ΚΡΑΤΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΔΑΠΑΝΕΣ

Κεφάλαιο 1 ΚΡΑΤΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΔΑΠΑΝΕΣ Εισαγωγή Στην αναζήτηση για τους παράγοντες της οικονομικής μεγέθυνσης στα υποδείγματα με εξωτερικές οικονομίες δόθηκε ιδιαίτερο βάρος στις ατέλειες της ανταγωνιστικής ισορροπίας. Στα υποδείγματα αυτά η κυβέρνηση μπορεί να παίξει καθοριστικό ρόλο στην προώθηση της οικονομικής μεγέθυνσης, καθώς αναγνωρίζει την ευνοϊκή επίδραση αγαθών, όπως το ανθρώπινο κεφάλαιο, η τεχνολογία κλπ., για το σύνολο της οικονομίας, ενώ ο ιδιωτικός τομέας επικεντρώνεται στην ατομική απόδοσή τους. Σε τέτοιες περιπτώσεις, το κράτος μπορεί να παράγει αγαθά με παρόμοια χαρακτηριστικά, ώστε να εξασφαλίσει την επαρκή παροχή τους και την άριστη κατανομή των πόρων της οικονομίας. Σε γενικές γραμμές, ως αμιγή (pure) δημόσια αγαθά χαρακτηρίζονται αυτά που πληρούν τις εξής δύο ιδιότητες: Μη-συναγωνιστικότητα στη χρήση (non-rival in ue), δηλαδή η χρήση του αγαθού από ένα άτομο δεν επηρεάζει τη χρήση του από άλλα άτομα. Κατά συνέπεια, η χρήση των αγαθών αυτών δεν επηρεάζεται από τον αριθμό των ατόμων που τα χρησιμοποιούν. Για παράδειγμα, η προστασία που προσφέρει η εθνική άμυνα σε ένα άτομο δεν εμποδίζει τη χρήση της από άλλα άτομα. Έλλειψη δυνατότητας αποκλεισμού (non-excludabiliy), δηλαδή η αδυναμία να επιβληθεί εξατομίκευση του αγαθού. Άρα, η χρήση αυτών των αγαθών αφορά το σύνολο των ατόμων. Για παράδειγμα, στην πλειοψηφία τους τα προγράμματα τηλεόρασης δεν μπορούν να απευθυνθούν σε ορισμένους μόνο χρήστες. Αντίθετα, τα ιδιωτικά αγαθά με τη γνωστή τους μορφή είναι συναγωνιστικά στη χρήση (rival) και υπάρχει η δυνατότητα αποκλεισμού (excludabiliy). Η διάκριση μεταξύ δημοσίων και ιδιωτικών αγαθών περιλαμβάνει και ενδιάμεσες περιπτώσεις. Για παράδειγμα, υπάρχουν αγαθά τα οποία είναι μη-συναγωνιστικά στη χρήση με δυνατότητα αποκλεισμού,

196 Π. Καλαϊτζιδάκης Σ. Καλυβίτης όπως τα καλωδιακά προγράμματα τηλεόρασης με συνδρομή. Σε αυτήν την περίπτωση η χρήση του αγαθού από ένα άτομο δεν επηρεάζει τη χρήση του από άλλα άτομα, αλλά ταυτόχρονα μπορεί να αποκλειστεί η χρήση του από ορισμένα άτομα. Επίσης, υπάρχουν αγαθά τα οποία είναι συναγωνιστικά στη χρήση χωρίς δυνατότητα αποκλεισμού, όπως το αστικό οδικό δίκτυο ή τα πάρκα αναψυχής. Σε αυτά τα αγαθά, η χρήση από ένα άτομο επηρεάζει τη χρήση από τα υπόλοιπα, αλλά δεν είναι εφικτός (ή επιθυμητός) ο αποκλεισμός ορισμένων ατόμων από τη χρήση τους. Και οι δύο αυτές περιπτώσεις αφορούν μη-αμιγή (impure) δημόσια αγαθά. Σε αυτό το σημείο πρέπει να γίνει διάκριση μεταξύ δημόσιων αγαθών και δημόσιας δαπάνης για αγαθά. Οι συνολικές παραγωγικές δαπάνες του δημόσιου τομέα αφορούν τόσο τα αμιγή δημόσια αγαθά, για τα οποία δεν υπάρχει ενδιαφέρον από τον ιδιωτικό τομέα, όσο και τμήμα των υπόλοιπων αγαθών, που περιλαμβάνουν τα μη-αμιγή και τα ιδιωτικά αγαθά, τα οποία ο δημόσιος τομέας κρίνει σκόπιμο ότι πρέπει να παράγει. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν τα φυσικά μονοπώλια ή τα αγαθά που παρουσιάζουν σημασία από κοινωνικής άποψης, όπως η παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος και η υδροδότηση. Το σύνολο των δημοσίων δαπανών έχει μεγάλη βαρύτητα στην οικονομική δραστηριότητα για τρεις κυρίως λόγους. Πρώτον, γιατί επηρεάζει το ρυθμό οικονομικής μεγέθυνσης και το επίπεδο παραγωγής του ιδιωτικού τομέα. Δεύτερον, γιατί στις σύγχρονες οικονομίες το κράτος καταλαμβάνει ένα σημαντικό ποσοστό της συνολικής οικονομικής δραστηριότητας. Τρίτον, γιατί με δεδομένες τις σημαντικές διαφορές μεταξύ των οικονομιών στην οικονομική μεγέθυνση, ένα κύριο ερώτημα είναι η πιθανή (θετική ή αρνητική) επίδραση του κράτους σε αυτές τις διαφορές. Άμεση συνέπεια των παραπάνω είναι ότι ένα σημαντικό τμήμα της βιβλιογραφίας της οικονομικής μεγέθυνσης έχει επικεντρωθεί στο ρόλο του κράτους μέσω των δημοσίων δαπανών και της φορολογίας. Με αυτό το σκεπτικό, η δημόσια δαπάνη και οι επιδράσεις της στην οικονομική μεγέθυνση θα αποτελέσουν το αντικείμενο της μελέτης σε αυτό το Κεφάλαιο. Αρχικά θα εξεταστεί η επίδραση της εισαγωγής του κρατικού τομέα στο υπόδειγμα Ramey, καθώς και οι εναλλακτικοί τρόποι χρηματοδότησης των δημοσίων δαπανών. Στη συνέχεια θα παρουσιαστεί ένα υπόδειγμα ενδογενούς οικονομικής μεγέθυνσης, που βασίζεται στον Barro (199) και στο οποίο οι δημόσιες δαπάνες επιδρούν στην οικονομική δραστηριότητα μέσω της συνάρτησης παραγωγής. Ιδιαίτερο βάρος θα δοθεί στην επίδραση της οικονομικής πολιτικής στην οικονομική μεγέθυνση μέσω των δημοσίων δαπανών, καθώς και στον προσδιορισμό του επιπέδου τους που οδηγεί στη μεγιστοποίηση του ρυθμού οικονομικής μεγέθυνσης.

Οικονομική Μεγέθυνση: Θεωρία και Πολιτική 197 Ο δημόσιος τομέας στο υπόδειγμα Ramey Το απλό υπόδειγμα Ramey, όπως παρουσιάστηκε στο Κεφάλαιο 6, περιέγραφε μια κλειστή οικονομία με νοικοκυριά και επιχειρήσεις, όπου η αριστοποιητική συμπεριφορά των νοικοκυριών καθόριζε την προσφορά των συντελεστών παραγωγής και τη συνολική ζήτηση της παραγωγής, ενώ η συμπεριφορά των επιχειρήσεων καθόριζε τη ζήτηση των συντελεστών παραγωγής και τη συνολική προσφορά του προϊόντος με στόχο τη μεγιστοποίηση των κερδών. Παραμένοντας στο ίδιο πλαίσιο, η εισαγωγή του κρατικού τομέα μπορεί να γίνει με την υπόθεση ότι ένα ποσοστό του εισοδήματος τ παρακρατείται από τον κρατικό τομέα της οικονομίας, για να διατεθεί στη συνέχεια στην οικονομία με τη μορφή δαπανών, οι οποίες σαν ποσοστό του εισοδήματος ισούνται με g. Για να απλοποιηθεί η παρουσίαση, μπορεί επίσης να υποτεθεί αρχικά ότι σε κάθε περίοδο οι δημόσιες δαπάνες ισούνται με τους φόρους (g = τ ), δηλαδή η κυβέρνηση δεν μπορεί να παρουσιάζει πλεόνασμα ή έλλειμμα στον κρατικό προϋπολογισμό. Σε μια τέτοια περίπτωση, ο εισοδηματικός περιορισμός των νοικοκυριών τροποποιείται και παίρνει την ακόλουθη μορφή: b = w + ( r n) b c τ (1.1) Ολοκληρώνοντας την (1.1) και χρησιμοποιώντας τη συνθήκη (6.4), ο διαχρονικός εισοδηματικός περιορισμός των νοικοκυριών γίνεται: 28 c e d d d d = b( ) + w e d τ e d (1.2) Σύμφωνα με τη (1.2), η παρούσα αξία της συνολικής κατανάλωσης των νοικοκυριών ισούται με τον αρχικό πλούτο και την παρούσα αξία των συνολικών εισοδημάτων από εργασία, μείον την παρούσα αξία της συνολικής φορολογίας. Η τελευταία ισούται επίσης, σύμφωνα με την υπόθεση του ισοσκελισμένου προϋπολογισμού, με την παρούσα αξία των συνολικών δημοσίων δαπανών. Από τη διατύπωση του τροποποιημένου εισοδηματικού περιορισμού των νοικοκυριών προκύπτει ότι η αριστοποιητική συμπεριφορά τους δε μεταβάλλεται με την εισαγωγή του κρατικού τομέα σε αυτό το πλαίσιο. 28 Βλ. Chiang (1984) και Blanchard και Ficher (1989).

198 Π. Καλαϊτζιδάκης Σ. Καλυβίτης Στην ισορροπία του υποδείγματος όμως, και εφόσον τα κατά κεφαλήν περιουσιακά στοιχεία των νοικοκυριών θα είναι ίσα με το λόγο κεφαλαίουεργασίας (b = k ), η εξίσωση συσσώρευσης του κεφαλαίου τροποποιείται ως εξής: 29 k = f ( k) ( n + δ ) k c τ (1.3) Η τροποποιημένη μορφή της εξίσωσης συσσώρευσης του κεφαλαίου παρουσιάζεται (σε σχέση με την αντίστοιχη χωρίς κρατικό τομέα) στο Διάγραμμα 1.1. Διάγραμμα 1.1. Διάγραμμα φάσης για την ισορροπία του νεοκλασικού υποδείγματος μεγέθυνσης c c = c c g=τ k = k = k min k k Η ευθεία k = μετακινείται παράλληλα και προς τα κάτω στην k =, ενώ η μετατόπιση ισούται με το ποσό των δημοσίων δαπανών g = τ. Η οικονομία οδηγείται σε ένα νέο σημείο ισορροπίας με χαμηλότερη κατανάλωση c < c με c c = g = τ, καθώς η αύξηση των δημοσίων δαπανών ισοδυναμεί με αύξηση της φορολογίας του εισοδήματός τους. 3 Η 29 Στο εξής, για λόγους απλούστευσης της παρουσίασης θα παραλείπεται ο δείκτης, εκτός και εάν αυτός θεωρείται απαραίτητος. 3 Να σημειωθεί ότι η ύπαρξη του κράτους απαιτεί ένα ελάχιστο κεφάλαιο k min, ώστε να παραχθούν τα αγαθά με τα οποία θα τροφοδοτηθεί η δραστηριότητα του κρατικού τομέα.

Οικονομική Μεγέθυνση: Θεωρία και Πολιτική 199 ύπαρξη του κράτους οδηγεί επομένως σε πλήρη εκτόπιση (full crowding-ou) του ιδιωτικού τομέα με ισόποση μείωση της ιδιωτικής κατανάλωσης, αφήνοντας ανεπηρέαστο το κεφάλαιο, καθώς και το εισόδημα ισορροπίας. Το αποτέλεσμα αυτό βασίστηκε στην υπόθεση ότι ο προϋπολογισμός της κυβέρνησης είναι πάντα ισοσκελισμένος, και άρα ότι κάθε μεταβολή στις δημόσιες δαπάνες ισοδυναμεί με αυτόματη αύξηση της φορολογίας των νοικοκυριών επηρεάζοντας την κατανάλωσή τους. Εάν εγκαταλειφθεί η υπόθεση του ισοσκελισμένου προϋπολογισμού, μπορεί να εξεταστεί η ισχύς της Πρότασης 1.1 υποθέτοντας ότι η κυβέρνηση είναι σε θέση να διαμορφώνει πλεονασματικό ή ελλειμματικό προϋπολογισμό σε κάθε περίοδο, δανειζόμενη από τον ιδιωτικό τομέα με επιτόκιο r σε περίπτωση ελλείμματος και αποπληρώνοντας το χρέος της σε περίπτωση πλεονάσματος. Η μεταβολή του κατά κεφαλήν χρέους της κυβέρνησης g d δίνεται σε αυτή την περίπτωση από την παρακάτω σχέση: d d = ( r n) g + ( g τ ) g (1.4) Ολοκληρώνοντας την (1.4) και χρησιμοποιώντας τη συνθήκη ότι το χρέος της κυβέρνησης δεν μπορεί να αυξάνει με ρυθμό ταχύτερο από το επιτόκιο, ο διαχρονικός εισοδηματικός περιορισμός της κυβέρνησης γίνεται: d d τ e d = g () + g e d (1.5) d Σύμφωνα με την εξίσωση (1.5), η παρούσα αξία της συνολικής φορολογίας ισούται με το αρχικό χρέος της κυβέρνησης και την παρούσα αξία των συνολικών δημοσίων δαπανών. Η δυνατότητα ύπαρξης δημόσιου χρέους τροποποιεί τον εισοδηματικό περιορισμό των νοικοκυριών ως εξής: d d [ b g ] = ( r n)[ b g ] + w c g (1.6) Στην ισορροπία, εφόσον τα νοικοκυριά μετατρέπουν τον πλούτο τους σε κεφάλαιο ή δανείζουν τον κρατικό τομέα, ο κατά κεφαλήν πλούτος των νοικοκυριών ισούται με το λόγο κεφαλαίου-εργασίας και το κατά κεφαλήν χρέος της κυβέρνησης, δηλαδή ισχύει b = g d +k. Ολοκληρώνοντας το εισοδηματικό περιορισμό των νοικοκυριών με δημόσιο χρέος, ο διαχρονικός εισοδηματικός περιορισμός τους γίνεται:

2 Π. Καλαϊτζιδάκης Σ. Καλυβίτης c e d d d d d = b( ) g () + w e d g e d (1.7) Σύμφωνα με την εξίσωση (1.7), η παρούσα αξία της συνολικής κατανάλωσης των νοικοκυριών ισούται με τον αρχικό διαθέσιμο πλούτο των νοικοκυριών και την παρούσα αξία των συνολικών εισοδημάτων από εργασία, μείον την παρούσα αξία των συνολικών δημοσίων δαπανών. Αντικαθιστώντας από την (1.5) για g d () συνεπάγεται ότι: d d b( ) = τ e d + c e d w e d (1.8) d Η σχέση (1.8) είναι ταυτόσημη με την (1.2), η οποία είχε προκύψει από την ύπαρξη κρατικού τομέα με την υπόθεση του ισοσκελισμένου προϋπολογισμού, που σημαίνει ότι η χρηματοδότηση της κρατικής δραστηριότητας με δημόσιο χρέος δε μεταβάλλει τα αντίστοιχο αποτέλεσμα στο υπόδειγμα Ramey, κάτι που συνοψίζεται στην παρακάτω Πρόταση. Πρόταση 1.1. Η χρηματοδότηση των δημοσίων δαπανών με φορολογία των νοικοκυριών ή έκδοση δημόσιου χρέους δεν μεταβάλλει μακροχρόνια τη διάρθρωση της οικονομίας και την κατανομή των διαθέσιμων πόρων. Το αποτέλεσμα αυτό είναι γνωστό σαν Ρικαρδιανή Ισοδυναμία (Ricardian Equivalence), σύμφωνα με μια σχετική πρόταση που είχε διατυπώσει πρώτος ο David Ricardo, και αποτελεί ένα από τα ισχυρότερα συμπεράσματα του νεοκλασσικού υποδείγματος. Η Ρικαρδιανή Ισοδυναμία δηλώνει ότι εφόσον τα νοικοκυριά αντιλαμβάνονται ότι μια τρέχουσα αύξηση των δημοσίων δαπανών θα σημαίνει αύξηση της φορολογίας για τη χρηματοδότησή τους τώρα ή στο μέλλον. Έτσι, η μακροχρόνια καταναλωτική συμπεριφορά τους προσαρμόζεται ανάλογα αφήνοντας ανεπηρέαστο το πραγματικό εισόδημα. Κατά συνέπεια, ο ρόλος του κράτους σε αυτό το πλαίσιο περιορίζεται στον καθορισμό της σύνθεσης του προϊόντος της οικονομίας, ενώ η μορφή χρηματοδότησης της κρατικής δραστηριότητας δεν παίζει κανένα ρόλο.

Οικονομική Μεγέθυνση: Θεωρία και Πολιτική 21 Δημόσιες δαπάνες στη συνάρτηση παραγωγής Σε αυτό το τμήμα θα αναλυθεί η εισαγωγή του κράτους με επίδραση των δημοσίων δαπανών στην παραγωγική δραστηριότητα, καθώς και η επίδραση της χρηματοδότησης τους με φορολόγηση της παραγωγής των επιχειρήσεων. Με αυτό τον τρόπο μπορεί να εξεταστεί πώς η κυβέρνηση θα μπορούσε να ασκήσει τη δημοσιονομική πολιτική, ώστε να συμβάλει στη βελτίωση του ρυθμού οικονομικής μεγέθυνσης. 31 Έστω ότι η κυβέρνηση επιδίδεται στην παραγωγή αμιγών δημόσιων αγαθών, δηλαδή αγαθών που χαρακτηρίζονται από μη-συναγωνιστική χρήση και έλλειψη δυνατότητας αποκλεισμού. Επίσης, έστω ότι η δαπάνη αυτή επηρεάζει τη συνάρτηση παραγωγής των ιδιωτικών επιχειρήσεων. Έτσι, η αντιπροσωπευτική επιχείρηση i παράγει το προϊόν της Υ i με βάση μια συνάρτηση παραγωγής: Yi = F( K i, Li, G) (1.9) όπου K i και L i δηλώνουν αντίστοιχα το ιδιωτικό κεφάλαιο και την εργασία της επιχείρησης i, και G είναι οι κρατικές δαπάνες που αφορούν τα δημόσια αγαθά, και άρα επηρεάζουν το ίδιο όλες τις επιχειρήσεις. Για να απλοποιηθεί η ανάλυση γίνεται η υπόθεση ότι δεν υπάρχει μεταβολή του εργατικού δυναμικού και η συνάρτηση παραγωγής είναι του τύπου Cobb- Dougla: α 1 α i Li 1 α Yi = AK G (1.1) όπου A είναι μια σταθερή τεχνολογική παράμετρος με A>, ενώ α και (1-α) είναι τα αντίστοιχα σχετικά μερίδια του ιδιωτικού κεφαλαίου και της εργασίας. Σύμφωνα με την (1.1) το ιδιωτικό κεφάλαιο μαζί με την εργασία παρουσιάζουν σταθερές αποδόσεις κλίμακας για την ιδιωτική επιχείρηση. 32 Το ιδιωτικό κεφάλαιο έχει φθίνουσες αποδόσεις (εφόσον α<1), αλλά σε συνδυασμό με τη δημόσια δαπάνη G έχει σταθερές αποδόσεις. Όπως φάνηκε από το υπόδειγμα της εκμάθησης που παρουσιάστηκε στο Κεφάλαιο 7, εάν η κυβέρνηση φροντίζει σε ένα τέτοιο πλαίσιο να διατηρεί τις 31 Το υπόδειγμα βασίζεται στο άρθρο του Barro (199) και μια πιο εκτεταμένη παρουσίαση γίνεται στις εργασίες του με τον Sala-I-Marin (Barro και Sala-I-Marin, 1992, 1995). 32 Για απλοποίηση της παρουσίασης θεωρείται ότι δεν υπάρχει απόσβεση στο ιδιωτικό κεφάλαιο και η μεταβολή στο απόθεμα του κεφαλαίου σε κάθε περίοδο ισούται με τις ιδιωτικές επενδύσεις. Στο επόμενο Κεφάλαιο θα εξεταστεί ένα υπόδειγμα, όπου σε κάθε περίοδο αποσβένεται ένα τμήμα του κεφαλαίου.

22 Π. Καλαϊτζιδάκης Σ. Καλυβίτης δημόσιες δαπάνες σε μια σταθερή αναλογία με το ιδιωτικό κεφάλαιο, τότε η οικονομία θα εμφανίζει ενδογενή οικονομική μεγέθυνση. Για τη χρηματοδότηση της κρατικής δραστηριότητας η κυβέρνηση φορολογεί τις επιχειρήσεις επιβάλλοντας ένα σταθερό φορολογικό συντελεστή τ στα κέρδη των επιχειρήσεων. Για τον προϋπολογισμό της κυβέρνησης γίνεται η υπόθεση ότι είναι ισοσκελισμένος και άρα δεν μπορεί να διατηρούνται ελλείμματα ή να χρηματοδοτούνται οι δαπάνες με εξωτερικό ή εσωτερικό δανεισμό. Ισχύει δηλαδή: G = τy (1.11) Στην ανταγωνιστική ισορροπία οι επιχειρήσεις μεγιστοποιούν τα κέρδη επιλέγοντας το επίπεδο ιδιωτικού κεφαλαίου (ή το λόγο κεφαλαίουεργασίας) θεωρώντας τις δημόσιες δαπάνες G δεδομένες. Τα καθαρά κέρδη της επιχείρησης i μετά τη φορολόγηση είναι: Π i α i 1 α = L [(1 τ ) Ak G w rk ] (1.12) i i όπου k i δηλώνει το ιδιωτικό κεφάλαιο ανά εργαζόμενο και w και r είναι ο μισθός και το επιτόκιο αντίστοιχα. Αφού στην ισορροπία k i =k, η συνθήκη πρώτης τάξης για τη μεγιστοποίηση των κερδών ως προς το κεφάλαιο μπορεί να γραφεί ως: Π i (1 ) 1 k i α α = (1 τ ) αak G = r (1.13) Από τη συνολική συνάρτηση παραγωγής (1.1) και από την (1.11) εξάγεται η ακόλουθη σχέση για τις δημόσιες δαπάνες G: 1 ( τal) α k G = (1.14) που όταν αντικατασταθεί στην εξίσωση (1.13) δίνει: 1 1 α α ( 1 τ ) αa α ( τl) = r (1.15) Στο αριστερό μέρος της (1.15) δίνεται το οριακό προϊόν του ιδιωτικού κεφαλαίου μετά τη φορολόγηση, το οποίο στην ισορροπία πρέπει να ισούται με την απόδοση του κεφαλαίου. Αφού ο συντελεστής φορολογίας τ και το

Οικονομική Μεγέθυνση: Θεωρία και Πολιτική 23 εργατικό δυναμικό L είναι σταθερά στην ισορροπία, από την (1.15) φαίνεται ότι το επιτόκιο είναι επίσης σταθερό. Το επόμενο βήμα είναι να εξεταστούν οι συνέπειες των δημοσίων δαπανών στην κατανάλωση. Σύμφωνα με όσα αναλύθηκαν σε προηγούμενα Κεφάλαια, η συνάρτηση χρησιμότητας του καταναλωτή έχει τη μορφή της σταθερής διαχρονικής ελαστικότητας υποκατάστασης: 1 θ c u ( c) = (1.16) 1 θ Το αντιπροσωπευτικό νοικοκυριό μεγιστοποιεί διαχρονικά τη συνάρτηση χρησιμότητας (1.16): max u( c) e ρ d (1.17) υπό τον περιορισμό ότι η συσσώρευση πλούτου ισούται με το εισόδημα από το μισθό και την απόδοση του πλούτου μείον την κατανάλωση. Ετσι, σε κατά κεφαλήν όρους ισχύει: k = rk + w c (1.18) όπου για την κλειστή οικονομία που εξετάζεται ο ατομικός πλούτος ισούται με το κεφάλαιο ανά εργαζόμενο. Η συνάρτηση του Hamilon για αυτό το πρόβλημα είναι: J = u( c) + λ ( rk + w c) (1.19) όπου λ = λe ρ είναι η παρούσα αξία της σκιώδους τιμή του πλούτου. Οι συνθήκες πρώτης τάξης δίνονται από τις σχέσεις: J = c θ λ c = (1.2) J k = λ λ λρ = λr (1.21)

24 Π. Καλαϊτζιδάκης Σ. Καλυβίτης Οι σχέσεις (1.2) και (1.21) δίνουν, όπως είναι γνωστό, ένα σταθερό ρυθμό μεταβολής της κατά κεφαλήν κατανάλωσης: c 1 = ( r ρ) c θ (1.22) Στην ισορροπία, οι ρυθμοί μεταβολής του κατά κεφαλήν εισοδήματος y k και του λόγου κεφαλαίου-εργασίας είναι σταθεροί και ίσοι με το y k ρυθμό μεταβολής της κατανάλωσης. Επίσης, με βάση την (1.22) οι ρυθμοί αυτοί θα είναι θετικοί, εφόσον ισχύει η συνθήκη: 33 1 ( τ ) αα α 1 1 ( τl) α α > ρ r = (1.23) Στο επόμενο τμήμα του Κεφαλαίου θα εξεταστεί πώς η κυβέρνηση μπορεί να καθορίσει με άριστο τρόπο την πολιτική της για τις δημόσιες δαπάνες G. Άριστη πολιτική για τις δημόσιες δαπάνες Το βασικό ερώτημα για την οικονομική πολιτική από την παραπάνω ανάλυση είναι εάν η κυβέρνηση μπορεί να καθορίσει τις δημόσιες δαπάνες G (ή ισοδύναμα το φορολογικό συντελεστή τ), ώστε να επιτύχει το μεγαλύτερο δυνατό ρυθμό οικονομικής μεγέθυνσης. Από τις (1.15) και (1.22) ο ρυθμός οικονομικής μεγέθυνσης g y δίνεται σαν συνάρτηση του φορολογικού συντελεστή τ: 1 α y 1 1 = α α g (1 τ ) α ( τ ) ρ y A L (1.24) y θ Η εξίσωση (1.24) δείχνει ότι η κυβερνητική παρέμβαση επηρεάζει το ρυθμό μεγέθυνσης με δύο τρόπους. Πρώτον, μέσω του όρου (1-τ), ο οποίος εκφράζει την αρνητική επίπτωση της φορολογίας στο οριακό προϊόν του κεφαλαίου μειώνοντας τα κέρδη των επιχειρήσεων. Δεύτερον, μέσω του 33 Επιπρόσθετα, σύμφωνα με την τελική συνθήκη για την κατανάλωση πρέπει να ισχύει ότι [(γ-1)/γ]r+ρ/θ>. Βλ. Barro and Sala-I-Marin (1995, Κεφ. 2 και 5).

Οικονομική Μεγέθυνση: Θεωρία και Πολιτική 25 όρου τ (1-α)/α, ο οποίος εκφράζει τη θετική επίδραση των κυβερνητικών δαπανών G μέσω της συνάρτησης παραγωγής στο οριακό προϊόν του κεφαλαίου. Υπάρχουν επομένως δύο είδη επιδράσεων των δημοσίων δαπανών στο ρυθμό οικονομικής μεγέθυνσης. Για χαμηλές τιμές του συντελεστή τ η θετική επίδραση είναι μεγαλύτερη και υπερισχύει της αρνητικής. Αντίστροφα, για υψηλές τιμές του συντελεστή τ, το αρνητικό αποτέλεσμα υπερισχύει. Και στις δύο περιπτώσεις ο ρυθμός οικονομικής μεγέθυνσης είναι χαμηλότερος από το μέγιστο δυνατό. Μια γραφική απεικόνιση της σχέσης (1.24) δίνεται στο Διάγραμμα 1.2. Για φορολογικό συντελεστή τ<τ*, ο ρυθμός ανάπτυξης είναι χαμηλότερος από το μέγιστο, γιατί η οικονομία δεν διαθέτει επαρκείς πόρους σε δημόσιες δαπάνες σε σχέση με το ιδιωτικό κεφάλαιο. Αντίστοιχα, για φορολογικό συντελεστή τ>τ*, το ιδιωτικό κεφάλαιο υπερφορολογείται για να χρηματοδοτηθούν οι δημόσιες δαπάνες, με συνέπεια να μειώνεται το οριακό προϊόν του και να μη γίνονται επαρκείς δημόσιες επενδύσεις. Διάγραμμα 1.2. Οικονομική μεγέθυνση και φορολογία g y g y * τ * τ Ο άριστος φορολογικός συντελεστής τ* είναι αυτός ο οποίος μεγιστοποιεί το ρυθμό μεγέθυνσης και βρίσκεται θέτοντας την παράγωγο της εξίσωσης (1.24) ως προς τ ίση με το μηδέν. g y τ * = τ = 1 α (1.25) Η σχέση (1.25) παρουσιάζεται στην επόμενη Πρόταση.

26 Π. Καλαϊτζιδάκης Σ. Καλυβίτης Πρόταση 1.2. Ο μέγιστος μακροχρόνιος ρυθμός οικονομικής μεγέθυνσης στο υπόδειγμα με δημόσιες δαπάνες στη συνάρτηση παραγωγής επιτυγχάνεται όταν τ*=(1-α), δηλαδή όταν το ποσοστό της δημόσιας δαπάνης στο εισόδημα ισούται με την ελαστικότητα του δημόσιας δαπάνης ως προς το εισόδημα. Η ερμηνεία της Πρότασης 1.2 και της εξίσωσης (1.25) είναι ότι ο άριστος φορολογικός συντελεστής πρέπει να είναι τέτοιος, ώστε να εξισώνει το οριακό κόστος και το οριακό όφελος των δημοσίων δαπανών. Αν οι δημόσιες δαπάνες αυξηθούν κατά μια μονάδα, τότε το οριακό κόστος των δαπανών είναι ίσο με μονάδα. Το οριακό όφελος από την αύξηση των δαπανών είναι η αύξηση του προϊόντος που προκαλείται από αυτή την αύξηση των δαπανών, το οποίο από τη συνάρτηση παραγωγής είναι: * g y Y = (1 α) G Y G 1 α = τ (1.26) Άρα, όταν τ=(1-α) το οριακό όφελος των δημοσίων δαπανών είναι ίσο με τη μονάδα, όσο δηλαδή και το οριακό κόστος, και τότε το ύψος των δημοσίων δαπανών είναι σε άριστο επίπεδο. Για δημόσιες δαπάνες χαμηλότερες από τ* η οικονομία δεν έχει αρκετά μεγάλο δημόσιο τομέα για να υποστηρίξει τις δραστηριότητες του ιδιωτικού τομέα και ο ρυθμός οικονομικής μεγέθυνσης μπορεί να αυξηθεί αν το κράτος αυξήσει τη φορολογία και τις δημόσιες δαπάνες. Από την άλλη πλευρά, για δημόσιες δαπάνες υψηλότερες από τ* η οικονομία έχει υπέρμετρα μεγάλο δημόσιο τομέα για το συγκεκριμένο ύψος του ιδιωτικού τομέα, και η οικονομία θα ωφεληθεί από τη μείωση της φορολογίας και των δημοσίων δαπανών. Ολοκληρώνοντας την παρουσίαση θα πρέπει να τονιστεί ότι από θεωρητικής άποψης δεν υπάρχει κάποιος λόγος για τον οποίο η κυβέρνηση οφείλει να έχει ως συγκεκριμένο στόχο της οικονομικής πολιτικής τη μεγιστοποίηση του ρυθμού οικονομικής μεγέθυνσης. Εναλλακτικά, ο στόχος της κυβέρνησης μπορεί να είναι η μεγιστοποίηση της διαχρονικής ευημερίας των νοικοκυριών μέσω της συνάρτησης χρησιμότητας. Όμως για τη συνάρτηση παραγωγής Cobb-Dougla μπορεί να δειχθεί ότι η ίδια άριστη πολιτική τ*=(1-α) προκύπτει εάν, αντί για τη μεγιστοποίηση του ρυθμού μεγέθυνσης, η κυβέρνηση έχει σαν στόχο τη μεγιστοποίηση της ευημερίας του καταναλωτή. 34 34 Το αποτέλεσμα αυτό δεν ισχύει όμως για άλλες, πιο γενικές μορφές συναρτήσεων χρησιμότητας. Σε αυτές τις περιπτώσεις εξαρτάται από την ελαστικότητα υποκατάστασης μεταξύ δημοσίων δαπανών και ιδιωτικού κεφαλαίου (βλ. Barro, 199).

Οικονομική Μεγέθυνση: Θεωρία και Πολιτική 27 Το πρόβλημα του κοινωνικού σχεδιαστή Για να εξεταστεί κατά πόσο η συμπεριφορά της ανταγωνιστικής ισορροπίας είναι άριστη κατά Pareo μπορεί να επιλυθεί το πρόβλημα του κοινωνικού σχεδιαστή σύμφωνα με τα δεδομένα της οικονομίας. Συγκεκριμένα, η συνάρτηση χρησιμότητας του καταναλωτή δίνεται πάλι από τη σχέση (1.8) και ο κοινωνικός σχεδιαστής επιλέγει την κατανάλωση και την συσσώρευση κεφαλαίου, ώστε να μεγιστοποιείται η ευημερία των νοικοκυριών σύμφωνα με την (1.9). Η μεγιστοποίηση γίνεται υπό τον περιορισμό ότι το συνολικό εισόδημα κατανέμεται σε κατανάλωση, ιδιωτικές επενδύσεις και δημόσιες δαπάνες. Έτσι, σε κατά κεφαλήν όρους ισχύει: y = c + k+ τy (1.27) όπου από την (1.1) η συνολική συνάρτηση παραγωγής είναι α 1 α y = Ak G. Η διαφορά με την ανταγωνιστική ισορροπία είναι ότι ο κοινωνικός σχεδιαστής συμπεριφέρεται χωρίς να θεωρεί δεδομένες τις δημόσιες δαπάνες G, και επομένως τις λαμβάνει υπόψη του κατά την αριστοποίηση. Η συνάρτηση του Hamilon για αυτό το πρόβλημα είναι: α 1 α J = u( c) + µ [(1 - τ ) Αk G c] (1.28) υπό τον περιορισμό που δίνεται από την (1.14) και όπου μ είναι η σκιώδης τιμή του κεφαλαίου. Οι συνθήκες πρώτης τάξης δίνονται, σε αναλογία με τις σχέσεις (1.2) και (1.21) της ανταγωνιστικής ισορροπίας, από τις σχέσεις: c θ = µ (1.29) µ 1 1 α α µρ = µ [(1 τ ) A α ( τl) ] (1.3) Οι εξισώσεις (1.29) και (1.3) δίνουν ένα σταθερό ρυθμό μεταβολής της κατά κεφαλήν κατανάλωσης, και του εισοδήματος : c 1 1 = α (1 τ ) A c θ ( τl) 1 α α ρ (1.31)

28 Π. Καλαϊτζιδάκης Σ. Καλυβίτης Σύμφωνα με τη σχέση (1.31), ο ρυθμός οικονομικής μεγέθυνσης στο υπόδειγμα με δημόσιες δαπάνες στη συνάρτηση παραγωγής δεν είναι άριστος κατά Pareo στην ανταγωνιστική ισορροπία. Πράγματι, ο ρυθμός οικονομικής μεγέθυνσης από την (1.31) είναι υψηλότερος από το ρυθμό μεγέθυνσης της ανταγωνιστικής ισορροπίας, που δίνεται στην (1.24), διότι οι επιχειρήσεις λαμβάνουν υπόψη τους το οριακό προϊόν του κεφαλαίου μετά τη φορολόγηση, ενώ ο κοινωνικός σχεδιαστής υπολογίζει το οριακό προϊόν του κεφαλαίου χωρίς τη φορολόγηση. Ένα ενδιαφέρον σημείο που πρέπει να τονιστεί εδώ είναι ότι, όπως φάνηκε και σε προηγούμενα Κεφάλαια, τα παραπάνω δεν συνεπάγονται ότι η ανταγωνιστική ισορροπία οδηγεί οπωσδήποτε σε χαμηλότερο ρυθμό μεγέθυνσης. Ο ρόλος του κράτους σε ένα τέτοιο πλαίσιο είναι καθοριστικός, καθώς και στην περίπτωση του κοινωνικού σχεδιαστή ο μέγιστος ρυθμός μεγέθυνσης επιτυγχάνεται όταν τ*=(1-α). Επομένως, η κυβέρνηση μπορεί να επιλέξει το άριστο ύψος δημοσίων δαπανών σύμφωνα με την Πρόταση 1.2 και μετά οι επιχειρήσεις να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη τους, θεωρώντας δεδομένες τις δημόσιες δαπάνες στην εξίσωση (1.12) μέσω της σχέσης (1.14). Τότε, ο ρυθμός οικονομικής μεγέθυνσης είναι ίδιος με αυτόν που επιτυγχάνει ο κοινωνικός σχεδιαστής εξασφαλίζοντας έτσι την αριστοποίηση κατά Pareo. Εναλλακτικά υποδείγματα δημοσίων δαπανών Στη βιβλιογραφία των υποδειγμάτων ενδογενούς μεγέθυνσης με δημόσιες δαπάνες έχουν παρουσιαστεί αρκετές τροποποιήσεις ή επεκτάσεις, οι οποίες επιχειρούν να αποδώσουν ακριβέστερα τη φύση ορισμένων κατηγοριών δημοσίων δαπανών. Έτσι, μια ουσιαστική επέκταση που μπορεί να γίνει στο υπόδειγμα αφορά την επίδραση των δημοσίων δαπανών μέσω της συνάρτησης χρησιμότητας. Για παράδειγμα, διάφορες κατηγορίες δημοσίων δαπανών, όπως η κατασκευή πάρκων αναψυχής και η δενδροφύτευση, δεν αφορούν τη δημόσια κατανάλωση, αλλά ούτε μπορούν να ενταχθούν στις δημόσιες επενδύσεις που επηρεάζουν την παραγωγική δραστηριότητα του ιδιωτικού τομέα. Όμως, οι δαπάνες αυτές βελτιώνουν την ευημερία των ατόμων και μπορούν να αναλυθούν μέσω της εισαγωγής τους στη συνάρτηση χρησιμότητας. Έτσι, για παράδειγμα η συνάρτηση χρησιμότητας (1.16) μπορεί να τροποποιηθεί, ώστε να πάρει τη μορφή:

Οικονομική Μεγέθυνση: Θεωρία και Πολιτική 29 1 β β 1 θ ( c d ) u ( c) = (1.32) 1 θ όπου η μεταβλητή d δηλώνει τις δημόσιες δαπάνες που επηρεάζουν τη συνάρτηση χρησιμότητας. Αντίστοιχα, η σχέση (1.11) θα τροποποιηθεί ως εξής, ώστε να συμπεριλαμβάνει τη χρηματοδότηση και αυτής της κατηγορίας δαπανών: G = ( τ + τ Y (1.33) g d ) Με τις υπόλοιπες σχέσεις του υποδείγματος να παραμένουν ως έχουν, είναι εύκολο να δειχθεί (Barro, 199) ότι ο ρυθμός οικονομικής μεγέθυνσης δίνεται από τη σχέση: 1 1 α d 1 α α g = (1 τ τ ) α ([ τ + τ ] ) ρ y g d A g d L (1.34) θ Ο ρυθμός μεγέθυνσης που δίνεται από την (1.34) είναι χαμηλότερος από την περίπτωση όπου οι δημόσιες δαπάνες δεν εισέρχονται στη συνάρτηση χρησιμότητας. Επίσης, μπορεί αντίστοιχα να δειχθεί ότι το άριστο ύψος παραγωγικών δημοσίων δαπανών ως ποσοστό του εισοδήματος ισούται με τ g =(1-α)-τ d, και είναι μικρότερο από (1-α), το οποίο είναι το ποσοστό στην περίπτωση όπου δεν υπάρχουν οι δημόσιες δαπάνες στην χρησιμότητα. Ένα άλλο υπόδειγμα με δημόσιες δαπάνες αφορά την επίδραση των δημοσίων δαπανών στην παραγωγή, όταν υπάρχει το φαινόμενο του συνωστισμού (congeion). Σε αυτή την περίπτωση, το μέγεθος της δαπάνης είναι ανεπαρκές σε σχέση με τη χρήση που γίνεται από το ιδιωτικό κεφάλαιο. Όπως αναφέρθηκε στην εισαγωγή του Κεφαλαίου, πολλές κατηγορίες δημοσίων δαπανών αφορούν αγαθά που είναι συναγωνιστικά στη χρήση (rival) και χωρίς δυνατότητα αποκλεισμού (non-excludable). Στα αγαθά αυτά σημασία έχει το σχετικό ύψος της δαπάνης για το δημόσιο αγαθό ως προς το ιδιωτικό κεφάλαιο που το χρησιμοποιεί. Ένα εύλογο παράδειγμα αποτελεί η επίδραση του οδικού δικτύου στον τομέα των μεταφορών, η οποία είναι σε άμεση συνάρτηση με τον αριθμό των οχημάτων που το χρησιμοποιούν: το μέγεθος του οδικού δικτύου πρέπει να καλύπτει τις ανάγκες σε συνάρτηση με τη χρήση του. Όταν το μέγεθος του δικτύου είναι μεγαλύτερο από τις ανάγκες παραμένει αναξιοποίητο, ενώ όταν είναι μικρότερο η επιπλέον χρήση του οδηγεί σε αρνητική επίδραση (βλ. Πλαίσιο 1.1).

21 Π. Καλαϊτζιδάκης Σ. Καλυβίτης Πλαίσιο 1.1. Οδικό δίκτυο, μεταφορές και σημείο συμφόρησης Το οδικό δίκτυο είναι από τους βασικότερους άξονες κρατικής παρέμβασης σε μια χώρα, γιατί προσελκύει ιδιωτικές επενδύσεις σε όλα τα σημεία μιας χώρας. Ας σημειωθεί ότι το όφελος από την ύπαρξη οδικού δικτύου δεν είναι πάντα άμεσα ορατό: τέσσερα επιπλέον λεπτά επιπλέον διακίνησης ημερησίως ανά εργαζόμενο δεν αποτελούν σημαντικό χρονικό διάστημα, αλλά προσθέτουν δύο εργάσιμες ημέρες ανά έτος. Η αύξηση του αριθμού των οχημάτων συντελεί στην ανάπτυξη του τομέα των μεταφορών και, σε συνδυασμό με ένα βελτιωμένο οδικό δίκτυο, επιτρέπει μεγαλύτερη, ταχύτερη και ασφαλέστερη διακίνηση. Από την άλλη πλευρά όμως, υπάρχει ένα όριο εξυπηρέτησης οχημάτων ανά χιλιόμετρο οδικού δικτύου, πέραν του οποίου δημιουργούνται φαινόμενα συμφόρησης. Όπως φαίνεται στο παρακάτω Διάγραμμα, η αύξηση του αριθμού των οχημάτων σε σχέση με το οδικό δίκτυο οδηγεί σε αύξηση των μεταφορών μέχρι το σημείο συμφόρησης. Πέρα από αυτό το σημείο, η υπέρμετρη αύξηση των οχημάτων έχει αρνητικές επιπτώσεις στον τομέα των μεταφορών και ευρύτερα στην οικονομία. Μεταφορές Πηγή: Achauer (199). σημείο συμφόρησης Οχήματα ανά χλμ. οδικού δικτύου Πέρα από το σημείο συμφόρησης απαιτείται περαιτέρω αύξηση του οδικού δικτύου, για να αυξηθεί το προϊόν του τομέα και της οικονομίας. Οι επιπτώσεις αυτές καθιστούν αναγκαία την κρατική παρέμβαση, καθώς η κατασκευή οδικού δικτύου συχνά δε θεωρείται αρκετά επικερδής για τον ιδιωτικό τομέα λόγω του μεγάλου μεγέθους των απαιτούμενων επενδύσεων, του μακροχρόνιου ορίζοντα της απόδοσης και της ανάγκης για γενικότερο συντονισμό. Επομένως, οι κυβερνήσεις οφείλουν να μεριμνούν για την εξασφάλιση του οδικού δικτύου, διασφαλίζοντας την ανάπτυξη των τομέων (βιομηχανικού, γεωργικού κ.α.) που στηρίζονται στις μεταφορές.

Οικονομική Μεγέθυνση: Θεωρία και Πολιτική 211 Σε μια τέτοια περίπτωση, η συνάρτηση παραγωγής της ατομικής επιχείρησης i μπορεί να τροποποιηθεί και να έχει την εξής μορφή: α G Yi = AK i (1.35) K Σύμφωνα με την (1.35) η παραγωγή της επιχείρησης παρουσιάζει σταθερές αποδόσεις κλίμακας ως προς το ιδιωτικό κεφάλαιο Κ ι, εφόσον η κυβέρνηση διατηρεί σταθερό το λόγο της δημόσιας δαπάνης προς το συνολικό ιδιωτικό κεφάλαιο. Αντίθετα, με σταθερές τις δημόσιες δαπάνες η συνολική παραγωγή παρουσιάζει φθίνουσες αποδόσεις ως προς το συνολικό ιδιωτικό κεφάλαιο, γιατί μια αύξηση του προκαλεί φαινόμενα συνωστισμού στην οικονομία, αφού δεν αυξάνεται παράλληλα η δημόσια δαπάνη. Το σημαντικό στοιχείο που προκύπτει από την (1.35) είναι ότι η αύξηση στην παραγωγή μιας επιχείρησης εμποδίζει την παραγωγή των G υπολοίπων επιχειρήσεων μέσω της μείωσης του λόγου. Εάν λοιπόν K δεν επιβληθεί κάποιος φόρος χρήσης (για παράδειγμα, διόδια στο οδικό δίκτυο), τότε θα υπάρχει υπερβάλλουσα χρήση του δημόσιου αγαθού με αρνητικές συνέπειες για την οικονομία. Έτσι, για όλες τις περιπτώσεις όπου εμφανίζονται φαινόμενα συνωστισμού στα δημόσια αγαθά (όπως στις μεταφορές, στα συστήματα ύδρευσης κλπ.) θεωρείται απαραίτητη η καταβολή ενός τιμήματος για τη χρήση τους, ώστε να εξασφαλίζεται η αποδοτικότερη αξιοποίησή τους για το σύνολο της οικονομίας. Συμπεράσματα Στο Κεφάλαιο αυτό αναλύθηκε ο ρόλος του κράτους στην οικονομική μεγέθυνση μέσω των δημοσίων δαπανών και της φορολογίας. Η εισαγωγή του κρατικού τομέα στο νεοκλασσικό υπόδειγμα Ramey δε μεταβάλλει τα κύρια συμπεράσματα του υποδείγματος, αλλά όπως αναμενόταν οδηγεί απλώς σε ισόποση εκτόπιση του ιδιωτικού τομέα. Επιπλέον, ο τρόπος χρηματοδότησης των δημοσίων δαπανών (φορολογία ή δημόσιο χρέος) δεν παίζει ρόλο στα αποτελέσματα, γιατί ισχύει η Ρικαρδιανή Ισοδυναμία. Ο ρόλος του κράτους έχει όμως αποκτήσει ιδιαίτερη βαρύτητα στη θεωρία της ενδογενούς οικονομικής μεγέθυνσης, καθώς η ανταγωνιστική ισορροπία δεν εκμεταλλεύεται πλήρως τις παραγωγικές δυνατότητες της οικονομίας στην περίπτωση των εξωτερικών επιδράσεων. Έτσι, στο Κεφάλαιο αυτό εξετάστηκε επίσης η επίδραση των δημοσίων δαπανών στην οικονομική μεγέθυνση μέσω της συνάρτησης παραγωγής.

212 Π. Καλαϊτζιδάκης Σ. Καλυβίτης Τα κυριότερα συμπεράσματα μπορούν να συνοψιστούν ως εξής: Το άριστο ύψος δημόσιας δαπάνης ισούται με την ελαστικότητα της στη συνολική συνάρτηση παραγωγής. Για χαμηλότερα (υψηλότερα) επίπεδα υπάρχει έλλειψη (πλεόνασμα) δημόσιου τομέα στην οικονομία και μια αύξηση (μείωση) του θα οδηγήσει σε αύξηση του ρυθμού οικονομικής μεγέθυνσης. Η ανταγωνιστική ισορροπία δεν εξασφαλίζει τη μεγιστοποίηση του ρυθμού οικονομικής μεγέθυνσης, γιατί η ατομική συμπεριφορά δεν αντιλαμβάνεται τη θετική εξωτερική επίδραση που έχει ή ύπαρξη της δημόσιας δαπάνης για το σύνολο της οικονομίας. Απαιτείται λοιπόν κρατική παρέμβαση, που θα καθορίσει το μέγεθος του δημόσιου τομέα στο άριστο επίπεδο και μετά θα αφήσει την οικονομία να λειτουργήσει με καθεστώς ανταγωνιστικής ισορροπίας. Πολλές σχετικές εμπειρικές μελέτες έχουν επιχειρήσει να ερευνήσουν τα παραπάνω θεωρητικά αποτελέσματα, χωρίς όμως να έχουν καταλήξει σε οριστικά συμπεράσματα (βλ. Κεφάλαιο 14). Οι δυσχέρειες αφορούν το μεγάλο εύρος των δημοσίων δαπανών που πιθανόν να πρέπει να συμπεριληφθούν στη συνάρτηση παραγωγής και την ανομοιογένεια των στοιχείων. Ακόμα, το άριστο επίπεδο είναι πιθανό να διαφέρει μεταξύ χωρών, ενώ κάθε χώρα μπορεί να βρίσκεται σε διαφορετικό επίπεδο σε σχέση με το άριστο. Τα παραπάνω μπορεί να εξηγούν γιατί οι δημόσιες δαπάνες δείχνουν παραγωγικές σε ορισμένες οικονομίες και αντιπαραγωγικές σε άλλες οικονομίες.