Νερό & Γεωργία στην. Ελλάδα

Νερό & Γεωργία στην Ελλάδα ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2014

Νερό και Γεωργία στην Ελλάδα Αθήνα Φεβρουάριος 2014

Περιεχόμενα Πρόλογος 3 1. Εισαγωγή 5 2. Οι υδατικοί πόροι της Ελλάδας 6 3. Η ολοκληρωμένη διαχείριση των υδατικών πόρων και η σχετική Ευρωπαϊκή και Ελληνική Νομοθεσία 7 4. Οργανα και Φορείς Διαχείρισης των υδατικών πόρων στην Ελλάδα 9 5. Καλλιεργούμενες και αρδευόμενες εκτάσεις στην Ελλάδα 12 6. Τα συστήματα άρδευσης στην Ελλάδα 12 7. Απώλειες νερού και ενέργειας από τα αρδευτικά δίκτυα της χώρας μας 13 8. Προβλήματα έλλειψης/υποβάθμισης των υδατικών πόρων που παρουσιάζονται σε συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές της χώρας, για τις οποίες απαιτούνται άμεσες διορθωτικές παρεμβάσεις 19 9. Μέτρα για την εξοικονόμηση αρδευτικού νερού και ενέργειας 23 10. Ολοκληρωμένη θεσμική πρόταση της ΠΑΣΕΓΕΣ / ΙΝΑΣΟ για τους φορείς διαχείρισης του αρδευτικού νερού σε τοπικό επίπεδο 26 11. Η Πρόταση της ΠΑΣΕΓΕΣ για αναδιάρθρωση των υδροεντατικών καλλιεργειών 31 12. Συμπεράσματα 32

Πρόλογος Η έκθεση που ακολουθεί εκπονείται στο πλαίσιο δέσμης δράσεων που ανέλαβε να συντονίσει η ΠΑΣΕΓΕΣ, μετά από πρόσκληση εκδήλωσης ενδιαφέροντος από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή 1, με σκοπό την ενημέρωση των γεωργών και των οργανώσεών τους ως προς τους στόχους της μεταρρύθμισης της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής μετά το 2014. Με το κείμενο αυτό, αλλά και με τις άλλες δράσεις που προβλέπεται να αναπτυχθούν σε περιφερειακό επίπεδο (ενημερωτικές ημερίδες, έκδοση έντυπου και ψηφιακού υλικού, δημοσιεύσεις, εκδηλώσεις κ.α.) επιδιώκεται η ευρύτερη δυνατή πληροφόρηση του αγροτικού κόσμου, αλλά και άλλων φορέων του χώρου (γεωτεχνικοί, επιχειρηματικοί, επιμελητηριακοί, φορείς αυτοδιοίκησης, πανεπιστήμια και λοιπά εκπαιδευτικά ιδρύματα, καταναλωτές κ.α.), έτσι ώστε να καταστεί σαφής και κατανοητή η ανάγκη ορθολογικής διαχείρισης, προστασίας και βέλτιστης αξιοποίησης του αρδευτικού νερού στη χώρα μας, που αποτελεί πλέον πολύτιμο φυσικό πόρο. Το κείμενο της έκθεσης αυτής επεξεργάστηκε ο Αναπληρωτής Γενικός Διευθυντής της ΠΑΣΕΓΕΣ, κ. Μιχάλης Σμύρης. 1 Πρόκειται για την υλοποίηση δέσμης δράσεων, με συντονιστή την ΠΑΣΕΓΕΣ και εταίρους την Γεωργική Ανάπτυξη ΑΕ και τη διαφημιστική Εταιρεία Ανανάς ΑΕ, με τίτλο: Promoting Agricultural Society Objectives with CAP-PASO CAP (ΚΑΠ 2014-2020 -Προωθώντας τους Στόχους της Αγροτικής Κοινωνίας) που εγκρίθηκε με συγχρηματοδότηση κατά 50% από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στο πλαίσιο της Πρόσκλησης Εκδήλωσης Ενδιαφέροντος 2012/C 223/04. Σημειώνεται ότι μεταξύ των 17 συνολικά προτάσεων που εγκρίθηκαν στην ΕΕ-27 για συγχρηματοδότηση, στο πλαίσιο της πρόσκλησης αυτής, η μοναδική που εγκρίθηκε όσον αφορά στην Ελλάδα, ήταν η πρόταση που υποβλήθηκε από την ΠΑΣΕΓΕΣ. 3

4

1. Εισαγωγή Το 70% των παγκόσμιων απολήψεων γλυκού νερού χρησιμοποιούνται για την αρδευόμενη γεωργία, ενώ στο άμεσο μέλλον θα χρειαστεί περισσότερο νερό προκειμένου να καλυφθεί η ολοένα αυξανόμενη ζήτηση για τρόφιμα και ενέργεια (βιοκαύσιμα). Από αυτή την ποσότητα, πάνω από τα 2/3 περίπου χάνεται πριν φτάσει στο χωράφι ή χρησιμοποιείται σπάταλα, χωρίς οικονομική λογική, αφού φτάσει σε αυτό. Η εικόνα είναι αισθητά χειρότερη στην περίπτωση της Ελλάδας. Τα υπόγεια αποθέματα νερού σε πολλές περιοχές της χώρας εξαντλούνται, η θάλασσα σε αρκετές περιοχές έχει εισχωρήσει επικίνδυνα στον υδροφόρο ορίζοντα, ενώ η ανεξέλεγκτη χρήση γεωτρήσεων επιδεινώνει δραματικά την κατάσταση. Πρόσθετα προβλήματα σε σχέση με το αρδευτικό νερό στην Ελλάδα συνοψίζονται στην άνιση χωροχρονική κατανομή της βροχόπτωσης, στην υπεράρδευση που εφαρμόζεται σε αρκετές περιπτώσεις, στην υπεράντληση νερού από τον υπόγειο υδροφορέα, καθώς και στην ποσοτική και ποιοτική υποβάθμιση του. Οι επιπτώσεις που προκαλεί η υπεράντληση του νερού με ανεξέλεγκτες γεωτρήσεις δεν είναι μετρήσιμες, γιατί η Πολιτεία δεν έχει εικόνα ούτε του αριθμού των γεωτρήσεων, ούτε των ποσοτήτων νερού που αυτές αντλούν από το υπέδαφος. Είναι προφανές ότι μόνη λύση για την αντιμετώπιση του προβλήματος είναι η ορθολογική διαχείριση του νερού. Αυτή ήδη εφαρμόζεται στην ύδρευση του πληθυσμού. Στην άρδευση, που καταναλώνει το 86% του συνόλου των υδατικών πόρων της χώρας μας (δηλ. πολύ πάνω από τον παγκόσμιο μέσο όρο του 70%), η ορθολογική διαχείριση κατά κανόνα δεν εφαρμόζεται. Και είναι αυταπόδεικτο ότι η συνέχιση της παρούσας κατάστασης δεν αποτελεί πλέον επιλογή, γιατί το αδιέξοδο είναι πολύ κοντά. Η παρέμβαση πρέπει να είναι διττή, για να αντιμετωπιστεί η ποσοτική και ποιοτική ανεπάρκεια του νερού. Να αναβαθμιστούν και να επεκταθούν τα συλλογικά δίκτυα άρδευσης, να μειωθούν δραστικά οι απώλειες και να εξεταστεί με ορθολογικά κριτήρια, συνυπολογίζοντας και την κακή οικονομική κατάσταση της μεγάλης πλειονότητας των Ελλήνων αγροτών, η τιμολόγηση της κατανάλωσης του νερού για άρδευση. Δεν έχει τόση σημασία πόσο θα χρεωθεί η μονάδα μέτρησης της καταναλισκόμενης ποσότητας. Είναι όμως κρίσιμο, το νερό που μετατράπηκε πλέον σε σπάνιο αγαθό, να καταταχθεί στα οικονομικά αγαθά και να αποκτήσει τιμή ανά μονάδα κατανάλωσης, όπως άλλωστε γίνεται ήδη στην ύδρευση του πληθυσμού, αλλά και σε ορισμένες περιπτώσεις στην άρδευση των εκτάσεων. 5

2. Οι υδατικοί πόροι της Ελλάδας Η Βάση Δεδομένων AQUASTAT του FAO (2007) υπολογίζει το συνολικό ετήσιο υδατικό δυναμικό της χώρας μας στα 74,2 δισ. κυβ. μέτρα. Σύμφωνα με στοιχεία του Υπουργείου Ανάπτυξης το 85,1% του συνολικού υδατικού δυναμικού αποτελείται από επιφανειακά νερά, το 10,6% είναι καρστικά υπόγεια νερά, ενώ το 4,3% είναι μικροδιεισδυτικά νερά. Το 2008, σύμφωνα με το Εθνικό Σχέδιο Διαχείρισης Υδάτων του ΥΠΕΧΩΔΕ, η ετήσια κατανάλωση νερού ανήλθε στα 8.243 εκατ. κυβ. μέτρα, από τα οποία το 84% διατίθεται στην άρδευση, το 1% στην κτηνοτροφία, το 12% στην ύδρευση και το 3% στη βιομηχανία και την παραγωγή ενέργειας. Το νερό το οποίο διατίθεται για αρδευτικούς σκοπούς συνήθως προέρχεται από ποταμούς μέσω των εκτροπών (Αξιός, Αλιάκμονας) από φράγματα και ταμιευτήρες (Πηνειός) ή από λίμνες και πηγές. Πρόσθετες ποσότητες παρέχονται με άντληση των υδροφόρων οριζόντων. Σύμφωνα με υπολογισμούς οι επιφανειακοί υδάτινοι πόροι συνεισφέρουν στο 65% της άρδευσης ενώ το υπόλοιπο προέρχεται από υπόγεια νερά. Μία συνολική σύγκριση της ποσότητας διαθέσιμου νερού και της συνολικής ζήτησης μπορεί να προκαλέσει την εσφαλμένη εντύπωση πως το νερό είναι άφθονο στην Ελλάδα. Μια πιο προσεκτική ανάλυση αποδεικνύει πως δεν είναι αυτή η πραγματικότητα. Παρά το γεγονός πως η Ελλάδα έχει τη μεγαλύτερη κατά κεφαλήν παροχή νερού από όλες τις Μεσογειακές χώρες μέλη του ΟΟΣΑ (6.653 κυβ. μ. ανά κάτοικο - τιμή 2007 - World Resources Institute - Earthtrends), υπάρχουν σημαντικά ζητήματα τα οποία στοιχειοθετούν την ανάγκη ορθολογικής διαχείρισης των υδάτινων πόρων στη χώρα μας. Ένα από αυτά είναι η κατανομή της παροχής και της ζήτησης νερού ανάλογα με τη χρονική περίοδο και την περιοχή. Υπάρχουν περιοχές με μεγάλα αποθέματα νερού και άλλες με έντονες ελλείψεις. Αυτό συμβαίνει επειδή η γεωγραφική κατανομή του πληθυσμού και των ανθρώπινων δραστηριοτήτων δεν συμβαδίζουν με τη διαθεσιμότητα του νερού. Η έντονη αστικοποίηση κατά την περίοδο 1960-1980, ο πολλαπλασιασμός των τουριστικών και βιομηχανικών δραστηριοτήτων, η αύξηση του μέσου εισοδήματος και των υποδομών έχει επιφέρει σημαντική αύξηση της ζήτησης νερού σε πολλές περιοχές. Η αγροτική παραγωγή έχει επίσης αυξηθεί κατά τις τελευταίες δεκαετίες στην Ελλάδα, γεγονός που οφείλεται και στην σημαντική αύξηση της ποσότητας του νερού, η οποία χρησιμοποιείται για άρδευση. 6

3. Η ολοκληρωμένη διαχείριση των υδατικών πόρων και η σχετική Ευρωπαϊκή και Ελληνική Νομοθεσία Τελευταία έχει γίνει σε μεγάλο βαθμό αποδεκτή η προσέγγιση για μια διαχείριση του νερού που να ανταποκρίνεται σε μια συστημική και αειφορική οπτική, η οποία θα περιλαμβάνει κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές παραμέτρους. Η «ολοκληρωμένη διαχείριση των υδατικών πόρων» στηρίζεται στη λογική ότι οι ποικίλες χρήσεις και λειτουργίες του νερού (π.χ. ύδρευση, άρδευση, περιβαλλοντικές λειτουργίες, τουρισμός, ενέργεια κ.λπ.) είναι αλληλεξαρτώμενες. Όλες αυτές οι χρήσεις και λειτουργίες πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στο σχεδιασμό της διαχείρισης του νερού. Μέχρι πρόσφατα η διαχείριση του νερού γινόταν ουσιαστικά σε τοπικό/τομεακό επίπεδο και ήταν κατακερματισμένη σε πολλές υπηρεσίες με διαφορετικές προτεραιότητες και συμφέροντα. Επιπλέον, σε διεθνές επίπεδο, αν και υπήρχαν παραδείγματα καλών διακρατικών συνεργασιών για τη διαχείριση των κοινών υδατικών αποθεμάτων (π.χ. μιας διασυνοριακής λίμνης), σε πολλές περιπτώσεις κάθε κράτος είχε τη δική του πολιτική διαχείρισης ανεξάρτητα από τα γειτονικά κράτη. Η νέα ολοκληρωμένη προσέγγιση προωθεί τη διαχείριση των υδατικών πόρων σε επίπεδο λεκάνης απορροής. Μια λεκάνη απορροής μπορεί να περιλαμβάνει επιμέρους λεκάνες (των παραπόταμων) ή να αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης λεκάνης. Ο σχεδιασμός σε επίπεδο λεκάνης απορροής υπαγορεύει την αναγκαιότητα να λαμβάνονται υπόψη όλες οι φυσικές διεργασίες και οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες, που λαμβάνουν χώρα μέσα σε αυτήν καθώς επίσης να συνυπολογίζονται οι ανάγκες όλων των ανθρώπων και των στοιχείων του φυσικού περιβάλλοντος που περιλαμβάνονται σε αυτήν. Επιπλέον υποδηλώνει τη σημασία της συνεργασίας μεταξύ γειτονικών οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης ή ακόμα και γειτονικών χωρών που «μοιράζονται» την ίδια λεκάνη απορροής. Και αυτό διότι η ρύπανση ή η εξάντληση των υδατικών αποθεμάτων σε ένα σημείο της λεκάνης μπορεί να προκαλέσει σοβαρές επιπτώσεις σε ένα άλλο σημείο που βρίσκεται σε χαμηλότερο σημείο (κατάντη) της λεκάνης αυτής. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, με την Οδηγία Πλαίσιο για το νερό (2000/60/ΕΚ - http://europa.eu/scadplus/leg/ el/lvb/l28002b.htm) επιχειρεί να προωθήσει σε όλα τα κράτη - μέλη της τη λογική της ολοκληρωμένης διαχείρισής του. Η Οδηγία 2000/60/ΕΚ για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων 7

ή αλλιώς Οδηγία-Πλαίσιο για τα Νερά, τέθηκε σε ισχύ στις 22 Δεκεμβρίου 2000. Η Οδηγία 2000/60/ΕΚ συνδυάζει ποιοτικούς, οικολογικούς και ποσοτικούς στόχους για την προστασία των υδάτινων οικοσυστημάτων και την καλή κατάσταση όλων των υδατικών πόρων και θέτει σαν κεντρική ιδέα την ολοκληρωμένη διαχείριση τους στη γεωγραφική κλίμακα των Λεκανών Απορροής Ποταμών. Επιπλέον, επαναπροσδιορίζει την έννοια της Λεκάνης Απορροής, η οποία περιλαμβάνει πλέον τα εσωτερικά επιφανειακά (ποταμοί, λίμνες), τα υπόγεια ύδατα, τα μεταβατικά (δέλτα, εκβολές ποταμών) και τα παράκτια οικοσυστήματα. Για κάθε περιοχή Λεκάνης Απορροής Ποταμού η Οδηγία καθορίζει, μια σειρά από απαραίτητες ενέργειες που θα πρέπει να υλοποιηθούν εντός των καθορισμένων προθεσμιών, ώστε ο βασικός στόχος, που είναι η αποτροπή της περαιτέρω υποβάθμισης όλων των υδάτων και η επίτευξη καλής κατάστασης να επιτευχθεί μέχρι το 2015. Η επίτευξη των περιβαλλοντικών στόχων της Οδηγίας στηρίζεται σε οικονομικές αρχές και εργαλεία καθώς και στην εφαρμογή ολοκληρωμένων προγραμμάτων και μέτρων. Παράλληλα, αντιμετωπίζονται συνολικά όλες οι χρήσεις και υπηρεσίες νερού, συνυπολογίζοντας την αξία του νερού για το περιβάλλον, την υγεία, την ανθρώπινη κατανάλωση και την κατανάλωση σε παραγωγικούς τομείς. Η Οδηγία ενισχύει και διασφαλίζει τη συμμετοχή του κοινού με τη δημιουργία συστηματικών και ουσιαστικών διαδικασιών διαβούλευσης. Παράλληλα, προωθεί την αειφόρο και ολοκληρωμένη διαχείριση των διασυνοριακών λεκανών απορροής ποταμών. Στο ίδιο πλαίσιο, η Οδηγία 2000/60/ΕΚ δημιουργεί και εισάγει νέες προσεγγίσεις στην αντιμετώπιση κινδύνων από τις πλημμύρες και την ξηρασία Οι επιπτώσεις από την εφαρμογή της Οδηγίας στη χώρα μας αναμένεται να είναι ιδιαίτερα θετικές. Η αποτελεσματική εφαρμογή της Οδηγίας θα δημιουργήσει τις απαραίτητες συνθήκες για τη στήριξη μιας πολιτικής, που θα οδηγήσει στην ικανοποιητική και αποτελεσματική προστασία καθώς και στην ορθολογική διαχείριση και αξιοποίηση των πολύτιμων υδατικών μας πόρων. Η Ελληνική νομοθεσία εναρμονίστηκε με τις προβλέψεις /απαιτήσεις της οδηγίας 2000/60/ΕΚ με τα ακόλουθα νομοθετήματα: Νόμος 3199/2003-Εναρμόνιση Οδηγίας 2000/60/ΕΚ Προεδρικό Διάταγμα 51/2007 «Καθορισμός μέτρων και διαδικασιών για την ολοκληρωμένη προστασία και διαχείριση των υδάτων σε συμμόρφωση με τις διατάξεις της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ» Για την εφαρμογή των προβλεπόμενων στην οδηγία 2000/60/ΕΚ συντάχθηκε ο υδατογραφικός χάρτης της χώρας, ο οποίος περιλαμβάνει 14 Υδατικά Διαμερίσματα και 45 λεκάνες απορροής. Με την κατάρτιση των Σχεδίων Διαχείρισης των Λεκανών Απορροής Ποταμών των Υδατικών Διαμερισμάτων της χώρας, τη δημοσίευση των κειμένων των εγκεκριμένων Σχεδίων Διαχείρισης στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης καθώς και την έκδοση των ΚΥΑ έγκρισης των Στρατηγικών Μελετών των Περιβαλλοντικών Επιπτώσεών τους, η Ελλάδα ολοκληρώνει την εφαρμογή των απαιτήσεων της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων. 8

4. Όργανα και Φορείς Διαχείρισης των υδατικών πόρων στην Ελλάδα Εθνική Επιτροπή Υδάτων Η Εθνική Επιτροπή Υδάτων έχει ορισθεί από τον Ν. 3199 του 2003, ο οποίος ενσωματώνει την Οδηγία Πλαίσιο για τα Νερά, ως το υψηλού επιπέδου διυπουργικό όργανο, το οποίο έχει την ευθύνη χάραξης της πολιτικής για τη διαχείριση και προστασία των υδατικών πόρων της χώρας. Ειδικότερα, χαράσσει την πολιτική για την προστασία και διαχείριση των υδάτων, παρακολουθεί και ελέγχει την εφαρμογή της και εγκρίνει, μετά από εισήγηση του Υπουργού ΠΕΚΑ και γνώμη του Εθνικού Συμβουλίου Υδάτων τα εθνικά προγράμματα προστασίας και διαχείρισης του υδατικού δυναμικού της χώρας. Εθνικό Συμβούλιο Υδάτων Το Εθνικό Συμβούλιο Υδάτων γνωμοδοτεί προς την Εθνική Επιτροπή Υδάτων για τα εθνικά προγράμματα προστασίας και διαχείρισης του υδατικού δυναμικού της χώρας, ενώ λαμβάνει γνώση της Ετήσιας έκθεσης, την οποία υποβάλλει η Εθνική Επιτροπή Υδάτων, σχετικά με την κατάσταση του υδάτινου περιβάλλοντος της χώρας, την εφαρμογή της νομοθεσίας για την προστασία και διαχείριση των υδάτων, καθώς και για τη συμβατότητά της με το κοινοτικό κεκτημένο. Αποτελείται από 26 μέλη (εκπροσώπους κομμάτων και φορέων) με Πρόεδρο τον Υπουργό Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής. Το Εθνικό Συμβούλιο Υδάτων συγκαλείται από τον Πρόεδρό του τουλάχιστον μία φορά το χρόνο. Στο Εθνικό Συμβούλιο Υδάτων συμμετέχει με εκπροσώπους της και η ΠΑΣΕΓΕΣ. Ειδική Γραμματεία Υδάτων στο ΥΠΕΚΑ Η Ειδική Γραμματεία Υδάτων, που έχει συσταθεί με το ΠΔ24 (ΦΕΚ 56Α 15.04.2010) έχει την αρμοδιότητα κατάρτισης των προγραμμάτων προστασίας και διαχείρισης των υδατικών πόρων της χώρας και του συντονισμού των υπηρεσιών και κρατικών φορέων για κάθε ζήτημα που αφορά στην προστασία και διαχείριση των υδάτων. Ένας από τους βασικούς άξονες του έργου της Ειδικής Γραμματείας Υδάτων είναι η εφαρμογή της Κοινοτικής Οδηγίας 60/2000/ΕΚ, με στόχο την επίτευξη της καλής οικολογικής και χημικής κατάστασης των υδάτων της χώρας. Η Γραμματεία, σε συνεργασία με τις Περιφερειακές Διευθύνσεις Υδάτων, καταρτίζει τα εθνικά προγράμματα προστασίας και διαχείρισης του υδάτινου δυναμικού της χώρας ενώ παρακολουθεί και συντονίζει την εφαρμογή τους. Πριν την έγκρισή τους, τα προγράμματα εισάγονται για διαβούλευση στο Εθνικό Συμβούλιο Υδάτων. Η Γραμματεία είναι οργανωμένη σε Διευθύνσεις και Τμήματα, επικεφαλής της δε είναι ο εκάστοτε αρμόδιος Ειδικός Γραμματέας του ΥΠΕΚΑ. Περιφέρειες και Υδατικοί πόροι Με τη "Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης - Πρόγραμμα Καλλικράτης" οι προβλεπόμενες αρμοδιότητες από το νόμο 3199/2003 περί προστασίας και διαχείρισης των 9

Υδατικών πόρων επιμερίζονται μεταξύ της Κρατικής Διοίκησης και των Αιρετών Περιφερειών. Η Κρατική Διοίκηση επιφορτίζεται με την ευθύνη χάραξης της στρατηγικής προστασίας και διαχείρισης και οι Αιρετές Περιφέρειες κυρίως με την υλοποίηση του στρατηγικού σχεδιασμού. Εθνικό Μητρώο Σημείων Υδροληψίας Με την 145026/10.01.2014 ΚΥΑ συστάθηκε το Εθνικό Μητρώο Σημείων Υδροληψίας (ΕΜΣΥ). Το ΕΜΣΥ είναι ηλεκτρονικό μητρώο, το οποίο αναπτύσσεται και τηρείται στην Ειδική Γραμματεία Υδάτων με τη μορφή συστήματος βάσης γεωχωρικών δεδομένων και υπηρεσιών. Το σύστημα βάσης γεωχωρικών δεδομένων και υπηρεσιών του ΕΜΣΥ οργανώνεται σύμφωνα με τους όρους και τις απαιτήσεις του ν.3882/2010 και αποτελείται τουλάχιστον από: α) το Γενικό Ευρετήριο σημείων υδροληψίας, στο οποίο καταχωρίζονται τα ονόματα ή οι επωνυμίες των χρηστών των νερών και τα στοιχεία που ορίζουν τα σημεία υδροληψίας, β) τον Ηλεκτρονικό Φάκελο, στον οποίο καταχωρίζονται και αρχειοθετούνται οι άδειες χρήσης νερού, οι αιτήσεις χορήγησης αδειών χρήσης καθώς και οι αιτήσεις εγγραφής στο ΕΜΣΥ γ) τον Ψηφιακό Χάρτη, στον οποίο αποτυπώνονται οι συντεταγμένες των σημείων υδροληψίας ανά λεκάνη απορροής. Το ΕΜΣΥ Τροφοδοτείται από τις Διευθύνσεις Υδάτων των Αποκεντρωμένων Διοικήσεων, που συνδέονται υποχρεωτικά με το σύστημα βάσης γεωχωρικών δεδομένων, και εντάσσεται στην Εθνική Υποδομή Γεωχωρικών Πληροφοριών, σύμφωνα με τις προβλέψεις του άρθρου 23 του ν.3882/2010. Για την επίτευξη των σκοπών του ΕΜΣΥ, είναι δυνατόν με κανονιστικές πράξεις του υπουργού ΠΕΚΑ και του κατά περίπτωση αρμόδιου Υπουργού, να διασφαλίζεται η διασύνδεσή του με άλλα ειδικά μητρώα και δημόσια αρχεία. Όλοι οι ιδιοκτήτες ή/και χρήστες σημείων υδροληψίας (που δεν έχουν άδεια χρήσης νερού ή δεν έχουν κάνει σχετική αίτηση για άδεια ή ανανέωση/τροποποίηση υπάρχουσας άδειας) υποχρεούνται, μέχρι τις 15 Μαΐου 2014, να υποβάλουν αίτηση για την εγγραφή τους στο ΕΜΣΥ, μέσω του Δήμου τους, ενώ μέχρι τις 30 Σεπτεμβρίου 2014 υποχρεούνται να έχουν προβεί σε υποβολή αίτησης για τη χορήγηση της σχετικής άδειας χρήσης νερού. Σημειώνεται ότι η αίτηση για την εγγραφή στο ΕΜΣΥ είναι πλήρως απλουστευμένη (υπεύθυνη δήλωση), χωρίς τη συνοδεία δικαιολογητικών. Εθνικό Δίκτυο Παρακολούθησης της Ποιότητας και Ποσότητας των Υδάτων Το Δίκτυο στοχεύει στην υλοποίηση της Παρακολούθησης των Ποσοτικών και Ποιοτικών χαρακτηριστικών των εσωτερικών, μεταβατικών, παράκτιων και υπόγειων υδάτων της χώρας και περιλαμβάνει 2000 θέσεις δειγματοληψιών και μετρήσεων, με μετρήσεις τόσο χημικών όσο και βιολογικών παραμέτρων. Ορίστηκε με ΚΥΑ που δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 2017 Β της 09.09.2011. 10

Διαχείριση των υδατικών πόρων στα συλλογικά εγγειοβελτιωτικά έργα Η διαχείριση των υδατικών πόρων στα συλλογικά εγγειοβελτιωτικά έργα στην Ελλάδα πραγματοποιείται από 452 φορείς, οι οποίοι είναι υπεύθυνοι για τη διοίκηση λειτουργία καθώς και συντήρηση των δικτύων αυτών. Από αυτούς τους φορείς, 10 είναι Γενικοί Οργανισμοί Εγγείων Βελτιώσεων (ΟΕΒ), 412 Τοπικοί ΟΕΒ, 2 Ειδικοί Οργανισμοί (Αυτόνομος Οργανισμός Στυμφαλίας Ασωπού Κορινθίας και Οργανισμός Κωπαΐδας), 22 Προσωρινές Διοικούσες Επιτροπές και 6 Τοπικές Επιτροπές Άρδευσης (Υπουργείο Γεωργίας, 2003). 11

5. Καλλιεργούμενες και αρδευόμενες εκτάσεις στην Ελλάδα Στον αναλυτικό πίνακα 2 που ακολουθεί εμφανίζονται για την πενταετία 2005-2009 οι καλλιεργούμενες εκτάσεις στην χώρα μας και όσες από αυτές αρδεύονται, κατά κατηγορίες/είδος καλλιέργειας Το έτος 2009 το σύνολο των καλλιεργούμενων εκτάσεων στη χώρα, σύμφωνα με τα στοιχεία που δημοσιοποίησε η Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ) ανήλθε σε 37.324 χιλ. στρέμματα. Από τα στρέμματα αυτά, καλλιεργήθηκαν 32.350 χιλ. στρέμματα (ποσοστό 87%), ενώ το υπόλοιπο 12,4% (5.000 χιλ. στρέμματα περίπου) αντιστοιχούσε σε αγραναπαύσεις. Από τις καλλιεργούμενες εκτάσεις, το μεγαλύτερο ποσοστό (53,1% ή 19.829 χιλ. στρέμματα) αποτελούν οι αροτραίες και ακολουθούν οι μόνιμες (δενδρώδεις καλλιέργειες, αμπέλια - σταφιδάμπελα και φυτώρια), με ποσοστό 30,8% (11.484 χιλ. στρέμματα). Το 2,8% ή 1.048 χιλ. στρέμματα είναι οι κηπευτικές καλλιέργειες και το υπόλοιπο 12,4% ή 4.631 χιλ. στρέμματα είναι οι αγραναπαύσεις. Κατά το έτος 2009 το σύνολο των αρδευόμενων εκτάσεων στην χώρα μας ανήλθε σε 13.851 χιλ. στρέμματα ή ποσοστό 43% του συνόλου των καλλιεργούμενων εκτάσεων ενώ κατά την πενταετία 2005-2009 το μέσο ποσοστό των αρδευόμενων εκτάσεων ανήλθε στο 44% του συνόλου. Επισημαίνεται τέλος η σημαντική αύξηση των αρδευόμενων εκτάσεων μεταξύ των ετών 1988-2008 κατά περίπου 65% στη χώρα μας(oecd, 2008). Στους πίνακες 1, 3, 4, 5 και 6 που ακολουθούν εμφανίζονται στοιχεία για τις ανάγκες της γεωργίας σε νερό ανά νομό, οι αρδευόμενες εκτάσεις και ο αριθμός των νόμιμων και παράνομων γεωτρήσεων ανά περιφέρεια, τα ποσοστά των ποτιστικών καλλιεργειών ανά νομό και η διαθεσιμότητα νερού ανά περιφέρεια. 6. Τα συστήματα άρδευσης στην Ελλάδα Τα συστήματα άρδευσης που χρησιμοποιούνται στην Ελλάδα είναι τα εξής: α) Επιφανειακή άρδευση. β) Τεχνητή βροχή (σωλήνες και εκτοξευτήρες νερού). γ) Μικροάρδευση (στάγδην άρδευση, εκτοξευτήρες χαμηλής πίεσης) η οποία είναι η πιο οικονομική στην κατανάλωση νερού. Τα δημόσια δίκτυα άρδευσης (40% του συνόλου) χρησιμοποιούν την πρώτη μέθοδο από τις προαναφερθείσες κατά 35-40%, τη δεύτερη κατά 50-55% και την τρίτη κατά 10% περίπου. Τα ιδιωτικά δίκτυα άρδευσης χρησιμοποιούν την τρίτη μέθοδο σε πολύ μεγαλύτερο ποσοστό (περίπου 90%). Αυτή η πρακτική φαίνεται να κερδίζει συνεχώς έδαφος, ιδιαίτερα σε περιοχές όπως η Κρήτη. 12

7. Απώλειες νερού και ενέργειας από τα αρδευτικά δίκτυα της χώρας μας Στα ιδιωτικά δίκτυα, τα οποία δημιουργούνται από έναν ή περισσότερους αγρότες, κυριαρχεί το μοντέλο: Άντληση από γεωτρήσεις στο αγροτεμάχιο - μεταφορά μέσω αγωγών - εφαρμογή με τεχνητή βροχή ή στάγδην άρδευση. Παρά την πρόοδο σε μεγάλο βαθμό στην ηλεκτροδότηση των αγροτικών περιοχών, το κόστος λειτουργίας του συστήματος παραμένει σημαντικά υψηλό σε σύγκριση με το κόστος σε δημόσια δίκτυα, όπου οι χρήστες πληρώνουν μόνο ένα συμβολικό τίμημα. Επιπλέον, οι υδατικοί πόροι είναι συνήθως υποδεέστερης ποσότητας και ποιότητας. Σε αυτά τα συστήματα οι απώλειες είναι της τάξης του 10-20%. Η κατανάλωση νερού δεν υπερβαίνει τα 500-600 m 3 /στρέμμα, ακόμη και σε υδροβόρες καλλιέργειες, όπως το καλαμπόκι κ.λπ. Στα δημόσια δίκτυα παρουσιάζονται σημαντικά προβλήματα που αφορούν: Την κακή κατάσταση των δικτύων από πλευράς συντήρησης (τα περισσότερα είναι και παλαιάς τεχνολογίας, π.χ. ανοικτά χωμάτινα κανάλια, κλπ.). Τα προγράμματα εκσυγχρονισμού και συντήρησης των έργων που συντάσσουν οι ΟΕΒ βασίζονται στη χαμηλότερη δυνατή επιβάρυνση των χρηστών, πολιτική που καταλήγει τελικά και σε βάρος των ιδίων των χρηστών αλλά και του περιβάλλοντος, με την απώλεια των υδάτινων πόρων. Την ανυπαρξία προγραμμάτων χρήσης νερού με γεωργοτεχνικά κριτήρια και μη εφαρμογή αρχών και κανόνων για την άρδευση, με αποτέλεσμα τις απώλειες πολύτιμου αρδευτικού νερού. Η κατανάλωση νερού και ενέργειας παρουσιάζονται σε γενικές γραμμές αυξημένες λόγω των σημαντικών απωλειών κατά τη διάρκεια της μεταφοράς του νερού από την πηγή μέχρι την τελική χρήση. Καταναλώσεις περίπου 1.000 m 3 /στρέμμα είναι συνηθισμένες, ενώ περιστασιακά μπορούν να φτάσουν και τα 1.700 m 3 / στρέμμα. Σχετική έρευνα απέδειξε, ότι η πραγματική ανάγκη των καλλιεργειών δεν υπερβαίνει τα 500 m 3 / στρέμμα. Άρα οι απώλειες υπερβαίνουν το 50%. Ωστόσο, υπάρχουν περιπτώσεις όπου η έλλειψη νερού ενεργοποίησε τους εμπλεκόμενους χρήστες και οι απώλειες έχουν μειωθεί στο φυσιολογικό εύρος του 15-20%. Συνέπεια των απωλειών νερού αλλά και της κακής συντήρησης και της παλαιότητας του μηχανολογικού εξοπλισμού (αντλίες, ηλεκτροκινητήρες κλπ) είναι η αύξηση κατανάλωσης ενέργειας στα δημόσια δίκτυα άρδευσης. Αυτή η υπερκατανάλωση της ενέργειας αυξάνει σημαντικά το κόστος λειτουργίας του δικτύου. Με βάση και τα παραπάνω προκύπτει σαν επιτακτική η ανάγκη επανακατασκευής αλλά και σημαντικών παρεμβάσεων συντήρησης μεγάλου τμήματος των δημόσιων αρδευτικών δικτύων της χώρας μας. 13

Πίνακας 1: Ανάγκες σε νερό για τη γεωργία (κατά Νομό) Ανάγκες σε νερό (hm 3 ) < 100 101-200 201-500 500 > Πηγή: Εθνικό πρόγραμμα διαχείρισης και προστασίας των υδατικών πόρων. (ΥΠΕΧΩΔΕ, ΕΜΠ 2008) 14

Πίνακας 2: Εκτάσεις καλλιεργειών και όσες από αυτές αρδεύονται, κατά κατηγορίες Κατηγοριές κατά είδος 2005 Συνολική Ποτιστική 2006 Συνολική Ποτιστική Έκταση σε στρέμματα 2007 Συνολική Ποτιστική 2008 Συνολική Ποτιστική 2009 Συνολική Ποτιστική Ποσοστό ποτιστικών (2009) Αροτραίες 21.244.000 9.674.000 20.738.000 9.273.000 20.328.000 9.271.000 20.111.000 8.907.000 19.829.000 8.469.000 43% Λαχανικά και λοιπές κηπευτικές 1.113.000 1.078.000 1.103.000 1.056.000 1.088.000 1.046.000 1.047.000 1.009.000 1.048.000 1.014.000 97% καλλιέργειες Αμπέλιασταφιδάμπελα 1.264.000 443.000 1.271.000 433.000 1.263.000 449.000 1.241.000 447.000 1.226.000 436.000 36% Δενδρώδεις 10.100.000 3.767.000 10.052.000 3.612.000 10.112.000 3.844.000 10.124.000 3.836.000 10.247.000 3.932.000 38% Σύνολο καλλιεργήσιμων 33.721.000 14.962.000 33.164.000 14.374.000 32.791.000 14.610.000 32.523.000 14.199.000 32.350.000 13.851.000 43% εκτάσεων Σημείωση: Μέσος όρος αρδευόμενης έκτασης της 5ετίας 2005-2009 : 44% 15

60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 Πίνακας 3: Σε ποσοστα οι αρδευόμενες εκτάσεις ανά περιφέρεια και ο αριθμος των νόμιμων - παράνομων γεωτρήσεων 20.000 15.000 6.000 2.000 8.000 2.000 4.000 2.000 34.000 24.000 300 100 12.000 7.000 1.500 500 14.000 6.000 5.000 3.000 14.000 12.000 Kατανοµή Αρδευοµένων Εκτάσεων (%) ανά Περιφέρια < 1% 1-5% 5-10% 10-15% > 15% 9.000 Νόµιµες Γεωτρήσεις Παράνοµες Γεωτρήσεις 6.000 Πηγή: Γ. Μιγκίρος ΓΠΑ 16

Πίνακας 4: Ποσοστό των εκτάσεων των ποτιστικών καλλιεργειών ανά νομό Ποσοστό των εκτάσεων των ποτιστικών καλλιεργειών ανά νοµό 0-10% 10-20% 20-40% 40-60% > 60% Πηγή: ΕΣΥΕ 2006 17

Πίνακας 5: Διαθεσιμότητα νερού ανά περιφέρεια ΚΕΝΤΡΙΚΗΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΡΑΚΗ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΑΤΤΙΚΗ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΡΗΤΗ Επάρκεια νερού Μερική ανεπάρκεια νερού. Δυνατότητα ανάκτησης ισορροπίας Μερική ανεπάρκεια νερού. Δυσκολία ανάκτησης ισορροπίας Ανεπάρκεια νερού. Δυνατότητα ανάκτησης ισορροπίας Ανεπάρκεια νερού. Δυσκολία ανάκτησης ισορροπίας Πηγή: Γ. Μιγκίρος, Εργαστήριο Ορυκτολογίας & Γεωλογίας ΓΠΑ 18

8. Προβλήματα έλλειψης/υποβάθμισης των υδατικών πόρων που παρουσιάζονται σε συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές της χώρας, για τις οποίες απαιτούνται άμεσες διορθωτικές παρεμβάσεις Ερημοποίηση Το 35% του Ελλαδικού χώρου βρίσκεται σε υψηλό κίνδυνο ερημοποίησης ή έχει ήδη ερημοποιηθεί, ενώ το 49% θεωρείται ότι βρίσκεται σε μέτριο κίνδυνο ερημοποίησης. Oι περιοχές με άμεσο κίνδυνο ερημοποίησης είναι οι Νομοί Αργολίδας, Κιλκίς, Ανατολικής Κρήτης, Λέσβου και Νάξου. Στις περιοχές με υψηλό κίνδυνο ερημοποίησης συγκαταλέγονται οι Νομοί Λάρισας, Μαγνησίας, Λακωνίας, Αρκαδίας, Κορινθίας και Φθιώτιδας. Τέλος, αυξημένο κίνδυνο εμφανίζουν ορισμένες περιοχές της Ηπείρου, της Μακεδονίας και της Θράκης, η ορεινή ζώνη των Ιονίων νήσων, αλλά και τα νησιά του Αιγαίου, που απειλούνται και από την αιολική διάβρωση. Στον πίνακα 6 που ακολουθεί αποτυπώνεται για κάθε περιοχή της χώρας μας ο κίνδυνος ερημοποίησής της. Υφαλμύρωση Το πρόβλημα της υφαλμύρωσης παρουσιάζεται, μικρότερο ή μεγαλύτερο, σε όλες τις παραλιακές πεδιάδες της Ελλάδας, όπου εξαιτίας των καλλιεργειών υπεραντλούνται τα υπόγεια νερά. Έντονο πρόβλημα υφαλμύρωσης υπάρχει στη Θεσσαλία, κυρίως στην περιοχή της Μαγνησίας κοντά στον Αλμυρό, αλλά και στο Δέλτα του Πηνειού. Επίσης, στην πεδιάδα του Άργους, στα βόρεια παράλια της Κορινθίας, σε περιοχές του κόλπου της Θεσσαλονίκης, σε ακτές της Θράκης και της δυτικής Ελλάδας, καθώς και στην Κρήτη, ιδιαίτερα δε στην Ανατολική Κρήτη και στην περιοχή του Ηρακλείου. Σημαντική υποβάθμιση του υδροφόρου ορίζοντα, εξαιτίας της διείσδυσης της θάλασσας, παρατηρείται επίσης στα νησιά Ρόδος, Κως, Πάρος, Χίος, Σάμος και Λέσβος. Στον πίνακα 7 που ακολουθεί εμφανίζονται οι ζώνες υφαλμύρωσης της χώρας μας. Ποιότητα - επάρκεια νερού Τα νησιά του Αιγαίου (πλην της Κρήτης) και η Θεσσαλία είναι οι περιοχές της χώρας που αντιμετωπίζουν το μεγαλύτερο πρόβλημα ποιότητας/επάρκειας νερού: οι μεν λόγω του συνδυασμού «τουρισμόςπεριορισμένα αποθέματα σε νερό», οι δε λόγω της εντατικής χρήσης νερού στη γεωργία. Νιτρορύπανση Με την αξιοποίηση στοιχείων ποιότητας των επιφανειακών και υπόγειων νερών και σύμφωνα με τα κριτήρια της Οδηγίας 91/676/ΕΟΚ, καθορίστηκαν με την ΚΥΑ 19652/1906/1999 (ΦΕΚ Β 1575/05-08-1999) ως ευπρόσβλητες από νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης ζώνες οι περιοχές του Θεσσαλικού Πεδίου, του Κωπαϊδικού Πεδίου, του Αργολικού Πεδίου και της Λεκάνης του Πηνειού Ηλείας. Στον πίνακα 8 που ακολουθεί εμφανίζονται οι περιοχές με νιτρορύπανση στην Ελλάδα. 19

Πίνακας 6: Kίνδυνος ερημοποίησης στην Ελλάδα Χαµηλός κίνδυνος Μέτριος κίνδυνος λόγω διάβρωσης Υψηλός κίνδυνος λόγω διάβρωσης Υψηλός κίνδυνος λόγω αλάτωσης Λίµνες Πόλεις Πηγή: Εθνική Επιτροπή κατά της Ερημοποίησης 20

Πίνακας 7: Xάρτης με τις ζώνες υφαλμύρωσης ΚΕΝΤΡΙΚΗΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΡΑΚΗ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΑΤΤΙΚΗ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΡΗΤΗ Περιφέρειες Περιοχές µε προβλήµατα υφαλµύρωσης των υπόγειων υδροφορέων τους Πηγή: http://europa.eu.int/scadplus/leg/el/lvb/160023.htm 21

Πίνακας 8: Xάρτης με τις περιοχές νιτρορύπανσης ΚΕΝΤΡΙΚΗΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΡΑΚΗ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΑΤΤΙΚΗ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΡΗΤΗ Περιφέρειες Περιοχές µε µεγάλες συγκεντρώσεις νιτρικών Πηγή: http://europa.eu.int/scadplus/leg/el/lvb/160023.htm 22

9. Μέτρα για την εξοικονόμηση αρδευτικού νερού και ενέργειας Μέτρα για την εξοικονόμηση αρδευτικού νερού και ενέργειας στη γεωργία Αποφυγή καλλιεργειών που απαιτούν μεγάλες απαιτήσεις σε νερό, όπως είναι το βαμβάκι. Άρδευση καλλιεργειών με σύγχρονα συστήματα άρδευσης, με ιδιαίτερη προτίμηση στη χρήση συστήματος άρδευσης με σταγόνες ακόμη και για τις δενδρώδεις καλλιέργειες. Τακτικός έλεγχος και συντήρηση του αρδευτικού εξοπλισμού με σκοπό τη μείωση των απωλειών νερού στο ελάχιστο δυνατό. Χρήση ωραρίων άρδευσης με βάση τις πραγματικές ανάγκες σε νερό των διαφόρων καλλιεργειών για αποφυγή σπατάλης. Χρήση οργάνων μέτρησης εδαφικής υγρασίας για καθορισμό του χρόνου και της ποσότητας άρδευσης, ώστε να αποφεύγεται η σπατάλη νερού. Αποφυγή άρδευσης όταν φυσούν ισχυροί άνεμοι και όταν επικρατούν υψηλές θερμοκρασίες, παράγοντες που υποβοηθούν στην εξάτμιση του αρδευτικού νερού. Καλό είναι η άρδευση να γίνεται τις νυκτερινές ή ώρες με τη χαμηλότερη δυνατή θερμοκρασία για να αποφεύγεται η έντονη εξάτμιση του νερού. Χρήση εδαφοκάλυψης με πλαστικό, ώστε να εμποδίζονται οι απώλειες νερού από εξάτμιση και η βλάστηση ζιζανίων. Συλλογή και αξιοποίηση του νερού της βροχής, όπου είναι δυνατόν. Αξιοποίηση ανακυκλωμένου νερού, που παράγεται από τους βιολογικούς καθαρισμούς και επαναχρησιμοποίησή του για άρδευση. Αντικατάσταση ηλικιωμένων δέντρων (όπου μπορεί να εφαρμοστεί) με στόχο την ανανέωσή τους και την αλλαγή ποικιλίας. Συστηματική καταπολέμηση ζιζανίων, για την αποφυγή κατανάλωσης νερού από αυτά και επομένως εξοικονόμησή του πόρου για τις φυτείες. Περιορισμός λίπανσης (ιδιαίτερα της αζωτούχας), που έχει σαν αποτέλεσμα τη μείωση της καρποφορίας και της επιφάνειας των φύλλων των φυτών, με αποτέλεσμα την μικρότερη κατανάλωση νερού. 23