιδευτικών; Η 1-3: Αναμένεται να υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά στο βαθμό επαγγελματικής εξουθένωσης των εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Γενικής Εκπαίδευσης ανάλογα με τα έτη επαγγελματικής προϋπηρεσίας. Ερευνητική Μεθοδολογία Στην παρούσα εργασία διερευνήθηκε η επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτών ειδικής αγωγής, όπως προκύπτει μέσα από την κόπωση που πιθανόν υπάρχει, την επαγγελματική ικανοποίηση που λαμβάνουν από την εργασία τους. Επίσης, διερευνήθηκαν παράγοντες που θα μπορούσαν να τροποποιήσουν την κατάσταση προς το καλύτερο. Σε αυτή την έρευνα κρίθηκε ως βασικό ζητούμενο να αποκτήσουμε μια σφαιρική κατανόηση γύρω από το πώς οι εκπαιδευτές της ειδικής αγωγής αντιμετωπίζουν το επάγγελμά τους, ενώ παράλληλα προσπαθήσαμε να ανιχνεύσουμε βασικά στοιχεία γύρω από το φαινόμενο της επαγγελματικής εξουθένωσης. Το δείγμα Η παρούσα έρευνα διεξήχθη σε Ειδικά Σχολεία Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης του κέντρου της Αθήνας και της ευρύτερης περιοχής Αττικής, στο διάστημα Απριλίου Μαϊου 2007. Ο πληθυσμός (population) της έρευνας αποτελείται από όλους τους εκπαιδευτικούς που βρίσκονται και εργάζονται στο χώρο της ειδικής αγωγής. Για τις ανάγκες της έρευνας και δεδομένης της ειδικής δυσκολίας που έχει η συγκρότηση ενός δείγματος από τον συγκεκριμένο πληθυσμό, το δείγμα της έρευνας αποτέλεσαν 82 άτομα από το χώρο της ειδικής αγωγής, τα οποία εργάζονται ως εκπαιδευτές ειδικής αγωγής. 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 61

Αναφορικά με το φύλο των συμμετεχόντων, το δείγμα της έρευνας αποτέλεσαν 82 εκπαιδευτικοί που εργάζονται σε Ειδικά Σχολεία Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης του κέντρου της Αθήνας και της ευρύτερης περιοχής της Αττικής. Από αυτούς 57 ήταν γυναίκες (ποσοστό 69,5% επί του δείγματος) και 25 ήταν άνδρες (ποσοστό 30,5% επί του δείγματος) (βλ. Σχήμα 1 & Σχήμα 2). Φύλο εκπαιδευτικού Άνδρας Γυναίκα Σύνολο Απόλυτη % Συχνότητα Συχνότητα 25 30,5 57 69,5 82 100,0 Σχήμα 1 Σχήμα 2: Κατανομή δείγματος ανά φύλο συμμετεχόντων 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 62

Αναφορικά με την επαγγελματική προϋπηρεσία των συμμετεχόντων στην έρευνα, το μεγαλύτερο μέρος των εκπαιδευτικών που αποτέλεσαν το δείγμα αυτής της έρευνας, είχε επαγγελματική προϋπηρεσία μικρότερη από 10 έτη. Συγκεκριμένα, 34 άτομα (ποσοστό 41,5%) είχαν επαγγελματική προϋπηρεσία μικρότερη από 10 έτη, 32 άτομα είχαν προϋπηρεσία από 10 μέχρι 20 έτη (ποσοστό 39%) και 16 άτομα είχαν προϋπηρεσία στο χώρο μεγαλύτερη των 20 ετών (ποσοστό 19,5%) (βλ. Σχήμα 3 & Σχήμα 4). Έτη υπηρεσίας Έτη υπηρεσίας 0-10 10-20 >20 Σύνολο Απόλυτη % Συχνότητα Συχνότητα 34 41,5 32 39,0 16 19,5 82 100,0 Σχήμα 3 Σχήμα 4: Κατανομή δείγματος ανά έτη προϋπηρεσίας 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 63

Αναφορικά με την ηλικία των συμμετεχόντων στην έρευνα, το μεγαλύτερο μέρος των εκπαιδευτικών που αποτέλεσαν το δείγμα αυτής της έρευνας, είχε ηλικία μεταξύ 35 και 45 ετών. Συγκεκριμένα, 46 άτομα (ποσοστό 56,1%) είχαν ηλικία μεταξύ 35 και 45 ετών, 23 άτομα είχαν ηλικία από 25 μέχρι 35 έτη (ποσοστό 28%) και 13 άτομα είχαν ηλικία μεγαλύτερη των 45 ετών (ποσοστό 15,9%) (βλ. Σχήμα 5 & Σχήμα 6). Ηλικία εκπαιδευτικού 25-35 35-45 >45 Total Απόλυτη % Συχνότητα Συχνότητα 23 28,0 46 56,1 13 15,9 82 100,0 Σχήμα 5 Σχήμα 6: Κατανομή δείγματος ανά ηλικία 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 64

Αναφορικά με το επίπεδο σπουδών των συμμετεχόντων στην έρευνα, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι όλοι οι εκπαιδευτικοί είχαν πτυχίο Ανώτατης Εκπαίδευσης. Πέρα από αυτό που ήταν αναμενόμενο, 28 εκπαιδευτικοί (ποσοστό 34,1%) είχαν Μεταπτυχιακό Δίπλωμα, ενώ μόλις 1 εκπαιδευτικός (ποσοστό 1,2%) είχε Διδακτορικό Δίπλωμα. Ακόμη, ένα μέρος των εκπαιδευτικών του δείγματος και συγκεκριμένα 11 εκπαιδευτικοί (ποσοστό 13,4%) είχαν λάβει και κάποιο άλλο Πτυχίο ή κάποια άλλης μορφής μετεκπαίδευση ή επιμόρφωση. Στους Πίνακες που ακολουθούν μπορούμε να δούμε αναλυτικά την κατανομή του δείγματος ως προς το επίπεδο σπουδών των συμμετεχόντων στην έρευνα. Συγκεκριμένα, μπορούμε να δούμε τόσο τις απόλυτες συχνότητες όσο και τις σχετικές συχνότητες (βλ. Σχήματα 11,12,13,14). Ανώτατη Εκπαίδευση Ναι f % 82 100,0 Σχήμα 11 Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Όχι Ναι Total f % 54 65,9 28 34,1 82 100,0 Σχήμα 12 Διδακτορικό Δίπλωμα Όχι Ναι Total f % 81 98,8 1 1,2 82 100,0 Σχήμα 13 Άλλο Όχι Ναί Total f % 71 86,6 11 13,4 82 100,0 Σχήμα 14 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 65

Ως προς την κατανομή του δείγματος ως προς το φύλο και τα έτη επαγγελματικής προϋπηρεσίας, σημειώνουμε ότι οι γυναίκες είναι σταθερά περισσότερες από τους άντρες σε κάθε κλιμάκιο της προϋπηρεσίας. Συγκεκριμένα για προϋπηρεσία κάτω από 10 έτη, είχαμε 23 γυναίκες και 11 άντρες. Για προϋπηρεσία από 10 έτη μέχρι 20 έτη είχαμε 23 γυναίκες και 9 άντρες και για προϋπηρεσία κάτω πάνω από 20 έτη, είχαμε 11 γυναίκες και 5 άντρες. Αναλυτικότερα, μπορούμε να δούμε και τις σχετικές συχνότητες στον παρακάτω Πίνακα (βλ. Σχήμα 15). Κατανομή του δείγματος ως προς το φύλο και τα έτη επαγγελματικής προυπηρεσίας Έτη υπηρεσίας 0-10 10-20 >20 Σύνολο Φύλο εκπαιδευτικού Άνδρας Γυναίκα f % f % 11 32,4% 23 67,6% 9 28,1% 23 71,9% 5 31,3% 11 68,8% 25 30,5% 57 69,5% Σχήμα 15 Ως προς την κατανομή του δείγματος ως προς τα έτη επαγγελματικής προϋπηρεσίας και το επίπεδο σπουδών μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι οι περισσότεροι εκπαιδευτικοί με Μεταπτυχιακές Σπουδές βρίσκονται στο κλιμάκιο με προϋπηρεσία από 10 20 έτη, κάτι το οποίο ήταν κάπως αναμενόμενο, διότι εκείνοι έχουν περισσότερη διδακτική εμπειρία και είναι περισσότερο κατασταλαγμένοι ως προς το τι θέλουν να παρακολουθήσουν ως μεταπτυχιακή εξειδίκευση. Στο παρακάτω σχήμα μπορούμε να δούμε την κατανομή του δείγματος ως προς τα έτη υπηρεσίας και το μεταπτυχιακό επίπεδο σπουδών (βλ. Σχήμα 16). Έτη υπηρεσίας * Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Crosstabulation Count Έτη υπηρεσίας Total 0-10 10-20 >20 Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Όχι Ναι Total 26 8 34 17 15 32 11 5 16 54 28 82 Σχήμα 16 Αντίστοιχα, στο παρακάτω σχήμα μπορούμε να δούμε την κατανομή του δείγματος ως προς τα έτη υπηρεσίας και το Διδακτορικό επίπεδο σπουδών (βλ. Σχήμα 17). 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 66

Έτη υπηρεσίας * Διδακτορικό Δίπλωμα Crosstabulation Count Έτη υπηρεσίας Total 0-10 10-20 >20 Διδακτορικό Δίπλωμα Όχι Ναι Total 34 0 34 31 1 32 16 0 16 81 1 82 Σχήμα 17 Αντίστοιχα, στο παρακάτω σχήμα μπορούμε να δούμε την κατανομή του δείγματος ως προς τα έτη υπηρεσίας και το επίπεδο σπουδών εκείνων που δήλωσαν ότι ανήκουν στην κατηγορία «Άλλο» (βλ. Σχήμα 18). Έτη υπηρεσίας * Άλλο Crosstabulation Count Έτη υπηρεσίας Total 0-10 10-20 >20 Άλλο Όχι Ναί Total 29 5 34 29 3 32 13 3 16 71 11 82 Σχήμα 18 Για τη συγκρότηση του δείγματος ακολουθήσαμε τη μέθοδο της τυχαίας δειγματοληψίας. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι τα άτομα που έλαβαν μέρος στην έρευνα επελέγησαν τυχαία. Χορηγήσαμε συνολικά 100 ερωτηματολόγια και μας παραδόθηκαν συμπληρωμένα 82. Επομένως το ποσοστό απόκρισης στην έρευνα (82%) είναι ιδιαίτερα υψηλό, δεδομένου ότι και ως μέθοδος επιλογής των συμμετεχόντων στην έρευνα επελέγη αυτός της τυχαίας δειγματοληψίας. Το εργαλείο μέτρησης της έρευνας (ψυχομετρικό μέσο) Ως εργαλείο μέτρησης της έρευνας αυτής χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο της Maslach (Maslach Burnout Inventory, MBI, 1986). To MBI αποτελεί ένα σταθμισμένο ερωτηματολόγιο από διάφορες έρευνες, που έχουν πραγματοποιηθεί σε αμερικάνικο πληθυσμό (Maslach, Jakson & Schwab, 1986). Το Ερωτηματολόγιο Καταγραφής της Επαγγελματικής Εξουθένωσης της Maslach είναι ένα αυτοχορηγούμενο ερωτηματολόγιο που περιλαμβάνει 22 ερωτήσεις και μετρά τρεις χαρακτηριστικές διαστάσεις της επαγγελματικής εξουθένωσης: (α) τη συναισθηματική εξάντληση 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 67

(β) την αποπροσωποποίηση και (γ)την έλλειψη προσωπικών επιτευγμάτων. Ο παράγοντας της «συναισθηματικής εξάντλησης» εκτιμά τη συχνότητα της συναισθηματικής υπερέντασης και κατάπτωσης λόγω της εργασίας. Ο παράγοντας της «αποπροσωποποίησης» αντανακλά τις αντιδράσεις αδιαφορίας και απρόσωπης αντιμετώπισης των ασθενών. Ο παράγοντας των «προσωπικών επιτευγμάτων» μετράει την αίσθηση επάρκειας, αποδοτικότητας και πραγματοποίησης επιτευγμάτων στον επαγγελματικό τομέα. Προσπαθώντας να διατυπώσουμε έναν κανόνα για τη βαθμολόγηση των απαντήσεων στις ερωτήσεις που περιέχει το ερωτηματολόγιο, μπορούμε να πούμε ότι αυξημένα επίπεδα επαγγελματικής εξουθένωσης θα υφίστανται, όταν έχουμε: 1. υψηλές τιμές στην επταβάθμια κλίμακα των απαντήσεων (Likert 0-6) στις υποκλίμακες της συναισθηματικής εξάντλησης και αποπροσωποποίησης και 2. χαμηλές τιμές στην επταβάθμια κλίμακα των απαντήσεων (Likert 0-6) στην υποκλίμακα των προσωπικών επιτευγμάτων. Η επαγγελματική εξουθένωση θεωρείται ως μία συνεχής μεταβλητή και όχι ως διχοτομική, η οποία είναι παρούσα ή απούσα. Οι απαντήσεις δίνονται από τον ερωτώμενο βάσει μιας επταβάθμιας κλίμακας Likert που εκτείνεται από το 0 («ποτέ») έως το 6 («κάθε μέρα»). Στην κλίμακα μέτρησης παριστάνεται η συχνότητα με την οποία το άτομο έχει βιώσει, στο χώρο εργασίας, τις συναισθηματικές καταστάσεις ή τις αντιδράσεις που περιγράφονται στο κάθε θέμα. Παρότι η «απόσταση» μεταξύ των αριθμητικών τιμών της κλίμακας βαθμολόγησης είναι αυτή (και ίση προς μία μονάδα), η «απόσταση» μεταξύ των συχνοτήτων που αντιστοιχούν στις τιμές αυτές είναι απαραίτητα η ίδια. Η κλίμακα συχνοτήτων αποτελεί κατά προσέγγιση κλίμακα λόγων. Ερευνητικά Αποτελέσματα Σε αυτό το κεφάλαιο αναφέρονται τα αποτελέσματα της ανάλυσης των δεδομένων που συλλέχθηκαν κατά τη διάρκεια αυτής της έρευνας. Παρέχονται περιγραφικά δεδομένα για τις εξαρτημένες μεταβλητές όπως η συναισθηματική εξάντληση, η αποπροσωποποίηση και η έλλειψη προσωπικών επιτευγμάτων και καθορίζεται εάν υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές ανάμεσα στα ανεξάρτητα μικρότερα δείγματα που απαρτίζουν το συνολικό δείγμα ως προς δημογραφικά χαρακτηριστικά, όπως το φύλο του εκπαιδευτικού, η ηλικία του, τα έτη επαγγελματικής προϋπηρεσίας του και το επίπεδο σπουδών του. Εξετάζονται οι συνάφειες ανάμεσα στους παράγοντες του ερωτηματολογίου και τα έτη προϋπηρεσίας και τέλος, παρέχονται τα αποτελέσματα του στατιστικού ελέγχου αναφορικά με την αποδοχή ή απόρριψη των υποθέσεων που τέθηκαν στην αρχή της έρευνας, προκειμένου να πάρουμε μια σαφή απάντηση στα γενικότερα διερευνητικά ερωτήματα μας. Όλες οι στατιστικές αναλύσεις πραγματοποιήθηκαν με τη χρήση του στατιστικού πακέτου για τις κοινωνικές επιστήμες (SPSS έκδοση 15.0). 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 68

Περιγραφική ανάλυση των δεδομένων Μέσοι Όροι Παραγόντων Επαγγελματικής Εξουθένωσης Στα παρακάτω σχήματα (βλ. Σχήμα 19 και Σχήμα 20) φαίνονται οι μέσοι όροι των απαντήσεων που δόθηκαν στις ερωτήσεις συνολικά για κάθε διάσταση (παράγοντα) της επαγγελματικής εξουθένωσης, τόσο συνολικά για όλο το δείγμα όσο και ξεχωριστά ανά φύλο. Συγκεκριμένα, ανάμεσα στα δύο φύλα, όπου μπορούμε να κάνουμε και συγκρίσεις μπορούμε να πούμε ότι φαίνεται πως οι γυναίκες του δείγματος εμφάνισαν μεγαλύτερη συναισθηματική εξάντληση (μ.ο 18,72) σε σχέση με τους άντρες του δείγματος (μ.ο 14,84), ενώ βρίσκονται στα ίδια περίπου επίπεδα ως προς τον παράγοντα της αποπροσωποποίησης (μ.ο αντρών: 5,08, μ.ο γυναικών: 4,93). Ως προς τον παράγοντα των προσωπικών επιτευγμάτων μπορούμε να δούμε πως και εδώ τα δύο φύλα βρίσκονται ακριβώς στα ίδια επίπεδα (μ.ο αντρών: 37,08, μ.ο γυναικών: 37,49). Περιγραφικά Στοιχεία για τους 3 παράγοντες που μετράει το ερωτηματολόγιο της Επαγγελματικής Εξουθένωσης Συναισθηματική Εξάντληση Αποπρωσοποίηση Προσωπικά Επιτεύγματα Mean Std. Deviation N 17,54 9,538 82 4,98 4,774 82 37,37 8,615 82 Σχήμα 19 Σύγκριση μέσων των παραγόντων της επαγγελματικής εξουθένωσης ανά φύλο Φύλο εκπαιδευτικού Άνδρας Γυναίκα Total Mean N Std. Deviation Mean N Std. Deviation Mean N Std. Deviation Συναισθηματική Εξάντληση Αποπρωσοποίηση Προσωπικά Επιτεύγματα 14,84 5,08 37,08 25 25 25 9,141 4,645 9,210 18,72 4,93 37,49 57 57 57 9,545 4,869 8,422 17,54 4,98 37,37 82 82 82 9,538 4,774 8,615 Σχήμα 20 Στους Πίνακες που ακολουθούν έχουμε διατάξει για κάθε παράγοντα της επαγγελματικής εξουθένωσης τον μέσο όρο που δόθηκε συνολικά και από τα δύο φύλα στην κάθε απάντηση τους. Με αυτό τον τρόπο και δεδομένου ότι γνωρίζουμε πως για τους παράγοντες «Συναισθηματική Εξάντληση» και «Αποπροσωποποίηση» υψηλότεροι μέσοι όροι στις απαντήσεις σημαίνουν ουσιαστικά μεγαλύτερος βαθμός 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 69

Επαγγελματικής Εξουθένωσης, ενώ για τον παράγοντα «Προσωπικά Επιτεύγματα» μικρότεροι μέσοι όροι σημαίνουν μεγαλύτερος βαθμός Επαγγελματικής Περιγραφικά Στατιστικά Στοιχεία για τις ερωτήσεις που αποτελούν τον παράγοντα της Εξουθένωσης, μπορούμε με μια "Συναισθηματικής γρήγορη ματιά Εξάντλησης" στις ερωτήσεις να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα αναφορικά με το ποιες ερωτήσεις θεωρούνται πιο κρίσιμες στη διαμόρφωση και την δημιουργία του φαινομένου της Επαγγελματικής Εξουθένωσης στους εκπαιδευτικούς που συμμετείχαν στην έρευνα μας. Πιστεύω ότι εργάζομαι πολύ σκληρά στη δουλειά μου Νοιώθω εξαντλημένος/η στο τέλος μιας εργάσιμης μέρας Το γεγονός ότι στη δουλειά μου έχω άμεση σχέση με ανθρώπους με κάνει να νοιώθω υπερβολική ένταση Νοιώθω εξουθενωμένος από τη δουλειά μου Νοιώθω ήδη κουρασμένος/η όταν ξυπνάω το πρωί και έχω να αντιμετωπίσω ακόμα μια μέρα στη δουλειά Νοιώθω ότι δεν αντέχω άλλο πια... ότι έχω φτάσει στα όρια της αντοχής μου Σχήμα 21 Στην πραγματικότητα δεν νοιάζομαι πολύ για 82,89 1,370 το τι συμβαίνει σε μερικούς μαθητές μου Σχήμα 22 Νομίζω ότι οι μαθητές μου κατακρίνουν εμένα 82,77 1,034 για Περιγραφικά μερικά από Στατιστικά προβλήματα Στοιχεία που έχουν για τις ερωτήσεις που αποτελούν τον παράγοντα των Valid N (listwise) "Προσωπικών Επιτευγμάτων" 82 Σχήμα 23 N Mean Std. Deviation 82 3,67 2,097 82 3,07 1,783 82 2,02 1,819 82 1,95 1,609 82 1,78 1,457 82 1,32 1,602 Μου είναι πολύ κουραστικό να δουλεύω με 82 1,27 1,267 ανθρώπους όλη τη μέρα Περιγραφικά Στατιστικά Στοιχεία για τις ερωτήσεις που αποτελούν τον παράγοντα της Νοιώθω συναισθηματικά δεμένος από τη "Αποπροσωποποίησης" 82 1,23 1,468 δουλειά μου Νοιώθω απογοητευμένος από τη δουλειά μου Valid Έχω N γίνει (listwise) πιο σκληρός/ή από τότε που άρχισα αυτή τη δουλειά Ανησυχώ μήπως αυτή η δουλειά με κάνει και δείχνω συναισθηματική σκληρότητα Νοιώθω ότι συμπεριφέρομαι απρόσωπα σε μερικούς μαθητές μου, σαν να είναι αντικείμενα Αντιμετωπίζω πολύ αποτελεσματικά τα προβλήματα που έχουν οι μαθητές μου Αντιμετωπίζω με πολύ ηρεμία συναισθηματικές φορτίσεις στη δουλειά μου Νοιώθω ότι επηρεάζω θετικά τη ζωή των άλλων ανθρώπων μέσα από τη δουλειά μου Νοιώθω γεμάτος/η δύναμη και ενεργητικότητα Νοιώθω ότι έχω καταφέρει πολλά αξιόλογα πράγματα σ'αυτή τη δουλειά Μπορώ εύκολα να καταλάβω πώς νοιώθουν γενικά οι μαθητές μου Μπορώ να δημιουργήσω μια άνετη-ευχάριστη ατμόσφαιρα με τους μαθητές μου Νοιώθω αναζωογονημένος/η όταν έχω δουλέψει σε στενή επαφή με τους μαθητές μου 82N 1,22 Mean Std. 1,228 Deviation 82 82 1,22 1,352 82 1,16 1,519 82,94 1,364 N Mean Std. Deviation 82 4,44 1,218 82 4,44 1,516 82 4,45 1,565 82 4,62 1,358 82 4,66 1,468 82 4,85 1,287 82 4,94 1,251 82 4,96 1,418 Valid N 10 o (listwise) Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 82 70

Επαγωγική ανάλυση δεδομένων Η παραγοντική δομή του ερωτηματολογίου Επαγγελματικής Εξουθένωσης Χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος των Πρωταρχικών Συνιστωσών (Principal Components) με προκαθορισμένους (βάσει θεωρίας) τρεις παράγοντες και με περιστροφή των αξόνων τύπου Quartimax. Στον Πίνακα 3.1 παρατίθενται οι τρεις παράγοντες του ερωτηματολογίου: Συναισθηματική Εξάντληση, Αποπροσωποποίηση, Προσωπική Επίτευξη. Οι τρεις παράγοντες, στη δική μας ανάλυση, ερμηνεύουν συνολικά το 52,95% της συνολικής διακύμανσης. Ο πρώτος παράγοντας της συναισθηματικής εξάντλησης ερμηνεύει το 33,87% της διακύμανσης, ο δεύτερος παράγοντας της αποπροσωποποίησης ερμηνεύει το 15,13% της διακύμανσης και ο τρίτος παράγοντας της προσωπικής επίτευξης ερμηνεύει το 6,21% της διακύμανσης. Όπως φαίνεται και από το διάγραμμα συχνοτήτων των ιδιοτιμών (βλ. Σχήμα 24) επιβεβαιώνεται η τελική φόρτωση των 22 ερωτήσεων του ερωτηματολογίου σε 3 κύριους παράγοντες, αφού μετά τον τρίτο παράγοντα υπάρχει μεγάλη μεταβολή της κατακόρυφης κλίσης του διαγράμματος, γεγονός που φανερώνει ότι οι 3 πρώτοι παράγοντες είναι οι μόνοι σημαντικοί. Όπως προέκυψε μετά από την εφαρμογή της παραγοντικής ανάλυσης (factor analysis) στο αρχικό σύνολο των 22 ερωτήσεων, επιβεβαιώνεται με μικρές αποκλίσεις η αρχική παραγοντική δομή του εργαλείου μέτρησης και δικαιολογείται η ύπαρξη των τριών υποκλιμάκων μέτρησης ως διαστάσεις που μετρούν την επαγγελματική εξουθένωση. Συμπερασματικά, λοιπόν, επιβεβαιώνεται η παραγοντική δομή του ερωτηματολογίου Επαγγελματικής Εξουθένωσης και στην παρούσα μελέτη. Scree Plot 8 6 Eigenvalue 4 2 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Component Number Σχήμα 24 Διάγραμμα ιδιοτιμών που προκύπτουν από την παραγοντική ανάλυση 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 71

Συνάφειες παραγόντων επαγγελματικής εξουθένωσης μεταξύ τους και με τα έτη προϋπηρεσίας Στον παρακάτω Πίνακα Συσχετίσεων (βλ. Σχήμα 25) έχουμε πινακοποιήσει με βάση τα αποτελέσματα της στατιστικής ανάλυσης, τις συνάφειες ανάμεσα στους τρεις παράγοντες της επαγγελματικής εξουθένωσης μεταξύ τους και με τα έτη προϋπηρεσίας. Όλες οι συνάφειες μεταξύ των τριών παραγόντων Επαγγελματικής Εξουθένωσης για τους εκπαιδευτικούς του δείγματος (Ν=82) βρέθηκαν να είναι στατιστικά σημαντικές (p<0,05). Μέτρια θετική συνάφεια (r=0,551) παρατηρείται μεταξύ των παραγόντων της συναισθηματικής εξάντλησης και της αποπροσωποποίησης. Ωστόσο, ασθενείς αρνητικές συνάφειες προκύπτουν μεταξύ των παραγόντων της προσωπικής επίτευξης και της συναισθηματικής εξάντλησης (r=-0,281) καθώς και μεταξύ των παραγόντων της προσωπικής επίτευξης και της αποπροσωποποίησης (r=- 0,480). Οι συνάφειες μεταξύ των παραγόντων επαγγελματικής εξουθένωσης (Συναισθηματική Εξάντληση, Αποπροσωποποίηση, Προσωπική Επίτευξη) και των χρόνων προϋπηρεσίας των εκπαιδευτικών δεν βρέθηκαν στατιστικά σημαντικές. Ουσιαστικά δεν υπάρχουν συνάφειες, αφού και ο βαθμός συσχέτισης ανάμεσά τους τείνει γύρω από το μηδέν. Φαίνεται ότι τα χρόνια προϋπηρεσίας των εκπαιδευτικών, είναι ανεξάρτητα από την εμφάνιση συμπτωμάτων επαγγελματικής εξουθένωσης για τους εκπαιδευτικούς. Πίνακας Συσχετίσεων ανάμεσα στους 3 παράγοντες του ερωτηματολογίου της Επαγγελματικής Εξουθένωσης και τα έτη προυπηρεσίας των εκπαιδευτικών Συναισθηματική Εξάντληση Pearson Correlation Συναισθηματική Εξάντληση Αποπρωσο ποίηση Προσωπικά Επιτεύγματα 1 ** * Έτη υπηρεσίας Αποπρωσοποίηση N Pearson Correlation 82,551** 1 ** Προσωπικά Επιτεύγματα Sig. (2-tailed) N Pearson Correlation,000 82 82 -,281* -,480** 1 Sig. (2-tailed) N,011,000 82 82 82 Έτη υπηρεσίας Pearson Correlation,001 -,032 -,031 1 Sig. (2-tailed),992,773,781 N 82 82 82 82 **. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed). *. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed). Σχήμα 25 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 72

Διαφορές μέσων όρων ως προς το φύλο Από την εφαρμογή του στατιστικού ελέγχου που πραγματοποιήθηκε σύμφωνα με το κριτήριο t για ανεξάρτητα δείγματα (Independent samples t-test) για τον έλεγχο της ισότητας των μέσων όρων στις απαντήσεις των δύο φύλων ως προς τους τρεις παράγοντες της επαγγελματικής εξουθένωσης, μπορούμε να πούμε πως για κανένα από τους τρεις παράγοντες (συναισθηματική εξάντληση, αποπροσωποποίηση, προσωπικά επιτεύγματα) δεν βρέθηκε να υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά ανάμεσα στο βαθμό επαγγελματικής εξουθένωσης για τα 2 φύλα. Αυτό πρακτικά σημαίνει πως και τα δύο φύλα που συμμετείχαν στο δείγμα της έρευνάς μας δεν παρουσίαζαν σημαντικές διαφορές ανάμεσα στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονταν την επαγγελματική εξουθένωση στο περιβάλλον εργασίας τους. Στο παρακάτω σχήμα φαίνονται τα αποτελέσματα από την εφαρμογή του ελέγχου σύμφωνα με το κριτήριο t για ανεξάρτητα δείγματα (independent samples t-test) στο δείγμα μας. Independent Samples Test Levene's Test for Equality of Variances t-test for Equality of Means Συναισθηματική Εξάντληση Αποπρωσοποίηση Προσωπικά Επιτεύγματα assumed not assumed assumed not assumed assumed not assumed F Sig. t df Sig. (2-tailed) Mean Difference Std. Error Differenc e,085,771-1,716 80,090-3,879 2,261-1,745 47,760,087-3,879 2,223,319,574,130 80,897,150 1,152,133 47,936,895,150 1,131 1,734,192 -,198 80,844 -,411 2,079 Σχήμα 26 -,191 42,389,849 -,411 2,153 Διαφορές Μέσων ως προς τα έτη προϋπηρεσίας Από την εφαρμογή του στατιστικού ελέγχου που πραγματοποιήθηκε σύμφωνα με το κριτήριο t για ανεξάρτητα δείγματα (Independent samples t-test) για τον έλεγχο της ισότητας των μέσων όρων στις απαντήσεις ανάλογα με τα έτη προϋπηρεσίας ως προς τους τρεις παράγοντες της επαγγελματικής εξουθένωσης, μπορούμε να πούμε πως δεν βρέθηκαν να υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές στις απαντήσεις των εκπαιδευτικών που βρίσκονταν στα διάφορα κλιμάκια της επαγγελματικής προϋπηρεσίας. Στο παρακάτω σχήμα φαίνονται τα αποτελέσματα από την εφαρμογή του ελέγχου σύμφωνα με το κριτήριο t για ανεξάρτητα δείγματα (independent samples t-test) στο δείγμα μας. 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 73

Independent Samples Test Levene's Test for Equality of Variances t-test for Equality of Means Συναισθηματική Εξάντληση Αποπρωσοποίηση Προσωπικά Επιτεύγματα assumed not assumed assumed not assumed assumed not assumed F Sig. t df Sig. (2-tailed) Mean Difference Std. Error Difference,257,614 1,308 64,196 2,939 2,247 1,307 63,539,196 2,939 2,249,406,526 1,255 64,214 1,436 1,144 1,262 63,128,212 1,436 1,138,674,415 -,489 64,626 -,921 1,883 Σχήμα 27 -,491 63,931,625 -,921 1,877 Διαφορές Μέσων ως προς την ηλικία Από την εφαρμογή του στατιστικού ελέγχου που πραγματοποιήθηκε σύμφωνα με το κριτήριο t για ανεξάρτητα δείγματα (Independent samples t-test) για τον έλεγχο της ισότητας των μέσων όρων στις απαντήσεις ανάλογα με την ηλικία των εκπαιδευτικών ως προς τους τρεις παράγοντες της επαγγελματικής εξουθένωσης, μπορούμε να πούμε πως δεν βρέθηκαν να υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές ανάμεσα στις απαντήσεις των εκπαιδευτικών στις διάφορες ηλικίες γύρω από το βαθμό επαγγελματικής εξουθένωσης τους. Στο παρακάτω σχήμα φαίνονται τα αποτελέσματα από την εφαρμογή του ελέγχου σύμφωνα με το κριτήριο t για ανεξάρτητα δείγματα (independent samples t-test) στο δείγμα μας Independent Samples Test Levene's Test for Equality of Variances t-test for Equality of Means Συναισθηματική Εξάντληση Αποπρωσοποίηση Προσωπικά Επιτεύγματα assumed not assumed assumed not assumed assumed not assumed F Sig. t df Sig. (2-tailed) Mean Difference Std. Error Difference,056,813,643 67,522 1,500 2,331,620 40,068,539 1,500 2,419,016,899,462 67,645,522 1,129,456 42,527,651,522 1,145 2,059,156,190 67,850,413 2,170 Σχήμα 28,210 56,995,834,413 1,968 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 74

Διαφορές Μέσων ως προς το επίπεδο σπουδών Από την εφαρμογή του στατιστικού ελέγχου που πραγματοποιήθηκε σύμφωνα με το κριτήριο t για ανεξάρτητα δείγματα (Independent samples t-test) για τον έλεγχο της ισότητας των μέσων όρων στις απαντήσεις ανάλογα με το επίπεδο σπουδών ως προς τους τρεις παράγοντες της επαγγελματικής εξουθένωσης, μπορούμε να πούμε πως δεν βρέθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές ανάμεσα στα διάφορα επίπεδα σπουδών και το βαθμό επαγγελματικής εξουθένωσης των εκπαιδευτικών. Στο παρακάτω σχήμα φαίνονται τα αποτελέσματα από την εφαρμογή του ελέγχου σύμφωνα με το κριτήριο t για ανεξάρτητα δείγματα (independent samples t-test) στο δείγμα μας Independent Samples Test Levene's Test for Equality of Variances t-test for Equality of Means Συναισθηματική Εξάντληση Αποπρωσοποίηση Προσωπικά Επιτεύγματα assumed not assumed assumed not assumed assumed not assumed F Sig. t df Sig. (2-tailed) Mean Difference Std. Error Difference,011,916 -,048 80,962 -,107 2,235 -,047 52,939,962 -,107 2,263,169,682,306 80,760,343 1,118,316 59,633,753,343 1,084,090,765 -,262 80,794 -,529 2,018 Σχήμα 29 -,249 47,694,804 -,529 2,124 Συμπεράσματα - Προτάσεις Σε αυτό το κεφάλαιο παρουσιάζονται τα συμπεράσματα που προέκυψαν από τα αποτελέσματα της έρευνας, ερμηνεύονται και προτείνονται κάποιες ενέργειες που μπορούν να γίνουν προς την κατεύθυνση της αντιμετώπισης του φαινομένου της επαγγελματικής εξουθένωσης. Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να διατυπώσουμε τα εξής για την επαγγελματική εξουθένωση. Τα τελευταία χρόνια το επαγγελματικό άγχος αλλά κυρίως μια ιδιαίτερη μορφή αυτού, η επαγγελματική εξουθένωση έχει αναδειχθεί σε κεντρικό θέμα προς διερεύνηση σε διάφορους επαγγελματικούς χώρους. Αυτό συμβαίνει, ως επί το πλείστον, λόγω των επιπτώσεων της εξουθένωσης στην υγεία του εργαζόμενου, στη λειτουργία του οργανισμού και κατά συνέπεια στις υπηρεσίες που παρέχει. Η κατανόηση του φαινομένου της επαγγελματικής εξουθένωσης έχει ως στόχο την επιτυχέστερη αντιμετώπιση των συμπτωμάτων που με τη σειρά της οδηγεί στην έγκαιρη πρόληψή της. Υπενθυμίζουμε σε αυτό το σημείο, πως ο σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν: 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 75

Να διερευνηθεί η σχέση της επαγγελματικής εξουθένωσης με τις μεταβλητές φύλο, προϋπηρεσία και επίπεδο σπουδών των εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Γενικής Εκπαίδευσης. Να διερευνηθεί εάν υπάρχει συνάφεια μεταξύ των τριών παραγόντων επαγγελματικής εξουθένωσης και με τα έτη προϋπηρεσίας των εκπαιδευτικών, δηλαδή εάν οι παράγοντες α) συναισθηματική εξάντληση β) αποπροσωποποίηση και γ) προσωπικά επιτεύγματα, επηρεάζονται μεταξύ τους και με τα έτη προϋπηρεσίας και εάν ναι με ποιο τρόπο. Να καταγραφούν τα επίπεδα επαγγελματικής εξουθένωσης των Εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Γενικής Εκπαίδευσης. Σχετικά με τη διάσταση της συναισθηματικής εξάντλησης, η οποία αναφέρεται στη μείωση των συναισθημάτων του ατόμου, με αποτέλεσμα να μην μπορεί πλέον να προσφέρει συναισθηματικά στους μαθητές του και να βλέπει με δέος την προοπτική ότι την επόμενη μέρα θα πρέπει να πάει ξανά στη δουλειά του, παρατηρούμε ότι οι εκπαιδευτικοί εμφανίζουν μικρότερη συναισθηματική εξάντληση συγκρινόμενοι με όλες τις μέχρι τώρα έρευνες σε ελληνικό πληθυσμό. Εμφανίζουν μικρότερη συναισθηματική εξάντληση ακόμα και από τους εκπαιδευτικούς, οι οποίοι εργάζονται σε ειδικά σχολεία (Αντωνίου, Πολυχρόνη, 1999). Για τη διάσταση της αποπροσωποποίησης, η οποία αναφέρεται στην απρόσωπη και ψυχρή αντιμετώπιση των μαθητών, στα αρνητικά ή ουδέτερα συναισθήματα που μπορεί να αναπτύξει ο εκπαιδευτικός για τους μαθητές του, παρατηρούμε ότι οι εκπαιδευτικοί εμφανίζουν υψηλότερους βαθμούς αποπροσωποποίησης από ότι εμφανίζουν οι εκπαιδευτικοί στην έρευνα του Κάντα (1996) και στην έρευνα του Κουστελίου (2001) και προσεγγίζουν τα επίπεδα των εκπαιδευτικών που εργάζονται σε ειδικά σχολεία (Αντωνίου, Πολυχρόνη, 1999). Οι μεγαλύτεροι βαθμοί συναισθηματικής εξάντλησης και αποπροσωποποίησης των εκπαιδευτικών Γενικής εκπαίδευσης μπορεί να ερμηνευθούν λόγω του ότι εργάζονται σε πιο απαιτητικό περιβάλλον εργασίας, μέσα σε μεταβαλλόμενες εργασιακές συνθήκες, στις σύγχρονες πολυπολιτισμικές τάξεις, σε πολυπληθείς τάξεις (έως 30 μαθητές ανά τάξη) και με τις νέες τάσεις περί συνεκπαίδευσης (inclusion) όπου μπορεί να έχουν και έναν έως δύο μαθητές με ειδικές ανάγκες στην τάξη, πράγμα που σημαίνει περισσότερες δυσκολίες στην τάξη. Για τη διάσταση της μειωμένης προσωπικής επίτευξης, η οποία αναφέρεται στην τάση του ατόμου που εμφανίζει το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης, να κάνει αρνητική αξιολόγηση του εαυτού, ιδίως όσον αφορά στη δουλειά του με τους μαθητές και να κατακλύζεται από ένα γενικότερο αίσθημα δυστυχίας και δυσαρέσκειας όσον αφορά στα αποτελέσματα της εργασίας του παρατηρούμε ότι οι εκπαιδευτικοί του δείγματος μας εμφανίζουν υψηλά επίπεδα προσωπικής επίτευξης, συγκρινόμενοι με τα επίπεδα που καταγράφονται στις μέχρι τώρα έρευνες σε ελληνικό πληθυσμό. Μια πρώτη ερμηνεία που θα μπορούσε να δοθεί για τους υψηλούς βαθμούς προσωπικής επίτευξης είναι ίσως λόγω της σύστασης του δείγματος, οι οποίοι σε ικανοποιητικό ποσοστό είχαν λάβει κάποια μετεκπαίδευση. Από ένα προσκαλούμενο δείγμα 100 ατόμων, απάντησαν οι 82, το 82% (ποσοστό απώλειας 18%). Πάντως το 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 76