ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟ Ι ΡΥΜΑ ( Τ.Ε.Ι.) ΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΤΜΗΜA: ΗΜΟΣΙΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟ Ι ΡΥΜΑ ( Τ.Ε.Ι.) ΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΤΜΗΜA: ΗΜΟΣΙΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ: -CRISIS MANAGEMENT- -ΕΝΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΟ ΣΧΕ ΙΟ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΚΡΙΣΕΩΝ- CASE STUDY: UNION CARBIDE, BHOPAL, ΙΝ ΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Κωσταρέλλα Ιωάννα ΚΑΣΤΟΡΙΑ, 2004 ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Βλαχοπούλου Ελένη: Α.Μ.: 9 Σάββα Μόνικα Μαρία: Α.Μ.: 158

Copyright 2004 - Βλαχοπούλου Ελένη, Σάββα Μόνικα - Μαρία Απαγορεύεται η αντιγραφή, αποθήκευση και διανοµή της παρούσας εργασίας, εξ ολοκλήρου ή τµήµατος αυτής, για εµπορικό σκοπό. Επιτρέπεται η ανατύπωση, αποθήκευση και διανοµή για σκοπό µη κερδοσκοπικό, εκπαιδευτικής ή ερευνητικής φύσης, υπό την προϋπόθεση να αναφέρεται η πηγή προέλευσης και να διατηρείται το παρόν µήνυµα Οι απόψεις και τα συµπεράσµατα που περιέχονται σε αυτό το έγγραφο εκφράζουν αποκλειστικά τον συγγραφέα και δεν αντιπροσωπεύουν τις επίσηµες θέσεις του Τ.Ε.Ι. υτικής Μακεδονίας. 2

Περιεχόµενα Συντοµογραφίες...Σελ 4 Abstract....Σελ 5-6 Εισαγωγή...Σελ 7-22 Ιστορική αναδροµή.... Η βιοµηχανική επανάσταση και τα αποτελέσµατά της..... Η έννοια της κοινωνικής ευθύνης και της διαχείρισης κρίσεων...... Κεφάλαιο 1 ο....σελ 23-37 Κατηγορίες, στάδια, κύκλος ζωής και χαρακτηριστικά κρίσεων..... Εισαγωγή στην έννοια της διαχείρισης κρίσεων... Το χρονικό των ηµοσίων Σχέσεων και η εναρµόνιση της σχέσης τους µε το κοινό.. Κεφάλαιο 2 ο.....σελ 38-55 Το ατύχηµα στην πόλη Bhopal...... Χαρακτηριστικά του ατυχήµατος......... Οι συνέπειες τα αποτελέσµατα που προκάλεσε........ Κεφάλαιο 3 ο......σελ 56-73 Αξιολόγηση της κρίσης στο Bhopal.. Αντιµετώπιση της κρίσης από την UCIL...... Κεφάλαιο 4 ο.. Σελ 74-87 Ολοκληρωµένο σχέδιο διαχείρισης κρίσεων. Προτάσεις αντιµετώπισης κρίσεων.... Κεφάλαιο 5 ο....... Σελ 88-102 Συζήτηση, συµπεράσµατα. Βιβλιογραφία........Σελ 103-109 3

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Η.Π.Α : Ηνωµένες Πολιτείες Αµερικής Σ.Π. : Σύστηµα Περιβαλλοντικής ιαχείρισης DCC : Dow Chemical Co. EPA : Environmental Protection Agency MIC : Ισοκυανιούχο Μεθύλιο, (Isocyanatomethane) NEERI : Εθνικό Περιβαλλοντικό Ερευνητικό Ίδρυµα Εφαρµοσµένης Μηχανικής O.S.H.A: Occupational Safety and Health Administration SEMCOSH: Southeast Michigan Coalition for Occupational Safety and Health) UCIL : Union Carbide India Limited UCC : Union Carbide Corporation 4

ABSTRACT In this research, we explore the management of corporate crises caused by sudden and unexpected incidents like industrial accidents, scandals and product failures. Drawing on crisis management literature, we develop a model of industrial crisis useful in understanding what they are, how they develop over time, and how they can be managed. The paper develops an understanding of crisis process when a disaster occurs. From this understanding could emerge new management behaviours in disaster situation for preventing crises and mitigate their effects. Crises are explained in the context of their complex, dynamic and strategic characteristics. Crisis process is revisited through perception theory, cognitive sciences and organisational learning. It outlines some of the major events and issues during the crisis at Bhopal as they involved, and comment on some of the actions taken by Union Carbide to respond to them. Throughout the paper, we use the example of Union Carbide Bhopal Toxic Gas Accident which represents one of the worst chemical accidents of the world and illustrate our theoretical points. The Bhopal gas tragedy occurred in a plant operated by a multinational, Union Carbide Corporation, in a developing country, India in December 1984 wherein approximately 41 tones of deadly «mic», was released in the dead of night. We describe the inadequacies in the response of the Union Carbide Corporation to the accidental release of the highly toxic gas, methyl isocyanate. Over 3000 people are estimated to have died from exposure to this gas since 1984, with some 120,000 chronically ill Survivors and continued life long misery for over 300,000 with certain genetic defects passed on the next generation. Union Carbide fought to avoid compensation or to keep it very low. The long, much delayed process of distributing compensation focused on minimizing payouts to victims. The corporation tried to blame the accident on a disgruntled employee, whereas key parts of the safety equipment designed to stop the escape of the gas were not functioning or were turned off. The corporation has always sought to underplay the health effects and has refused to release its research on the health impacts of the gas (which could have helped develop more effective treatment). In addition, the medical services in Bhopal have failed to 5

develop a health care service that offers sustained relief and treatment to the communities most affected. This tragedy has changed the chemical process industry forever. The purpose of this paper is to look at the events and actions in the Bhopal crisis and its management in retrospect, and to cull out lessons that might be learned for the future. Based on this we develop some general propositions regarding crisis management and we identify possible criteria which may be used to evaluate the effectiveness of crisis management in general. We conclude with the results that have been new legislation with better enforcement, enhancement in process safety, development of inherently safer plants, pr actions, better tragedies and plans, harsher court judgments, pro active media, rights conscious public, and a CPI management willing to invest in safety related equipment and training. 6

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΡΙΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΑΥΤΟΜΑΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΩΝ ΚΙΝ ΥΝΩΝ. Η σύγχρονη κοινωνία είναι µια κοινωνία διαρκών κινδύνων που ενισχύονται από τις κοινωνικές αλλαγές και την ανασφάλεια που φέρνει η βιοµηχανική, τεχνολογική, καταναλωτική και πληροφοριακή επανάσταση όπως και ο περισσότερο ατοµιστικός τρόπος ζωής. Ο συνδυασµός των παραπάνω οδηγεί σε ολοένα και περισσότερο επικίνδυνα για την επιχείρηση ζητήµατα (Πανηγυράκης 2001, σελ 258). Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών έχει υπάρξει µια αυξανόµενη συνειδητοποίηση των αναπτυσσόµενων κινδύνων και των συνεπειών των βιοµηχανικών καταστροφών. Αυτό απεικονίζεται στις επίσηµες στατιστικές, τις εκθέσεις µαζικών µέσων, και την εµφάνιση των νέων δηµόσιων ιδρυµάτων που εξετάζουν το πρόβληµα. Η αύξηση των βιοµηχανικών επιχειρήσεων πρόληψης ατυχήµατος και η άνθηση της λογοτεχνίας στη αξιολόγηση βιοµηχανικού κινδύνου είναι άλλες εκφράσεις της ίδιας τάσης (Bowonder and Linstone 1987, Covello and Merkhofer 1993, Cutter 1993, International Atomic Energy Agency 1992, Lewis 1990, Lave and Upton 1987, Lepkowski 1987, Mitchell 1990, National Research Council 1993, Rafter 1987, Risk analysis 1994, Smith, Carpenter and Faulstich 1988, United Environment Programme 1993, United Nations 1994, Warner 1992). Στους αιώνες που προηγήθηκαν της βιοµηχανικής επανάστασης, η σταθερότητα του εξωτερικού περιβάλλοντος, το µικρό µέγεθος των επιχειρήσεων, και ο ανθρώπινος παράγοντας ως το κυρίαρχο στοιχείο παραγωγής, επέτρεψαν τη διαµόρφωση ενός επιπέδου αλληλεπιδράσεων µεταξύ κάθε επιχείρησης και του περιβάλλοντος της που στηριζόταν, αν όχι στον αµοιβαίο σεβασµό, τουλάχιστον στην αµοιβαία αδυναµία επιβλαβούς αλληλεπίδρασης. Η βιοµηχανική επανάσταση εισήγαγε την κυριαρχία της µηχανής επί του ανθρώπου εισάγοντας παράλληλα τεράστια ζητήµατα ήθους και ευθύνης. Λέγοντας βιοµηχανική επανάσταση εννοούµε την κοινωνική, οικονοµική και τεχνολογική 7

αλλαγή που άρχισε τον 18 ο αιώνα στην Μεγάλη Βρετανία. Το µέγεθος των επιχειρήσεων γιγαντώθηκε και η δράση τους άρχισε να επηρεάζει στην αρχή ολόκληρες περιοχές και αργότερα ολόκληρες χώρες. Η άνιση κατανοµή του πλούτου πήρε απρόσµενες διαστάσεις και οδήγησε ταχύτατα στην δηµιουργία ενός νέου βιοµηχανικού προλεταριάτου, η επιβίωση και οι προοπτικές του οποίου εξαρτήθηκαν εν πολλοίς από τις διαθέσεις των τοπικών εταιρικών γιγάντων (corporations). Στη σύγχρονη κοινωνία οι βιοµηχανικοί κίνδυνοι απειλούν περιβάλλον και ανθρώπους. Όταν αυτές οι απειλές υπερβαίνουν τις ανθρώπινες δυνατότητες και την τεχνολογία προκαλούν τις βιοµηχανικές καταστροφές. Οι βιοµηχανικοί κίνδυνοι µπορούν να εµφανιστούν σε οποιοδήποτε στάδιο της παραγωγικής διαδικασίας, συµπεριλαµβανοµένης της εξαγωγής, της επεξεργασίας, της κατασκευής, της µεταφοράς, της αποθήκευσης, της χρήσης, και της διάθεσης. Περιλαµβάνουν τη διάχυση επικίνδυνων ουσιών (π.χ. χηµικές ουσίες, ραδιενέργεια, γενετικά υλικά) ή την καταστροφή των επιπέδων ενέργειας. Αυτά εµφανίζονται συνήθως υπό µορφή εκρήξεων, πυρκαγιών, διαρροών ή αποβλήτων. Οι διαχύσεις µπορούν να εµφανιστούν λόγω εσωτερικών παραγόντων (π.χ. µηχανικές ρωγµές) ή λόγω εξωτερικών παραγόντων (π.χ. φυσικές καταστροφές). Οι διαχύσεις µπορεί να είναι ξαφνικές και έντονες, όπως µια έκρηξη, ή βαθµιαίες και εκτενής, όπως η καταστροφή των χηµικών ουσιών στη στρατόσφαιρα ή η συνεχής διαρροή τοξικών αποβλήτων. Από την άλλη οι βιοµηχανικές καταστροφές δεν είναι απλά προβλήµατα ασφάλειας που χρειάζονται να επιλυθούν: έχουν ευρύτερη σηµασία επειδή προσφέρουν σηµαντικές ευκαιρίες γνώσεις για την «άριστη εξοµάλυνση της καµπύλης» µεταξύ κοινωνίας, τεχνολογίας, και περιβάλλοντος και για το πως η εξοµάλυνση µπορεί να ενισχυθεί ή να αποδυναµωθεί από τα απροσδόκητα γεγονότα (Roush 1993). Αυτές οι πληροφορίες είναι ανεκτίµητες στην ανθρωπότητα, την εποχή της βαθιάς και εκτεταµένης κοινωνικής και περιβαλλοντικής αλλαγής και είναι απαραίτητο να αλλάξει ο τρόπος που σκεφτόµαστε για τις βιοµηχανικές καταστροφές. Είναι συνηθισµένο να αντιµετωπίζουµε τις βιοµηχανικές καταστροφές ως «ακραία 8

γεγονότα» στα οποία οι βιοµηχανίες και η κοινωνία έχουν προσαρµοστεί. Είναι σηµαντικό εδώ να γίνει διάκριση µεταξύ δύο τύπων βιοµηχανικών καταστροφών, τις «στερεότυπες» καταστροφές και τις καταστροφές που εµφανίζονται ως «εκπλήξεις». Οι «στερεότυπες» καταστροφές είναι µελετηµένες από τους ειδικούς της διαχείρισης κρίσεων χρησιµοποιώντας τις παλιές καθιερωµένες αρχές και πρακτικές και αποτελούν τη µεγάλη πλειοψηφία των απειλών των ανθρώπινων πληθυσµών. Η διαχείριση κρίσεων των «στερεότυπων» καταστροφών επιτυγχάνθηκε από την γνώση, την πρακτική και την εµπειρία από τις ήδη υπάρχουσες κρίσεις. Οι «εκπλήξεις» από την άλλη, είναι διαφορετικές και λιγότερο κατανοητές. Περιλαµβάνουν καταστροφές όπως το ατύχηµα Bhopal ή το Τσερνοµπίλ και στερούνται προηγούµενης εµπειρίας. Είναι σηµαντικό να σκεφτούµε τις «εκπλήξεις» ως λογική συνέπεια γεγονότων που περιλαµβάνουν όλους τους τύπους κινδύνων, παρά ως ακραία γεγονότα. εδοµένου ότι οι «εκπλήξεις» εµφανίζονται, είναι σηµαντικό να αναπτυχθούν οι καλύτεροι δυνατοί τρόποι αντιµετώπισής τους. Επειδή οι «εκπλήξεις» είναι πρωτοφανή γεγονότα, είναι δύσκολο να σχεδιαστούν νωρίτερα και να ληφθούν προκαταβολικά µέτρα. Η βελτίωση του τρόπου αντίδρασης στις «εκπλήξεις» µπορεί να προσφέρει καλύτερα αποτελέσµατα τουλάχιστον βραχυπρόθεσµα. Πολλοί αναλυτές εντοπίζουν το πρόβληµα του κίνδυνου των κρίσεων κυρίως στα ανθρώπινα συστατικά της τεχνολογίας. Παραδείγµατος χάριν ο Headrick θεωρεί ότι οι βιοµηχανικοί κίνδυνοι είναι µια αναπόφευκτη συνέπεια των κυρίαρχων πολιτιστικών συλλήψεων της τεχνολογίας (Headrick 1990). Υποστηρίζει επίσης ότι η τεχνολογική καινοτοµία εµφανίζεται χαρακτηριστικά ως µια γραµµική διαδικασία που συνδέει το επίτευγµα ενός ιδιαίτερου προοριζόµενου αποτελέσµατος µε τη χρήση µιας συγκεκριµένης συσκευής (Headrick 1990). Λιγότερη σηµασία δίνεται στα πλαίσια που προάγουν τις απροµελέτητες παρενέργειες, συµπεριλαµβανοµένων των κινδύνων. Ο "Slovic" και άλλοι µελετητές θεωρούν ότι οι περιορισµένες ανθρώπινες δυνατότητες να αξιολογηθούν οι κίνδυνοι στα πιο περίπλοκα συστήµατα της τεχνολογίας, είναι ένα κρίσιµο συστατικό στη δηµιουργία µιας κρίσης (Slovic 1987, σελ 280-285). Οι Johnson and Covello (1987, σελ 93-99) υποστηρίζουν ότι ο κίνδυνος είναι µια κοινωνικά 9

κατασκευασµένη έννοια. Οι Douglas και Wildavsky από την άλλη υποστηρίζουν ότι οι κοινωνίες δίνουν σηµασία στους κινδύνους επιλεκτικά και ότι οι αποφάσεις για το ποιους κινδύνους επιλέγουµε να αντιµετωπίσουµε είναι ιδιαίτερης σηµασίας και υπερτιµηµένες ( Douglas and Wildavsky 1982). Υπάρχει επίσης η συνειδητοποίηση ότι οι αντίκτυποι των βιοµηχανικών κινδύνων, πέφτουν, συχνά δυσανάλογα, στις µειονεκτούσες, υποανάπτυκτες και σχετικά ανίκανες οµάδες. Και συµπληρώνει ότι όταν οι οµάδες αυτές είναι έτοιµες να υπερασπιστούν τα συµφέροντά τους, οι κίνδυνοι που προκαλούν τις κρίσεις θα είναι λιγότερο πιθανοί να δηµιουργηθούν (Dembo at al. 1988). Τέλος ο Beck υποστηρίζει ότι οι πολίτες των οικονοµικά προηγµένων κρατών έχουν γίνει µέρος µιας «κοινωνίας κινδύνου». Μια εποχή στην οποία οι σκοτεινές πλευρές της προόδου έρχονται όλο και περισσότερο να εξουσιάσουν την κοινωνική συζήτηση. Αυτή η περίοδος χαρακτηρίζεται από την εµφάνιση µιας διάκρισης µεταξύ των «κινδύνων» και των «απειλών». Ο Beck διατηρεί τους όρους των κινδύνων για τα επικίνδυνα φαινόµενα των πρόωρων βιοµηχανικών κοινωνιών. Αυτοί, θεωρεί, είναι περιορισµένοι, αναγνωρίσιµοι, και ικανοί να αντισταθµιστούν. Από την άλλη, σύγχρονες απειλές - όπως πυρηνικές, χηµικές, βιολογικές ή οικολογικές είναι µη περιορισµένες, είτε κοινωνικά είτε χρονικά, µη υπεύθυνες σύµφωνα µε τους επικρατούντες κανόνες της αιτιότητας, της ενοχής και της ευθύνης και αντισταθµίζονται (Beck 1995, σελ 136-139). Χαρακτηριστικά το ατύχηµα του Bhopal στις αναπτυσσόµενες Ινδίες είναι ένα σαφές παράδειγµα της παραπάνω διαπίστωσης. Η βιοµηχανική ανάπτυξη της δύσης εξαρτήθηκε από τον κοινωνικό και τεχνολογικό πειραµατισµό και την κοινωνική εκµάθηση µέσω των ισχυρών µηχανισµών ανατροφοδότησης από την αγορά Στην πιο πρόωρη περίοδο της βιοµηχανικής επανάστασης, οι πιθανές ανταµοιβές για την τεχνική και διευθυντική καινοτοµία ήταν υψηλές και οι ποινικές ρήτρες για την αποτυχία να καινοτοµήσουν ήταν αντίστοιχα αυστηρές. Εντούτοις, οι κίνδυνοι και το κόστος που προκύπτουν από τις απρόβλεπτες συνέπειες της καινοτοµίας αντιµετωπίστηκαν γενικά ως πράξεις του Θεού και αναµένονταν να επιληφθούν από την κοινωνία. Κατά συνέπεια οι ουσιαστικοί κίνδυνοι 10

τεχνικής ή αποτυχίας αγοράς των προϊόντων δεν αυξήθηκαν από τον πρόσθετο κίνδυνο του να αντισταθµίσουν την κοινωνία ή τρίτους για απρόβλεπτα δυσµενή αποτελέσµατα, όπως την περιβαλλοντική ρύπανση, τα βιοµηχανικά ατυχήµατα, την αποτυχία των επιχειρήσεων, ή τη µετατόπιση της εργασίας, εκτός και αν εµφανιζόταν αµέλεια και η υποχρέωση της απόδειξης της βασιµότητας του ισχυρισµού οφειλόταν στους ενάγοντες σε περιπτώσεις όπως υγεία η περιβάλλον (Landes 1969). Υπήρξε µια γενική προσδοκία ότι το σύνολο των καινοτοµιών που αποσπούνται από τις υψηλές πιθανές ανταµοιβές θα είχε ένα συνολικό καθαρό όφελος στην κοινωνία που υπερβαίνει το συνολικό καθαρό κόστος στην κοινωνία που συνδέεται µε τις ιδιαίτερα επηρεασθείσες οµάδες ή τα άτοµα. Αυτό ήταν ακριβώς η «τιµή της προόδου». Σε αυτήν την τεχνολογική κατάσταση η αξιολόγηση ήταν σηµαντική, αλλά στράφηκε στην τεχνική δυνατότητα του εφικτού και αγοράς, όχι στα πιθανά δυσµενή αποτελέσµατα στους ανθρώπους που δεν ήταν άµεσα συµβαλλόµενα µέρη στην παραγωγή και την κατανάλωση των αγαθών ή υπηρεσίες ως αποτέλεσµα της καινοτοµίας. Η αξιολόγηση τεχνολογίας ήταν η ευθύνη του επιχειρηµατία και κατευθύνθηκε πρώτιστα στη µείωση του επιχειρηµατικού κινδύνου που προκύπτει από την τεχνική ή αποτυχία αγοράς µέσω της άσκησης της καλύτερης τεχνικής και οικονοµικής πρόβλεψης. Ακόµα και όταν υπήρξαν δυσµενή αποτελέσµατα είτε στο περιβάλλον, στην υγεία, στην ασφάλεια, ή στην κοινωνική ευηµερία, αναµένονταν για να είναι βραχυπρόθεσµα, τοπικά, και αντιστρέψιµα. Θεωρήθηκε ότι οι παραλείψεις θα µπορούσαν σχεδόν πάντα να θεραπευθούν από µια τεχνική αποτύπωση στο µέτριο κόστος, έτσι δεν υπήρξε αρκετή έρευνα των κινδύνων που, θα µπορούσαν να υπερνικηθούν εύκολα από την ανθρώπινη ευστροφία. Μια παρόµοια πεποίθηση κρύφτηκε κάτω από την τοποθέτηση προς την τεχνολογική καινοτοµία στις περισσότερες αναπτυγµένες χώρες µέχρι τα µέσα της δεκαετίας του '60 πράγµατι. Κατά συνέπεια η κυρίαρχη τοποθέτηση στις περισσότερες βιοµηχανικές κοινωνίες του Βορρά µέχρι πολύ πρόσφατα είναι ότι η τεχνολογία πρέπει να κρίνεται αθώα µέχρι αποδείξεως της ενοχής πέρα από κάθε λογική αµφιβολία Στον αναπτυσσόµενο κόσµο, η τεχνολογία φαίνεται γενικά ως η µόνη ρεαλιστική λεωφόρος της 11

διαφυγής από την αυξανόµενη διαφορά στα πρότυπα ισχύος και διαβίωσης µεταξύ των αναπτυγµένων και αναπτυσσόµενων χωρών. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '70 και της δεκαετίας του '80 οι περιβαλλοντικές ανησυχίες αυξήθηκαν στην κορυφή της διεθνούς ηµερήσιας πολιτικής διάταξης. Υπάρχει τώρα µεγαλύτερη συνειδητοποίηση των ορίων που το αναπαραγωγικό δυναµικό µονάδας των φυσικών οικοσυστηµάτων επιβάλλει στις ανθρώπινες δραστηριότητες, καθώς επίσης και των κινδύνων της ανεξέλεγκτης εκµετάλλευσης των φυσικών στοιχείων συµπεριφοράς (θάλασσα, δάση, έδαφος, ποταµοί) και από την υπερφόρτωση του δυναµικού µονάδας της γης για να απορροφήσει τα απόβλητα (ρύπανση αέρα και ύδατος, όξινη βροχή, τοξικά και πυρηνικά απόβλητα). Η δεκαετία του '80 βεβαίωσε την εµφάνιση των αληθινά σφαιρικών περιβαλλοντικών προβληµάτων, όπως η µείωση του στρώµατος του όζοντος και της σφαιρικής θέρµανσης, τα οποία υπογράµµισαν τη δυνατότητα ότι οι απρόβλεπτες οικολογικές αστάθειες θα µπορούσαν να προκαλέσουν αµετάκλητη περιβαλλοντική ζηµία. Έτσι η κλίµακα και ο ρυθµός αύξησης της παρατηρούµενης µεγέθυνσης των βιοµηχανικών ατυχηµάτων ως άµεση συνέπεια της δεκαετίας που διανύουµε επέβαλλε στα άτοµα, τις επιχειρήσεις, τις τοπικές κοινωνίες αλλά και τους κρατικούς φορείς να επανεξετάσουν την φύση των δραστηριοτήτων τους και τις µεταξύ τους σχέσεις. Στο σηµείο αυτό πρωτοδηµιουργήθηκε η έννοια της «κοινωνικής εταιρικής ευθύνης» (Cannon Tom 1994, σελ 80-86). Για πολλά χρόνια η κατεστηµένη άποψη θεωρούσε ότι η µοναδική ευθύνη που είχε κάθε επιχείρηση ήταν απέναντι στους φορείς - δηµιουργούς της, και η ευθύνη αυτή περιορίζονταν, µε βάση τον παραπάνω δοθέντα ορισµό, στην µεγιστοποίηση των οικονοµικών ωφεληµάτων που οι φορείς αυτοί θα µπορούσαν να αποκοµίσουν από το δηµιούργηµα τους. Το γεγονός ότι για την επίτευξη κέρδους απαιτούταν µία συνεχής συναλλαγή φυσικών εισροών µεταξύ κάθε επιχείρησης και του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος της, η οποία συναλλαγή αγνοούσε κάθε αρχή αµοιβαίου σεβασµού και µακροπρόθεσµης βιωσιµότητας, περνούσε απαρατήρητο από τους εταίρους της εποχής. Η υπερεκµετάλλευση των πόρων, απορρέουσα από αυτή την 12

λογική, οδήγησε σε µία άρδην αµφισβήτηση της από τα άτοµα, τους θεσµικούς φορείς αλλά και κάποιους, λίγους, φωτισµένους επιχειρηµατίες και εισήγαγε πλέον επίσηµα την έννοια της κοινωνικής εταιρικής ευθύνης. Ο βασικός σκοπός των επιχειρήσεων είναι η επίτευξη κέρδους. Κάθε επιχειρηµατική δραστηριότητα, όµως, έχει και κοινωνικές συνέπειες. Ο βαθµός στον οποίο µια επιχείρηση λαµβάνει υπόψη την τον ανθρώπινο παράγοντα, το περιβάλλον και τον κοινωνικό περίγυρο, µακροχρόνια την ωφελεί. Καθώς η επιχειρησιακή κουλτούρα ωριµάζει, αλλάζει και το κίνητρο εφαρµογής εταιρικής κοινωνικής πολιτικής. Συχνά, το κίνητρο δεν είναι ηθικό ή δεοντολογικό, αλλά απλώς κερδοσκοπικό. Αρχικά, µπορεί να ήταν η αποφυγή δικαστικών εξόδων, στη συνέχεια η προσέλκυση του καλύτερου δυνατού ανθρωπίνου δυναµικού, ώσπου κάποια στιγµή η κοινωνική µέριµνα γίνεται ο υποσυνείδητος τρόπος σκέψης και λειτουργίας της επιχείρησης. Η κοινωνική ευθύνη επιχειρήσεων είναι η υποχρέωση µιας επιχείρησης να µεγιστοποιεί τις θετικές επιδράσεις της στην κοινωνία και να ελαχιστοποιεί τις αρνητικές. Η ιδέα του Adam Smith για το προσωπικό ενδιαφέρον εξακολουθεί να είναι η κινητήρια δύναµη στις παλιοµοδίτικες κοινωνίες, ωστόσο, η µακροχρόνια ανάπτυξη πραγµατοποιείται µόνο όταν αυτό το προσωπικό ενδιαφέρον διαποτιστεί µε ικανοποιητικά ηθικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά στοιχεία. Μόνο τότε θα είναι σε θέση οι επιχειρήσεις να προκαλέσουν την προσοχή της κοινωνίας και να εκπληρώσουν το αίτηµα για δηµόσια διαφάνεια. Η κοινωνική ευθύνη των επιχειρήσεων περιλαµβάνει τέσσερις τοµείς: την οικονοµική, τη νοµική, την ηθική και τη φιλανθρωπική υπευθυνότητα. Όταν µια επιχείρηση εφαρµόζει κοινωνική πολιτική, αυτό δεν περνά απαρατήρητο στην κοινωνία. Ποιος δεν θα ήθελε να εργαστεί σε µια εταιρεία ή να αγοράσει τα προϊόντα µιας εταιρείας, η οποία σέβεται το περιβάλλον, η οποία δηµιουργεί εργασιακό χώρο όπου η αποστολή, η απόδοση και η αφοσίωση των εργαζοµένων ακµάζουν; Σε µια εταιρεία που είναι ικανή να εκµαιεύει το καλύτερο από τους εργαζοµένους και µέσω αυτής της πρακτικής να δηµιουργεί κέρδος; Και κατ επέκταση, ποιος δεν θα ήθελε να ζει σε µια χώρα, όπου πολλοί οργανισµοί θα συνεισέφεραν στην κοινωνική ποιότητα; Ένας πρώιµος ορισµός της ευθύνης αυτής, όπως δόθηκε από τον Raymond Bauer 13

(Buchholtz Carroll 2000) είναι «η ανάπτυξη µίας συµπεριφοράς εκ µέρους των επιχειρήσεων που να λαµβάνει σοβαρά υπ όψη της την επίδραση των πράξεων τους στην κοινωνία». Βάσει αυτού του ορισµού, ο κάθε φορέας θα πρέπει να αξιολογεί τις πράξεις του στα πλαίσια ενός κρατούντος συστήµατος κοινωνικών αξιών και να θεωρείται υπεύθυνος για τα αποτελέσµατά τους στο σύστηµα αυτό. Ένας πιο ενεργητικός ορισµός της εταιρικής ευθύνης δόθηκε από τους Keith Davis και Robert Blomstrom ως «η υποχρέωση των διευθυνόντων τις επιχειρήσεις να δρουν µε ένα τρόπο που να προστατεύει και να βελτιώνει την ευηµερία της κοινωνίας παράλληλα µε τα εταιρικά τους συµφέροντα» (Davis K. & Blomstrom R 1975). Η εκτεταµένη βιβλιογραφία προσφέρει πολλά επιχειρήµατα τόσο υπέρ όσο και κατά της εταιρικής ευθύνης. Ανάµεσα στα «κατά» περιλαµβάνονται οι απόψεις των οπαδών της ελεύθερης αγοράς, οι οποίοι ισχυρίζονται ότι η επιχείρηση δεν έχει ούτε σαν σκοπό να επιδιώξει, ούτε τα µέσα για να πετύχει την άριστη διαχείριση των πόρων που θα αποδοθούν σε κοινωφελή έργα. Κάθε σχετική εµπλοκή της λοιπόν θα κατασπαταλήσει πόρους και θα την αποσπάσει από το κύριο έργο της χωρίς να βελτιστοποιήσει τα αναµενόµενα αποτελέσµατα. Επιπλέον θα δώσει περισσότερη δύναµη στα, ήδη πανίσχυρα, χέρια των επιχειρήσεων, συναινούν και οι αντίπαλοι της ελεύθερης αγοράς. εν πρέπει να αφήσουµε τις επιχειρήσεις να υποκαταστήσουν τον ρόλο του κράτους. Ούτε πρέπει να αποδεχθούµε την εκ µέρους µετακύλιση του κόστους τους που επάγεται η ανάληψη των εταιρικών ευθυνών, στους τελικούς καταναλωτές. Από την άλλη µεριά, σύγχρονοι διανοητές, µελετητές των επιχειρήσεων (Keynes, Mayo, Drucker), συµφωνούν ότι οι επιδράσεις της λειτουργίας των µεγάλων επιχειρήσεων είναι πλέον υπερβολικά σηµαντικές για να αγνοηθεί η ευθύνη των φορέων τους και ότι η αποδοχή και ορθή διαχείριση αυτής της ευθύνης, µακροπρόθεσµα θα λειτουργήσει θετικά τόσο υπέρ των επιχειρήσεων όσο και υπέρ του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος τους. Στις αναταραχές που χαρακτηρίζουν το τέλος του εικοστού αιώνα, ειδικά µετά από την κατάρρευση των ολοκληρωτικών ιδεολογιών και των καθεστώτων, ολόκληρος ο κόσµος χρειάζεται αναζήτηση νέων µονοπατιών και εναλλακτικών λύσεων που να οδηγούν σε µια 14

καλύτερη κοινωνική κατάταξη. Και ακριβώς δεδοµένου ότι οι αναπτυσσόµενες χώρες πρέπει να πάρουν µερικές από τις πτυχές του νεωτερισµού που χρησιµοποίησαν για να επικρίνουν, έτσι οι βιοµηχανοποιηµένες χώρες πρέπει να αποκαταστήσουν µερικές πτυχές της παράδοσης που χρησιµοποίησαν στην πρόκληση. Καµία κοινωνία, σαφώς, δεν µπορεί πάντα να επιβάλει τις αξίες της. Η επιστήµη και τεχνολογία µπορούν να συµβάλλουν πολύ στην ανάπτυξη της κοινωνίας, αλλά βασική προϋπόθεση είναι η συνύπαρξη µεταξύ παράδοσης και νεωτερισµού. Εξάλλου η συνειδητοποίηση των συνεπειών της επιστηµονικής και τεχνικής αλλαγής έχει υπάρξει σε κάθε κοινωνία σε όλες τις περιόδους ανθρώπινης ιστορίας. εν µπορεί να υπάρξει καµία ενέργεια, είτε σε φυσικά ή κοινωνικά φαινόµενα, χωρίς τη λογική εµπειρικής γνώσης της διαβίωσης των κοινωνιών του κόσµου. Τέτοια γνώση διαδραµατίζει πάντα σηµαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των κοινωνιών, τόσο υλικά καθώς επίσης και στα θεσµικά και πολιτιστικά επιτεύγµατά τους. Εντούτοις, σύµφωνα µε τις σύγχρονες βιοµηχανικές κοινωνίες η επιστήµη και η τεχνολογία έγιναν ο κρίσιµος παράγοντας στο στάδιο των µακροπρόθεσµων οικονοµικών αυξήσεων και ανάπτυξης. Πολλοί πολιτισµοί και κοινωνίες έχουν αγνοήσει ή απλά δεν έχουν πληρώσει την προσοχή τους στην έννοια της προόδου, αλλά εντούτοις έχουν βεβαιώσει κάποιο βαθµό τεχνικής αλλαγής που εµφανίστηκε µακροπρόθεσµα. Οι προσδοκίες για τις προοπτικές της βελτίωση στα πρότυπα της διαβίωσης είναι ένα µάλλον πρόσφατο φαινόµενο, και αυξήθηκαν εξαιρετικά αργά στην προβιοµηχανική εποχή. Η ιδέα της προόδου προέκυψε στα πλαίσια του χριστιανοϊουδαϊκού πολιτισµού και αναπτύχθηκε κυρίως µε την επιστηµονική επανάσταση στο δέκατο έβδοµο αιώνα, το ιαφωτισµό στο δέκατο όγδοο αιώνα, και τη βιοµηχανική επανάσταση µέχρι σήµερα. Στη συνέχεια, η οικονοµική αύξηση έγινε - για καλύτερα ή για χειρότερα - η βάση των ελπίδων κάθε κοινωνίας για το µέλλον, και η επιστήµη και η τεχνολογία έγιναν όλο και περισσότερο οργανικές στην εκπλήρωση αυτών των προσδοκιών (Bugliarello & Doner 1979). Η εµπειρία διδάσκει ότι η µακροπρόθεσµη ευδοκίµηση των επιχειρήσεων περνάει µέσα από την κοινωνική αποδοχή της συµπεριφοράς τους. Αυτό εξηγεί τόσο την υιοθέτηση και διατυµπάνιση της συµπεριφοράς πολλών πολυεθνικών εταιρειών όσο και τις νουθεσίες και 15

παραινέσεις για εξορθολογισµό της εταιρικής δράσης, που προέρχονται από το «ιερατείο» της καπιταλιστικής ανάπτυξης όπως το ιεθνές Νοµισµατικό Ταµείο, την ιεθνή Τράπεζα και τον Παγκόσµιο Οργανισµό Εµπορίου. Πριν µερικά έτη, λίγες µόνο επιχειρήσεις εξέταζαν τα ανθρώπινα δικαιώµατα, εντούτοις µε το πέρασµα των χρόνων εκατοντάδες επιχειρήσεις έχουν αναπτύξει κώδικες δεοντολογίας που κυβερνούν τις σφαιρικές πρακτικές και τις πολιτικές εργασίας, ενσωµατώνοντας την καθολική ιακήρυξη των Ανθρώπινων ικαιωµάτων σε λειτουργία. εδοµένου ότι οι επιχειρήσεις και οι συµµέτοχοί τους αξιολογούν τις ευκαιρίες της παγκοσµιοποίησης, η αγορά και οι κοινωνικές δυνάµεις δηµιουργούν την πίεση να εστιάσουν στον αντίκτυπο της επιχείρησης τα ανθρώπινα δικαιώµατα. Οι επιχειρήσεις που επιβάλλουν τις σφαιρικές πολιτικές και τις πρακτικές των ανθρώπινων δικαιωµάτων µπορούν αποτελεσµατικά να µετριάσουν τις δηµόσιες ανησυχίες και την υψωµένη διερεύνηση από τους καταναλωτές, τους µετόχους και τα µέσα. Οι επιχειρήσεις επίσης γνωρίζουν όλο και περισσότερο ότι µοιράζονται την ευθύνη για τους υπαλλήλους τους προµηθευτές τους, και αναγνωρίζουν ότι µπορούν να βελτιώσουν τη διαχείριση αλυσίδων ανεφοδιασµού. Όλο και περισσότερο αναπτύσσουν τις δυναµικές στρατηγικές χρησιµοποιώντας την αποτελεσµατική διαχείριση κινδύνου που προσδιορίζει τις πτυχές της επιχείρησής τους. Οι σχετικές µελέτες που αποπειράθηκαν να συνδέσουν την κοινωνικά υπεύθυνη στάση των επιχειρήσεων µε τα χρηµατοοικονοµικά τους αποτελέσµατα δεν συµφωνούν ως προς τα ευρήµατα, προφανώς λόγω της µη σύµπτωσης των χρησιµοποιηθέντων ενεργών ορισµών και της µεθοδολογίας συλλογής, οργάνωσης και αξιολόγησης των δεδοµένων τους. Σε γενικές γραµµές πάντως φαίνεται να υπάρχει µία θετική σχέση µεταξύ των κοινωνικών και οικονοµικών επιδόσεων τουλάχιστον των Αµερικάνικων επιχειρήσεων την τελευταία εικοσαετία. Είναι σηµαντικό να αναφέρουµε στο σηµείο αυτό, ότι σε έρευνα που έγινε για να εκτιµηθεί το πως οι Αµερικάνοι αντιλαµβάνονται και µετρούν την κοινωνική συµπεριφορά των επιχειρήσεων (WalkerInformation 1994) από τα 20 κορυφαία χαρακτηριστικά που καταγράφηκαν, τα 8 µόλις αναφέρονται σε περιβαλλοντικές παραµέτρους (αποφυγή µόλυνσης, τήρηση περιβαλλοντικής νοµοθεσίας, ανακύκλωση, 16

χρήση φιλικών υλικών κλπ). Η περιβαλλοντική ευθύνη των επιχειρήσεων λοιπόν είναι µέρος της ευρύτερης κοινωνικής τους ευθύνης. Σαν µέρος υπάγεται στις λογικές που αναπτύχθηκαν παραπάνω για τα αίτια δηµιουργίας, την δυναµικότητα και τις τάσεις των εταιρικών ευθυνών. Χρειάσθηκε να προηγηθούν τραγικά γεγονότα, µε κορυφαίο την διαρροή δηλητηριωδών αερίων στο εργοστάσιο της Union Carbide στο Bhopal της Ινδίας το 1984. Οι 3.000 νεκροί και οι χιλιάδες άλλοι που τυφλώθηκαν ή παρέλυσαν από τα διαφυγόντα αέρια, κατέδειξαν µε τον πιο επώδυνο τρόπο την επικινδυνότητα των βιοµηχανικών δραστηριοτήτων για τις περιβάλλουσες κοινότητες και έστειλαν όλους τους διευθύνοντες των µεγάλων διεθνών επιχειρήσεων να αναρωτούνται την επόµενη µέρα «θα µπορούσε να συµβεί και σε εµάς;» (Rappaport Ann & Flahert Margaret 1992). Οι εθνικοί νοµοθέτες µεταµόρφωσαν την γενική κατακραυγή σε νοµοθετήµατα µε τα οποία έσπευσαν να ευθυγραµµισθούν οι πολυεθνικές επιχειρήσεις, πολλές φορές πλειοδοτώντας σε όρια και σε πρότυπα σε σχέση µε τις κρατικές επιταγές. Η ταυτότητα και η κουλτούρα µιας εταιρείας καθορίζουν και το εύρος της ευθύνης της. Η τέχνη της κοινωνικής ευθύνης των εταιρειών σχεδιάστηκε στα ευρωπαϊκά συνέδρια του Triple Bottom Line Investing (www.tbli.org). Εκεί παρουσιάστηκαν πρακτικές, οι οποίες έδειξαν ότι οι ηθικοί κώδικες, οι ανθρώπινες κοινωνικές πολιτικές, η ιδέα της επιχειρηµατικής δεοντολογίας (corporate citizenship) και οι περιβαλλοντικές διαδικασίες µειώνουν τους επιχειρηµατικούς κινδύνους, αναπτερώνουν τη δηµιουργικότητα και την αφοσίωση των εργαζοµένων και βελτιώνουν την οικονοµική απόδοση για το παρόν και το µέλλον. Η κάθε επιχείρηση προχώρησε εσπευσµένα στην ανάπτυξη εσωτερικής περιβαλλοντικής στρατηγικής και στην κοινοποίηση των σχετικών πρωτοβουλιών της. Ιδιαίτερα έντονο είναι τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον των εταιρειών για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Την τελευταία δεκαετία, αυξανόµενος αριθµός πολυεθνικών εταιρειών έχει αρχίσει να δηµοσιεύει εκθέσεις περιβαλλοντικής απόδοσης. Σε µια έρευνα ανάµεσα σε 169 πολυεθνικές των ΗΠΑ, της Ευρώπης και της Ιαπωνίας, τα Ηνωµένα Έθνη βρήκαν ότι το 1993 άνω του 43% αυτών είχαν δηµοσιεύσει περιβαλλοντικές πολιτικές, οι οποίες απέδωσαν στην εταιρεία σηµαντικό βαθµό κοινωνικής υπευθυνότητας. Το 70% των πολυεθνικών των ΗΠΑ είχε παρόµοιες πολιτικές µε αυτές του 41% των ευρωπαϊκών. 17

Αφότου τα Ηνωµένα Έθνη ολοκλήρωσαν την παραπάνω έρευνα, µεγαλύτερο πλήθος εταιρειών άρχισε να δηµοσιεύει εκθέσεις περιβαλλοντικής απόδοσης. Το 1999, περισσότερες από 130 επιχειρήσεις ήταν µέλη και χρηµατοδότες του Παγκόσµιου Επιχειρηµατικού Συµβουλίου για την αειφόρο ανάπτυξη (World Business Council for Sustainable Development, 1997). Το πρόβληµα φάνηκε να λύνεται οριστικά καθώς σήµερα δεν υπάρχει σοβαρή επιχείρηση που να µην επαίρεται σε κάποιο επίσηµο έντυπό της ή σε κάποια ιστοσελίδα της για την αυστηρή και υπεύθυνη στάση της σε θέµατα ασφάλειας και περιβάλλοντος, για την τήρηση των προβλεποµένων ορίων ρύπανσης, για την εφαρµογή κάποιου Συστήµατος Περιβαλλοντικής ιαχείρισης (Σ.Π..) όπως το ISO 14000 ή το EMAS. Περισσότερες από 2.500 επιχειρήσεις παγκοσµίως εναρµονίστηκαν µε τις αρχές του International Chamber of Commerce's «Business Charter for Sustainable Development» και τουλάχιστον 5.000 εταιρείες παγκοσµίως πιστοποίησαν τα περιβαλλοντικά συστήµατα που εφαρµόζουν σύµφωνα µε τον International Organization for Standards' ISO 14001. Συνεπώς η επιχειρησιακή και οργανωτική συµπεριφορά είναι κάτω από τη στενή παρακολούθηση διαφόρων οργανώσεων των καταναλωτών και του κοινού, όπως και διαφόρων οµάδων συµφερόντων που έχουν σχέση µε την επιχείρηση, και απαιτούν από αυτή να συµπεριφέρεται παρέχοντας όσο το δυνατόν πληρέστερη πληροφόρηση, επιδεικνύοντας ταυτόχρονα τη µεγαλύτερη δυνατή κοινωνική ευαισθησία. Τα παραπάνω γίνονται ακόµη πιο σηµαντικά σε περιπτώσεις έντονης πίεσης, όταν για παράδειγµα υπάρχει ένας αληθινός ή νοητός κίνδυνος για τη δηµόσια υγεία, την ασφάλεια ή το περιβάλλον. Αυτό που απαιτείται είναι µια περίοδος χρόνου να αποκτηθεί η εµπειρία του κινδύνου, της επιστηµονικής πείρας, των προγραµµάτων διαχείρισης κινδύνων, και µιας δηµόσιας υποχρέωσης να τεθούν τα συµπεράσµατα σε εφαρµογή. Συχνά, η διαδικασία αρχίζει µε τις αντιδραστικές στρατηγικές που είναι προορισµένες να µειώσουν τους αντίκτυπους των καταστροφών και λειτουργούν προς τη δηµιουργία των προκαταβολικών στρατηγικών που προορίζονται για να αποφύγουν τον επικείµενο κίνδυνο. Βαθµιαία, ένας νέος κίνδυνος γίνεται εξοικειωµένος, χάρη στην επανειληµµένη εµπειρία, και οι 18

διαχειριστές των κρίσεων είναι σε θέση να αποκτήσουν εµπειρία και γνώση για το πως θα ξεπεράσουν µια κρίση µε όσο το δυνατόν λιγότερες απώλειες. Συνεπώς, η αντιστοιχία µεταξύ του κινδύνου και της αντιµετώπισης γίνονται πιο στενές και οι απώλειες αρχίζουν να µειώνονται. Είναι αδιαµφισβήτητο λοιπόν από όλες τις προοπτικές, ότι ενώ πολλά έχουν γίνει στον χώρο της κοινωνικής και ειδικότερα της περιβαλλοντικής ευθύνης των επιχειρήσεων, πολλά ακόµη αποµένουν να γίνουν καθώς οι σηµαντικό πρόοδοι στη µείωση κινδύνου των βιοµηχανικών κρίσεων απαιτούν κοινωνική αλλαγή, ανάπτυξη των τεχνικών λύσεων καθώς επίσης και σωστή διαχείριση για να µετριαστούν οι συνέπειες. Στα πλαίσια της υλοποίησης τους, παραδοσιακοί «αντίπαλοι», κρατικοί και ιδιωτικοί φορείς, αναπτυγµένες και αναπτυσσόµενες χώρες, κοινωνικές οµάδες πίεσης και κερδοσκοπικοί οργανισµοί, εργοστάσια και τοπικές κοινότητες θα κληθούν να συνεργασθούν για το κοινό καλό. Η έννοια της αειφόρου - βιώσιµης ανάπτυξης έχει έρθει για να γεφυρώσει τις ακραίες εκδοχές της «σκληρής» περιβαλλοντικής προστασίας από την µια και της οικονοµικής κερδοσκοπίας και εκµετάλλευσης από την άλλη, συνθέτοντας τις παραµέτρους τους σε µία ενιαία εξίσωση, η ορθή λύση της οποίας θα πρέπει να επιτευχθεί στο άµεσο µέλλον. Παρ' όλα αυτά νέοι κίνδυνοι προκύπτουν ως συνεπεία των τεχνολογικών καινοτοµιών, ενώ οι υπάρχον κίνδυνοι µειώνονται ή αποβάλλονται από τις αποτελεσµατικές ανθρώπινες προσπάθειες. Το γεγονός βέβαια ότι οι περισσότερες κοινότητες επιζούν των βιοµηχανικών καταστροφών πιστοποιεί την ανθεκτικότητα των ανθρώπων και την αποτελεσµατικότητα των πράξεών τους σε µία καταστροφή. Και πράγµατι οι άνθρωποι έχουν καταδείξει εντυπωσιακές δυνατότητες να αντιµετωπίσουν τις βιοµηχανικές καταστροφές, πρώτα µε την βελτίωση των αποτελεσµάτων τους και έπειτα µε την εύρεση των αποτελεσµατικών τρόπων να τις αποφύγουν ή να τις ελέγξουν µε προληπτικές ενέργειες και σωστά προγράµµατα διαχείρισης κρίσεων όπως θα δούµε παρακάτω. Αδιαφιλονίκητα, η ανάπτυξη της επιστήµη και της τεχνολογίας που προκάλεσε η βιοµηχανική επανάσταση ενσωµατώθηκαν στον σύγχρονο τρόπο ζωής. Ο σύγχρονος πολιτισµός όµως αγνοεί συχνά το γεγονός ότι η επιστήµη και η τεχνολογία λειτουργούν 19

επιτυχώς µόνο µέσα σε ένα µεγαλύτερο κοινωνικό / πολιτικό οικονοµικό περιβάλλον που παρέχει έναν αποτελεσµατικό συνδυασµό µη τεχνικών κινήτρων και συµπληρωµατικών εισόδων στη διαδικασία καινοτοµίας. Η επιστήµη και η τεχνολογία δεν είναι εξωγενείς παράγοντες που καθορίζουν την εξέλιξη µιας κοινωνίας ανεξάρτητα από το ιστορικό, κοινωνικό, πολιτικό, πολιτιστικό, ή θρησκευτικό υπόβαθρό της. Πρόσφατη έκθεση του «International Council for Science Policy Studies» έχει υπογραµµίσει ότι η τεχνολογικές αλλαγές και η καινοτοµία δεν µπορούν να έχουν κοινωνικά ευεργετικά αποτελέσµατά εάν τα πολιτιστικά και πολιτικά πλαίσια δεν είναι προετοιµασµένα να τις απορροφήσουν, να τις ενσωµατώσουν, και να επιτύχουν τους δοµικούς µετασχηµατισµούς που θα απαιτηθούν. Η επιστήµη και η τεχνολογία είχαν έναν τεράστιο αντίκτυπο στη µείωση του φορτίου της φυσικής εργασίας και στη βελτίωση της κοινωνικής ευηµερίας. Αυτές οι συµβολές έχουν γίνει πιθανές από την τεράστια µεθοδολογική ισχύ του επιστηµονικού συλλογισµού ο οποίος επεκτείνει την ανθρώπινη δυνατότητα να φανταστούν και να αναπτυχθούν οι εναλλακτικές λύσεις. Εντούτοις, η ανάπτυξη της επιστήµης και της τεχνολογίας είναι πολύ περισσότερο από την εφαρµογή της αντικειµενικής λογικής. Χτίζεται πάνω σε µια κοινωνική συναίνεση για τους στόχους και τις αξίες. Το ατύχηµα του Bhopal έχει κληθεί ως η «Χιροσίµα της χηµικής βιοµηχανίας», η χειρότερη εµπορική βιοµηχανική καταστροφή στην ιστορία. Οι άνθρωποι του Bhopal µετά το τραγικό δυστύχηµα, δεν έχουν σταµατήσει την προσπάθειά τους για δικαιοσύνη. Οι γηγενείς λαοί και οι κοινότητες παγκοσµίως αντιστέκονται πλέον στα ογκώδη προγράµµατα φραγµάτων των δασών, των εισαγωγών τοξικών αποβλήτων, της χηµικής γεωργίας και των εγκαταστάσεων πυρηνικών εργοστασίων. Το δυστύχηµα του Bhopal είναι όχι µόνο ένα σύµβολο των τεχνολογικών αποτυχιών του εικοστού αιώνα, αλλά ένα ισχυρό σηµάδι προειδοποίησης για τον επόµενο αιώνα καθώς για την καλύτερη και σωστότερη διαχείριση τέτοιων κρίσεων. Στην εργασία αυτή θα µιλήσουµε και θα προσπαθήσουµε να εξετάσουµε και να αναλύσουµε όλα τα στάδια ενός ολοκληρωµένου σχεδίου διαχείρισης κρίσεων που 20