Μονάδα καινοτοµίας & επιχειρηµατικότητας ΘΕΡΜΟΚΟΙΤΙ ΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΣΤΗΡΙΞΗ ΣΤΟ ΞΕΚΙΝΗΜΑ Συγγραφική Οµάδα: Καλογεροπούλου Μαρία, Ph.D. Σιάχου Ευαγγελία Υπό την επίβλεψη του Επίκουρου Καθηγητή του Ο.Π.Α. κου Αντώνη Ιωαννίδη Αθήνα, 2012
ιδακτικοί στόχοι: Αποσαφήνιση της έννοιας της θερµοκοιτίδας επιχειρήσεων Περιγραφή της ιστορικής εξέλιξης των διαφόρων τύπων θερµοκοιτίδας. Περιγραφή των χαρακτηριστικών της θερµοκοιτίδας επιχειρήσεων. Προσδιορισµός σκοπού και στόχων λειτουργίας και οργάνωσης θερµοκοιτίδας ως δίκτυο. Ανάλυση ανταγωνιστικού πλεονεκτήµατος θερµοκοιτίδας επιχειρήσεων έναντι ανταγωνιστικών µηχανισµών και περιγραφή πλεονεκτηµάτων και µειονεκτηµάτων. Καθορισµός των διαφορετικών ειδών θερµοκοιτίδων επιχειρήσεων και κατηγοριοποίησή τους βάσει του φορέα λειτουργίας και του ιδιοκτησιακού καθεστώτος. Ανάλυση των βασικών χαρακτηριστικών των κρατικών µη κερδοσκοπικών και των ιδιωτικών κερδοσκοπικών θερµοκοιτίδων επιχειρήσεων και προσδιορισµός των επιµέρους κατηγοριών τους. Ανάλυση της θερµοκοιτίδας επιχειρήσεων ως σύστηµα (προσδιορισµός των εισροών, διαδικασιών, εκροών και αποτελεσµάτων της) και περιγραφή των κριτηρίων αξιολόγησης της αποτελεσµατικότητάς της. Περιγραφή του µοντέλου λειτουργίας της θερµοκοιτίδας και ανάλυση των λειτουργιών της διαδικασίας επώασης καθώς και των υπηρεσιών που προσφέρει. Ανάλυση χαρακτηριστικών γυναικείας επιχειρηµατικότητας και περιγραφή διαδικασίας ανάπτυξης γυναικείας επιχειρηµατικότητας στα πλαίσια µιας θερµοκοιτίδας επιχειρήσεων.
Λέξεις-κλειδιά: θερµοκοιτίδα επιχειρήσεων, επιχείρηση-ένοικος, ανάπτυξη, ανακάλυψη ταλέντων, επώαση, µεσολάβηση, δικτύωση, αποφοίτηση, καθοδήγηση, συµβουλευτικές υπηρεσίες, πρόσβαση, καινοτοµία, ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα, κριτήρια αξιολόγησης, ιδιοκτησιακό καθεστώς, γυναικεία επιχειρηµατικότητα, επιχειρηµατική ευκαιρία. 3
ΘΕΡΜΟΚΟΙΤΙ ΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΣΤΗΡΙΞΗ ΣΤΟ ΞΕΚΙΝΗΜΑ ιδακτικοί Στόχοι Λέξεις-κλειδιά 1. Εισαγωγή 2. Ο Ορισµός και η Εξέλιξη των Θερµοκοιτίδων Επιχειρήσεων 3. Τα Χαρακτηριστικά των Θερµοκοιτίδων Επιχειρήσεων 4. Οι Στόχοι των Θερµοκοιτίδων Επιχειρήσεων 5. Το Ανταγωνιστικό Πλεονέκτηµα των Θερµοκοιτίδων Επιχειρήσεων 6. Θερµοκοιτίδες Επιχειρήσεων και ηµόσιος Τοµέας 6.1 Κρατικές Θερµοκοιτίδες Μη Κερδοσκοπικού Χαρακτήρα-Κρατικές Θερµοκοιτίδες Ανάπτυξης Επιχειρηµατικότητας (Business Innovation Centers) 6.2 Θερµοκοιτίδες που συνδέονται µε Πανεπιστήµια (University Business Incubators) 7. Θερµοκοιτίδες Επιχειρήσεων και Ιδιωτικός Τοµέας 7.1 Ιδιωτικές Θερµοκοιτίδες Κερδοσκοπικού Χαρακτήρα-Ανεξάρτητες Θερµοκοιτίδες Επιχειρήσεων (Independent Business Incubators) 7.2 Ενδο-εταιρικές Θερµοκοιτίδες (Corporate Business Incubators) 7.3 Εικονικές Θερµοκοιτίδες (Virtual Incubators) 8. Οι Θερµοκοιτίδες Επιχειρήσεων ως Σύστηµα 9. Το Μοντέλο Λειτουργίας των Θερµοκοιτίδων Επιχειρήσεων 9.1 Η Φάση της Επιλογής των Επιχειρήσεων-ενοίκων της Θερµοκοιτίδας 9.2 Η Φάση της Στήριξης των Επιχειρήσεων-ενοίκων της Θερµοκοιτίδας 9.3 Η Φάση της Μεσολάβησης και ικτύωσης των Επιχειρήσεων-ενοίκων της Θερµοκοιτίδας 9.4 Η Φάση της Αποφοίτησης των Επιχειρήσεων-ενοίκων από τη Θερµοκοιτίδα 10. Θερµοκοιτίδες Επιχειρήσεων και Γυναικεία Επιχειρηµατικότητα Περίληψη Ερωτήσεις προς συζήτηση Βιβλιογραφία Πρόσθετη Βιβλιογραφία Κατάσταση Πινάκων και Σχηµάτων 4
1. Εισαγωγή Στο κεφάλαιο αυτό επιχειρείται η ανάλυση της έννοιας των θερµοκοιτίδων επιχειρήσεων και η περιγραφή του ρόλου τους στην ανάπτυξη της γυναικείας επιχειρηµατικότητας. Η έννοια της θερµοκοιτίδας επιχειρήσεων ορίζεται ως ένας οργανισµός, ο οποίος επιταχύνει και συστηµατοποιεί τη δηµιουργία επιτυχηµένων επιχειρήσεων, µέσω µιας παρεµβατικής διαδικασίας δηµιουργίας αξίας και της παροχής υποστηρικτικών και ελεγκτικών υπηρεσιών που διευκολύνουν την ανάπτυξη των εταιρειών, την παροχή πόρων και τη µείωση του κόστους. Ανάλογα µε το φορέα λειτουργίας τους, οι θερµοκοιτίδες κατηγοριοποιούνται σε Κρατικές Θερµοκοιτίδες Μη Κερδοσκοπικού Χαρακτήρα, οι οποίες διακρίνονται σε κρατικές θερµοκοιτίδες ανάπτυξης επιχειρηµατικότητας και θερµοκοιτίδες που συνδέονται µε πανεπιστηµιακά ιδρύµατα, και σε Ιδιωτικές Θερµοκοιτίδες Κερδοσκοπικού Χαρακτήρα, οι οποίες διακρίνονται σε ανεξάρτητες θερµοκοιτίδες, σε ενδο-εταιρικές θερµοκοιτίδες και σε εικονικές θερµοκοιτίδες. Οι θερµοκοιτίδες επιχειρήσεων βελτιώνουν σηµαντικά τις προοπτικές επιβίωσης και ανάπτυξης των νέων επιχειρήσεων και αποτελούν ένα εργαλείο οικονοµικής ανάπτυξης και καινοτοµίας, καθώς αναζητούν αποδοτικά και αποτελεσµατικά µέσα σύνδεσης κεφαλαίου, τεχνολογίας και τεχνογνωσίας προκειµένου να επιταχύνουν την ανάπτυξη νεοϊδρυόµενων επιχειρήσεων, την ανακάλυψη ταλέντων και επιχειρηµατικών ευκαιριών και την εκµετάλλευση τεχνολογικών επιτευγµάτων. Παράλληλα, προσφέρουν µια σειρά από πλεονεκτήµατα καθώς βοηθούν στη δηµιουργία νέων θέσεων εργασίας και στην αναγνώριση και αξιοποίηση επενδυτικών ευκαιριών, συµβάλλουν στην προώθηση της εµπορευµατοποίησης της έρευνας και στην αναδιάρθρωση της τοπικής οικονοµικής βάσης και κουλτούρας επιχειρηµατικότητας, δηµιουργούν εισόδηµα, παρέχουν ευκαιρίες συνεργασίας µε τοπικές, δηµόσιες ή και ιδιωτικές επιχειρήσεις, ενισχύουν την εικόνα της εκάστοτε περιοχής ως ένα κέντρο καινοτοµίας και επιχειρηµατικότητας 5
και συµβάλλουν στην ενίσχυση του παγκόσµιου εµπορίου και της µεταφοράς τεχνολογίας και τεχνογνωσίας µεταξύ των επιχειρήσεων και των θερµοκοιτίδων διεθνώς και στην καλύτερη κατανόηση της επιχειρηµατικής κουλτούρας και του διεθνούς πολιτισµικού περιβάλλοντος. Για την επίτευξη των στόχων τους, οι θερµοκοιτίδες επιχειρήσεων ακολουθούν ένα συγκεκριµένο µοντέλο λειτουργίας, που καθορίζει τον τρόπο µε τον οποίο βελτιώνουν τις προοπτικές επιβίωσης και ανάπτυξης των νέων επιχειρήσεων, και αποτελεί µία διαδικασία µε τέσσερα επιµέρους στάδια: α) επιλογή επιχειρήσεωνενοίκων, β) στήριξη επιχειρήσεων-ενοίκων, γ) µεσολάβηση και δ) αποφοίτησηέξοδος νεοϊδρυόµενων επιχειρήσεων. Στο πλαίσιο αυτό, έχουν αναπτυχθεί θερµοκοιτίδες, οι οποίες στηρίζουν τη γυναικεία επιχειρηµατικότητα καθώς προτιµούν επιχειρήσεις-ενοίκους, οι οποίες διοικούνται από γυναίκες επιχειρηµατίες, προνοούν για την απασχόληση στο στελεχιακό δυναµικό τους γυναικών συµβούλων, παρέχουν καθοδήγηση στις επιχειρήσεις ενοίκους, οι οποίες ανταποκρίνονται στις ανάγκες των γυναικών επιχειρηµατιών, διαµορφώνουν εργασιακό περιβάλλον και επιχειρησιακή κουλτούρα φιλική και υποστηρικτική στις γυναίκες επιχειρηµατίες και εφαρµόζουν κριτήρια αξιολόγησης της αποδοτικότητας, τα οποία λαµβάνουν υπόψη τις ιδιαιτερότητες των γυναικών επιχειρηµατιών. Οι ιδιαιτερότητες της γυναικείας επιχειρηµατικότητας περιλαµβάνουν την επιθυµία των γυναικών επιχειρηµατιών να εργάζονται από το σπίτι, καθώς είναι επιφορτισµένες µε τη φροντίδα του σπιτιού και της οικογένειας, και την ανάληψη πρωτοβουλίας για την ίδρυση µιας επιχείρησης αρκετά χρόνια µετά την αποφοίτησή τους από τα εκπαιδευτικά ιδρύµατα, γεγονός το οποίο τις αποκλείει από την πρόσβαση σε θεσµούς ανάπτυξης επιχειρηµατικότητας. Για τη διαχείριση των ιδιαιτεροτήτων και την προώθηση της γυναικείας επιχειρηµατικότητας, έχει αναπτυχθεί πληθώρα προγραµµάτων που εφαρµόζουν διάφορες χώρες της Ευρώπης. 6
2. Ο Ορισµός και η Εξέλιξη των Θερµοκοιτίδων Επιχειρήσεων Η έννοια της θερµοκοιτίδας επιχειρήσεων ορίζεται ως ένας οργανισµός ο οποίος επιταχύνει και συστηµατοποιεί τη διαδικασία δηµιουργίας επιτυχηµένων επιχειρήσεων (Scillitoe and Chakrabarti, 2010), παρέχοντάς τους ευρεία και ολοκληρωµένη υποστήριξη που περιλαµβάνει χώρο για την ανάπτυξή τους, υπηρεσίες και υποδοµή επιχειρησιακής στήριξης, καθώς και ευκαιρίες για συνάθροιση (clustering) και δικτύωση. Εναλλακτικά, η θερµοκοιτίδα επιχειρήσεων ορίζεται ως ένας οργανισµός ο οποίος, µέσω µιας παρεµβατικής διαδικασίας δηµιουργίας αξίας, παρέχει σε νεοϊδρυόµενες επιχειρήσεις υποστηρικτικές και ελεγκτικές υπηρεσίες που διευκολύνουν την ανάπτυξή τους, την παροχή πόρων και τη µείωση του κόστους (Hackett and Dilts, 2004b). Με αυτούς τους τρόπους, οι θερµοκοιτίδες επιχειρήσεων βελτιώνουν σηµαντικά τις προοπτικές επιβίωσης και ανάπτυξης των νέων επιχειρήσεων µε την παροχή υποστηρικτικών υπηρεσιών (Swartz, 2009). Συµπερασµατικά, είναι φανερό ότι αποτελούν ένα εργαλείο οικονοµικής ανάπτυξης και καινοτοµίας, το οποίο επιταχύνει την ανάπτυξη και την επιτυχία νεοϊδρυόµενων επιχειρήσεων, παρέχοντας πρόσβαση σε πόρους και υποστηρικτικές υπηρεσίες (Bergek and Norrman, 2008). Εποµένως, οι θερµοκοιτίδες επιχειρήσεων είναι θεσµοί που υποστηρίζουν νεοϊδρυόµενες επιχειρήσεις που βρίσκονται σε πρώιµο στάδιο, προσφέροντάς τους χρηµατοδότηση, καθοδήγηση και δικτύωση, στέγαση, µισθώσεις και υποστήριξη γραφείου. Στο πλαίσιο αυτό, αναζητούν αποδοτικά και αποτελεσµατικά µέσα σύνδεσης του κεφαλαίου, της τεχνολογίας και της τεχνογνωσίας, προκειµένου να επιταχύνουν την ανάπτυξη των νεοϊδρυόµενων επιχειρήσεων, την ανακάλυψη ταλέντων και επιχειρηµατικών ευκαιριών, καθώς και την εκµετάλλευση των τεχνολογικών επιτευγµάτων (Grimaldi and Grandi, 2005). Ειδικότερα, οι θερµοκοιτίδες επιχειρήσεων στοχεύουν: α) στην ανάπτυξη νέων επιχειρήσεων, µέσω της παροχής υποστηρικτικών υπηρεσιών και χρηµατοδότησης 7
(Chan and Lau, 2005), β) στη σταθερότητα της νεοϊδρυόµενης επιχείρησης, µέσω της καθοδήγησης για τη µείωση της πιθανότητας αποτυχίας και την αποφυγή της αστάθειας εξαιτίας εργασιακών προβληµάτων, νέων νόµων και κανονισµών που µπορεί να επηρεάζουν τη λειτουργία της επιχείρησης, εισόδου νέων ανταγωνιστών, µεταβολών ή και πιέσεων της αγοράς και γ) στην ανάπτυξη της νεοϊδρυόµενης επιχείρησης µέσω της αύξησης της αποδοτικότητας, της πρόσβασης σε νέες αγορές και της εκµετάλλευσης των τεχνολογικών επιτευγµάτων (Al-Mubaraki and Busler, 2010). Για την επίτευξη των παραπάνω στόχων, οι θερµοκοιτίδες είναι οργανωµένες ως δίκτυα επιχειρηµατικότητας, τα οποία αποτελούνται από µία κεντρική µονάδα, (γραφείο στήριξης), και από περισσότερες περιφερειακές µονάδες (τις νεοϊδρυόµενες εταιρείες-ενοίκους). Αυτός ο τρόπος οργάνωσης των θερµοκοιτίδων έχει ως αποτέλεσµα ένα σύστηµα διοίκησης δύο επιπέδων, ένα σε επίπεδο κεντρικής µονάδας, το οποίο χειρίζεται τα ζητήµατα που ανακύπτουν είτε µεταξύ των ενοίκων είτε µεταξύ της θερµοκοιτίδας και τρίτων, και ένα σε επίπεδο ενοίκων, το οποίο χειρίζεται τα ζητήµατα που σχετίζονται µε τις καθηµερινές δραστηριότητες των νεοϊδρυόµενων επιχειρήσεων, όπως είναι η ανάπτυξη προϊόντων, το µάρκετινγκ και οι πωλήσεις, η προσέλκυση και επιλογή προσωπικού και η χρηµατοδότηση (Μουρδουκούτας και συν, 2004). Ιστορικά, η πρώτη θερµοκοιτίδα επιχειρήσεων δηµιουργήθηκε στην Batavia της Νέας Υόρκης το έτος 1959, όταν µία οµάδα τοπικών επιχειρηµατιών µετέτρεψε ένα εγκαταλειµµένο εργοστάσιο της Masson Ferguson, επιφάνειας 85.000 τετραγωνικών µέτρων, σε κέντρο µικρών επιχειρήσεων. Οι θερµοκοιτίδες επιχειρήσεων στις δεκαετίες του 1950 και του 1960 είχαν µη κερδοσκοπικό χαρακτήρα και στόχευαν στην προώθηση της εφαρµοσµένης έρευνας στην αγορά και της οικονοµικής ανάπτυξης σε µειονεκτούσες περιοχές. Έως τη δεκαετία του 70, οι θερµοκοιτίδες επιχειρήσεων έδιναν έµφαση είτε στην τεχνολογική εξειδίκευση είτε στη διοικητική υποστήριξη. Αντίθετα, το σύγχρονο µοντέλο θερµοκοιτίδας συνδυάζει και τα δύο. 8
Σύµφωνα µε το Σχήµα 1, η έννοια της θερµοκοιτίδας επιχειρήσεων περιλαµβάνει τεχνολογικά κέντρα, κέντρα καινοτοµίας και επιχειρηµατικά κέντρα και προσφέρει υψηλή τεχνολογική εξειδίκευση και υψηλή διοικητική υποστήριξη στις επιχειρήσεις που επωάζει (European Commission, 2002). Αντίθετα, τα επιστηµονικά πάρκα προσφέρουν υψηλή τεχνολογική εξειδίκευση, αλλά χαµηλή διοικητική υποστήριξη, καθώς το επιστηµονικό πάρκο λειτουργεί ως σηµείο τοµής και γεφυρώνει την ακαδηµαϊκή κοινότητα και τα ερευνητικά ιδρύµατα µε την επιχειρηµατική κοινότητα, στοχεύοντας στη δηµιουργία, λειτουργία και ανάπτυξη επιχειρήσεων εντάσεως καινοτοµίας και τεχνολογίας (Aerts et al., 2007). Σχήµα 1: Τοποθέτηση Θερµοκοιτίδας Επιχειρήσεων βάσει Τεχνολογικής Εξειδίκευσης και ιοικητικής Υποστήριξης Βαθµός τεχνολογικής εξειδίκευσης Βαθµός διοικητικής υποστήριξης χαµηλός υψηλός χαµηλός υψηλός αξία ακίνητης περιουσίας επιχειρηµατικό πάρκο επιστηµονικό πάρκο ελεγχόµενο περιβάλλον επιχειρηµατικό κέντρο κέντρο καινοτοµίας µη εξειδίκευση-εστίαση κέντρο ανάπτυξης κέντρο τεχνολογίας επιχειρηµατικότητας Θερµοκοιτίδα επιχειρήσεων Πηγή: Aerts, K., Matthyssens, P. and Vandenbempt, K. (2007), Critical role and screening practices of European business incubators. Technovation, Vol. 27, No. (5), p. 255. 9
Ωστόσο, η µεγάλη ανάπτυξη του θεσµού των θερµοκοιτίδων επιχειρήσεων ξεκινάει ουσιαστικά στις αρχές της δεκαετίας του 1980 µε την εµφάνιση του πρώτου «κύµατος» θερµοκοιτίδων (Σχήµα 2), οι οποίες προσέφεραν ευέλικτους χώρους σε συµφέρουσες τιµές και κοινές υποστηρικτικές υπηρεσίες σε προσεκτικά επιλεγµένες επιχειρηµατικές οµάδες. Λειτουργούσαν ως κρατικές θερµοκοιτίδες µη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, οι οποίες είχαν ως στόχο την εκµετάλλευση της ακίνητης περιουσίας, και στόχευαν στη µείωση του κόστους λειτουργίας των επιχειρήσεων (Bollingtoft and Ulhoi, 2005). Εφάρµοζαν σύστηµα αµοιβής βάσει των παρεχόµενων υπηρεσιών (fee) και δηµιουργούσαν αξία ακίνητης περιουσίας. Το δεύτερο «κύµα» περιλάµβανε θερµοκοιτίδες επιχειρήσεων, οι οποίες παρείχαν συµβουλευτικές υπηρεσίες υψηλού επιπέδου, καθώς και υπηρεσίες δικτύωσης και πρόσβασης σε φορείς χρηµατοδότησης. Ήταν ιδιωτικές θερµοκοιτίδες µη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, µε σαφή προσανατολισµό στις επιχειρήσεις και εστίαση σε συγκεκριµένους κλάδους (πληροφορική, βιοτεχνολογία). Είχαν ως βασικό στόχο την οικονοµική ανάπτυξη της περιοχής, και στόχευαν στη µείωση του χρόνου εισόδου των επιχειρήσεων στην αγορά (Bollingtoft and Ulhoi, 2005). Εφάρµοζαν σύστηµα αµοιβής βάσει του µετοχικού κεφαλαίου της εγκατεστηµένης επιχείρησης (equity) και δηµιουργούσαν αξία ακίνητης περιουσίας και κοινωνική αξία. Σήµερα, το τρίτο «κύµα» θερµοκοιτίδων µοιάζει µε ένα διεθνές επιχειρηµατικό κέντρο, που παρέχει µια σειρά από διοικητικές και συµβουλευτικές υπηρεσίες, υπηρεσίες δικτύωσης και ευκαιρίες ένταξης σε κλαδικές συναθροίσεις (clusters). Πρόκειται για ιδιωτικές θερµοκοιτίδες κερδοσκοπικού χαρακτήρα, µε σαφή προσανατολισµό στις επιχειρήσεις και εστίαση σε συγκεκριµένους κλάδους (υψηλή τεχνολογία, τεχνολογία διαδικτύου). Ο βασικός στόχος τους είναι η ανάπτυξη νέων επιχειρήσεων και αποσκοπούν στη µείωση του χρόνου εισόδου των επιχειρήσεων στην αγορά, δηµιουργώντας αξία ακίνητης περιουσίας, κοινωνική αξία και επιχειρηµατική αξία, ενώ τα κέρδη τους προέρχονται από τις επενδύσεις στις επιχειρήσεις. 10
Σχήµα 2: ιαχρονική Εξέλιξη Θερµοκοιτίδων Επιχειρήσεων 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 1 ο κύµα 2 ο κύµα 3 ο κύµα Προσαρµοσµένο από: Bollingtoft, A. and Ulhoi, J.P. (2005), The networked business incubator-leveraging entrepreneurial agency?. Journal of Business Venturing, Vol. 20, No. 2, p. 272. Ο αριθµός των θερµοκοιτίδων επιχειρήσεων στη Β. Αµερική αυξήθηκε από 12 το έτος 1980 σε 950 έως το έτος 2001, ενώ στην Αγγλία αυξήθηκε από 25 το έτος 1997 σε 250 το έτος 2002 (European Commission, 2002). Οι θερµοκοιτίδες επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε κάποιο κράτος-µέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης ανέρχονται στις 850 για το έτος 2001 (Phan et al., 2005). Έως το έτος 2006, ο συνολικός αριθµός των θερµοκοιτίδων επιχειρήσεων διεθνώς ξεπερνούσε τις 3.000, εκ των οποίων το 33% δραστηριοποιούταν στη B. Αµερική, το 30% στη. Ευρώπη, το 20% στις ανατολικές χώρες, το 7% στη N. Αµερική, το 5% στην Α. Ευρώπη και το 5% στην Αφρική (Aerts et al., 2007) (Σχήµα 3). Σήµερα, ο συνολικός αριθµός θερµοκοιτίδων επιχειρήσεων διεθνώς ανέρχεται στις 7.000. 11
Σχήµα 3: Γεωγραφική Κατανοµή Θερµοκοιτίδων Επιχειρήσεων 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 1000 900 600 Β. Αµερική. Ευρώπη Ανατολικές χώρες 200 150 150 Ν. Αµερική Α. Ευρώπη Αφρική και λοιπές χώρες Πηγή: European Commission (2002), Benchmarking of Business Incubators, Final Report, DG Enterprise, Centre for Strategy and Evaluation Services, Brussels, February, p. 10. 3. Τα Χαρακτηριστικά των Θερµοκοιτίδων Επιχειρήσεων Οι θερµοκοιτίδες επιχειρήσεων εµφανίζουν µια σειρά από χαρακτηριστικά γνωρίσµατα, τα οποία καθορίζουν τον τύπο και το είδος της θερµοκοιτίδας και παρουσιάζονται παρακάτω (Grimaldi and Grandi, 2005): Αποστολή / Στρατηγική: καθορίζει το σκοπό και τους βασικούς στόχους στους οποίους αποβλέπει η θερµοκοιτίδα µε τη δραστηριοποίησή της (δηµιουργία θέσεων εργασίας, οικονοµική ανάπτυξη µειονεκτικών περιοχών ή επίτευξη κέρδους και µεγιστοποίηση της απόδοσης των επενδύσεών τους). Κλάδος ραστηριοποίησης: καθορίζει το αντικείµενο δραστηριοτήτων της θερµοκοιτίδας, η οποία µπορεί να δραστηριοποιείται είτε σε συγκεκριµένο κλάδο, στοχεύοντας στην εξειδίκευση και την παροχή υψηλής ποιότητας 12
παρεχοµένων υπηρεσιών και τεχνογνωσίας, είτε σε διαφορετικούς κλάδους ενθαρρύνοντας την αµοιβαία µάθηση. Γεωγραφική Θέση: καθορίζει τους στόχους στους οποίους αποβλέπει η θερµοκοιτίδα ανάλογα µε τη φυσική γεωγραφική τοποθέτηση που επιλέγει να έχει είτε κοντά σε βιοµηχανικές περιοχές, είτε σε πανεπιστήµια, είτε σε µειονεκτούσες περιοχές. Αγορά: καθορίζει τα οικονοµικά χαρακτηριστικά της περιοχής εγκατάστασης µιας θερµοκοιτίδας, τα οποία επηρεάζουν σε µεγάλο βαθµό τη λειτουργία και το βαθµό χρησιµότητάς της, το είδος των νεοϊδρυόµενων επιχειρήσεων που εκκολάπτει η θερµοκοιτίδα και την εγγύτητα µεταξύ τους, ανάλογα µε την δραστηριοποίηση της εκάστοτε εκκολαπτόµενης επιχείρησης σε τοπικό, εθνικό ή ακόµη και παγκόσµιο επίπεδο. Πηγή Ιδεών: καθορίζει την προέλευση και την πρωτοτυπία των ιδεών και επιχειρηµατικών σχεδίων των νεοϊδρυόµενων επιχειρήσεων που εκκολάπτει η θερµοκοιτίδα, αναφορικά µε τη σύνδεση και συνεργασία µε οργανισµούς, όπως είναι τα πανεπιστηµιακά ιδρύµατα, καθιστώντας εφικτή τη µεταφορά τεχνογνωσίας και νέων τεχνολογικών εφαρµογών που αναπτύσσονται σε επιστηµονικό επίπεδο στις αναπτυσσόµενες επιχειρήσεις. Βαθµός Παρέµβασης: καθορίζει την ένταση των υποστηρικτικών και καθοδηγητικών υπηρεσιών που προσφέρει η θερµοκοιτίδα από τον επιχειρησιακό σχεδιασµό έως τον καθορισµό της στρατηγικής εξόδου της εκκολαπτόµενης επιχείρησης. Φάση Επώασης: καθορίζει το µέσο χρόνο παραµονής και ανάπτυξης των νεοσύστατων επιχειρηµατικών σχηµάτων εντός µιας θερµοκοιτίδας επιχειρήσεων και επηρεάζεται από µια σειρά παραγόντων, όπως είναι η στρατηγική και ο κύκλος ζωής της θερµοκοιτίδας. 13
Πηγή Εσόδων: καθορίζει τον τρόπο αµοιβής της θερµοκοιτίδας ανάλογα µε τον φορέα λειτουργίας της (κρατικές ή ιδιωτικές θερµοκοιτίδες) και τους αντικειµενικούς της στόχους (θερµοκοιτίδες κερδοσκοπικού ή µη κερδοσκοπικού χαρακτήρα). Παρεχόµενες Υπηρεσίες: καθορίζει το είδος των υπηρεσιών που προσφέρει η θερµοκοιτίδα ανάλογα µε τις απαιτήσεις, τις δυνατότητες και τις γνώσεις της διοικητικής οµάδας της εκκολαπτόµενης επιχείρησης, καθώς και την έµφαση που δίνει είτε σε υπηρεσίες υποδοµής και τεχνικής και γραµµατειακής υποστήριξης είτε σε υπηρεσίες µάθησης και µεταφοράς γνώσης. ιοικητική Οµάδα: καθορίζει τα κίνητρα και τη δοµή της διοικητικής οµάδας της θερµοκοιτίδας ανάλογα µε το φορέα λειτουργίας τους και το βαθµό παρέµβασής τους στην ανάπτυξη της εκκολαπτόµενης επιχείρησης. 4. Οι Στόχοι των Θερµοκοιτίδων Επιχειρήσεων Οι θερµοκοιτίδες επιχειρήσεων εξ ορισµού αποσκοπούν στη δηµιουργία, στην ανάπτυξη, στη σταθερότητα και στην επέκταση επιχειρήσεων που βρίσκονται σε πρώιµο στάδιο, µέσω της παροχής υποστηρικτικών υπηρεσιών και χρηµατοδότησης. Για την επίτευξη, όµως, αυτού του αντικειµενικού σκοπού, οι θερµοκοιτίδες επιχειρήσεων ακολουθούν µία συγκεκριµένη διαδικασία δηµιουργίας αξίας (Allen and McCluskey, 1990), σύµφωνα µε την οποία καθορίζονται οι βασικοί στόχοι στους οποίους αποβλέπουν µε τη δραστηριοποίησή τους (Bollingtoft and Ulhoi, 2005). Οι κυριότεροι στόχοι µιας θερµοκοιτίδας επιχειρήσεων, αρχικά, καθορίζονται από τον φορέα λειτουργίας και το ιδιοκτησιακό τους καθεστώς, δηλαδή, από το αν η θερµοκοιτίδα είναι κρατική ή ιδιωτική (Πίνακας 1). Στην περίπτωση των κρατικών θερµοκοιτίδων επιχειρήσεων πρωταρχικός στόχος είναι η δηµιουργία θέσεων 14
εργασίας, ενώ δευτερεύοντες στόχοι είναι η ανάπτυξη της τοπικής κοινότητας και η συνεργασία µε άλλους φορείς επιχειρηµατικότητας. Για παράδειγµα, οι θερµοκοιτίδες επιχειρήσεων που συνδέονται µε πανεπιστηµιακά ιδρύµατα έχουν ως αντικειµενικούς στόχους τη συνεργασία µεταξύ των επιχειρήσεων και των πανεπιστηµίων, την άµεση αξιοποίηση των πανεπιστηµιακών ερευνών, την προώθηση της γνώσης και την ισχυροποίηση της αποστολής και του οράµατος των πανεπιστηµιακών ιδρυµάτων. Αντίθετα, στην περίπτωση των ιδιωτικών θερµοκοιτίδων επιχειρήσεων πρωταρχικός στόχος είναι η επίτευξη κέρδους και η µεγιστοποίηση της απόδοσης των επενδύσεών τους, ενώ δευτερεύοντες στόχοι είναι η εκµετάλλευση των ευκαιριών επένδυσης και η ανάπτυξη προϊόντων (Hackett and Dilts, 2004b). 15
Πίνακας 1: Στόχοι Θερµοκοιτίδων Επιχειρήσεων Ανάλογα µε το Φορέα Λειτουργίας τους Αξία ακίνητης περιουσίας ιαδικασία ηµιουργίας Αξίας Αξία επιχείρησης Θερµοκοιτίδες Θερµοκοιτίδες Θερµοκοιτίδες Θερµοκοιτίδες κερδοσκοπικού µη που συνδέονται κερδοσκοπικού χαρακτήρα κερδοσκοπικού µε πανεπιστήµια χαρακτήρα (αύξηση χαρακτήρα (παροχή περιουσιακών κεφαλαίου στοιχείων) σποράς) Πρωταρχικοί εκµετάλλευση δηµιουργία συνεργασία επίτευξη στόχοι ακίνητης θέσεων επιχειρήσεων- κέρδους περιουσίας εργασίας πανεπιστηµίων πώληση ανάπτυξη άµεση µεγιστοποίηση ιδιόκτητης τοπικής αξιοποίηση της απόδοσης περιουσίας στις κοινότητας πανεπιστηµιακών των επιχειρήσεις- ερευνών επενδύσεών ενοίκους τους ευτερεύοντες δηµιουργία αναδιάρθρωση ισχυροποίηση ανάπτυξη στόχοι ευκαιριών οικονοµικής αποστολής προϊόντος µεταφοράς βάσης πανεπιστηµιακών τεχνογνωσίας ιδρυµάτων εκµετάλλευση συνεργασία µε εκµετάλλευση ευκαιριών άλλους φορείς ευκαιριών επένδυσης επένδυσης Πηγή: Hackett, S.M. and Dilts, D.M. (2004), A systematic review of business incubation research. Journal of Technology Transfer, Vol. 29, No 1, p. 61. 16
5. Τα Ανταγωνιστικά Πλεονεκτήµατα των Θερµοκοιτίδων Επιχειρήσεων Η διττή οργανωσιακή δοµή της θερµοκοιτίδας- σε επίπεδο κεντρικής µονάδας και σε επίπεδο ενοίκων- επιτρέπει στους ενοίκους των θερµοκοιτίδων να επωφελούνται από τέσσερα πλεονεκτήµατα: α) οικονοµίες κλίµακας, β) οικονοµίες φάσµατος, γ) οικονοµίες συνέργειας και δ) µία νοοτροπία επιχειρηµατικότητας που επιταχύνει τη διαδικασία ανάπτυξης τόσο της επιχείρησης όσο και των προϊόντων της. Χάρη σε αυτά τα πλεονεκτήµατα, τα οποία οφείλονται στον θεσµό της θερµοκοιτίδας, οι επιχειρήσεις-ένοικοι επιτυγχάνουν υψηλότερα ποσοστά επιβίωσης, βελτιώνουν τις ικανότητες και τις δεξιότητες τους, προστατεύονται από τις απειλές του εξωτερικού περιβάλλοντος, δηµιουργούν συνέργιες µεταξύ τους, αποκτούν πρόσβαση σε πληροφόρηση, νέες τεχνολογίες, κεφάλαιο σποράς (seed capital) και συµβούλους (mentors), µειώνουν σηµαντικά το λειτουργικό τους κόστος, αναπτύσσονται ταχύτερα και ενισχύουν το πνεύµα επιχειρηµατικότητας, καινοτοµίας, ανάληψης πρωτοβουλιών και κινδύνου στα στελέχη των εταιρειών (Lalkaka, 2003). Παράλληλα, οι θερµοκοιτίδες προσφέρουν µια σειρά από πλεονεκτήµατα για: το κράτος, καθώς βοηθούν στη δηµιουργία νέων θέσεων εργασίας και στην αναγνώριση και αξιοποίηση επενδυτικών ευκαιριών (Scillitoe and Chakrabarti, 2010), συµβάλλοντας στη µεγαλύτερη εισροή εσόδων που προέρχονται κυρίως από φόρους και στην αντιµετώπιση προβληµάτων αστικής ή περιφερειακής οικονοµικής ανάπτυξης. τα πανεπιστήµια και τα ερευνητικά ιδρύµατα, καθώς ενδυναµώνουν τις σχέσεις και την αλληλεπίδραση ανάµεσα στα πανεπιστήµια, τα ερευνητικά κέντρα και τον επιχειρηµατικό κόσµο (Ratinho and Henriques, 2010) και συµβάλλουν στην προώθηση της εµπορευµατοποίησης της έρευνας (Whettingsteel, 2000). τις τοπικές κοινωνίες, καθώς συµβάλλουν στην αναδιάρθρωση της τοπικής οικονοµικής βάσης και της κουλτούρας της επιχειρηµατικότητας, δηµιουργούν 17
εισόδηµα, παρέχουν ευκαιρίες συνεργασίας µε τοπικές, δηµόσιες ή και ιδιωτικές επιχειρήσεις και ενισχύουν την εικόνα της εκάστοτε περιοχής ως ένα κέντρο καινοτοµίας και επιχειρηµατικότητας (Kuratko and Sabatine, 1989). τη ιεθνή Κοινότητα, καθώς συµβάλλουν στην ενίσχυση του παγκόσµιου εµπορίου και της µεταφοράς τεχνολογίας και τεχνογνωσίας µεταξύ των επιχειρήσεων και των θερµοκοιτίδων διεθνώς, όπως επίσης και στην καλύτερη κατανόηση της επιχειρηµατικής κουλτούρας και του διεθνούς πολιτισµικού περιβάλλοντος. Τα παραπάνω πλεονεκτήµατα πηγάζουν από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις ιδιαιτερότητες που εµφανίζει ο θεσµός της θερµοκοιτίδας επιχειρήσεων, προσδίδοντας ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα στις επιχειρήσεις ενοίκους έναντι των ανταγωνιστών τους. Συγκεκριµένα, το ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα που παρέχουν οι θερµοκοιτίδες ποικίλει ανάλογα µε τις προσφερόµενες υπηρεσίες τους (Πίνακας 2). Έτσι, χρησιµοποιώντας ως κριτήριο ταξινόµησης τις υπηρεσίες που παρέχει η εκάστοτε θερµοκοιτίδα επιχειρήσεων, προκύπτουν (Von Zedwitz and Grimaldi, 2006): Οι θερµοκοιτίδες που προσφέρουν κτιριακές εγκαταστάσεις και υποδοµή: οι θερµοκοιτίδες αυτές προσφέρουν κατάλληλο χώρο στέγασης και έχουν ως ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα τη χαµηλού κόστους ενοικίαση των χώρων εγκατάστασης των επιχειρήσεων - ενοίκων. Οι θερµοκοιτίδες που προσφέρουν υπηρεσίες γραµµατειακής και τεχνικής υποστήριξης: οι θερµοκοιτίδες αυτές προσφέρουν κοινές υποστηρικτικές υπηρεσίες που διευκολύνουν τη διεκπεραίωση των επιµέρους λειτουργιών της επιχείρησης και έχουν ως ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα την προστασία και ασφάλεια που παρέχουν στις επιχειρήσεις-ενοίκους από τη διευκόλυνση της µεταφοράς τεχνογνωσίας. Οι θερµοκοιτίδες που προσφέρουν υπηρεσίες χρηµατοδότησης και παροχή κεφαλαίου σποράς: οι θερµοκοιτίδες αυτές προσφέρουν 18
πρόσβαση σε εσωτερικές και εξωτερικές πηγές κεφαλαίου και έχουν ως ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα τη δυνατότητα εσωτερικής χρηµατοδότησης και συνέχειας στην παροχή κεφαλαίου. Οι θερµοκοιτίδες που προσφέρουν καθοδήγηση και συµβουλευτικές υπηρεσίες: οι θερµοκοιτίδες αυτές προσφέρουν υπηρεσίες που διευκολύνουν το σύνολο του έργου που συντελείται από ειδικούς σε θέµατα διοίκησης, συµβουλευτικής και ανάπτυξης επιχειρήσεων και έχουν ως ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα την εκπαίδευση των µελών των επιχειρήσεων-ενοίκων και τον στρατηγικό σχεδιασµό της νεοϊδρυόµενης επιχείρησης. Οι θερµοκοιτίδες που προσφέρουν υπηρεσίες δικτύωσης: οι θερµοκοιτίδες αυτές προσφέρουν τη δυνατότητα εκµετάλλευσης από τις αναδυόµενες επιχειρήσεις των όποιων διασυνδέσεων διαθέτουν οι θερµοκοιτίδες και έχουν ως ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα την ανάπτυξη δεσµών µε στρατηγικούς συνεργάτες, συµβούλους, επενδυτές, πελάτες και άλλους φορείς. 19
Πίνακας 2: Ανταγωνιστικό Πλεονέκτηµα Θερµοκοιτίδων Επιχειρήσεων Θερµοκοιτίδες που προσφέρουν Υπηρεσίες Ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα Ανταγωνιστές Κτιριακές εγκαταστάσεις και υποδοµή κατάλληλο χώρο στέγασης µειωµένα ενοίκια επιστηµονικά πάρκα κοινές υποστηρικτικές Υπηρεσίες υπηρεσίες που γραµµατειακής και τεχνικής διευκολύνουν τη διεκπεραίωση των προστασία, ασφάλεια επιστηµονικά πάρκα υποστήριξης επιµέρους λειτουργιών της επιχείρησης Υπηρεσίες χρηµατοδότησης και παροχής κεφαλαίου σποράς πρόσβαση σε εσωτερικές και εξωτερικές πηγές κεφαλαίου εσωτερική χρηµατοδότηση, συνέχεια στη χρηµατοδότηση επιχειρηµατικοί άγγελοι, εταιρείες κεφαλαίου επιχειρηµατικών συµµετοχών Καθοδήγηση και συµβουλευτικές υπηρεσίες σύνολο του έργου που συντελείται από ειδικούς σε θέµατα διοίκησης, συµβουλευτικής και εκπαίδευση, στρατηγικός σχεδιασµός νοµικές και συµβουλευτικές εταιρείες, επιχειρηµατικοί άγγελοι ανάπτυξης επιχειρήσεων εκµετάλλευση από τις ανάπτυξη δεσµών συµβουλευτικές εταιρείες, Υπηρεσίες αναδυόµενες επιχειρήσεις µε συνεργάτες, επιχειρηµατικοί άγγελοι, ικτύωσης των όποιων συµβούλους, εταιρείες κεφαλαίου διασυνδέσεων διαθέτουν επενδυτές, πελάτες επιχειρηµατικών οι θερµοκοιτίδες και άλλους φορείς συµµετοχών Πηγή: Von Zedwitz, M. and Grimaldi, R. (2006), Are Service Profiles Incubator-Specific? Results from an Empirical Investigation in Italy. Journal of Technology Transfer, Vol. 31, No 4, p. 461. 20
Πέραν, όµως, των πλεονεκτηµάτων που εµφανίζει η θερµοκοιτίδα για όλους τους εµπλεκόµενους φορείς, τις επιχειρήσεις-ενοίκους, το κράτος, τα πανεπιστηµιακά και ερευνητικά ιδρύµατα, τις τοπικές κοινωνίες και τη διεθνή κοινότητα, και του ανταγωνιστικού πλεονεκτήµατός της έναντι των διαφόρων µορφών ανταγωνιστών της, εµφανίζει και µια σειρά από µειονεκτήµατα, όπως η εξάρτησή της από την κρατική υποστήριξη σε θέµατα χρηµατοδότησης, υποδοµών και νοµοθεσίας, η ανάγκη εξωτερικής χρηµατοδότησης µέχρι να καταστούν αυτόνοµες και λειτουργικά βιώσιµες, η δηµιουργία εξάρτησης στις επιχειρήσεις-ενοίκους και η «ελιτίστικη» συµπεριφορά, καθώς απευθύνονται σε επιχειρήσεις εν δυνάµει «νικήτριες» και είναι φορείς εντάσεως ικανοτήτων (Lalkaka, 2003). 6. Θερµοκοιτίδες Επιχειρήσεων και ηµόσιος Τοµέας Οι θερµοκοιτίδες επιχειρήσεων του δηµόσιου τοµέα αναφέρονται σε εκείνες τις θερµοκοιτίδες που οργανώνονται στα πλαίσια προγραµµάτων οικονοµικής ανάπτυξης ή στα πλαίσια πολιτικών που δροµολογούνται και υποστηρίζονται από τοπικούς, κρατικούς ή διεθνείς φορείς. Ειδικότερα, οι Κρατικές Θερµοκοιτίδες Μη Κερδοσκοπικού Χαρακτήρα (Public Non-Profit Incubators) έχουν ως βασικό τους στόχο τη δηµιουργία θέσεων εργασίας και την οικονοµική ανάπτυξη µειονεκτικών περιοχών. Τα έσοδά τους προέρχονται από τις αµοιβές που καταβάλλουν οι επιχειρήσεις-ένοικοι για κάθε προσφερόµενη υπηρεσία (fee), δηλαδή, τόσο από το ενοίκιο των κτιριακών εγκαταστάσεων όσο και από τον καθορισµό αµοιβής για τις παρεχόµενες υπηρεσίες της στις επιχειρήσεις-ενοίκους. Οι κρατικές θερµοκοιτίδες διακρίνονται σε κρατικές θερµοκοιτίδες ανάπτυξης επιχειρηµατικότητας και θερµοκοιτίδες που συνδέονται µε πανεπιστηµιακά ιδρύµατα, οι οποίες παρουσιάζονται αναλυτικά στη συνέχεια (Grimaldi and Grandi, 2005). 21
6.1 Κρατικές Θερµοκοιτίδες Ανάπτυξης Επιχειρηµατικότητας (Business Innovation Centres) Οι θερµοκοιτίδες αυτές εκκολάπτουν επιχειρήσεις, προσφέροντάς τους κατάλληλο χώρο στέγασης και χρηµατοδότηση από εξωτερικές πηγές κεφαλαίου, υπηρεσίες γραµµατειακής υποστήριξης και δικτύωσης, δηµόσιες σχέσεις και επικοινωνία. Οι ένοικοι αυτής της κατηγορίας θερµοκοιτίδων έχουν πρόσβαση σε τεχνολογικές γνώσεις και σε χρηµατοδότηση, αλλά έχουν έλλειψη διασύνδεσης µε πανεπιστηµιακά ιδρύµατα και περιορισµένες οικονοµικές / χρηµατοοικονοµικές δυνατότητες της διοικητικής οµάδας. 6.2 Θερµοκοιτίδες που συνδέονται µε Πανεπιστήµια (University Business Incubators) Οι θερµοκοιτίδες αυτές είτε βρίσκονται υπό τον έλεγχο και τη διοίκηση ενός πανεπιστηµιακού ιδρύµατος είτε απλά έχουν µια στενή συνεργασία µε αυτό. Συνήθως επωάζουν επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στο χώρο της υψηλής τεχνολογίας και της έρευνας. Με τον τρόπο αυτό διευκολύνεται η άµεση αξιοποίηση νέων επιστηµονικών µελετών, ενώ παράλληλα καθίσταται εφικτή η µεταφορά τεχνογνωσίας και νέων τεχνολογικών εφαρµογών, οι οποίες αναπτύσσονται σε επιστηµονικό επίπεδο στις αναπτυσσόµενες επιχειρήσεις. Αντικειµενικός στόχος των θερµοκοιτίδων σε αυτή την περίπτωση είναι η προσπάθεια προσαρµογής της σύγχρονης τεχνολογίας στις ανάγκες της αγοράς, σε συνδυασµό µε την εµπορευµατοποίηση των νέων τεχνολογιών (Mian, 1994). 7. Θερµοκοιτίδες Επιχειρήσεων και Ιδιωτικός Τοµέας Οι θερµοκοιτίδες αυτές είναι συνήθως ανεξάρτητες εταιρείες που λειτουργούν αυτόνοµα ή µέλη ενός χρηµατοοικονοµικού οργανισµού, µιας συµβουλευτικής εταιρείας ή ενός βιοµηχανικού οµίλου. Η πλειονότητα των θερµοκοιτίδων που 22