ΔΘΝΗΚΖ ΥΟΛΖ ΓΖΜΟΗΑ ΓΗΟΗΚΖΖ

Ε ΔΘΝΗΚΖ ΥΟΛΖ ΓΖΜΟΗΑ ΓΗΟΗΚΖΖ Κ ΔΚΠΑΗΓΔΤΣΗΚΖ ΔΗΡΑ ΣΜΖΜΑ : Σνπξηζηηθήο Οηθνλνκίαο θαη Αλάπηπμεο (ΣΟΑ) ΣΔΛΗΚΖ ΔΡΓΑΗΑ Θέκα: Σνπξηζκφο θαη Οηθνλνκηθή Κξίζε Δπηβιέπσλ : Νηνχβαο Λνπθάο πνπδάζηξηα : Σζαγθαξάθε Λήδα ΑΘΖΝΑ - 2010

ΠΔΡΗΛΖΦΖ Ζ παξνχζα εξγαζία πξαγκαηεχεηαη ηελ νηθνλνκηθή θξίζε θαη ηηο δπλαηφηεηεο πνπ κπνξεί λα πξνζθέξεη ν ηνπξηζκφο γηα νηθνλνκηθή αλάθακςε. θνπφο ηεο κειέηεο είλαη λα δηαθαλεί ε ζεκαληηθφηεηα ηνπ ηνπξηζηηθνχ θιάδνπ γηα ηε ρψξα καο θαη νη δπλαηφηεηεο πνπ ππάξρνπλ λα κεηαηξαπεί ε Διιάδα ζε θχξην παίθηε ηεο ηνπξηζηηθήο αγνξάο. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζην πξψην θεθάιαην παξνπζηάδεηαη κηα ηζηνξηθή αλαδξνκή ζηελ νπνία πεξηγξάθνληαη ζπλνπηηθά νη ζεκαληηθφηεξεο νηθνλνκηθέο θξίζεηο απφ πιεπξάο επηπηψζεσλ, μεθηλψληαο απφ ηελ παγθφζκηα νηθνλνκηθή χθεζε ηνπ 1929 θαη θηάλνληαο έσο ηελ παγθφζκηα νηθνλνκηθή θξίζε ζηηο κέξεο καο. ε απηή ηελ παξνπζίαζε γίλεηαη κηα πξνζπάζεηα λα δηαθαλνχλ νη θπξηφηεξνη παξάγνληεο πνπ βχζηζαλ ηελ παγθφζκηα νηθνλνκία ζε θξίζε αλά πεξίπησζε θαζψο επίζεο θαη νη ζεκαληηθφηεξεο επηπηψζεηο απηψλ ζε παγθφζκην επίπεδν. ην δεχηεξν θεθάιαην, αλαιχεηαη ε παξνχζα θαηάζηαζε ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο ε νπνία αλ θαη αξρηθά είρε πξνβιεθζεί φηη δελ ζα επεξεαζηεί ηδηαίηεξα απφ ηελ θξίζε, νη αξρηθέο απηέο εθηηκήζεηο δελ επαιεζεχηεθαλ. Ζ ρψξα καο, επηθνξηηζκέλε κε ηα ρξφληα δηαξζξσηηθά ηεο πξνβιήκαηα, δεκφζην ρξένο, δεκφζην έιιεηκκα, ρακειή αληαγσληζηηθφηεηα, δελ θαηάθεξε λα αθνινπζήζεη εθείλν ην κείγκα θνηλσληθήο θαη αλαπηπμηαθήο πνιηηηθήο πνπ ζα ηεο επέηξεπε λα βγεη απφ ηελ θξίζε φζν ην δπλαηφλ πην αιψβεηε. Απνηέιεζκα ήηαλ λα βπζηζηεί ζε βαζηά χθεζε θαη λα ηεζεί ππφ ηελ επηηήξεζε ηεο Δ.Δ. θαη ηνπ Γηεζλνχο Ννκηζκαηηθνχ Σακείνπ. ην ηξίην θεθάιαην πεξηγξάθεηαη ε ζπκβνιή ηνπ ηνπξηζκνχ ζηελ ειιεληθή νηθνλνκία θαη εηδηθφηεξα νη ζεηηθέο θαη αξλεηηθέο ηνπ επηπηψζεηο ζηελ ηειεπηαία. Πην αλαιπηηθά, παξνπζηάδνληαη νη επηπηψζεηο ηνπ ηνπξηζκνχ ζηελ απαζρφιεζε, ην ΑΔΠ, ηελ πεξηθεξεηαθή αλάπηπμε, ηα θνξνινγηθά έζνδα, ηνλ πιεζσξηζκφ, ηελ θνηλσλία, ηνλ πνιηηηζκφ θαη ζην πεξηβάιινλ. Με απηή ηελ πεξηγξαθή γίλεηαη κηα πξνζπάζεηα λα δηαθαλεί ε ζεκαζία ηνπ ηνπξηζκνχ γηα ηε 1

ρψξα καο θαζψο ζπκπιέθεηαη θαη επεξεάδεη φινπο ηνπο παξάγνληεο πνπ ζπλαπνηεινχλ ηε δπλακηθή έλλνηα ηεο αεηθνξίαο θαη ηεο αλάπηπμεο. ην ηέηαξην θεθάιαην παξνπζηάδνληαη νη δπλαηφηεηεο ψζεζεο ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο κέζσ ηνπ ηνπξηζκνχ θαη ζπγθεθξηκέλα ε ψζεζε πνπ κπνξεί λα δνζεί ζηελ νηθνλνκία απφ ηνλ ζρεδηαζκφ θαη ηελ απαζρφιεζε κηαο νινθιεξσκέλεο ηνπξηζηηθήο πνιηηηθήο πνπ πεξηιακβάλεη δξάζεηο ζηνλ ηνκέα ηεο απαζρφιεζεο, δεκνζηνλνκηθά κέηξα, λνκηζκαηηθά κέηξα, κέηξα γηα ην αλζξψπηλν δπλακηθφ, κέηξα γηα ην πεξηβάιινλ, πνιηηηθέο ζπκπξάμεσλ δεκνζίνπ θαη ηδησηηθνχ ηνκέα, πνιηηηθέο αλάπηπμεο ελαιιαθηηθψλ κνξθψλ ηνπξηζκνχ, πνιηηηθέο πξνψζεζεο θαη δηαθήκηζεο, αλαδήηεζε λέσλ αγνξψλ- ζηφρσλ, πνιηηηθέο βειηίσζεο ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο ηνπ ειιεληθνχ ηνπξηζκνχ θ.α. Σέινο, ζην θεθάιαην πέληε (5) εθζέηνληαη ηα θχξηα ζπκπεξάζκαηα ηεο εξγαζίαο, παξνπζηάδεηαη ζπλνπηηθά ε θαηάζηαζε ηνπ ηνπξηζκνχ ζήκεξα θαη γίλνληαη θάπνηεο θχξηεο πξνηάζεηο γηα ηελ αλαδηακφξθσζε ηνπ ζεκεξηλνχ θιίκαηνο θαη ηελ αλάδεημε ηεο ρψξαο καο ζε εγέηε ζηελ ηνπξηζηηθή αγνξά. ηφρνο ζε θάζε πεξίπησζε πξέπεη λα είλαη ε επίηεπμε ηεο αεηθφξνπ αλάπηπμεο φρη κφλν ζηνλ ηνπξηζηηθφ ηνκέα αιιά ζηελ νηθνλνκία γεληθφηεξα. Λέμεηο θιεηδηά : νηθνλνκηθή θξίζε, νηθνλνκηθνί θχθινη, χθεζε, ηνπξηζκφο, ηνπξηζηηθή αλάπηπμε, νινθιεξσκέλε ηνπξηζηηθή πνιηηηθή, αεηθφξνο αλάπηπμε Abstract This paper discusses the economic crisis and the opportunities that tourism can offer for economic recovery. The purpose of this study is to indicate the significance of the tourism industry of our country and the opportunities available to turn Greece into a major player in the tourist market. More specifically, the first chapter presents a historic overview and outlines the major economic crises, starting from the global recession of 1929 and extending to the global financial crisis today. This presentation is an attempt to conceal the main factors that have plunged the world economy into crisis as well as the most important impacts of these worldwide. 2

The second chapter discusses the current state of the Greek economy which, although originally intended that there will be very much affected by the crisis, these initial estimates are not verified. Our country, responsible for years of structural problems, debt, deficit, low competitiveness, failed to follow that blend social and development policy that would allow it to emerge from the crisis as possible intact. The result was plunged into deep recession and placed under the supervision of the EU and the International Monetary Fund. The third chapter describes the contribution of tourism to the Greek economy and in particular the positive and negative effects on the latter. More analytically, the impact of tourism on employment, GDP, regional development, tax revenues, inflation, society, culture and environment. With this description is an attempt to indicate the importance of tourism to our country and engages and influences all factors making up the dynamic concept of sustainability and development. The fourth chapter presents the potential momentum of the Greek economy through tourism and in particular the impetus can be given to the economy from the design and employment of an integrated tourism policy, including actions on employment, fiscal measures, monetary measures, measures for human resources, environmental measures, policies to develop alternative forms of tourism, promotion and advertising policies, search for new target markets, policies to improve the competitiveness of Greek tourism, etc. Finally, chapter five (5) presents the main conclusions of this paper, summarizes the state of tourism today and makes some major proposals for reshaping the current climate and introduce our country as a leader in the tourism market. The aim in each case must be the achievement of sustainable development not only in tourism but also in the wider economy. Keywords: economic crisis, economic cycles, depression, tourism, tourism development, integrated tourism policy and sustainable development 3

ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ζει. Δπραξηζηίεο...6 Δηζαγσγή...7 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1 Ηζηνξηθή Αλαδξνκή..10 1.1 Ζ χθεζε ηνπ 1929...10 1.2 Σν θαηλφκελν ηεο ρηνλνζηηβάδαο...10 1.3 Τπεξβνιηθφο Γαλεηζκφο..13 1.4 Οη επηπηψζεηο ηνπ «Κξαρ» ηνπ 29 ζηηο ΖΠΑ ζε αξηζκνχο...15 1.5 Οη πεηξειατθέο θξίζεηο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970...15 1.6 Ζ «Μαχξε Γεπηέξα» ηνπ 1987...17 1.7 1997 : ε θξίζε ζηηο αζηαηηθέο «ηίγξεηο».18 1.8 2000 : ε «θνχζθα» ησλ κεηνρψλ πςειήο ηερλνινγίαο..19 1.9 2007 : ε θξίζε ησλ subprimes 19 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 2 Αλάιπζε ηεο παξνχζαο θαηάζηαζεο ζηελ Διιεληθή Οηθνλνκία 21 2.1 Γεληθά..21 2.2 Λνηπνί παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηελ νηθνλνκία ζηηο κέξεο καο 25 2.3 Δπηπηψζεηο ηεο θξίζεο ζηε ζπκπεξηθνξά θαηαλαισηψλ θαη επηρεηξήζεσλ...29 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 3 Ζ ζπκβνιή ηνπ ηνπξηζκνχ ζηελ ειιεληθή νηθνλνκία ζεηηθέο θαη αξλεηηθέο επηπηψζεηο..31 3.1 Ο ηνπξηζκφο γεληθά..31 3.2 Ζ ζπκβνιή ηνπ ηνπξηζκνχ ζηελ εζληθή νηθνλνκία..34 3.3 Πνιιαπιαζηαζηηθέο επηδξάζεηο ηνπ ηνπξηζκνχ ζε άιινπο ηνκείο ηεο νηθνλνκίαο...35 4

3.4 Ζ νηθνλνκηθή θαη παξανηθνλνκηθή δηάζηαζε ηνπ ηνπξηζκνχ ζηελ Διιάδα..37 3.5 Δπηπηψζεηο ηνπ ηνπξηζκνχ ζηελ απαζρφιεζεο..37 3.5.1 Ζ απαζρφιεζε ζηα θαηαιχκαηα..41 3.6 Σνπξηζκφο θαη πεξηθεξεηαθή αλάπηπμε.44 3.7 Ζ επίδξαζε ηνπ ηνπξηζκνχ ζηα θνξνινγηθά έζνδα θαη ζηνλ πιεζσξηζκφ.46 3.8 Δπηπηψζεηο ηνπ ηνπξηζκνχ ζηελ θνηλσλία θαη ηνλ πνιηηηζκφ 47 3.9 Δπηπηψζεηο ηνπ ηνπξηζκνχ ζην πεξηβάιινλ 48 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 4 Γπλαηφηεηεο ψζεζεο ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο κέζσ ηνπ ηνπξηζκνχ.51 4.1 Δηζαγσγή...51 4.2 Σνπξηζκφο θαη απαζρφιεζε 51 4.3 Σνπξηζκφο θαη δεκνζηνλνκηθά κέηξα.54 4.3.1 Σνπξηζκφο θαη δεκφζηεο δαπάλεο 54 4.3.2 Σνπξηζκφο θαη θνξνινγία..55 4.4 Σνπξηζκφο θαη λνκηζκαηηθά κέηξα..57 4.5 Μέηξα γηα ην αλζξψπηλν δπλακηθά 58 4.6 πκπξάμεηο δεκνζίνπ θαη ηδησηηθνχ ηνκέα 58 4.7. Πξνηάζεηο γηα πεξαηηέξσ πξνψζεζε ηεο νηθνλνκίαο κέζσ ηνπ ηνπξηζκνχ59 4.7.1 Πνιηηηθή Απαζρφιεζεο..59 4.7.2 Αλάπηπμε ελαιιαθηηθψλ κνξθψλ ηνπξηζκνχ.60 4.7.3 Νέεο αγνξέο ζηφρνη.65 4.7.4 Καιχηεξε Γεσγξαθηθή Καηαλνκή.66 4.7.5 Σνπξηζκφο θαη αληαγσληζηηθφηεηα 69 πκπεξάζκαηα..69 Βηβιηνγξαθία..74 Πεξηερφκελν Πηλάθσλ..77 Παξάξηεκα..79 5

Δπραξηζηίεο Ζ παξνχζα εξγαζία ζην πιαίζην ηεο νινθιήξσζεο ηεο θνίηεζήο κνπ ζην Σκήκα Σνπξηζηηθήο Οηθνλνκίαο θαη Αλάπηπμεο ηεο Δζληθήο ρνιήο Γεκφζηαο Γηνίθεζεο, ζα ήηαλ αδχλαηε ρσξίο ηελ θαηαιπηηθήο θχζεο θαζνδήγεζε αξκνδίσλ πξνζψπσλ. Έηζη ζην ζεκείν απηφ ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηδηαίηεξα ηνλ επηβιέπσλ θαζεγεηή κνπ θν. Νηνχβα Λνπθά γηα ηε ζπκβνιή ηνπ ζηελ εθπφλεζε ηεο ηειηθήο κνπ εξγαζίαο, ηελ παξνρή ειεπζεξίαο θηλήζεσλ, ηελ άκεζε αληαπφθξηζε ζηηο δηάθνξεο εξσηήζεηο κνπ θαη ηέινο γηα ηελ άςνγε ζπλεξγαζίαο καο. 6

ΔΗΑΓΧΓΖ ηελ παξνχζα εξγαζία, γίλεηαη κηα πξνζπάζεηα λα απνηηκεζεί ε παξνχζα θξίζε, λα δηαθαλνχλ νη αηηίεο πνπ νδήγεζαλ ηελ παγθφζκηα νηθνλνκία ζε κηα χθεζε ηφζν βαζηά θαη νη δπλαηφηεηεο πνπ ππάξρνπλ γηα φζν ην δπλαηφλ πην αιψβεηε έμνδν απφ ηελ θξίζε, κε έκθαζε ζηηο δπλαηφηεηεο πνπ πξνζθέξεη ν ηνπξηζηηθφο θιάδνο. Γεληθφηεξα, ελψ ε παγθφζκηα νηθνλνκία παξνπζηάδεη ζεκάδηα αλάθακςεο, ε ειιεληθή νηθνλνκία κφιηο ηνπο ηειεπηαίνπο κήλεο εηζήιζε ζε χθεζε, παξά ηηο αξρηθέο εθηηκήζεηο πνπ ηελ ήζειαλ λα επεξεάδεηαη ιηγφηεξν. Σν γεγνλφο απηφ νθείιεηαη αλακθηζβήηεηα ζηα ρξφληα θαη δηαξζξσηηθά πξνβιήκαηα ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο πνπ δελ είλαη άιια απφ ηα κεγάια ειιείκκαηα, ην πςειφ ρξένο, ηελ έιιεηςε αληαγσληζηηθφηεηαο θαη ηε κεγάιε δηαθζνξά ζε νηθνλνκηθφ, πνιηηηθφ θαη θνηλσληθφ επίπεδν (απφ ηα κεγαιχηεξα πνζνζηά ηεο Δπξψπεο). Δηδηθά ηα δπν πξψηα πξνβιήκαηα, απηά δειαδή ηνπ δεκνζίνπ ειιείκκαηνο θαη ηνπ δεκνζίνπ ρξένπο, έζεζαλ ηελ ειιεληθή νηθνλνκία ππφ ηε ζηελή επηηήξεζε ηεο Δ.Δ. θαη ππφ ηηο ζαθείο νδεγίεο ηνπ Γηεζλνχο Ννκηζκαηηθνχ Σακείνπ. Πνην ζπγθεθξηκέλα, ελψ ηα ηειεπηαία ρξφληα (2004 2008) είρακε πςεινχο ξπζκνχο αλάπηπμεο (έθηαζαλ αθφκα θαη ην 4,3%), ε νηθνλνκηθή θξίζε αλέθνςε ηελ αλνδηθή απηή πνξεία θαη θηάζακε λα γίλεηαη ιφγνο γηα αξλεηηθνχο ξπζκνχο αλάπηπμεο θαη κάιηζηα ζπλερψο επηδεηλνχκελνπο. Βαζηθνί θιάδνη ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο πνπ ππέζηεζαλ ζεκαληηθή ζπξξίθλσζε ηεο δξαζηεξηφηεηάο ηνπο ήηαλ ν ηνπξηζκφο, ε λαπηηιία θαη ε νηθνδνκηθή δξαζηεξηφηεηα, πνπ φκσο απνηεινχλ δνκηθνχο θιάδνπο ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο. πλέπεηα ηεο παξαπάλσ ζπξξίθλσζεο ήηαλ θπζηθά ε δξακαηηθή αχμεζε ηεο αλεξγίαο πνπ ηνλ Αχγνπζην ηνπ 2009 άγγημε ην 9%. Αλαθνξηθά κε ηνλ ηνπξηζηηθφ ηνκέα, ν παγθφζκηνο ηνπξηζκφο είλαη έλαο απφ ηνπο θιάδνπο πνπ επεξεάζηεθαλ άκεζα απφ ηελ νηθνλνκηθή θξίζε, θάηη πνπ απνηππψζεθε αθελφο ζηε κεησκέλε ηνπξηζηηθή δήηεζε θαη αθεηέξνπ ζηνπο κεησκέλνπο ξπζκνχο αλφδνπ ησλ δηεζλψλ ηνπξηζηηθψλ αθίμεσλ. Παξάιιεια, κέζα ζε θιίκα γεληθφηεξεο νηθνλνκηθήο επηζθάιεηαο, ηφζν νη ηνπξίζηεο φζν θαη 7

νη επηρεηξήζεηο αλαπξνζαξκφδνπλ ηηο ζπκπεξηθνξέο ηνπο ψζηε λα πξνζαξκνζηνχλ ζηα λέα δεδνκέλα. Έηζη, απφ ηε κηα νη ηνπξίζηεο ζηξέθνπλ ην ελδηαθέξνλ ηνπο πξνο εζσηεξηθνχο πξννξηζκνχο θαη πάλησο ζε θάζε πεξίπησζε κεηψλνπλ ηηο απνζηάζεηο θαη ηεο δηάξθεηα παξακνλήο ηνπο ζηνλ πξννξηζκφ ελψ παξάιιεια ε ηηκή απνηειεί θαζνξηζηηθφ παξάγνληα επηινγήο ή κε ελφο πξννξηζκνχ. Οη επηρεηξήζεηο απφ ηελ άιιε, αλαγθάδνληαη λα αιιάμνπλ ηηο πξαθηηθέο ηνπο ψζηε λα πξνζαξκνζηνχλ ζηηο λέεο νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο θαη λα αληαπνθξηζνχλ ζηηο λέεο απαηηήζεηο ηεο ηνπξηζηηθήο δήηεζεο. Ζ πιεηνλφηεηα ησλ ρσξψλ πξνέβε ζηε ιήςε κέηξσλ πνπ σο ζηφρν έρνπλ λα ζηεξίμνπλ ηνλ ηνπξηζκφ θαη λα βνεζήζνπλ ηελ νηθνλνκία λα μεπεξάζεη ηελ χθεζε πνπ αληηκεησπίδεη. Σα κέηξα απηά αθνξνχζαλ ηηο εμήο θαηεγνξίεο : δεκνζηνλνκηθά, λνκηζκαηηθά, πεξηβαιινληηθά, κέηξα γηα ην αλζξψπηλν δπλακηθφ κέηξα γηα ηε δηεπθφιπλζε ησλ ηαμηδηψλ, γηα ην κάξθεηηλγθ, γηα ηηο ζπκπξάμεηο δεκνζίνπ θαη ηδησηηθνχ ηνκέο θαη ηέινο κέηξα γηα ηηο δηεζλείο ζπλεξγαζίεο. ε θάζε πεξίπησζε, ε πξφηαζε πνπ ππνζηεξίδεηαη θαη ζηελ παξνχζα εξγαζία, είλαη φηη ζηε ρψξα καο, ν ηνπξηζκφο κπνξεί λα δψζεη ηελ ψζεζε πνπ ρξεηάδεηαη ε νηθνλνκία γηα λα βγεη απφ ηελ θξίζε θαη κπνξεί λα απνηειέζεη ην ελαξθηήξην βήκα γηα κηα αλνδηθή πνξεία. ε απηή ηελ πεξίπησζε φκσο, νη θηλήζεηο θαη ε ιήςε κέηξσλ δελ κπνξεί λα γίλεηαη ζπαζκσδηθά θαη θαηαθεξκαηηζκέλα. Απαηηείηαη ν ζρεδηαζκφο θαη ε πινπνίεζε κηαο νινθιεξσκέλεο αλαπηπμηαθήο ηνπξηζηηθήο πνιηηηθήο, κε θαηεχζπλζε ηε βειηίσζε ηεο νιηθήο πνηφηεηαο θαη πνηθηιίαο ηνπ ηνπξηζηηθνχ πξντφληνο, ηελ πξνψζεζε ηεο πνιηηηζηηθήο καο θιεξνλνκίαο θαη ηε κείσζε ηεο επνρηθφηεηαο. Πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε, δξάζε θαιείηαη λα αλαιάβεη θαη ν ηδησηηθφο ηνκέαο κε ηε δεκηνπξγία κνλάδσλ θαηάιιεινπ κεγέζνπο θαη θαηεγνξίαο ψζηε ε πξνζθνξά λα αληαπνθξίλεηαη ζηηο απαηηήζεηο ηεο δήηεζεο, κε ηε αλάιεςε πξνσζεηηθψλ ελεξγεηψλ, ηελ αλάπηπμε θαηλνηνκηθψλ πξντφλησλ θαη ηέινο, ηελ πξνζθνξά πξντφλησλ ησλ νπνίσλ ε ηηκή ζπλάδεη κε ηελ πνηφηεηα. Μηα νινθιεξσκέλε ηνπξηζηηθή πνιηηηθή ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ ελεξγφ δξάζε ησλ εκπιεθνκέλσλ θνξέσλ, ζπληνληζκέλε πξνο ηελ ίδηα θαηεχζπλζε, 8

απηήλ δειαδή ηεο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο, κπνξεί λα δψζεη αλάζα πλνήο ζηε ρψξα καο θαη λα απνηειέζεη ην ελαξθηήξην βήκα γηα κηα γεληθφηεξε αλαπηπμηαθή πνξεία ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο. 9

ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1 Ηζηνξηθή αλαδξνκή 1.1Ζ χθεζε ηνπ 1929 Ζ παγθφζκηα νηθνλνκηθή χθεζε ηνπ 1929 ήηαλ κηα θαηάζηαζε δηεζλνχο νηθνλνκηθήο χθεζεο πνπ δηήξθεζε απφ έλα κέρξη δέθα ρξφληα ζε δηάθνξεο ρψξεο ηνπ θφζκνπ. Δπξφθεηην γηα ηε κεγαιχηεξε νηθνλνκηθή χθεζε ηεο ζχγρξνλεο ηζηνξίαο θαη ρξεζηκνπνηείηαη ηνλ 21ν αηψλα σο παξάδεηγκα γηα ην πφζν νδπλεξή κπνξεί λα είλαη κηα νηθνλνκηθή θαηαζηξνθή. Ζ "Μεγάιε Όθεζε", φπσο ραξαθηεξίζηεθε ζηηο ΖΠΑ ζχκθσλα κε ηνπο αλαιπηέο πξνθιήζεθε κεηά απφ ην ρξεκαηηζηεξηαθφ θξαρ ζηηο 29 Οθησβξίνπ ηνπ 1929, γλσζηφ σο ε Μαχξε Σξίηε. Σν ηέξκα ηεο θξίζεο ζηηο ΖΠΑ ηαπηίζηεθε κε ην έλαπζκα ηεο πνιεκηθήο νηθνλνκίαο ηνπ 2 νπ παγθνζκίνπ πνιέκνπ, γχξσ ζην 1939. Ζ θξίζε είρε θαηαζηξνθηθέο επηπηψζεηο ηφζν ζηνλ αλεπηπγκέλν, φζν θαη ζηνλ αλαπηπζζφκελν θφζκν. Δπεξεάζηεθε ην δηεζλέο εκπφξην, θαζψο επίζεο θαη ηα πξνζσπηθά εηζνδήκαηα, ηα έζνδα απφ θφξνπο, νη ηηκέο θαη ηα θέξδε. Ζ νηθνλνκία πφιεσλ αλά ηνλ θφζκν επιήγε, ηδίσο εθείλσλ πνπ εμαξηηφληαλ άκεζα απφ ηε βαξηά βηνκεραλία. Οη θαηαζθεπέο πάγσζαλ, νη αγξνηνθηελνηξνθηθέο εξγαζίεο ππνρψξεζαλ ιφγσ πηψζεο ησλ ηηκψλ ζηηο ζνδεηέο θαηά 40% κε 60%. Με ηε δήηεζε ζε δηαξθή ππνρψξεζε, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ έιιεηςε ελαιιαθηηθψλ εξγαζηψλ, πεξηνρέο πνπ εμαξηηφηαλ απφ ηνλ πξσηνγελή ηνκέα φπσο εθκεηάιιεπζε γεο, νξπρείσλ θαη μχινπ ππέθεξαλ αθφκε πεξηζζφηεξν. Ζ κεγάιε θξίζε ηεξκαηίζηεθε ζε δηαθνξεηηθφ ρξφλν αλά ρψξα. Οη πεξηζζφηεξεο ρψξεο εθήξκνζαλ πξνγξάκκαηα αλαθνχθηζεο θαη ε πνιηηηθή ηνπο δσή πέξαζε αλαηαξαρέο, εμσζψληαο ηελ ηδενινγία ζηα άθξα. ε νξηζκέλα θξάηε, νη απειπηζκέλνη πνιίηεο ζηξάθεθαλ πξνο δεκαγσγνχο εζληθηζηέο, φπσο ηνλ Αδφιθν Υίηιεξ, κε απνηέιεζκα ηελ έλαξμε ηνπ 2νπ παγθνζκίνπ πνιέκνπ. 1.2 Σν θαηλφκελν ηεο ρηνλνζηηβάδαο Ζ κεγάιε θξίζε δελ ήηαλ απνηέιεζκα κηαο απφηνκεο πηψζεο. Οη ρξεκαηηζηεξηαθέο αγνξέο θηλνχληαλ αλνδηθά ζηηο αξρέο ηνπ 1930, 10

επηζηξέθνληαο ζηα αξρηθά επίπεδα ησλ αξρψλ ηνπ 1929 ηνλ Απξίιην, αλ θαη αθφκε πεξίπνπ 30% θάησ απφ ηα κέγηζηα ηνπ επηεκβξίνπ ηνπ 1929. Ζ ακεξηθαληθή θπβέξλεζε θαη ε βηνκεραλία μφδεςαλ πεξηζζφηεξα ζην πξψην εμάκελν ηνπ 1930 απ' φηη ζηελ αληίζηνηρε πεξίνδν ηνπ 1929. κσο, νη θαηαλαισηέο, πνιινί απφ ηνπο νπνίνπο είραλ ππνζηεί ζεκαληηθέο απψιεηεο ζηελ αγνξά ηνλ πξνεγνχκελν ρξφλν, είραλ πεξηθφςεη ηα έμνδά ηνπο θαηά 10%, ελψ κηα κεγάιε πεξίνδνο μεξαζίαο θαηέζηξεςε ηηο αγξνηηθέο πεξηνρέο ησλ ΖΠΑ, κηα πεξίνδνο πνπ θξάηεζε κέρξη ην θαινθαίξη ηνπ 1930. ηηο αξρέο ηνπ 1930, ε ηξαπεδηθή πίζηε ήηαλ δηάρπηε θαη δηαζέζηκε ζε ρακειά επηηφθηα, αιιά ν θφζκνο ήηαλ ζπληεξεηηθφο ζηε ιήςε δαλείσλ. Σν Μάην νη πσιήζεηο απηνθηλήησλ ζεκείσλαλ πηψζε θάησ απφ ηα επίπεδα ηνπ 1928. Οη ηηκέο άξρηζαλ λα πέθηνπλ, αιιά νη κηζζνί δηαηεξνχληαλ ζηαζεξνί κέρξη ην 1930, νπφηε θαη άξρηζε λα ππνρσξεί ε αγνξαζηηθή δχλακε. Ζ θαηάζηαζε ήηαλ αθφκα ρεηξφηεξε ζηηο αγξνηηθέο πεξηνρέο, φπνπ νη ηηκέο ησλ εκπνξεπκάησλ έπεθηαλ απφηνκα, θαζψο επίζεο θαη ζε νξπρεία θαη δάζε, φπνπ ε αλεξγία αλέβαηλε θαη ππήξραλ ειάρηζηεο δνπιεηέο. Ζ ππνρψξεζε ηεο ακεξηθαληθήο νηθνλνκίαο ήηαλ ν παξάγνληαο πνπ ζπκπαξέζπξε θαη ηηο ππφινηπεο ρψξεο αξρηθά, ελψ αξγφηεξα, ε εζσηεξηθή θαηάζηαζε ζηηο νηθνλνκίεο ηεο θάζε ρψξαο θαζφξηζαλ ηηο ζπλζήθεο ζε εζληθφ επίπεδν. Απέιπηδεο πξνζπάζεηεο γηα έμνδν απφ ηελ θξίζε κέζα απφ πξνζηαηεπηηθέο πνιηηηθέο ζηηο ΖΠΑ θαη αληαπνδνηηθνί δαζκνί ζε άιιεο ρψξεο, θαηέζηεζαλ ηειηθά πην εχθνιε ηελ θαηαθξήκληζε ηνπ δηεζλνχο εκπνξίνπ. Απφ ηα ηέιε ηνπ 1930 κέρξη θαη ην Μάξηην ηνπ 1933 ε νηθνλνκία αθνινπζνχζε κηα ζηαζεξή πηψζε. Τπήξμαλ πνιινί παξάγνληεο πνπ πξνθάιεζαλ ηελ θξίζε, φπσο δνκηθέο αδπλακίεο θαη ζπγθεθξηκέλα πεξηζηαηηθά ηα νπνία ηε κεηέηξεςαλ ζε κηα γεληθεπκέλε θαηάζιηςε, θαζψο θαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν κεηαθέξζεθε απφ ρψξα ζε ρψξα. ρεηηθά κε ηελ πεξίνδν απηή, νη ηζηνξηθνί αλαθέξνπλ σο δνκηθνχο παξάγνληεο κεγάιεο θαηαζηξνθέο ηξαπεδψλ θαη ην ρξεκαηηζηεξηαθφ θξάρ, ελψ άιινη δίλνπλ έκθαζε ζηελ απφθαζε ηεο Βξεηαλίαο λα επηζηξέςεη ζηηο ηζνηηκίεο πνπ ππήξραλ πξηλ ην Gold Standard πξνηνχ μεζπάζεη ν 1νο παγθφζκηνο πφιεκνο. 11

Οη ελαιιαζζφκελνη θχθινη χθεζεο 1 ζεσξνχληαη έλα ζχλεζεο θνκκάηη ηεο δσήο ζε έλα θφζκν κε αβέβαηεο ηζνξξνπίεο κεηαμχ πξνζθνξάο θαη δήηεζεο. Σν πνηφο παξάγνληαο κεηαηξέπεη κηα ζπλήζε ήπηα θαη ζχληνκε χθεζε ή νηθνλνκηθφ θχθιν ζε κηα γεληθεπκέλε θαηάπησζε απνηειεί αληηθείκελν ζπδήηεζεο. Άλζξσπνη ηεο δηαλφεζεο δελ έρνπλ ζπκθσλήζεη σο πξνο ηα αθξηβή αίηηα θαη ηε ζρεηηθή ηνπο ζπκβνιή ζηελ θξίζε. Ζ αλαδήηεζε ησλ επζπλψλ είλαη ζηελά ζπλδεδεκέλε κε ην εξψηεκα ηνπ πψο λα απνθεπρζεί κηα κειινληηθή θξίζε θαη σο εθ ηνχηνπ νη πνιηηηθέο απφςεηο ηνπο αλακηγλχνληαη ζε κηα αλάιπζε ηζηνξηθψλ γεγνλφησλ νθηψ παξειζνπζψλ δεθαεηηψλ. Σν κεγαιχηεξν εξψηεκα εζηηάδεηαη ζην θαηά πφζν επξφθεηην γηα κηα απνηπρία ηεο ειεχζεξεο αγνξάο ή γηα κηα απνηπρία εθ κέξνπο ησλ ηξαπεδψλ λα πξνιάβνπλ ηελ θαηάξξεπζε ησλ ηξαπεδψλ, ηνλ επαθφινπζν παληθφ θαη πεξηθνπέο ζηα ρξεκαηηθά απνζέκαηα. Δθείλνη πνπ ππνζηεξίδνπλ έλα ζεκαληηθφ ξφιν ηνπ θξάηνπο ζηελ νηθνλνκία, πηζηεχνπλ φηη επξφθεηην θπξίσο γηα ηελ απνηπρία ησλ ειεχζεξσλ αγνξψλ, ελψ εθείλνη πνπ πηζηεχνπλ ζηελ ειεχζεξε αγνξά ππνζηεξίδνπλ ηελ άπνςε πσο ε θξίζε νθεηιφηαλ ζηελ απνηπρία ηεο θπβέξλεζεο λα αληηκεησπίζεη ην πξφβιεκα. χγρξνλεο ζεσξίεο κπνξεί λα θαηεγνξηνπνηνχληαη ζε ηξεηο ζρνιέο. Πξψηνλ, ππάξρνπλ νη ππνζηεξηθηέο ησλ θιαζηθψλ νηθνλνκηθψλ: κνλεηαξηζηέο, ε απζηξηαθή ζρνιή θαη ε λενθιαζηθή νηθνλνκηθή ζεσξία, φιεο εθ ησλ νπνίσλ επηθεληξψλνληαη ζηηο καθξννηθνλνκηθέο επηπηψζεηο ζην ρξεκαηηθφ απφζεκα θαη ζηελ πξνζθνξά ρξπζνχ πνπ ζηήξηδε πνιιά λνκίζκαηα πξνηνχ γεληθεπζεί ε θξίζε, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο παξαγσγήο θαη ηεο θαηαλάισζεο. Καηά δεχηεξνλ, ππάξρνπλ πνιιέο δνκηθέο ζεσξίεο, πην γλσζηή απφ ηηο νπνίεο ε Κευλζηαλή, αιιά θαη ε ζρνιή ησλ ζεζκηθψλ νηθνλνκηθψλ, πνπ ηνλίδνπλ ηελ ππνθαηαλάισζε θαη ηελ ππεξεπέλδπζε (νηθνλνκηθή θνχζθα), ηελ πξνθιεηηθή ζπκπεξηθνξά ησλ ηξαπεδηθψλ παξαγφλησλ θαη βηνκεράλσλ, ή ηνπο αλεπαξθείο θξαηηθνχο ιεηηνπξγνχο. ηαλ ν παληθφο μεθίλεζε θαη αθνινχζεζε ε χθεζε, πνιινί πίζηεςαλ φηη κπνξνχζαλ λα δηαζψζνπλ ηα ρξήκαηά ηνπο παξακέλνληαο καθξηά απφ ηελ αγνξά, θαζψο νη ηηκέο ππνρσξνχζαλ έηζη ψζηε 1 O νηθνλνκηθφο θχθινο ρσξίδεηαη ζε ηέζζεξηο θάζεηο, ε ρξνληθή δηάξθεηα ησλ νπνίσλ δελ είλαη 12

έλα δεδνκέλν πνζνζηφ ρξεκάησλ λα κπνξνχζε λα αγνξάζεη πεξηζζφηεξα αγαζά. ε ηξίην επίπεδν, ππάξρεη ε καξμηζηηθή θξηηηθή γηα ηελ πνιηηηθή νηθνλνκία. Ζ θξηηηθή απηή εζηηάδεηαη ζε αληηθάζεηο ηνπ ίδηνπ ηνπ θαπηηαιηζκνχ, κηα θνηλσληθή αληηπαιφηεηα σο πξνο ηελ νηθεηνπνίεζε ηεο ππεξαμίαο ηνπ θεθαιαίνπ, θαζψο πξναγφηαλ κηα έκθπηε αληζνξξνπία ζηε ζπζζψξεπζή ηνπ, κε ππεξβνιηθή ζπζζψξεπζε πνπ θιηκαθσλφηαλ κέρξη ηηο πεξηνδηθέο θξίζεηο πνπ ην απνκείσλαλ. Ζ πξνέιεπζε ηεο θξίζεο, σο εθ ηνχηνπ, εληνπίδεηαη ακηγψο ζηε ζθαίξα ηεο παξαγσγήο, αλ θαη ε νηθνλνκηθή θξίζε δχλαηαη λα επηδεηλσζεί απφ πξνβιήκαηα δπζαλαινγίαο ζηελ ππεξπαξαγσγή ζηε βηνκεραλία θαη ζπλαθείο παξαγσγηθνχο ηνκείο, θαζψο θαη ζηελ ππνθαηαλάισζε ηνπ ιανχ. 1.3 Τπεξβνιηθφο Γαλεηζκφο Σν εχθνιν ρξήκα είλαη ε θχξηα αηηία ηνπ ππεξδαλεηζκνχ. ηαλ έλαο επελδπηήο πηζηεχεη πσο κπνξεί λα βγάιεη θέξδνο 100% εηεζίσο δαλεηδφκελνο κε επηηφθην 6%, ζα δειεαζζεί λα δαλεηζηεί, λα επελδχζεη θαη λα θεξδνζθνπήζεη κε ηα ρξήκαηα απηά. Απηφο ήηαλ θαη ν πξσηεχσλ παξάγνληαο πνπ νδήγεζε ζηελ ππεξρξέσζε ηνπ 1929. Δθεπξέζεηο θαη ηερλνινγηθέο βειηηψζεηο δεκηνχξγεζαλ ηεξάζηηεο επελδπηηθέο επθαηξίεο, νδεγψληαο ζε κεγάια ρξέε. Ο ππεξβνιηθφο δαλεηζκφο ζεσξείηαη κία απφ ηηο αηηίεο ηεο κεγάιεο θξίζεο. Μαθξννηθνλνκνιφγνη, φπσο ν Μπελ Μπεξλάθε, πξφεδξνο ηεο Κεληξηθήο Σξάπεδαο ησλ ΖΠΑ, επαλέθεξαλ ηελ άπνςε ηεο ζρέζεο ρξένποχθεζεο πνπ πξσηνδηαηππψζεθε απφ ηνλ Ηξβηλγθ Φίζεξ. Ο ηειεπηαίνο ζπλέδεζε ηελ ραιαξή πίζησζε κε ηελ ππεξρξέσζε, θάηη πνπ πξνιείαλε ην έδαθνο γηα θεξδνζθνπηθά παηρλίδηα θαη επελδπηηθέο θνχζθεο. Δπηπιένλ, ν Μπεξλάλθε πξνρψξεζε ζηελ ελνρνπνίεζε ελλέα αιιεινζπζρεηηδφκελσλ παξαγφλησλ ππφ ζπλζήθεο ρξένπο θαη χθεζεο γηα λα δηεπθξηλίζεη ην κεραληζκφ ηεο απνηπρίαο. Τπνζέηνληαο πσο ζε θάπνην δεδνκέλν ρξνληθφ δηάζηεκα παξνπζηάδεηαη κηα θαηάζηαζε ππεξρξέσζεο, ην γεγνλφο απηφ ζα νδεγήζεη ζε ξεπζηνπνίεζε, είηε ιφγσ ηεο αλεζπρίαο ησλ πηζησηψλ, είηε ησλ δαλεηνιεπηψλ ή θαη ησλ δχν. Σφηε κπνξνχκε λα εμαγάγνπκε ηελ αθφινπζε ζπκπεξαζκαηηθή 13

αιπζίδα πνπ απαξηίδεηαη απφ ελλέα θξίθνπο: (1) Ρεπζηνπνίεζε ησλ ρξεψλ πνπ νδεγεί ζε ελ ζεξκψ πσιήζεηο. (2) πζηνιή ησλ λνκηζκαηηθψλ απνζεκάησλ, θαζψο ηα ηξαπεδηθά δάλεηα απνπιεξψλνληαη θαη πεξηνξίδεηαη ε ηαρχηεηα δηαθίλεζεο. (3) Πηψζε ζηα επίπεδα ησλ ηηκψλ, κε άιια ιφγηα, κηα θνχζθα ηνπ δνιαξίνπ. πκπεξαίλνληαο, φπσο αλαθέξζεθε θαη αλσηέξσ, πσο απηή ε πηψζε δε ζρεηίδεηαη κε αλαηίκεζε, πξέπεη λα αθνινπζήζεη: (4) κηα αθφκε κεγαιχηεξε πηψζε ζηελ θαζαξή αμία ησλ επηρεηξήζεσλ πξνθαιψληαο πησρεχζεηο θαη (5) κηα παξφκνηα πηψζε ζηα θέξδε, ε νπνία ζε έλα θαπηηαιηζηηθφ κνληέιν κηαο θνηλσλίαο ησλ αηνκηθψλ εζφδσλ, νδεγεί ζε αλεζπρία ε νπνία νδεγεί ζε: (6) Μείσζε ηεο παξαγσγήο, ησλ ζπλαιιαγψλ θαη ηεο εξγαζίαο. Απηέο νη απψιεηεο, νη πησρεχζεηο θαη ε αλεξγία, νδεγνχλ ζε: (7) Απαηζηνδνμία έιιεηςε απηνπεπνίζεζεο, ε νπνία ελ ζπλερεία νδεγεί ζε (8) Απνηακίεπζε θαη ιηγφηεξε δηαθίλεζε ρξήκαηνο. Οη νθηψ αλαθεξζείζεο κεηαβνιέο πξνθαινχλ: (9) Πεξίπινθεο ζηξεβιψζεηο ζηα επηηφθηα δαλεηζκνχ θαη ζπγθεθξηκέλα, κηα πηψζε ζηα νλνκαζηηθά επηηφθηα θαη ζηελ αμία ηνπ ρξήκαηνο, ζπλνδεπφκελε απφ κηα αχμεζε ζηα πξαγκαηηθά επηηφθηα θαη ηεο αγνξαζηηθήο αμίαο ησλ εκπνξεπκάησλ. Οη ηξάπεδεο πνπ είραλ ρξεκαηνδνηήζεη ηα ππεξρξέε άξρηζαλ λα θαηαξξένπλ θαζψο νη δαλεηνιήπηεο αδπλαηνχζαλ λα αληαπνθξηζνχλ ζηηο ζπκβαηηθέο ηνπο ππνρξεψζεηο θαη θαηαζέηεο ζήθσλαλ ηα ρξήκαηά ηνπο καδηθά απφ ηνπο ινγαξηαζκνχο ηνπο, ζρεκαηίδνληαο ηξαπεδηθέο νπξέο. Κπβεξλεηηθέο εγγπήζεηο θαη λνκνζεηηθέο ξπζκίζεηο ηεο Fed πνπ είραλ ζθνπφ λα απνηξέςνπλ ηέηνηεο νπξέο παληθνχ απεδείρζεζαλ αλαπνηειεζκαηηθέο θαη ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο απεθεχρζεζαλ. Σξαπεδηθέο θαηαζηξνθέο νδήγεζαλ ζηελ απψιεηα απνζεκάησλ εθαηνκκπξίσλ δνιαξίσλ. Σα απιήξσηα ρξέε θαηέζηεζαλ αθφκε πην επηθίλδπλα, θαζψο νη ηηκέο θαη ηα εηζνδήκαηα έπεθηαλ 20-50%, αιιά ηα ρξέε παξέκελαλ ζηα ίδηα επίπεδα. Μεηά ηελ θξίζε ηνπ 1929 θαη θαηά ηε δηάξθεηα ησλ 10 πξψησλ κελψλ ηνπ 1930, 744 ακεξηθαληθέο ηξάπεδεο θαηέξξεπζαλ, ελψ κέρξη ηα ηέιε ηνπ έηνπο αλέξρνληαλ ζπλνιηθά ζηηο 9.000. Σν 1933, νη θαηαζέηεο είραλ ζεκεηψζεη απψιεηεο $ 140 δηζεθαηνκκπξίσλ. Οη θαηαξξεχζεηο πήξαλ κνξθή ρηνλνζηηβάδαο θαζψο απειπηζκέλνη ηξαπεδίηεο απέζπξαλ δάλεηα, ηα νπνία δελ είραλ ρξφλν ή ρξήκαηα νη 14

δαλεηνιήπηεο λα απνπιεξψζνπλ. ληα ηα κειινληηθά θέξδε ρακειά, ε επέλδπζε θεθαιαίσλ θαη νη θαηαζθεπέο πεξηνξίζηεθαλ ή πάγσζαλ ηειείσο. Δλ φςεη πξνβιεκαηηθψλ δαλείσλ θαη ρεηξνηέξεπζεο κειινληηθψλ πξνγξακκάησλ, νη δηαζσζείζεο ηξάπεδεο θαηέζηεζαλ αθφκε πην ζπληεξεηηθέο ζηηο ρνξεγήζεηο δαλείσλ. Άξρηζαλ λα "θηίδνπλ" θεθαιαηαθά απνζέκαηα θαη λα πεξηθφπηνπλ ηα δάλεηα, εληείλνληαο ηελ ππνηίκεζε ηνπ ρξήκαηνο. Έλαο θαχινο θχθινο ζρεκαηίζηεθε, ελψ αθνινχζεζε θαη ε νηθνλνκηθή θαηξαθχια. Απηή ε απηνεθπιεξνχκελε πξνθεηεία πξνθάιεζε κεηέηξεςε ηελ νηθνλνκηθή χθεζε ηνπ 1930 ζε κηα κεγάιε νηθνλνκηθή εμαζιίσζε κέρξη ην 1933. Δλδεηθηηθφ ηνπ αληίθηππνπ ηεο θξίζεο είλαη φηη ε ακεξηθαληθή νηθνλνκία ρξεηάζηεθε κηα δεθαεηία γηα λα ζπλέιζεη. Λπηξσηηθά ιεηηνχξγεζε ν Β' Παγθφζκηνο Πφιεκνο, θαζψο νη ηεξάζηηεο ζηξαηησηηθέο δαπάλεο εθκεδέληζαλ ηελ αλεξγία θαη εθηφμεπζαλ ηελ αλάπηπμε. Δλδεηθηηθφ ηνπ αληίθηππνπ ηεο θξίζεο είλαη φηη ε ακεξηθαληθή νηθνλνκία ρξεηάζηεθε κηα δεθαεηία γηα λα ζπλέιζεη. Λπηξσηηθά ιεηηνχξγεζε ν Β' Παγθφζκηνο Πφιεκνο, θαζψο νη ηεξάζηηεο ζηξαηησηηθέο δαπάλεο εθκεδέληζαλ ηελ αλεξγία θαη εθηφμεπζαλ ηελ αλάπηπμε. 1.4 Οη επηπηψζεηο ηνπ «Κξαρ» ηνπ 29 ζηηο ΖΠΑ ζε αξηζκνχο: 12.000.000 έκεηλαλ άλεξγνη. 12.000 έραλαλ ηε δνπιεηά ηνπο θάζε κέξα. 20.000 επηρεηξήζεηο θήξπμαλ πηψρεπζε. 1616 ηξάπεδεο πηψρεπζαλ. 1 ζηνπο 20 γεσξγνχο μεζπηηψζεθαλ. 23.000 απηνθηνλίεο ζεκεηψζεθαλ ζ' έλα ρξφλν, αξηζκφο ξεθφξ. 1.5 Οη πεηξειατθέο θξίζεηο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 Μεηά ηνλ πφιεκν νη πεξηζζφηεξεο νηθνλνκίεο γεχηεθαλ ηε καθξχηεξε πεξίνδν αλάπηπμεο ζηελ ηζηνξία ησλ θνηλσληψλ ηεο αγνξάο. Απφ ην 1950 κέρξη θαη ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 70 νη νηθνλνκίεο αλαπηχζζνληαλ κε ρακειά πνζνζηά αλεξγίαο θαη πιεζσξηζκνχ. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 70 έθαλαλ ηελ εκθάληζή ηνπο δχν πεηξειατθέο θξίζεηο. Απηέο έθεξαλ ζην πξνζθήλην ην θαηλφκελν ηνπ 15

ζηαζηκνπιεζσξηζκνχ, δειαδή ηε ζπλχπαξμε πιεζσξηζκνχ θαη απμεκέλεο αλεξγίαο. Ωο επίζεκε εκεξνκελία έλαξμεο ηεο πξψηεο θξίζεο θαηαγξάθεηαη ε 17ε Οθησβξίνπ ηνπ 1973, φηαλ ηα κέιε ηνπ OAPEC (Οξγαληζκνχ Αξαβηθψλ Υσξψλ - Δμαγσγέσλ Πεηξειαίνπ Οξγαληζκνχ Αξαβηθψλ Πεηξειαηνπαξαγσγψλ Kξαηψλ) αλαθνίλσζαλ φηη δελ ζα πξνκήζεπαλ πιένλ κε πεηξέιαην ηηο ρψξεο πνπ ππνζηήξημαλ ην Ηζξαήι ζηε δηακάρε ηνπ κε ηε πξία θαη ηελ Αίγππην. ε απηέο ηηο ρψξεο ζπκπεξηιακβάλνληαλ νη ΖΠΑ, νη ζχκκαρνη ηνπο ζηε Γπηηθή Δπξψπε θαη ε Ηαπσλία. Παξάιιεια, ηα κέιε ηνπ OPEC (Οξγαληζκφο Πεηξειαηνπαξαγσγψλ ρσξψλ) ζπκθψλεζαλ λα εθκεηαιιεπηνχλ ηελ επηξξνή ηνπο ζην κεραληζκφ θαζνξηζκνχ ηεο ηηκήο ηνπ πεηξειαίνπ, έηζη ψζηε λα απμεζεί ε ηηκή ηνπ παγθνζκίσο. Έηζη, ε εμάξηεζε ηνπ βηνκεραλνπνηεκέλνπ θφζκνπ απφ ην αξγφ πεηξέιαην θαη ν θπξίαξρνο ξφινο ηνπ OPEC σο παγθφζκηνπ πξνκεζεπηή, νδήγεζαλ ζε δξακαηηθά πιεζσξηζηηθέο απμήζεηο ηηκψλ, ελψ ήηαλ θαηαζηαιηηθέο γηα ηελ νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα. Παξφια απηά, νη ζηνρεπκέλεο ρψξεο αληαπνθξίζεθαλ βξίζθνληαο λέεο πξσηνβνπιίεο γηα λα πεξηνξίζνπλ ηελ εμάξηεζε ηνπο απφ ηηο παξαπάλσ ρψξεο. Παξά ηηο πξνζπάζεηεο ησλ αξαβηθψλ θξαηψλ λα θαηαδείμνπλ ηελ ελεξγεηαθή εμάξηεζε ηεο Γχζεο, κπνξεί λα ππνζηεξηρζεί φηη ηειηθά δηαπξαγκαηεχνληαλ δηπισκαηηθά νθέιε γηα ηελ νινέλα θαη απμαλφκελε εμάξηεζε απφ ηε Γχζε γηα νηθνλνκηθή θαη ζηξαηησηηθή αζθάιεηα. Ζ έληνλε αληίδξαζε απφ ηηο ΖΠΑ, ηε Γπηηθή Δπξψπε, ηελ Ηαπσλία θαη ηε νβηεηηθή Έλσζε, θαζψο θαη ε εηζξνή λένπ πεηξειατθνχ πινχηνπ, είραλ επηθίλδπλεο ζπλέπεηεο γηα ηα αξαβηθά θξάηε θαηά ηα έηε κεηά ην 1973 θαη ην εκπάξγθν ηνπ OPEC. Οη πςειέο ηηκέο ηνπ πεηξειαίνπ άλνημαλ λένπο δξφκνπο πξνο αλαδήηεζε ελέξγεηαο, θηάλνληαο κέρξη ηελ Αιάζθα, ηε Βφξεην Θάιαζζα, ηελ Καζπία Θάιαζζα θαη ηνλ Καχθαζν. Έμη ρξφληα κεηά, ην 1979, αθνινχζεζε ε δεχηεξε πεηξειατθή θξίζε. Έθαλε ηελ εκθάληζή ηεο ζηηο ΖΠΑ, ζηνλ απφερν ηεο ηξαληθήο επαλάζηαζεο,. Μεηά ηελ πνιηηηθή θξίζε θαη ηνλ Ayatollah Khomeini λα αλαθηά ηνλ έιεγρν ηνπ Ηξάλ, νη δηακαξηπξίεο γθξέκηζαλ ηνλ πεηξειατθφ ηνκέα ηνπ Ηξάλ. Παξφιν πνπ ην 16

λέν θαζεζηψο επαλέιαβε ηηο εμαγσγέο πεηξειαίνπ, ήηαλ αζπλεπείο θαη ιηγφηεξεο νδεγψληαο ηηο ηηκέο λα εθηνμεπζνχλ ζηα χςε. Οη ρψξεο ηνπ OPEC γηα λα αληηκεησπίζνπλ ηελ θαηάζηαζε, αχμεζαλ ηελ παξαγσγή ηνπο θαη ε ζπλνιηθή απψιεηα έθηαζε ζην 4%. Ωζηφζν, επηθξάηεζε έλαο δηαδεδνκέλνο παληθφο πνπ αλέβαζε ηελ ηηκή πνιχ πεξηζζφηεξν απφ φζν ζα αλακελφηαλ. Μεηά ην 1980 νη ηηκέο ηνπ πεηξειαίνπ έπεθηαλ γηα έμη ζπλερφκελα έηε θαη θνξπθψζεθαλ ην 1986 κε κία πηψζε 46%. Απηφ ήηαλ απνηέιεζκα ηεο κεησκέλεο δήηεζεο θαη ηεο ππεξβνιηθήο παξαγσγήο, νδεγψληαο ηνλ OPEC ζην λα ράζεη ηελ ελφηεηα ηνπ. Δμαγσγείο πεηξειαίνπ, φπσο ην Μεμηθφ, ε Νηγεξία θαη ε Βελεδνπέια επεθηάζεθαλ ζεκαληηθά, ελψ νη ΖΠΑ θαη ε Δπξψπε πήξαλ πεξηζζφηεξν πεηξέιαην απφ ην Prudhoe Bay θαη ηε Βφξεην Θάιαζζα. 1.6 Ζ «Μαχξε Γεπηέξα» ηνπ 1987 Απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 80 θαη ζρεδφλ κία δεθαεηία κεηά ηελ ηειεπηαία θξίζε παξαηεξήζεθε κία ζεκαληηθή νηθνλνκηθή αλάθακςε. Οη νηθνλνκίεο αλαπηχρζεθαλ θαη πάιη, ν πιεζσξηζκφο ππνρψξεζε θαη ηα ρξεκαηηζηήξηα έδεζαλ κεγάιεο δφμεο. Ζ ηαρχηαηε πηψζε ησλ κεηνρψλ πνπ αθνινχζεζε, ηνλ Οθηψβξην ηνπ 87, έθεξε κλήκεο απφ ηνλ Οθηψβξην ηνπ 29. Σε Γεπηέξα 19 Οθησβξίνπ ηνπ 1987 ν δείθηεο Dow Jones έραζε ην 22% ηεο αμίαο ηνπ κέζα ζε ιίγεο ψξεο, δίλνληαο ην έλαπζκα γηα έλα καδηθφ μεπνχιεκα κεηνρψλ ζηελ Δπξψπε θαη ηελ Ηαπσλία. Σα αίηηα ηεο θξίζεο πξνθχπηεη φηη ήηαλ νηθνλνκηθνπνιηηηθά. Σα ζηνηρεία γηα ην εκπνξηθφ έιιεηκκα ησλ ΖΠΑ ην επηέκβξην ήηαλ δπζκελή. Παξάιιεια, νη εμειίμεηο ζην πνιηηηθφ ζθεληθφ ήηαλ αξλεηηθέο, θαζψο ν πξφεδξνο Reagan δελ ήηαλ ζε ζέζε, γηα ιφγνπο πγείαο, λα ειέγρεη ηελ θαηάζηαζε ζηηο ΖΠΑ θαη ε θξίζε ζηνλ Πεξζηθφ Κφιπν θιηκαθσλφηαλ. ζνλ αθνξά ζην Υξεκαηηζηήξην Αζελψλ παξαηεξήζεθε πξσηνθαλήο πηψζε ησλ ηηκψλ ησλ κεηνρψλ, ελψ έκεηλε θιεηζηφ απφ ηηο 20 Οθησβξίνπ έσο ηηο 23 Οθησβξίνπ ηνπ 1987. Ωζηφζν, αθφκα θαη φηαλ άλνημε, ε πηψζε εμαθνινχζεζε λα είλαη ζεκαληηθή θαη ε πξνζθνξά θαηαηγηζηηθή. Ζ απνγνήηεπζε 17

ήηαλ δηάρπηε ζηνπο επελδπηέο. Ο ηφηε πξσζππνπξγφο, Αλδξέαο Παπαλδξένπ, θαηεγνξνχζε ηηο ΖΠΑ γηα ηελ θξίζε θαη ζηε Βνπιή νη θαηεγνξίεο εθηνμεχνληαλ θαηά πάλησλ. Βέβαηα, απηή ηε θνξά ν αληίθηππνο ηεο θξίζεο δελ ήηαλ ηφζν δξακαηηθφο φζν ην 1929. Ζ ακεξηθαληθή νηθνλνκία ήηαλ πιένλ πην ηζρπξή θαη αλζεθηηθή ζε ηέηνηνπ είδνπο «ρηππήκαηα». Δπηπιένλ, ε επέκβαζε ηεο θπβέξλεζεο θαη ηεο θεληξηθήο ηξάπεδαο ησλ ΖΠΑ, κε ηε δηάζεζε κεγάισλ πνζνηήησλ ξεπζηνχ ζηελ αγνξά, ππήξμε θαζνξηζηηθή. Με απηφλ ηνλ ηξφπν επσθειήζεθαλ νη ηξάπεδεο, κείσζαλ ηα επηηφθηα θαη έδσζαλ ζεκαληηθά δάλεηα ζηηο κεγαιχηεξεο εηζεγκέλεο επηρεηξήζεηο. Παξφια απηά, ζεσξείηαη φηη ε ελ ιφγσ θξίζε ζήκαλε ηε λέα κείσζε ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο πνπ παξαηεξήζεθε ηελ πεξίνδν 1989-1992 ζηελ παγθφζκηα νηθνλνκία. 1.71997: ε θξίζε ζηηο αζηαηηθέο «ηίγξεηο» Μέρξη ην 1997 ρψξεο ηεο Αζίαο, φπσο ε Σατιάλδε, ε Μαιαηζία, νη Φηιηππίλεο θαη ε Ηλδνλεζία γλψξηδαλ κηα ξαγδαία αλάπηπμε. Οη επελδχζεηο πνπ πξνζέιθπαλ έθηαλαλ ζην ήκηζπ ησλ ζπλνιηθψλ επελδχζεσλ ζε αλαπηπζζφκελεο ρψξεο. Ηαπσληθέο ηξάπεδεο θαη ακεξηθαληθνί νξγαληζκνί επέλδπζαλ ζε απηέο, ρσξίο λα αλεζπρνχλ γηα ηα θέξδε ηνπο, θαζψο ηα ηνπηθά λνκίζκαηα ήηαλ πξνζθνιιεκέλα ζην δνιάξην. Ωζηφζν, ν μέθξελνο ξπζκφο ησλ επελδχζεσλ θαη ηα ειιείκκαηα ζηνλ πξνυπνινγηζκφ ησλ αζηαηηθψλ ρσξψλ είραλ σο απνηέιεζκα λα κελ κπνξνχλ λα ζπγθξαηήζνπλ ηε ζπλαιιαγκαηηθή ηζνηηκία κε ην δνιάξην. Με ηελ εγθαηάιεηςε ηεο ελ ιφγσ ηζνηηκίαο αθνινχζεζε ξαγδαία πηψζε ζηα ρξεκαηηζηήξηα θαη ζηηο ηηκέο ησλ νηθνδνκηθψλ επηρεηξήζεσλ πνπ αλζνχζαλ κέρξη ηφηε. Δλδεηθηηθφ είλαη φηη ην ρξεκαηηζηήξην ηνπ Υνλγθ Κνλγθ ζεκείσζε πηψζε 64% θαηά ηελ πεξίνδν 1997-1998. Οη επηπηψζεηο ηεο θξίζεο παξέκεηλαλ κέρξη θαη ην 1998. ηηο Φηιηππίλεο ε αλάπηπμε άγγημε ην κεδέλ. Μφλν ε ηγθαπνχξε θαη ε Σατβάλ απέθπγαλ ηηο ζνβαξέο ζπλέπεηεο ηεο θξίζεο, ρσξίο φκσο απηφ λα ζεκαίλεη φηη ε θξίζε δελ ηηο 18

άγγημε. Ωζηφζν, κέρξη ην 1999 ηα ζεκάδηα αλάθακςεο ζηηο νηθνλνκίεο ηεο Αζίαο άξρηζαλ λα γίλνληαη εκθαλή. 1.8 2000: Ζ «θνχζθα» ησλ κεηνρψλ πςειήο ηερλνινγίαο ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 90, νη εηαηξείεο ηνπ internet βξέζεθαλ ζην απφγεην ηνπο. Ζ ηάζε γηα επέλδπζε ζε κεηνρέο πςειήο ηερλνινγίαο ήηαλ γεληθεπκέλε. Σν θαηλφκελν θνξπθψζεθε ηνλ Ηαλνπάξην ηνπ 2000, φηαλ ε AOL εμαγφξαζε κε ην αζηξνλνκηθφ πνζφ ησλ 200 δηζ. δνιαξίσλ ηνλ φκηιν Time Warner. Σν Μάξηην ηνπ 2000 ν δείθηεο κεηνρψλ πςειήο ηερλνινγίαο Nasdaq έθηαζε ην ηζηνξηθφ ηνπ πςειφ άλσ ησλ 5.000 κνλάδσλ. Ζ θνχζθα έζθαζε, κε ην δείθηε Nasdaq λα ράλεη κέρξη ηνλ Οθηψβξην ηνπ 2002 ην 78% ηεο αμίαο ηνπ. Ωο θχξηα αίηηα απηήο ηεο πηψζεο ζεσξνχληαη νη ππεξηηκεκέλεο κεηνρέο ησλ εηαηξεηψλ πςειήο ηερλνινγίαο, αιιά θαη ε δηαθζνξά ησλ εηαηξεηψλ κηαο θαη πνιιέο απφ απηέο δήισλαλ θέξδε πςειφηεξα ηνπ πξαγκαηηθνχ. πρλά επίζεο, νη ρξεκαηηζηεξηαθνί αλαιπηέο έδηλαλ ζεηηθέο εηζεγήζεηο γηα κεηνρέο εηαηξεηψλ πνπ είραλ ζεκαληηθά νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα. Οη ζπλέπεηεο γηα ηελ ακεξηθαληθή νηθνλνκία ήηαλ επξχηεξεο. Ζ πηψζε ήηαλ απφηνκε, νη επελδχζεηο «πάγσζαλ» θαη ε 11ε επηεκβξίνπ απνηέιεζε ηε ραξηζηηθή βνιή. Ζ Fed φκσο παξελέβε εγθαίξσο, κεηψλνληαο δηαδνρηθά ηα επηηφθηα θαη βνεζψληαο ηε κεγαιχηεξε νηθνλνκία ηνπ πιαλήηε λα αλαθάκςεη. 1.92007: Ζ θξίζε ησλ subprimes ηηο αξρέο ηνπ θαινθαηξηνχ ηνπ 2007 νη ΖΠΑ είδαλ γηα άιιε κηα θνξά ηελ νηθνλνκία ηνπο λα ζπξξηθλψλεηαη. Μία λέα ιέμε άξρηζε λα απαζρνιεί φζνπο αζρνινχληαη κε ηα νηθνλνκηθά: ηα subprimes δάλεηα. Πξφθεηηαη γηα ζηεγαζηηθά δάλεηα πνπ ρξεκαηνδνηνχλ πέξαλ ηνπ 100% ηεο αμίαο ηνπ αθηλήηνπ, θαζψο επίζεο θαη δάλεηα κε πςειφηεξν επηηφθην ζε κε θεξέγγπνπο δαλεηνιήπηεο. Απηφ ζεκαίλεη φηη ρνξεγνχληαλ ζε δαλεηνιήπηεο κε κεγάιε πηζαλφηεηα λα κελ κπνξέζνπλ λα ηα απνπιεξψζνπλ, είηε γηαηί έρνπλ ρακειφ εηζφδεκα, είηε γηαηί δελ έρνπλ κφληκε εξγαζία. Δπηπιένλ, νη ηφθνη είλαη εμαηξεηηθά πςεινί αιιά θαη θπκαηλφκελνη, δίλνληαο ην έλαπζκα δεκηνπξγίαο ελφο θεξδνζθνπηθνχ ζπζηήκαηνο γχξσ απφ απηά. Με κφλν ζηφρν ηελ επίηεπμε θέξδνπο, ηα δάλεηα 19

ρνξεγήζεθαλ ζηα ακεξηθαληθά λνηθνθπξηά, ρσξίο πξνεγνπκέλσο νη ηξάπεδεο λα ειέγμνπλ ηε δπλαηφηεηα απνπιεξσκήο ηνπο. Απηφ ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ θξίζε ηεο αγνξάο αθηλήησλ θαη ηελ πηψζε ησλ ηηκψλ επέθεξε κία γεληθεπκέλε θξίζε. Αθνινχζεζαλ θαηαζρέζεηο ζπηηηψλ θαη ρηιηάδεο εμψζεηο. Ζ πψιεζε απηψλ απιά επηδείλσζε ηελ θαηάζηαζε. Μέζα απφ αιπζηδσηέο αληηδξάζεηο ε χθεζε ηεο ακεξηθαληθήο νηθνλνκίαο ζεσξήζεθε πιένλ δεδνκέλε. Οη αλεζπρίεο φκσο, έρνπλ εμαπισζεί θαη ζηηο επξσπατθέο θαη αζηαηηθέο αγνξέο. Σν απνηέιεζκα είλαη νη θεληξηθέο ηξάπεδεο λα δηνρεηεχνπλ δηζεθαηνκκχξηα επξψ ή δνιάξηα ζε απηέο. Σν ζπλνιηθφ χςνο ηεο δεκίαο γηα ην ζχλνιν ηεο παγθφζκηαο αγνξάο απνηηκάηαη ζε πάλσ απφ 400 δηζ. επξψ, απφ ηα νπνία πάλσ απφ 150 δηζ. επξψ εθηηκάηαη φηη ζα είλαη ε δεκία πνπ ζα επηβαξχλεη ηηο κεγάιεο μέλεο ηξάπεδεο. Ο αληίθηππνο ηεο θξίζεο είλαη πιένλ εκθαλήο θαη ζηελ Διιάδα. Δθηηκάηαη φηη δελ έρνπλ επεξεαζηεί κφλν νη ηξάπεδεο αιιά θαη ε αγνξά αθηλήησλ, δεκηνπξγψληαο ζαθείο πξνυπνζέζεηο γηα λα απμεζεί ην θφζηνο ηνπ ρξήκαηνο. Οη κεηνρέο ηνπ Υξεκαηηζηεξίνπ Αζελψλ, ζηηο νπνίεο έρνπλ θάλεη ζεκαληηθέο επελδχζεηο νη μέλεο ηξάπεδεο έρνπλ πηεζηεί πνιχ. 20

ΚΔΦΑΛΑΗΟ 2 Αλάιπζε παξνχζαο θαηάζηαζεο ζηελ Διιεληθή Οηθνλνκία 2.1. Γεληθά Αλαθνξηθά κε ηελ νηθνλνκηθή θξίζε, ζε αληίζεζε κε ηελ πνξεία ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο φπνπ έρνπλ αξρίζεη λα θαίλνληαη νη πξψηεο ελδείμεηο αλάθακςεο, ε ειιεληθή νηθνλνκία εηζήιζε ζε χθεζε θαη ν δξφκνο πνπ έρεη λα δηαλχζεη θαίλεηαη καθξχο αθφκα. Αξρηθά είρε εθηηκεζεί νηη ε ειιεληθή νηθνλνκία δελ ζα επεξεαζζεί ζεκαληηθά απφ ηε δηεζλή νηθνλνκηθή θξίζε ή έζησ φηη νη επηπηψζεηο ηεο ηειεπηαίαο ζα ήηαλ βξαρχβηεο. Παξφια απηά νη αξρηθέο εθηηκήζεηο δελ επαιεζεχηεθαλ. Ζ ειιεληθή νηθνλνκία αλίθαλε λα απαιιαγεί απφ ηα ρξφληα δηαξζξσηηθά ηεο πξνβιήκαηα θάλεθε αδχλακε λα αληαπνθξηζεί ζηηο απαηηήζεηο πνπ δεκηνχξγεζε ε θξίζε. Βαζηθέο ηεο αδπλακίεο ήηαλ αθελφο ηα κεγάια ειιείκκαηα θαη ην πςειφ ρξένο, πνπ ρξφληα ηαιαλίδνπλ ηελ ειιεληθή νηθνλνκία θαη αθεηέξνπ ε έιιεηςε αληαγσληζηηθφηεηαο έλαληη ησλ μέλσλ νηθνλνκηψλ. Ο ζπλδπαζκφο ησλ δχν παξαπάλσ δελ επηηξέπεη ζηελ ειιεληθή θπβέξλεζε λα αθνινπζήζεη εθείλν ην κείγκα θνηλσληθήο θαη αλαπηπμηαθήο πνιηηηθήο πνπ ζα ηεο επέηξεπε λα βγεη φζν ην δπλαηφλ πην αιψβεηε απφ ηελ θξίζε. Πην ζπγθεθξηκέλα, κειεηψληαο ηνλ πξνυπνινγηζκφ ηνπ 2009 ζπλάγνληαη ηα αθφινπζα ζπκπεξάζκαηα : εκαληηθέο απνθιίζεηο πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζε ζρέζε κε ηηο αξρηθέο πξνβιέςεηο - Μεησκέλα έζνδα θαηά 22% - Αχμεζε δεκνζίσλ δαπαλψλ απφ ηηο αξρηθά πξνβιεπφκελεο θαηά 8,2 % - Μεησκέλεο εηζπξάμεηο ΦΠΑ ιφγσ κεησκέλεο δήηεζεο Απνηέιεζκα ησλ αλσηέξσ ήηαλ ην έιιεηκκα λα εθηηλαρζεί απφ 2% πνπ πξνβιεπφηαλ θαηά ηνλ αξρηθφ ζρεδηαζκφ ηνπ πξνυπνινγηζκνχ ζε 12,7% (!) ηνπ ΑΔΠ 21

Οη δπζκελείο δεκνζηνλνκηθέο εμειίμεηο εθηφμεπζαλ ην δεκφζην ρξένο ζην 125,3 % απαηηψληαο δαπάλεο γηα ηελ εμππεξέηεζή ηνπ πνπ άγγημαλ ην 5,1 % ηνπ ΑΔΠ. Πξνο ηελ ίδηα θαηεχζπλζε, κειεηψληαο ηνλ πξνυπνινγηζκφ γηα ην 2010 παξαηεξνχληαη ηα αθφινπζα : Σν έιιεηκκα αλακέλεηαη λα θπκαλζεί ζην 9,5 % ηνπ ΑΔΠ (κείσζε 3,2 πνζνζηηαίεο κνλάδεο) κέζα ζην πιαίζην ηνπ πξνγξάκκαηνο ζηαζεξφηεηαο θαη αλάπηπμεο πνπ επηηάζζεη ην έιιεηκκα λα είλαη θάησ ηνπ 3%. Σν δεκφζην ρξένο αλακέλεηαη λα απμεζεί αθφκα πεξηζζφηεξν θαη λα αγγίμεη ην 133,6 % (απφξξνηα ηνπ κεγάινπ δαλεηζκνχ) γηα ηελ εμππεξέηεζε ηνπ νπνίνπ ζα απαηηεζεί ην 24 % (!) ησλ θνξνινγηθψλ εζφδσλ. Σν αλσηέξσ πνζφ γηα ηελ εμππεξέηεζε ηνπ δεκνζίνπ ρξένπο (ηφθνη) ζα πεξηνξίζεη θπζηθά ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ηελ ρξεκαηνδφηεζε γηα αλαπηπμηαθή θαη θνηλσληθή πνιηηηθή. ε έλαλ αγψλα δξφκνπ γηα αχμεζε ησλ εζφδσλ, ε Κπβέξλεζε πξνβαίλεη ζε κηα ζεκαληηθή αχμεζε ηεο θνξνινγίαο ηφζν ηεο πεξηνπζίαο θαη ησλ θφξσλ εηδηθψλ θαηεγνξηψλ φζν θαη ηνπ ΦΠΑ. Με ηνλ ηξφπν απηφ ε Κπβέξλεζε εθηηκά φηη ηα θνξνινγηθά έζνδα ζα απμεζνχλ θαηά 7%. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ςαιίδη ζα κπεη ζηηο δεκφζηεο δαπάλεο νη νπνίεο αλακέλεηαη λα κεησζνχλ θαηά 2,3 %. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζα έρνπκε κείσζε ησλ θαηαλαισηηθψλ δαπαλψλ, ησλ επηρνξεγήζεσλ ζη αζθαιηζηηθά ηακεία, ησλ δαπαλψλ γηα θνηλσληθή πξνζηαζία ελψ παξάιιεια ζα απμεζνχλ νη δεκφζηεο δαπάλεο γηα κηζζνχο, ζπληάμεηο θαη επηδφκαηα πξφλνηαο θαζψο επίζεο θαη γηα ηελ εμππεξέηεζε ηνπ δεκνζίνπ ρξένπο. 22

Πίλαθαο 1. Ζ δεκνζηνλνκηθή ζέζε ηεο Διιάδαο (θξαηηθφο πξνυπνινγηζκφο, % ζην ΑΔΠ) 2007 2008 2009 2010 Έζνδα 23,7 23,7 21,5 23,6 Γαπάλεο 28,3 29,8 33,7 32,8 Έιιεηκκα -4,6-6,1-12,2-9,2 Γεκφζην ρξένο 105,8 109,6 125,3 133,6 Σφθνη 4,3 4,7 5,1 5,3 Πεγή : Τπνπξγείν Οηθνλνκηθψλ, εηζεγεηηθέο Δθζέζεηο Πξνυπνινγηζκνχ ε κηα πξνζπάζεηα λα αλαιχζνπκε ηελ πνξεία θάπνησλ βαζηθψλ δεηθηψλ ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο, ζα παξαηεξήζνπκε φηη ελψ ε ηειεπηαία είρε ζεκεηψζεη ηα ηειεπηαία ρξφληα κηα αμηνζεκείσηε αλνδηθή πνξεία κε πςεινχο ξπζκνχο αλάπηπμεο θαη ηφλσζε ηεο αληαγσληζηηθφηεηάο ηεο ζηηο δηεζλήο αγνξέο, ε πνξεία απηή δπζηπρψο αλεθφπε απφ ηε δηεζλή νηθνλνκηθή θξίζε. Απφ εηήζην ξπζκφ αλάπηπμεο πνπ άγγημε αθφκα θαη ην 4,3 % ην 2006 θαη 2007 έθηαζε ζε αξλεηηθφ ξπζκφ αλάπηπμεο (-1,5%) ην 2009 ελψ νη πξνβιέςεηο γηα ην 2010 εμίζνπ αξλεηηθέο, κε ηα πξψηα ζεκάδηα αλάθακςεο λα αλακέλνληαη απφ ην γ ηξίκελν θαη κεηά. ηα παξαπάλσ αλ πξνζηεζεί ην γεγνλφο φηη ζπλήζσο νη πξνβιέςεηο αθνξνχλ ππεξαηζηφδνμα ζελάξηα, κπνξεί θαλείο λα ζπκπεξάλεη φηη ν δξφκνο γηα ηελ αλάθακςε ίζσο λα είλαη καθξχηεξνο. ηνλ παξαθάησ πίλαθα παξαηεξνχκε φηη βαζηθνί θιάδνη ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο φπσο ν ηνπξηζκφο, ε λαπηηιία θαη ε νηθνδνκηθή δξαζηεξηφηεηα ππέζηεζαλ ζεκαληηθή ζπξξίθλσζε ηεο δξαζηεξηφηεηάο ηνπο, κε ζπλέπεηα ηε δξακαηηθή αχμεζε ηεο αλεξγίαο. Ζ ειιεληθή νηθνλνκία, επεξεαδφκελε απφ ηε δηεζλή νηθνλνκηθή χθεζε, άξρηζε ην 2008 λα εγθαηαιείπεη ηνπ πςεινχο ξπζκνχο αλάπηπμεο ησλ ηξηψλ πξνεγνχκελσλ εηψλ θαη λα εηζέξρεηαη ζε πησηηθή πνξεία αλ θαη κε ζεηηθνχο ξπζκνχο αλάπηπμεο. Σν αξλεηηθφ πξφζεκν κπαίλεη κπξνζηά απφ ηελ αλάπηπμε απφ ην 2009 θαη κεηά φπνπ νη επηπηψζεηο ηεο θξίζεο ζηελ ειιεληθή νηθνλνκία θαη θνηλσλία γίλνληαη φιν θαη πην αηζζεηέο. Δδψ ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη αλ θαη ε Δπξσπατθή νηθνλνκία βγήθε απφ ηελ χθεζε κεηά απφ πέληε ζπλερφκελα ηξίκελα αξλεηηθήο αλάπηπμεο, ε ειιεληθή νηθνλνκία δελ θαηάθεξε λα θάλεη ην ίδην. Ζ ζπλερηδφκελε απηή πνξεία 23

ηεο ειιεληθήο πεξίπησζεο νθείιεηαη αθελφο ζηε ζηαζηκφηεηα ησλ επελδχζεσλ θαη ζηε κείσζε ησλ εμαγσγψλ θαη ηεο ηδησηηθήο θαηαλάισζεο θαη αθεηέξνπ ζηε ζεκαληηθή κείσζε ηεο δξαζηεξηφηεηαο ζηνπο βαζηθνχο ππιψλεο ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο πνπ δελ είλαη άιινη απφ ηελ νηθνδνκηθή δξαζηεξηφηεηα, ηνλ ηνπξηζκφ θαη ηε λαπηηιία. Πίλαθαο 2. Γείθηεο Ύθεζεο Ρπζκφο αλάπηπμεο Γ ηξίκελν 2009-1,7% Βηνκεραληθή παξαγσγή Ηαλ. Οθη. 2009-9,7% Όγθνο νηθνδνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο (ηδ. Καη δεκ. Σνκέα) Ηαλ. επη. 2009-28,6% Όγθνο ιηαληθνχ εκπνξίνπ Ηαλ. επη. 2009-12,3% Πνζνζηφ επηρεηξήζεσλ πνπ θαζπζηεξνχλ λα εμππεξεηήζνπλ ηα δάλεηά ηνπο Ηνχιηνο 2008 Ηνχληνο 2009 4,6% Δμαγσγέο αγαζψλ (αμία) Ηαλ. Οθη. 2009-25,3% Δηζαγσγέο αγαζψλ (αμία) Ηαλ. Οθη. 2009-30,3% Αλεξγία επη. 2009 9,1% Πιεζσξηζκφο Γεθ. 2008 Ννέκ. 2009 1,2% Σνπξηζηηθέο αθίμεηο Ηαλ. Ννεκ. 2009-7,9% Σνπξηζηηθφ ζπλάιιαγκα Ηαλ. Οθη. 2009-11,4% Δηζπξάμεηο απφ λαπηηιία Ηαλ. Οθη. 2009-31,9% Πεγή : Δηήζηα Έθζεζε Διιεληθνχ Σνπξηζκνχ 2009 Ζ παγθφζκηα νηθνλνκηθή θξίζε επνκέλσο, απφ ηα κέζα ηνπ 2008 πέξαζε ην θαηψθιη θαη ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο αθήλνληαο εκθαλή ζεκάδηα ζην ρξεκαηνπηζησηηθφ ηνκέα θαη ζηνπο θιάδνπο ησλ νηθνδνκψλ, ηνπ ηνπξηζκνχ θαη ηεο λαπηηιίαο. Σν δήηεκα πνπ πξνθχπηεη εδψ είλαη φηη έρεη αξρίζεη λα δηαθαίλεηαη κηα δηάρπηε αλαζθάιεηα γηα ηελ πνξεία θαη ηηο επηπηψζεηο ηεο θξίζεο ζηελ πξαγκαηηθή νηθνλνκία, αθνχ απεηινχληαη κε εθηξνρηαζκφ νη πξνυπνινγηζκνί λνηθνθπξηψλ θαη επηρεηξήζεσλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, νη εμαγσγέο πξντφλησλ πνπ θαηά θχξην ιφγν ζηνρεχνπλ ζηελ αγνξά ηεο Δπξσδψλεο (θαηά 50%) αλακέλεηαη λα κεησζνχλ ζεκαληηθά ιφγσ ηεο θάκςεο ηεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο ηεο ηειεπηαίαο θαηά 3% 24

Αλαθνξηθά κε ηηο εμαγσγέο ππεξεζηψλ, ν θχξηνο φγθνο ηνπο πξνέξρεηαη απφ ηνλ ηνπξηζκφ θαη ηε λαπηηιία, δχν θιάδνη πνπ αλ θαη επέδεημαλ ζεκαληηθή αληνρή ζηελ θξίζε, δελ θαηάθεξαλ λα απνθχγνπλ ζην ηέινο ηηο επηπηψζεηο ηεο. Έηζη, ε θξίζε πιήηηεη ηδηαίηεξα ηε λαπηηιία φπνπ νη λαχινη θπξηνιεθηηθά θαηέξξεπζαλ (60% θάκςε ζπγθξηηηθά κε ηνλ κέζν φξν ηεο ηειεπηαίαο 5 εηίαο) ιφγσ ηεο θάκςεο ηεο δηεζλνχο δήηεζεο θαη εκπνξίνπ, ηεο ζεακαηηθήο πηψζεο ησλ ηηκψλ ησλ εκπνξεπκάησλ θαη ηεο απμεκέλεο πξνζθνξάο λέσλ πινίσλ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ην πιήγκα ζηνλ ηνπξηζκφ είλαη αλάινγν ηνπ πιήγκαηνο ζην δηαζέζηκν εηζφδεκα ησλ ρσξψλ πξνέιεπζεο ησλ ηνπξηζηψλ θαη αλακέλεηαη ην 2010 λα είλαη εληνλφηεξν απφ ηελ πεξπζηλή ρξνληά. Απφξξνηα ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο ζε παγθφζκην επίπεδν είλαη ε ζπξξίθλσζε ησλ θαηαλαισηηθψλ δαπαλψλ, πνπ κε ηε ζεηξά ηεο νδεγεί ζε αχμεζε ηεο αλεξγίαο θαη πξνθαιεί ηζρπξέο πιεζσξηζηηθέο πηέζεηο. Ζ κείσζε ηεο θαηαλαισηηθήο δαπάλεο ζε ζπλδπαζκφ κε ηνλ ππεξδαλεηζκφ ησλ λνηθνθπξηψλ θαη ησλ επηρεηξήζεσλ νδεγεί ζε έλα ληφκηλν αξλεηηθψλ εμειίμεσλ θαη επηπηψζεσλ πξνθαιψληαο ζνβαξά ειιείκκαηα ξεπζηνχ. Έηζη κηα αξρηθή κείσζε ηεο θαηαλάισζεο νδεγεί ζε πνιιαπιάζηα κείσζε εηζνδήκαηνο γηα ηηο επηρεηξήζεηο. Οη ηειεπηαίεο, θαη δεδνκέλνπ ηνπ πιήζνπο κηθξν κεζαίσλ επηρεηξήζεσλ ζηελ Διιάδα, γηα λα επηβηψζνπλ νδεγνχληαη είηε ζε κείσζε ηεο παξαγσγήο ηνπο είηε ζε πεξηθνπή πξνζσπηθνχ ή θαη ζηα δχν καδί κε απνηέιεζκα ε αλεξγία λα απμάλεηαη κε ηαρχηαηνπο ξπζκνχο. Ζ αχμεζε φκσο ηεο αλεξγίαο ζα νδεγήζεη ζε λέα κείσζε ηεο θαηαλάισζεο θαη άξα λέα κείσζε εηζνδήκαηνο θαη πεξαηηέξσ αχμεζε ηεο αλεξγίαο θ.ν.θ. 2.2 Λνηπνί παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηελ νηθνλνκία ζηηο κέξεο καο Δθηφο απφ ηελ νηθνλνκηθή θξίζε φκσο, νη αγνξέο πιήηηνληαη θαη απφ θάπνηνπο άιινπο παξάγνληεο πνπ εηδηθά ζηηο κέξεο καο παξνπζηάδνπλ ζεκαληηθή έμαξζε. Έηζη, παξαηεξνχκε ηα αθφινπζα : Έμαξζε ησλ ηξνκνθξαηηθψλ επηζέζεσλ, θπξίσο ζηηο αλεπηπγκέλεο ρψξεο. Απηφ νδεγεί ζε έλα θχκα αλαζθάιεηαο θπξίσο ην ηνπξηζηηθφ θαηαλαισηηθφ θνηλφ, ζηξέθνληάο ην πξνο εζσηεξηθνχο 25

πξννξηζκνχο ή έζησ πξνο ιηγφηεξν επηθίλδπλνπο πξννξηζκνχο. Σα παξαπάλσ κπνξεί λα είλαη κηθξήο ζεκαζίαο γηα κηα ρψξα κε κηθξή ηνπξηζηηθή θίλεζε αιιά γηα ρψξεο πνπ εμαξηψληαη ζε κεγάιν κέξνο απφ ηνλ ηνπξηζκφ, φπσο ε ρψξα καο, κηα κείσζε ηεο ηνπξηζηηθήο δήηεζεο κπνξεί λα έρεη θαηαζηξνθηθέο επηπηψζεηο ζηελ νηθνλνκία ηεο. Δθηφο φκσο απφ ηνλ ηνκέα ηεο ηξνκνθξαηίαο, ζεκαληηθή ζπλεηζθνξά ζηε κείσζε ησλ εζφδσλ απφ ηνλ ηνπξηζκφ έρεη θαη ν ηνκέαο ηεο εζσηεξηθήο αζθάιεηαο. Ζ ιαζξνκεηαλάζηεπζε θαη νη άζιηεο ζπλζήθεο δηαβίσζεο ησλ νηθνλνκηθψλ ή πνιηηηθψλ πξνζθχγσλ, ζπλζέηνπλ καδί κε ηα παξαπάλσ έλα αξλεηηθφ θιίκα γηα ηε ρψξα καο. Ο αιινδαπφο ηνπξίζηαο φκσο αλαδεηά πνηνηηθνχο πξννξηζκνχο. Παξάιιεια δελ ελδηαθέξεηαη απνθιεηζηηθά γηα ηελ γεσκνξθνινγία ηνπ κέξνπο πνπ πξφθεηηαη λα επηζθεθηεί, νχηε κφλν γηα ηελ ηζηνξία ή ηα αμηνζέαηα ηεο πεξηνρήο. Ζ πξνβιεκαηηθή ηνπ έρεη πιένλ δηεπξπλζεί θαη πεξηιακβάλεη δεηήκαηα φπσο ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα, ηα δηθαηψκαηα ησλ δψσλ, ην πεξηβάιινλ θ.α. Δηδηθά σο πξνο ην πεξηβάιινλ ε ρψξα καο είλαη αθφκα ζε κεηνλεθηηθφ επίπεδν, ζπγθξηηηθά κε ηηο ινηπέο επξσπατθέο ρψξεο. Οη θιηκαηηθέο αιιαγέο είλαη πιένλ αλακθηζβήηεηεο θαη απηφ εληζρχεη ηελ επαηζζεηνπνίεζε ηνπ θνηλνχ γηα πεξηβαιινληηθά δεηήκαηα, απμάλνληαο ηε δήηεζε γηα «πξάζηλα» πξντφληα θαη ππεξεζίεο, ελψ παξάιιεια φιν θαη πεξηζζφηεξνη παξαγσγνί εληάζζνληαη ζε θάπνηνλ θνξέα νηθνινγηθήο πηζηνπνίεζεο. Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ζηε ρψξα καο κφιηο 11 θαηεγνξίεο πξντφλησλ έρνπλ πηζηνπνηεζεί κε ην Δπξσπατθφ Οηθνινγηθφ ήκα. 26

ε πξψην επίπεδν ινηπφλ νη πνιίηεο ζπλεηδεηνπνηνχλ φηη ε πξνζηαζία ηνπ πεξηβάιινληνο είλαη ζε έλα βαζκφ θαη δηθή ηνπο ππφζεζε. Βάζεη ηνπ Δπξσβαξφκεηξνπ, ην 59% ησλ Δπξσπαίσλ δειψλεη φηη έρεη δξαζηεξηνπνηεζεί αηνκηθά γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθή αιιαγήο. Πηγή: Ευρωβαρόμετρο 27

Οινέλα θαη πεξηζζφηεξνη πνιίηεο θαηαλαιψλνπλ πξντφληα θαη ππεξεζίεο πνπ είηε έρνπλ κηθξφηεξε επίπησζε ζην πεξηβάιινλ ή νη αληίζηνηρνη παξαγσγνί δηαθεξχηηνπλ φηη ζέβνληαη ην πεξηβάιινλ. χκθσλα κε ηνλ λενεηζεξρφκελν «πξάζηλν θαηαλαισηηζκφ», ζα πξέπεη λα απνθεχγνληαη ηα πξντφληα, πνπ απνξξνθνχλ ηεξάζηηεο πνζφηεηεο ελέξγεηαο ή πξνμελνχλ ξχπαλζε θαηά ηε βηνκεραληθή παξαγσγή ή απνθνκηδή ηνπο, παξάγνπλ κεγάιεο πνζφηεηεο ιπκάησλ, ρξεζηκνπνηνχλ απεηινχκελα κε αθαληζκφ είδε, θάλνπλ βάλαπζε ρξήζε ησλ δψσλ θαη πξνμελνχλ αξλεηηθέο ζπλέπεηεο ζε άιιεο ρψξεο, ηδίσο ηνπ Σξίηνπ Κφζκνπ. ζηα παξαπάλσ πξέπεη λα πξνζηεζνχλ θαη απξφζκελνη παξάγνληεο πνπ έρνπλ επεξεάζεη βαζηά ηηο νηθνλνκίεο ρσξίο απηή ηε θνξά λα γίλεηαη δηάθξηζε κεηαμχ αλεπηπγκέλσλ, αλαπηπζζφκελσλ ή ππναλάπηπθησλ ρσξψλ. Απηνί νη παξάγνληεο αθνξνχλ ζεηζκνχο, ηζνπλάκη, ηπθψλεο θαη άιια παξφκνηα πεξηβαιινληηθά θαηλφκελα πνπ δεκηνπξγνχλ ηεξαζηίσλ δηαζηάζεσλ θαηαζηξνθέο θαζψο επίζεο θαη παλδεκίεο θαη έρνπλ δξακαηηθή επίδξαζε ζηελ ςπρνινγία ησλ πνιηηψλ φινπ ηνπ θφζκνπ. Απηή ε αξλεηηθή ςπρνινγία επηδξά ζηελ θαηαλάισζε κε απίζηεπηε έληαζε θαη ηδηαίηεξα ζηελ θαηαλάισζε ηνπ ηνπξηζηηθνχ πξντφληνο. Γηα παξάδεηγκα θαηά ηελ πξφζθαηε εμάπισζε ηνπ ηνχ Ζ1Ν1 ε νπνία απφ πνιινχο ραξαθηεξίζηεθε σο παλδεκία, νιφθιεξεο ρψξεο απνθιείζηεθαλ σο ηνπξηζηηθνί πξννξηζκνί ιφγσ ηεο απμεκέλεο παξνπζίαζεο θξνπζκάησλ ηνπ ηνχ. ε θνηλσληθφ επίπεδν παξαηεξνχληαη έληνλεο δεκνγξαθηθέο αιιαγέο κε αχμεζε ηνπ πξνζδφθηκνπ δσήο απφ ηε κηα θαη αχμεζε ησλ νξίσλ ζπληαμηνδφηεζεο, ππνβάζκηζε ηνπ θνηλσληθνχ θξάηνπο θαη εξγαζηαθή επηζθάιεηα απφ ηελ άιιε. Ζ ςαιίδα κεηαμχ θησρψλ θαη πινπζίσλ κεγαιψλεη φιν θαη πεξηζζφηεξν θαη κάιηζηα νη θησρνί γίλνληαη θησρφηεξνη θαη νη πινχζηνη πινπζηφηεξνη. Πνιηηηθά, ε εμνπζία θαη ε ηζρχο αλαθαηαλέκεηαη θαη λένη παίθηεο δηεθδηθνχλ δπλακηθά κεξίδην ηεο πίηαο. ηα επφκελα 15-20 ρξφληα απηφ πνπ απνθαινχκε «δηεζλή θνηλφηεηα» σο ζχλζεζε ησλ εζλψλ- θξαηψλ ζα αιιάμεη κνξθή θαη ε ηζρχο ζα δηακνηξαζηεί κεηαμχ 28

«λέσλ παηθηψλ» πνπ ήδε έρνπλ θάλεη ηελ εκθάληζε ηνπο θαη ην ακέζσο επφκελν δηάζηεκα ζα θάλνπλ πην αηζζεηή ηελ παξνπζία ηνπο. Σέινο, ζε ηερλνινγηθφ επίπεδν, νη θαηλνηνκίεο ζα απνηειέζνπλ ην θιεηδί γηα αιιαγέο ζε φινπο ηνπο ηνκείο. Σν δηαδίθηπν κπαίλεη δπλακηθά ζηε δσή ησλ αλζξψπσλ, απνηειψληαο αλαπφζπαζην θνκκάηη ηεο θαζεκεξηλφηεηάο ηνπο, ε πξνψζεζε πξντφλησλ θαη ε παξνρή ππεξεζηψλ ςεθηνπνηείηαη θαη ν θάζε θαηαλαισηήο δηακνξθψλεη ην πξντφλ ή ηελ ππεξεζία πνπ επηζπκεί λα αγνξάζεη ζχκθσλα κε ηηο πξνζσπηθέο ηνπ αλάγθεο, εμαλαγθάδνληαο ηελ πξνζθνξά λα πξνζαξκνζηεί ζηηο λέεο ζπλζήθεο δήηεζεο. 2.3. Δπηπηψζεηο ηεο θξίζεο ζηελ ζπκπεξηθνξά θαηαλαισηψλ θαη επηρεηξήζεσλ πκπεξαζκαηηθά, ζα κπνξνχζακε λα πνχκε φηη ε θαηάζηαζε πνπ πεξηγξάθεθε παξαπάλσ έρεη αλαδηακνξθψζεη ηεο ζπκπεξηθνξά θαηαλαισηψλ θαη επηρεηξήζεσλ πξνο ηηο αθφινπζεο θαηεπζχλζεηο : - Οη θαηαλαισηέο έρνπλ ήδε ππνζηεί ζε κεγάιν πνζνζηφ κείσζε ηνπ πξαγκαηηθνχ ηνπο εηζνδήκαηνο, κε κηα θιηκάθσζε πνπ θπκαίλεηαη απφ 25% - 100% (ζε πεξηπηψζεηο απψιεηαο ηεο εξγαζίαο). Ο πεξηνξηζκφο ησλ δαπαλψλ είλαη αλαπφθεπθηνο θαη δελ πξνέξρεηαη κφλν απφ ηε ινγηζηηθή απψιεηα αιιά θαη απφ ςπρνινγηθνχο παξάγνληεο, φπσο ην αίζζεκα ηεο αβεβαηφηεηαο θαη ηεο αλεζπρίαο πνπ δηαθαηέρεη φιν θαη πεξηζζφηεξα λνηθνθπξηά. Ζ κεηαβνιή ηεο θαηαλαισηηθήο ζπκπεξηθνξάο ππφ ην θξάηνο ηεο αλαζθάιεηαο αλαγθάδεη ηνλ θαηαλαισηή λα βξίζθεηαη ζε θαηάζηαζε επηθπιαθήο θαη λα ελεξγεί κε γλψκνλα ηε ζπγθπξία, λα επαλαπξνζδηνξίδεη ηηο αλάγθεο θαη ηηο πξνηηκήζεηο ηνπ θαη λα δηακνξθψλεη εληέιεη λέα πξφηππα θαηαλάισζεο κε γλψκνλα ηελ ειαρηζηνπνίεζε ηνπ ξίζθνπ. - Απφ ηελ άιιε, νη επηρεηξήζεηο αληηκεηψπηζαλ θαη αληηκεησπίδνπλ πξνβιήκαηα κεησκέλεο δήηεζεο θαη δπζθνιία ρξεκαηνδφηεζεο. Ζ έιιεηςε ξεπζηφηεηαο πνπ αθνινχζεζε δελ θαίλεηαη εχθνιν λα θαιπθζεί εμαηηίαο ηφζν ηεο ινγηθήο αδπλακίαο λα εηζπξάμνπλ 29

φζα ηνπο νθείινληαη αιιά θαη ιφγσ ηνπ πςειφηεξνπ θφζηνπο ηνπ ρξήκαηνο. Μέζα ζε απηφ ην πεξηβάιινλ νη επηρεηξήζεηο αλαζεσξνχλ πξαθηηθέο θαη αληηιήςεηο ηνπ παξειζφληνο, πινπνηνχλ πξνγξάκκαηα αλαδηνξγάλσζεο ησλ δνκψλ ηνπο, πξνβαίλνπλ ζε επηρεηξεκαηηθέο ζπκθσλίεο, αλαζεσξνχλ ηα επελδπηηθά ηνπο ζρέδηα θαη επαλεμεηάδνπλ ηε ζχλζεζε θαη ην κέγεζνο ησλ δαπαλψλ ηνπο 30

ΚΔΦΑΛΑΗΟ 3 Ζ ζπκβνιή ηνπ ηνπξηζκνχ ζηελ ειιεληθή νηθνλνκία ζεηηθέο θαη αξλεηηθέο επηπηψζεηο 3.1. Ο ηνπξηζκφο γεληθά Δίλαη γεγνλφο φηη κέρξη ηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν ν ηνπξηζκφο ήηαλ κηα δξαζηεξηφηεηα θπξίσο ζπλδεδεκέλε κε ηελ αξηζηνθξαηία θαη ηα εχπνξα αζηηθά ζηξψκαηα πνπ δηέζεηαλ ηφζν ην ρξφλν φζν θαη ην ρξήκα. Μεηαπνιεκηθά ε θαηάζηαζε απηή αιιάδεη θαη ν ηνπξηζκφο κεηαηξέπεηαη ζε καδηθφ θαηλφκελν ελψ ηα ηειεπηαία 50 ρξφληα ν δηεζλήο ηνπξηζκφο παξνπζηάδεη ζεακαηηθή αχμεζε ησλ ηνπξηζηηθψλ αθίμεσλ. Αλάκεζα ζηνπο παξάγνληεο πνπ ζπλέβαιαλ ζηελ αλάπηπμε ηνπ ηνπξηζκνχ κεηαπνιεκηθά, ζεκαληηθφ ξφιν έπαημαλ : - Ζ κείσζε ησλ σξψλ εξγαζίαο - Ζ θαζηέξσζε (θαη ζηαδηαθή αχμεζε) ηεο άδεηαο κεη απνδνρψλ - Ζ γεληθφηεξε αχμεζε ηνπ δηαζέζηκνπ εηζνδήκαηνο - Ζ βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο ησλ κεηαθνξψλ πνπ επέηξεςε θζελφηεξεο, αζθαιέζηεξεο θαη ηαρχηεξεο κεηαθηλήζεηο - Ζ απινπνίεζε ησλ δηαηππψζεσλ ζηα ζχλνξα - Ζ παγθνζκηνπνίεζε ησλ αγνξψλ - Ζ ρξήζε πξνεγκέλσλ ηερλνινγηψλ Πην αλαιπηηθά, θαη ζπγθεθξηκέλα γηα ηνλ ειιεληθφ ηνπξηζκφ, ηελ πεξίνδν 1950-1974 ην θξάηνο αλαιακβάλεη θαηά ηελ πξψηε κεηαπνιεκηθή δεθαεηία ηνλ ξφιν ηνπ ηδηψηε επελδπηή επηδηψθνληαο κε απηφλ ηνλ ηξφπν λα δψζεη ψζεζε ζηελ αλάπηπμε ηνπ ηνκέα θαζψο νη ηδηψηεο επελδπηέο νπζηαζηηθά απέρνπλ απφ ηηο ηνπξηζηηθέο επελδχζεηο κέρξη ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960. Ο ζθεπηηθηζκφο ησλ ηδησηψλ επηρεηξεκαηηψλ απέλαληη ζηνλ ηνπξηζκφ δηαηεξείηαη κέρξη θαη ηηο αξρέο ηνπ 60 ελψ κεηά ην 1965 θαη ηδηαίηεξα θαηά ηελ πεξίνδν ηεο δηθηαηνξίαο (1967 1974) ε θαηάζηαζε αιιάδεη αθνχ ηα επλντθά επελδπηηθά 31