ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Πειραιά Τεχνολογικού Τομέα Διοίκηση Μικρομεσαίων Επιχειρήσεων Ενότητα 3 : Αυτοαπασχόληση & επιχειρηματικότητα ευκαιρίας & ανάγκης Δημήτριος Σταυρουλάκης Τμήμα Λογιστικής & Χρηματοοικονομικής
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Πειραιά Τεχνολογικού Τομέα» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Σκοποί ενότητας Σκοπός της παρούσας ενότητας είναι να μας εξοικειώσει με την έννοια της Επιχειρηματικής Πρόθεσης,της αυτοαπασχόλησης και της επιχειρηματικότητας ευκαιρίας και ανάγκης και πως οι έννοιες αυτές βρίσκουν εφαρμογή. Η κατανόηση και αφομοίωση των διαδικασιών που ακολουθούνται σε ένα τέτοιο εγχείρημα αποτελεί έναν από τους βασικούς στόχους της ενότητας. 4
Περιεχόμενα ενότητας Επιχειρηματική Πρόθεση Επίδοξοι επιχειρηματίες Αυτοαπασχόληση Γυναικεία επιχειρηματικότητα Επιχειρηματικότητα ευκαιρίας ανάγκης 5
Επιχειρηματική Πρόθεση
Επιχειρηματική Πρόθεση Η Επιχειρηματική Πρόθεση (entrepreneurial intention αποτελεί την απαραίτητη προκαταρκτική προϋπόθεση για τη μετέπειτα αναζήτηση ευκαιριών που θα καταλήξουν στην υλοποίηση της επιχειρηματικής ιδέας και τη δημιουργία αξίας. Μια ισχυρή Επιχειρηματική Πρόθεση πιθανότατα θα καταλήξει σε εγχείρημα, ανεξάρτητα αν το γεγονός αυτό καθυστερήσει π.χ. λόγω οικογενειακών προτεραιοτήτων. 7
Επιχειρηματική Πρόθεση Σύμφωνα με τη θεωρία «Σχεδιασμένης Συμπεριφοράς» (Theory of Planned Behavior - TPB) (Ajzen), η Επιχειρηματική Πρόθεση προσδιορίζεται από τους ακόλουθους παράγοντες: Πεποιθήσεις του ατόμου σε σχέση με τα αναμενόμενα αποτελέσματα από την υιοθέτηση της συγκεκριμένης στάσης (π.χ. πλούτος, αυτονομία, ολοκλήρωση, ευημερία). Πεποιθήσεις του ατόμου σε σχέση με την αναμενόμενη στάση του κοινωνικού περίγυρου (οικογένεια, φίλοι, σημαντικά πρόσωπα, μέντορες κλπ). Πεποιθήσεις του ατόμου σε σχέση με την αυτεπάρκειά του, ή την ικανότητα να διεκπεραιώνει έργα και να χειρίζεται καταστάσεις. 8
Επίδοξοι Επιχειρηματίες
Επίδοξοι επιχειρηματίες Με τον όρο «επίδοξοι επιχειρηματίες» ή «εκκολαπτόμενοι επιχειρηματίες» (nascent entrepreneurs) εννοούνται εκείνοι που βρίσκονται στη διαδικασία ίδρυσης επιχείρησης. Η μελέτη της συμπεριφοράς και της δραστηριότητας των επίδοξων επιχειρηματιών έχει μεγάλη σημασία, επειδή η επιχειρηματικότητα δημιουργεί πλούτο και επομένως η διευκόλυνσή της είναι σε πρώτη προτεραιότητα για τις κυβερνήσεις. Εάν τα θεσμικά εμπόδια είναι σημαντικά (φορολογία, γραφειοκρατία, διαφθορά), τότε η επιχειρηματική δραστηριότητα αποθαρρύνεται. 10
Επιχειρηματικότητα Αρχικών Σταδίων και ΑΕΠ Σχήμα 4. Επιχειρηματικότητα Αρχικών Σταδίων και ΑΕΠ 11
Επιχειρηματικότητα Αρχικών Σταδίων Από το Σχήμα 4 παρατηρείται ότι: και ΑΕΠ η καμπύλη της επιχειρηματικότητας «αρχικών σταδίων» εμφανίζει σχετική κάμψη σε μεγάλη ομάδα ανεπτυγμένων χωρών (Βέλγιο, Δανία, Ισπανία, Ιαπωνία κλπ) και εμφανίζει και πάλι άνοδο για τις δυναμικότερες οικονομίες (ΗΠΑ, Ολλανδία, Αυστραλία, Νορβηγία). Πρέπει να σημειωθεί ότι υψηλά ποσοστά επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων δεν υποδηλώνουν κατ ανάγκη ανάπτυξη. Απαντώνται συνήθως σε χώρες με χαμηλό κόστος παραγωγικών συντελεστών (Ουγκάντα, Εκουαδόρ, Κολομβία, Ζάμπια, Περού κλπ). Οι αναπτυσσόμενες χώρες γενικότερα χαρακτηρίζονται από υψηλούς αριθμούς δημιουργίας και θανάτου επιχειρήσεων λόγω του ασταθούς οικονομικού κλίματος. 12
Επιχειρηματικότητα Αρχικών Σταδίων και ΑΕΠ Με τη βελτίωση του οικονομικού περιβάλλοντος, η τάση είναι να δημιουργούνται λιγότερες και μεγαλύτερες επιχειρήσεις, που είναι σε θέση να καλύψουν τη ζήτηση με χαμηλότερο κόστος λόγω οικονομιών κλίμακας. Η επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων στην Ελλάδα ανερχόταν σε 9,9% το 2008, 8,8% το 2009 και 5,3% το 2010. Η κάθετη πτώση το 2010 οφείλεται κυρίως στην καθίζηση της επίδοξης επιχειρηματικότητας. Σημειώνεται ότι ποσοστά της τάξης του 8%-9% θεωρούνται υψηλά, ανάλογα αναπτυσσόμενων χωρών όπως το Μεξικό και η Λεττονία (ΙΟΒΕ, 2011). 13
Διεθνές Παρατηρητήριο επιχειρηματικότητας Το Διεθνές Παρατηρητήριο Επιχειρηματικότητας (Global Entrepreneurship Monitor GEM, http://www.gemconsortium.org/) διεξάγει ετήσιες έρευνες σε 40 χώρες με συγκεκριμένο μεθοδολογικό πλαίσιο. Αρμόδιος οργανισμός για τη διεξαγωγή των ερευνών του GEM στην Ελλάδα είναι το Ινστιτούτο Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών (ΙΟΒΕ www.iobe.gr). Για την αξιολόγηση της επιχειρηματικής δραστηριότητας το GEM έχει εισάγει τις παρακάτω έννοιες: Επιχειρηματικότητα Αρχικών Σταδίων (Total Early-Stage Entrepreneurial Activity TEA): Αφορά τους νέους επιχειρηματίες που είναι στην αγορά για διάστημα μικρότερο των 3,5 ετών και τους επίδοξους επιχειρηματίες. Καθιερωμένη Επιχειρηματικότητα: Οι επιχειρηματίες που είναι στην αγορά πάνω από 3,5 έτη. 14
Αυτοαπασχόληση
Η αυτοαπασχόληση σε αριθμούς Η αυτοαπασχόληση κατέχει σημαντική θέση μεταξύ των ΜΜΕ και αποτελεί πηγή νέων θέσεων εργασίας. Σύμφωνα με στοιχεία του 2009, το ποσοστό των αυτοαπασχολούμενων στην ΕΕ κυμαίνεται στο 15%, Περισσότερο επιρρεπείς στην αυτοαπασχόληση είναι οι μεσογειακές χώρες και οι βαλκανικές χώρες, ενώ τα χαμηλότερα ποσοστά έχουν οι σκανδιναβικές (εκτός Φινλανδίας) και βαλτικές χώρες. Η Ελλάδα κατέχει τα πρωτεία με ποσοστό 30% επί της συνολικής απασχόλησης και ενόψει της οικονομικής κρίσης το ποσοστό αυξάνει συνεχώς, με περισσότερες γυναίκες να επιλέγουν την αυτοαπασχόληση. Ο τυπικός Ευρωπαίος αυτοαπασχολούμενος είναι άνδρας (69,6%) ηλικίας άνω των 50 ετών (37,5%). 16
Αυτοαπασχόληση Η μετάβαση από τη μισθωτή εργασία στην αυτοαπασχόληση υπαγορεύεται από συγκεκριμένους λόγους (Henrekson): Εκμετάλλευση ευκαιρίας στην αγορά. Μπορεί να αφορά επίσης και αξιοποίηση ευνοϊκών φορολογικών διατάξεων. Αλλαγή της δομής της αγοράς. Οι μεγάλες βιομηχανίες που παραδοσιακά απασχολούσαν μάζες εργατικού δυναμικού έχουν υποχωρήσει. Ανάγκη. Ο απολυμένος εργαζόμενος γίνεται αναγκαστικά αυτοαπασχολούμενος μη έχοντας άλλη επαγγελματική επιλογή. Αυτονομία. Για μια μερίδα αυτοαπασχολούμενων η ανεξαρτησία έχει υψηλή προτεραιότητα στην κλίμακα αξιών τους. Δυσαρέσκεια από τη μισθωτή εργασία. Πολλά εργασιακά περιβάλλοντα είναι αβέβαια, δυσάρεστα ή καταπιεστικά 17
Γυναικεία Επιχειρηματικότητα
Διακρίσεις γυναικεία επιχειρηματικότητα Οι διαφορετικοί ρόλοι των δυο φύλων αντικατοπτρίζονται και στον τομέα της επιχειρηματικότητας. Συγκεκριμένα οι γυναίκες αντιμετωπίζουν τις εξής διακρίσεις στην εργασία: Κάθετη Διάκριση (vertical segregation): Οι γυναίκες συνήθως συνωστίζονται στις χαμηλότερες θέσεις στην ιεραρχία των επιχειρήσεων, ενώ οι θέσεις ευθύνης ανήκουν σε άνδρες. Έρευνες έχουν καταδείξει επίσης ότι εγκαταλείπουν την εργασία τους συχνότερα από τους άνδρες (Tomaskevic Devey & Skaggs). Οριζόντια Διάκριση (horizontal segregation): Λόγω των οικογενειακών βαρών οι γυναίκες στρέφονται σε επαγγέλματα με λιγότερες ώρες εργασίας και ευέλικτο ωράριο (γυναικεία επαγγέλματα), που όμως έχουν χαμηλές προοπτικές. 19
Προβλήματα γυναικεία επιχειρηματικότητα Θεωρητικά ο επιχειρηματίας είναι σε θέση να ρυθμίσει το ωράριό του. Ωστόσο η επιχειρηματικότητα απαιτεί πολύωρη εξαντλητική εργασία. Το τραπεζικό σύστημα συχνά δυσπιστεί προς τις γυναίκες επιχειρηματίες με αποτέλεσμα αυτές να αντιμετωπίζουν πρόβλημα στην έγκριση των δανείων τους. Εμπειρικές έρευνες έχουν δείξει ότι γενικά οι γυναίκες επιχειρηματίες ξεκινούν με λιγότερα κεφάλαια από ότι οι άνδρες, αλλά δημιουργούν και λιγότερα χρέη (Carter & Shaw). Οι γυναίκες επιχειρηματίες αντιμετωπίζουν προκαταλήψεις και κοινωνικά στερεότυπα. Συναντούν εμπόδια στο να εδραιώσουν κλίμα εμπιστοσύνης και σχέσεις συνεργασίας με επαγγελματικές ομάδες και δυσκολεύονται περισσότερο από τους άνδρες να δημιουργήσουν δίκτυα προμηθευτών και πωλήσεων. Έρευνες έχουν καταδείξει ότι οι γυναίκες είναι λιγότερο επιρρεπείς στο ρίσκο από τους άνδρες και λαμβάνουν πιο συντηρητικές αποφάσεις (Carter & Shaw). 20
Προκλήσεις - γυναικεία επιχειρηματικότητα Το υψηλότερο ποσοστό (43%) γυναικών επιχειρηματικών απαντάται στις ΗΠΑ, που αποδίδεται μεταξύ άλλων στις ενισχυτικές κρατικές πολιτικές (affirmative action). Έχει παρατηρηθεί ότι σε χώρες που βασίζονται κυρίως στο αγροτικό εισόδημα συνήθως υπερτερούν σημαντικά οι άνδρες επιχειρηματίες, ενώ σε χώρες με έμφαση στον τομέα των υπηρεσιών συνήθως παρατηρείται αξιόλογη γυναικεία επιχειρηματικότητα (Elam & Terjesen). Παρά τις επιδοτήσεις και τα προγράμματα για την ενίσχυση των Ελληνίδων επιχειρηματιών, ο αριθμός τους παραμένει σε χαμηλά επίπεδα. Γυναικεία επιχειρηματικότητα απαντάται κυρίως στο λιανεμπόριο (καλλυντικά, ένδυση & υπόδηση), στα παραδοσιακά τρόφιμα, στα επιστημονικά επαγγέλματα (αυτοαπασχόληση) και στον καλλιτεχνικό χώρο. 21
Επιχειρηματικότητα ευκαιρίας & ανάγκης
Επιχειρηματικότητα ευκαιρίας & ανάγκης Ο όρος «επιχειρηματικότητα ανάγκης» εισάχθηκε από το Διεθνές Παρατηρητήριο Επιχειρηματικότητας (GEM). To σκεπτικό για την καταμέτρησή της προκύπτει από το ότι οι επιχειρηματίες είτε «έλκονται» από την αγορά για να εκμεταλλευθούν ευκαιρίες (push factors), είτε «εξωθούνται» στην επιχειρηματικότητα λόγω ανεργίας, είτε επειδή δεν έχουν καλύτερη επαγγελματική επιλογή (pull factors). Σε αντίθεση με τους Επιχειρηματίες Ευκαιρίας που κινητοποιούνται από επιθυμία για κοινωνική αναγνώριση και για επιτεύγματα, οι Επιχειρηματίες Ανάγκης παρακινούνται από τις ιεραρχικά χαμηλότερες ανάγκες της κλίμακας Maslow, τη διασφάλιση ενός στοιχειώδους εισοδήματος και την ανταπόκριση στις οικογενειακές ανάγκες. Οι Επιχειρηματίες Ευκαιρίας έχουν μεγαλύτερες φιλοδοξίες, καινοτομικό προσανατολισμό και δυνατότητες κερδοφορίας. Αντίθετα οι Επιχειρηματίες Ανάγκης χαρακτηρίζονται από μιμητισμό, συντηρητισμό και χαμηλή κερδοφορία. 23
Επιχειρηματικότητα ευκαιρίας & ανάγκης Υψηλά ποσοστά επιχειρηματικότητας ανάγκης απαντώνται κυρίως σε χώρες που μαστίζονται από την ανεργία και σε αναπτυσσόμενες χώρες και συνάδουν με κρατική κοινωνική πρόνοια χαμηλού επιπέδου και με μεγάλη θνησιμότητα επιχειρήσεων. Οι κλάδοι που συγκεντρώνουν υψηλά ποσοστά επιχειρηματικότητας ευκαιρίας περιλαμβάνουν τη βιομηχανία και την υψηλή τεχνολογία, ενώ υψηλά ποσοστά επιχειρηματικότητας ανάγκης απαντώνται στον τουρισμό, το λιανεμπόριο και τη γεωργία & κτηνοτροφία. Το κλάσμα: «Επιχειρηματικότητα Ευκαιρίας προς Επιχειρηματικότητα Ανάγκης» είναι σημαντικός δείκτης οικονομικής ανάπτυξης μιας χώρας. Ωστόσο πρέπει να επισημανθεί ότι αν και η επιχειρηματικότητα ανάγκης είναι «δεύτερης ποιότητας», ωστόσο είναι σημαντική επειδή δημιουργεί τη μοναδική αναπτυξιακή διέξοδο των φτωχών χωρών. Aποκαλείται και «φαινόμενο του πρόσφυγα» (refugee effect), επειδή αποτελεί καταφύγιο ατόμων με χαμηλή οικονομική επιφάνεια χωρίς επαγγελματικές προοπτικές 24
Επιχειρηματικότητα ευκαιρίας & ανάγκης στην Ελλάδα Σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες GEM στην Ελλάδα, η επιχειρηματικότητα ανάγκης τα τελευταία χρόνια είναι της τάξης 26%-28%, ποσοστά σχετικά υψηλά για τα Ευρωπαϊκά δεδομένα. Από έρευνα στην Ελληνική περιφέρεια (Stavroulakis & Rekleitis) προέκυψε ότι επιχειρηματίες ανάγκης συχνά γίνονται άτομα με υψηλά εκπαιδευτικά προσόντα που δεν κατορθώνουν να βρουν θέση στο δημόσιο, ή άλλη μισθωτή θέση ανάλογη των δυνατοτήτων τους. Ο επιχειρηματίας ανάγκης συχνά συνδυάζει πολλαπλές επαγγελματικές ταυτότητες (π.χ. ιδιοκτήτης καφενείου, γεωργοκτηνοτρόφος και εποχιακός υπάλληλος σε τουριστικά καταλύματα). Η μικρή επιχειρηματικότητα στην περιφέρεια διευκολύνεται από τους στενούς δεσμούς των κατοίκων, αλλά αντιμετωπίζει προβλήματα επέκτασης λόγω ανεπαρκών υποδομών. 25
Τέλος Ενότητας