ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ Η Κρητική ιστορία στα εγχειρίδια της Ιστορίας στη Μέση Εκπαίδευση Στα σχολικά εγχειρίδια της Μέσης Εκπαίδευσης είναι φυσικό να δίνεται στους μαθητές μια γενική εικόνα της ελληνικής και ευρωπαϊκής ιστορίας όλων των εποχών χωρίς ιδιαίτερες αναφορές στα τοπικά ιστορικά ζητήματα παρά μόνο στο βαθμό που σχετίζονται με την όλη ιστορική εξέλιξη. Όμως στο βαθμό που θα μπορούσε να υπάρχει μια καλύτερη παρουσίαση ορισμένων σταθμών της κρητικής ιστορίας, αυτό δε συμβαίνει. Οι λόγοι είναι πολλοί και θα εκθέσομε την κατάσταση. Το θέμα της παρουσίασης της Κρήτης στα σχολικά εγχειρίδια είναι ενδιαφέρον καταρχήν ως προς την κρητογνωσία που αποκτούν οι μαθητές στο σχολείο αλλά και ως προς την κρητογνωσία ηθελημένη η μη των συγγραφέων τους. Αυτό το επισημαίνω, γιατί ειδικά η προσφορά του μινωικού πολιτισμού αλλά και των πολιτιστικών στοιχείων της Κρήτης της κλασικής περιόδου όπως και των Νεώτερων χρόνων δεν είναι μικρή ώστε να αποσιωπάται στο βαθμό που αυτό γίνεται. Το ενδιαφέρον μας εστιάζεται στο τι μαθαίνει τελικά ο μαθητής ευρύτερα για το νησί και τι γνώση αποκτά ο κρητικός μαθητής για το νησί του από τα σχολικά βιβλία. Εκ προοιμίου επισημαίνομε ότι ουσιαστικά μόνο η μινωική περίοδος καλύπτεται επαρκώς κάπως στα βιβλία αυτά τόσο στο Γυμνάσιο όσο και στο Λύκειο. Μια διάσταση του θέματος αποτελεί και η νεοεισαχθείσα Τοπική Ιστορία στη Γ Γυμνασίου με το σχετικό κατευθυντήριο εγχειρίδιο από το 2001-02. Στο βιβλίο αυτό η Κρήτη εμφανίζεται μέσα από την κεραμική παράδοση των Μαργαριτών ως ένα ενδεικτικό τομέα της ιστορικής γνώσης για το νησί με ουσιαστικό κίνητρο ένταξης του σχετικού κεφαλαίου την επιβίωση της οικοτεχνίας αυτής έως σήμερα που εξελίσσεται σε βιοτεχνία. Όμως και αυτό το θέμα αιωρείται μέσα σε ένα γνωστικό κενό της όλης ιστορίας της Κρήτης που έχει ο μαθητής. Ας εξετάσομε λοιπόν τα εγχειρίδια ανά βαθμίδα για να διαπιστωθεί η παντελής σχεδόν έλλειψη ουσιαστικής γνώσης των μαθητών γύρω από την Κρήτη. Α. Η κατάσταση στο Γυμνάσιο Στην Α τάξη του Γυμνασίου η Κρήτη που ο μαθητής γνωρίζει είναι η μινωική και μόνο αυτή. Η επίδραση της εμμονής τόσο στην αρχαιολογική έρευνα όσο και στην ιστορική τοιαύτη για την περίοδο
αυτή έχει αποτυπωθεί και από τους συγγραφείς του παλιού πλέον αυτού βιβλίου στο εγχειρίδιο αυτό. Οι μινωίτες δεν ήταν ελληνικής προέλευσης, γεγονός που δεν επισημαίνεται στο μαθητή από το βιβλίο κι έτσι μένει με την ψευδή εντύπωση για την ελληνικότητα των μινωιτών. Όσον αφορά την παρουσίαση της εποχής, τα στοιχεία αντλούνται από τη αρχαιολογική έρευνα και το Θουκυδίδη. Το βιβλίο στο σημείο αυτό διανθίζεται με κάποιες φωτογραφίες τοιχογραφιών ή άλλων στοιχείων του πολιτισμού. Όμως η ελληνική περίοδος του νησιού αρχόμενη από τα μυκηναϊκά χρόνια δεν επισημαίνεται ουσιαστικά όπως και όλη η λοιπή ιστορική εποχή ως τα ρωμαϊκά χρόνια. Στη σελίδα 78 ο μαθητής πληροφορείται ότι οι Δωριείς πέρασαν στο νησί και πέραν τούτου ουδέν σχετικά με τα κατοπινά χρόνια, την Κρητών Πολιτεία 1 και όλα τα επόμενα ιστορικά εξελικτικά στοιχεία. Στο βιβλίο αυτό δεν έχει υπεισέλθει ούτε βιβλιογραφικά κάποια νεώτερη πληροφορία ή βιβλιογραφία για τα κλασικά έστω χρόνια με αφορμή τις εν εξελίξει ανασκαφές στην Ελεύθερνα, το Ιδαίο Άντρο ή άλλα σημεία του νησιού και την ιστορική έρευνα. Επιβάλλεται λοιπόν η άμεση αντικατάσταση του βιβλίου ή έστω η αναδόμησή του. Έως την κατάκτηση της Κρήτης από τους Ρωμαίους λοιπόν ο μαθητής αναγνώστης του σχολικού βιβλίου της Γυμνασίου αγνοεί την ιστορία του νησιού όπως αγνοεί και στη Β τάξη πότε η Κρήτη περνά στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημανθεί ότι ο μαθητής αγνοεί ολότελα την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή της αρχαίας ιστορίας και ο λόγος είναι ότι το αναλυτικό πρόγραμμα, οι χαμένες ώρες και οι λίγες ώρες δεν επαρκούν στην ολοκλήρωση της ύλης στην Α τάξη. Έτσι οι μαθητές αγνοούν και τον Αλέξανδρο, ευτυχώς όμως φρόντισε ο Στόουν! Συγκριτικά με την Αρχαιότητα η Βυζαντινή Κρήτη απουσιάζει εντελώς από το βιβλίο της Β Γυμνασίου. Αναφέρονται μόνο η κατάκτηση του νησιού από τους Σαρακηνούς το 824 μ.χ. και η ανάκτησή του το 961 μ.χ. Άλλος σταθμός αναφέρεται το 1211 μ.χ. όταν το νησί περνά στην κυριαρχία των Βενετών και ότι παρέμεινε σ αυτούς ως το 1669. Αναφέρονται σπουδαίοι κρήτες όπως ο Κλώντζας, ο Θεοφάνης, ο Δαμασκηνός κ.ά. Περιττεύει και για το βιβλίο αυτό να πούμε ότι είναι παλιό και ξεπερασμένο από την ιστορική έρευνα. Λίγο καλύτερα είναι τα πράγματα στο βιβλίο της Γ τάξης που και αυτό είναι ξεπερασμένο ήδη από δεκαπενταετίας. Στο βιβλίο αυτό η αναφορά στην Κρήτη και την ιστορία της άρχεται από την Αναγέννηση με τον Γκρέκο, το Μ. Μουσούρο των οποίων εξαίρεται η συμβολή στη ζωγραφική και την τυπογραφία αντίστοιχα. Ακολουθεί η κατάσταση της 1 Παρά το ότι η σταθερότητα του κρητικού πολιτεύματος αποτέλεσε υπόδειγμα για τους κλασικούς φιλοσόφους, Πλάτωνα και Αριστοτέλη, δεν αποτελεί αιτία να αναφερθεί έστω επιγραμματικά στο κεφάλαιο των πολιτευμάτων και της εξέλιξής τους.
Κρήτης επί Βενετών με σταθμούς όχι το βενετοκρητικό συγκρητισμό αλλά την επανάσταση του Σήφη Βλαστού και των Καλλεργών που ναι μεν είναι σημαντικές, δεν είναι όμως και το σημαντικότερο γεγονός που θα ενδιαφέρει το μαθητή ή και τον καθηγητή που πρέπει να δουν πιο ευρύτερα την εποχή. Τα σημαντικά θέματα της βενετοκρητικής ευγένειας, του πολιτισμού δεν θίγονται καθόλου. Η περίοδος της Τουρκοκρατίας αρχίζει με το θέμα των κρυπτοχριστιανών (σ. 104), των κρητών εθελοντών στη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ηρωική στάση των Σφακιανών, του Δασκαλογιάννη. Η Κρήτη του 1821 καλύπτεται σε μια παράγραφο για τα έτη 1821-23 όπου αναφέρεται και η κατάπνιξη της επανάστασης το 1824. Δεν σημειώνεται όμως ότι η Κρήτη πέρασε το 1830 στην αιγυπτιακή κυριαρχία που διήρκεσε ως το 1840.Απουσιάζουν οι θυσίες στο Μελιδόνι και τη Μίλατο που παλιότερα εγχειρίδια ανέφεραν. Η εποχή από το 1824 ως το 1866 καλύπτεται από σκότος. Ο μαθητής αγνοεί ό,τι συνέβη στο νησί παρά το ότι αίφνης αναφέρεται το βιβλίο στην Κρητική Επανάσταση του 1866-69. Οι αιτίες της επανάστασης δεν αναφέρονται κι έτσι ο μαθητής μένει μετέωρος στη σημαντικότερη επανάσταση του νησιού το ΙΘ αι. Οι εξελίξεις στο νησί επίσης παραλείπονται, ο Οργανικός Νόμος, η Σύμβαση της Χαλέπας και η Κρητική Αυτονομία. Η συμμετοχή των Κρητών στο Μακεδονικό Αγώνα εξαντλείται στα εικονίδια των σχετικών σελίδων και η ιστορία κλείνει με τη Μάχη της Κρήτης το 1941. Στο Γυμνάσιο λοιπόν ο μαθητής και δη ο κρητικός αδυνατεί να κατανοήσει τη συνέχεια των εποχών και των χαρακτηριστικών τους όσον αφορά την Ιστορία της Κρήτης. Πάσχει λοιπόν η όλη οργάνωση τόσο των βιβλίων όσο και του προγράμματος στο σημείο αυτό. Γενικότερα όμως και οι άλλοι μαθητές εκτός Κρήτης μένουν με αποσπασματικές εικόνες της κρητικής ιστορίας και μάλλον τουριστικές με κέντρο την Κνωσό και τις μινωικές πόλεις. Ιδιαίτερη βαρύτητα για την κατανόηση της ελληνικής ιστορίας του ΙΘ αι. έχει το Κρητικό Ζήτημα που όμως, ενώ προκάλεσε τον πόλεμο του 1897, δεν αναλύεται. Β. Η κατάσταση στο Λύκειο Δυστυχώς δεν διαφοροποιούνται αισθητά τα πράγματα στο Λύκειο όσον αφορά στην κρητική ιστορία. Κι εδώ παρατηρούνται αντίστοιχες παραλείψεις. Στην Α τάξη πάλι κυριαρχεί η μινωική Κρήτη, τίποτε για τα μετέπειτα χρόνια και μόνο στη σ.152 εμφανίζεται ο όρος θρησκευτικός συγκρητισμός. Κι εδώ όμως καμία αναφορά στο νησί ή στο αληθινό πολιτικό περιεχόμενο του όρου. Παρά το ότι το βιβλίο είναι σχετικά νέο δεν είναι επαρκές στο θέμα που μας απασχολεί.
Στη Β τάξη η Κρήτη τόσο στο βιβλίο του Κ. Καλοκαιρινού όσο και στο νέο βιβλίο απουσιάζει. Μόνο τα σχετικά με τη αραβική κατοχή 824 961 μ.χ. επαναλαμβάνονται κι εδώ όπως στο Γυμνάσιο καθώς και η υπαγωγή του νησιού στη Βενετία το 1211μΧ. Καμία μνεία του πολιτισμού του νησιού επί Βενετοκρατίας δεν λαμβάνει χώρα,ενώ το βιβλίο αναφέρεται σε μια περίοδο από το 565μΧ ως και την Γαλλική Επανάσταση (1789). Στα Θέματα Ιστορίας, μάθημα επιλογής απουσιάζει εντελώς το Κρητικό Ζήτημα, ενώ υπάρχει πλήθος άλλων ζητημάτων. Ανάλογη εικόνα της Κρήτης με εκείνη στα βιβλία του Γυμνασίου υπάρχει και στην Γ τάξη του Λυκείου. Στο βιβλίο των Σκουλάτου Κόνδη που ήδη κλείνει 25 χρόνια η Κρήτη και η ιστορία της περιορίζεται στην Επανάσταση του 1866-69 που κάπως πιο ικανοποιητικά παρουσιάζεται, πάλι όμως με το κενό των πληροφοριών των προηγουμένων ετών που σημειώσαμε και για το Γυμνάσιο. Επιτέλους μια συστηματική εξιστόρηση του Κρητικού Ζητήματος το ΙΘ σημειώνεται στο βιβλίο ιστορίας της Θεωρητικής κατεύθυνσης της Γ τάξης. Όμως το κεφάλαιο αυτό παραλείφθηκε εξαρχής από τη διδακτέα ύλη και αχρηστεύθηκε! Είναι φαίνεται η μοίρα της κρητικής ιστορίας να δεινοπαθεί από το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα! Τέλος στο διανεμηθέν το 2002 βιβλίο Ιστορίας της Γ τάξης αλλά μη διδαχθέν ποτέ λόγω των αντιδράσεων που προκάλεσε στην Κύπρο και την Ελλάδα δίδεται περισσότερο έμφαση στην Παγκόσμια κι ευρωπαϊκή ιστορία. Σ ότι αφορά όμως την ελληνική και δη την κρητική προβάλλεται έντονα η Επανάσταση του 1841 (σ.61) που κανένα σχολικό βιβλίο δεν ανέφερε ποτέ. Απουσιάζει εντελώς η Επανάσταση του 1866-69 (σ. 102)! Από την άλλη πάντως τονίζεται (σ.103) ότι το Κρητικό Ζήτημα ήταν το σημαντικότερο ζήτημα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής το ΙΘ αι! Πρόκειται για μια εκκωφαντική ανακολουθία. Συμπεράσματα Από όλα όσα εκτέθηκαν ανωτέρω είναι πασιφανές ότι η κρητική ιστορία δεν διδάσκεται στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση σωστά. Δεν διδάσκεται ούτε σχηματικά καν ώστε ο μαθητής να έχει μια ιδέα της ιστορικής διαδρομής του νησιού. Παρά το γενικό χαρακτήρα της γνώσης που παρέχουν τα σχολικά εγχειρίδια, και είναι θεμιτό αυτό, πρέπει να δίνουν ένα αντιπροσωπευτικό περίγραμμα της κρητικής ιστορίας. Μπορούσε για παράδειγμα οι δύο ενότητες για το προσφυγικό ζήτημα να γίνουν μια πιο περιεκτική και να αφιερωθεί χρόνος και για το Κρητικό Ζήτημα στη Γ Θεωρητικής Κατεύθυνσης. Προτείνομε να αντικατασταθούν τα υπάρχοντα εγχειρίδια του Γυμνασίου εκτός του λόγου της παλαιότητάς τους και για το ότι είναι ογκώδη και δύσχρηστα, με μικρότερης έκτασης μεν, αλλά πιο μεστά
περιεχομένου και πιο κοντά στην έρευνα. Σ αυτά να δοθεί μια σχηματική αδρή διαδρομή της κρητικής ιστορίας. Όσον αφορά το μάθημα της Τοπικής Ιστορίας στη Γ Τάξη του Γυμνασίου ο καθηγητής μπορεί, τουλάχιστον αυτός που διδάσκει στην Κρήτη, να δώσει αρκετά στοιχεία της κρητικής ιστορίας επιλέγοντας είτε μια αδρομερή παρουσίασή της είτε θέματα, π.χ. η Βενετοκρατία στο Ρέθυμνο με κατάλληλες εργασίες μικρής έκτασης που θα δώσει στα παιδιά εξατομικεύοντάς τις ίσως με θέματα στενότερου ενδιαφέροντος όπως π.χ. οι βυζαντινοί ναοί του χωριού δείνα απ όπου προέρχονται κάποιοι μαθητές ή κάτι άλλο αναλόγως. Φυσικά αυτό προϋποθέτει περισσότερη δουλειά για τον καθηγητή και το μαθητή, όμως το αποτέλεσμα θα είναι ουσιαστικό, ο μαθητής και μαζί του ο καθηγητής θα εντρυφήσουν στην τοπική ιστορία με ό,τι σημαίνει αυτό. Ίσως και ο θεσμός της Ευέλικτης Ζώνης να μπορεί να επαυξήσει τα θετικά στο τομέα της τοπικής ιστορίας με τη συνεργασία πολλών ειδικοτήτων από πλευράς των διδασκόντων και έτσι και οι μαθητές να εκτιμήσουν και άλλες πλευρές της γνώσης. Τέλος θα είχα να προτείνω οι κατά τόπους ΠΕΦ ή Σύνδεσμοι Φιλολόγων να προσπαθήσουν να εκπονήσουν ένα μικρό εγχειρίδιο της Κρητικής Ιστορίας, απλό και κατανοητό, ώστε να έχουν ένα εργαλείο για το μάθημα. Θα υπάρξουν πιστεύω πολλοί συνάδελφοι που θα ήθελαν να συμμετάσχουν και έτσι να αποκτήσει μιαν άλλη διάσταση ο ρόλος του καθηγητή της Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Ρέθυμνο, χειμώνας 2004