Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη Πρόλογος (1-282) Διδακτικό σενάριο Πόπη Χριστοφόρου Πούγιουρου, Φιλόλογος Λειτουργός Γραφείου Αναλυτικών Προγραμμάτων Λευκωσία 2013
Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη ΠΡΟΛΟΓΟΣ (1-282) Το παρόν διδακτικό σενάριο προϋποθέτει και βασίζεται στα ακόλουθα: 1. Πρόγραμμα Σπουδών του μαθήματος των Αρχαίων Ελληνικών 2. Ενδεικτικός Προγραμματισμός για τις Νεφέλες του Αριστοφάνη 2013-2014 3. Οδηγίες διδασκαλίας των Νεφελών Αναρτημένα στο: www.moec.gov.cy Εκπαιδευτικό Σύστημα - Μέση Εκπαίδευση Εκπαιδευτικό Υλικό Αρχαία Ελληνικά Διδακτικός χρόνος: 6 περίοδοι Οργάνωση τάξης: Ενιαία, σε ομάδες Μέθοδος: Διαλογική, διερευνητική, συνεργατική Μέσα: Σχολικό εγχειρίδιο, φύλλα εργασίας, πίνακας, Η./Υ., βιντεοπροβολέας Αξιολόγηση: Συντρέχουσα και τελική Διδακτικοί Στόχοι Επιδιώκεται, με την ολοκλήρωση της ενότητας του Προλόγου, οι μαθητές: - Να έρθουν σε πρώτη επαφή με το θέμα και τα βασικά πρόσωπα των Νεφελών - Να εντοπίζουν βασικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και του κόσμου των ηρώων, να επισημαίνουν και να αξιολογούν τα προβλήματα που τους απασχολούν και τις λύσεις που δίνουν σε αυτά - Να έρθουν σε πρώτη επαφή με στοιχεία της αριστοφανικής τέχνης και ευφυίας - Να κατανοήσουν τους τεχνικούς όρους της αρχαίας κωμωδίας: κρίση του κωμικού σύμπαντος, κωμική ιδέα, αντιρεαλιστικό θέατρο - Να αναγνωρίζουν και τα κατανοούν τη λειτουργία θεατρικών συμβάσεων, και ιδιαίτερα συμβάσεων της κωμωδίας - Να αναπτύξουν θετική στάση απέναντι στο μάθημα (και την αρχαία κωμωδία γενικότερα) αναγνωρίζοντας ότι οι Νεφέλες θέτουν βαθείς, πανανθρώπινους και διαχρονικούς προβληματισμούς Σύμφωνα με τον Προγραμματισμό, θα πρέπει να καλυφθούν "Βασικά εισαγωγικά στοιχεία για τον Πρόλογο", όπως αυτά παρουσιάζονται στην εισαγωγή του διδακτικού εγχειριδίου (σελ. 19-20) και στην Εισαγωγή στην Κωμωδία Γενικά χαρακτηριστικά της «Παλαιάς» Κωμωδίας (σελ. 3-5, ιδιαίτερα οι σελ. 3 και 4). Με αφορμή τον Πρόλογο (1-282), ο/η εκπαιδευτικός έχει την ευκαιρία να καλύψει αυτά τα κύρια σημεία της Εισαγωγής στην Κωμωδία (που δεν είχε καλύψει κατά τη διάρκεια των δύο διδακτικών περιόδων που αφιερώθηκαν στην Εισαγωγή, μεταθέτοντάς το σε καταλληλότερο χρόνο). Οι βασικές έννοιες που πρέπει να διασαφηνιστούν είναι: κρίση του κωμικού σύμπαντος, κωμική ιδέα και αντιρεαλιστικό θέατρο. Η διεργασία αυτή θα γίνει διερευνητικά και βιωματικά. Δεν χρειάζεται να δοθούν ορισμοί για τις πιο πάνω έννοιες, αλλά οι μαθητές θα πρέπει να οδηγηθούν στην κατανόησή τους μέσα από το ίδιο το κείμενο, επαγωγικά. Βασικός ρόλος της διδασκαλίας του Προλόγου (και του συγκεκριμένου διδακτικού σεναρίου) είναι να φέρει τους μαθητές σε πρώτη επαφή με όλα εκείνα τα στοιχεία δομής-περιεχομένου-τεχνικής του έργου που θα τους είναι χρήσιμα, ώστε στα επόμενα στάδια να μπορούν να διερευνούν το τι, το πώς και το γιατί του έργου. Ωστόσο, κατά την εφαρμογή του, ο/η εκπαιδευτικός θα πρέπει να κάνει τις απαραίτητες προσαρμογές, ώστε να το εναρμονίσει με τις ιδιαιτερότητες του τμήματός του/της. 2
ΤΑ ΒΑΣΑΝΑ ΤΟΥ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗ (1-136) Σκηνή Α (1-86) Ο Στρεψιάδης σε απόγνωση 1 η δ.π. Πορεία διδασκαλίας 1. Αφόρμηση. Διερευνούμε τον ρόλο του προλόγου γενικά. Ενδεικτικές ερωτήσεις: Ποια λειτουργία επιτελεί ο πρόλογος σε ένα έργο; Τι περιμένετε από τον Πρόλογο των Νεφελών; 2. Προαιρετικά, ανάγνωση των τριών σημείων κάτω από τον τίτλο «ΣΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΥΤΗ» (σελ. 18) 3. Απλή αναφορά στα ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ (αρκεί να ξεκαθαρίσουμε τη σχέση Στρεψιάδη-Φειδιππίδη, σχέση πατέρα-γιου σταδιακά, οι μαθητές θα αντλήσουν περαιτέρω πληροφορίες για τα πρόσωπα μέσα από το κείμενο) 4. Εκφραστική και παραστατική ανάγνωση των στίχων 1-86 5. Ανάλυση διερεύνηση - ανακάλυψη και κατανόηση. Αναμένουμε ότι με τις κατάλληλες ερωτήσεις κατά την επεξεργασία των στίχων 1-86 οι μαθητές θα ανακαλύψουν: Δομικά στοιχεία της ενότητας (τόπος, χρόνος, πρόσωπα) Βασικά στοιχεία της προσωπικότητας των ηρώων (έτσι όπως αποκαλύπτεται και από τα ονόματά τους) και των κοινωνικών συνθηκών στις οποίες ζουν Την κρίση που αντιμετωπίζουν οι ήρωες και τα αίτιά της Τα συγκεκριμένα και άμεσα προβλήματα του πρωταγωνιστή και τα ευρύτερα, βαθύτερα και παλαιότερα προβλήματα ολόκληρης της κοινωνίας. Σύγκριση με τη σημερινή εποχή. Τη λύση που βρίσκει ο Στρεψιάδης στο πρόβλημά του και αξιολόγησή της 6. Σχόλια. Ανάλογα με τη δεκτικότητα των μαθητών και τις περαιτέρω αναζητήσεις τους, κατά τη συζήτηση των πιο πάνω θεμάτων, παρεμβάλλουμε στοιχεία από τα σχόλια, με ιδιαίτερη όμως προσοχή να μην μειώσουμε το ενδιαφέρον τους για το κείμενο, να μην "φορτώσουμε" πολύ το μάθημα και να μην καταλήξουμε σε στείρα διδασκαλία αρχαιογνωστικών πληροφοριών. Οι επιλογές μας θα πρέπει να καλύπτουν τις ανάγκες των μαθητών και να εξυπηρετούν τους άμεσους ή μακροπρόθεσμους στόχους μας. Από τα Σχόλια στους στίχους 1-86 (σελ. 27 κ.ε.) είναι απαραίτητο να αναφερθούμε στα εξής: Σχόλιο στον στ. 46 (σελ. 29), γιατί έτσι οι μαθητές αρχίζουν να εξοικειώνονται με τις συμβάσεις της κωμωδίας και σταδιακά ανακαλύπτουν στοιχεία της τέχνης του Αριστοφάνη Παράλληλο κείμενο στον στ. 49 (σελ. 29) Γνώμη 363 του Μενάνδρου-, που μας δίνει την ευκαιρία να αξιοποιήσουμε προγενέστερες γνώσεις των μαθητών (γνωρίζουν τα αποφθέγματα από την Β Γυμνασίου, βλ. Περίπλους, Κεφάλαιο 1 - Το απόφθεγμα, όπου ιδιαίτερη αναφορά στον Μένανδρο στη σελ. 13). 7. Ομαδικά (ή ατομικά) συμπληρώνεται το Φύλλο Εργασίας 1 σε ιδιαίτερο χρόνο που θα παραχωρήσουμε (περίπου 5-7 ). Είναι ιδιαίτερα πρακτικό από άποψη χρόνου, αποδοτικό και λειτουργικό, η ανάλυση των στίχων να γίνει στην ολομέλεια της τάξης (επιτυγχάνεται η αλληλεπίδραση μεταξύ μαθητών και μεταξύ εκπαιδευτικού-μαθητών, δίνεται η ευκαιρία να διατυπωθούν και να λυθούν κοινές απορίες, να εκφραστούν διαφωνίες, να αναπτυχθεί 3
γόνιμος διάλογος καθώς η σκέψη του ενός προάγεται από τη σκέψη του άλλου κλπ.) και ακολούθως σε ομάδες οι μαθητές να συνεργαστούν και να συναποφασίσουν για το γραπτό τους κείμενο/σημειώσεις 1. Εξυπακούεται ότι ο/η εκπαιδευτικός ενθαρρύνει και δέχεται τις προτάσεις και τεκμηριωμένες εισηγήσεις των μαθητών και δεν επιβάλλει μία προαποφασισμένη απάντηση. Ως εκ τούτου, τα συμπληρωμένα φύλλα εργασίας που δίνονται στο Παράρτημα του σεναρίου, είναι μόνο ενδεικτικά. 8. Ας σκηνοθετήσουμε. Η τελευταία δραστηριότητα στο Φύλλο Εργασίας με θέμα Ας σκηνοθετήσουμε προτείνεται να γίνει προφορικά στην τάξη (είτε στην ολομέλεια είτε σε ομάδες), με τη μορφή συζήτησης, κατά την οποία ενδεχομένως θα ακουστούν διαφορετικές προσεγγίσεις και προτάσεις. Οι μαθητές δεν πρέπει να ξεχνούν ότι το έργο αρχικά προοριζόταν για παράσταση και είναι καλό να αντιμετωπίζουν τα σκηνοθετικά προβλήματα που προκύπτουν και να δίνουν λύσεις σε αυτά (όπως άλλωστε έκανε και ο αρχαίος ποιητής). Η εμπλοκή τους σε αυτή τη διαδικασία θα τους βοηθήσει, επίσης, να εντοπίσουν και να κατανοήσουν τις θεατρικές συμβάσεις. 9. Ανάθεση κατ οίκον εργασιών. Στο διδακτικό σενάριο που ακολουθεί δεν προτείνονται άλλες εργασίες για το σπίτι, εκτός από αυτές που υπάρχουν στο διδακτικό εγχειρίδιο (και πάλι δεν ορίζονται συγκεκριμένες). Κάποιες από τις εργασίες του βιβλίου ενσωματώνονται στα φύλλα εργασίας, ώστε να καλυφθούν με αυτό τον τρόπο. Ο/Η εκπαιδευτικός επιλέγει κάθε φορά 1-2 εργασίες από τις Ασκήσεις-Δραστηριότητες της ενότητας, ελέγχοντας το θέμα που καλύπτουν αλλά και τον βαθμό δυσκολίας και τον χρόνο που απαιτούν. Μπορεί να ανατεθούν διαφορετικές εργασίες σε διαφορετικές ομάδες μαθητών ή κάποια υποχρεωτική σε συνδυασμό με κάποια προαιρετική. Σκηνή Β (87-136) Ο Στρεψιάδης επιχειρεί να πείσει τον γιο του να φοιτήσει στο Φροντιστήριο του Σωκράτη 2 η δ.π. Πορεία διδασκαλίας 1. Έλεγχος εργασιών ανατροφοδότηση 2. Εκφραστική και παραστατική ανάγνωση των στίχων 87-136 3. Ανάλυση διερεύνηση - ανακάλυψη και κατανόηση. Ενδεικτικές ερωτήσεις διερεύνησης: Ποιο είναι το σχέδιο του Στρεψιάδη; Πόσο λογικό σας φαίνεται; Τι αποκαλύπτει για τις συνθήκες της εποχής εκείνης; Ποια μέσα χρησιμοποιεί ο Στρεψιάδης προκειμένου να πείσει τον Φειδιππίδη; Πώς τα αξιολογείτε; Τι θα κάνατε εσείς, αν ήσασταν στη θέση του; Γιατί ο ποιητής παρουσιάζει ένα σχέδιο που θα αποτύχει; Ποια πρώτα στοιχεία για τον Σωκράτη και τους σοφιστές αντλούμε από το κείμενο; (Σταδιακά, η εικόνα των μαθητών μας για τον αριστοφανικό και τον πραγματικό Σωκράτη και τους σοφιστές θα συμπληρωθεί). 4 1 Η συμπλήρωση του φύλλου εργασίας ταυτόχρονα με τη διερεύνηση του κειμένου, ενέχει τον κίνδυνο να μετατραπεί σε υπαγόρευση/αντιγραφή και να χαθεί η γόνιμη συζήτηση και η δημιουργική εργασία των μαθητών.
Ενώ ο Φειδιππίδης λέει ότι θα ακούσει τον πατέρα του (στ. 99), τελικά δεν το κάνει. Γιατί; 4. Σχόλια. Με τις επιφυλάξεις και προϋποθέσεις που αναφέρθηκαν πριν, εκτός άλλων σχολίων που θα επιλέξει ο/η εκπαιδευτικός, θα πρέπει να γίνει αναφορά στα εξής: Σχόλιο στον στ. 103 (σελ. 35). Ο όρος "Φροντιστήριο" είναι αυτός θα χρησιμοποιείται στο εξής για το σχολείο του Σωκράτη Σχόλιο στον στ. 104 (σελ. 35). Αξιοποιούμε και πάλι τις γνώσεις των μαθητών για τους φυσικούς φιλοσόφους και τα αντικείμενα των ερευνών τους, όπως αυτά παρουσιάστηκαν στο εγχειρίδιο Περίπλους, Κεφάλαιο 6 Η μελέτη της φύσης (ειδικότερα οι σελ. 31-34) Σχόλιο στον στ. 107 (σελ. 35), όπου δίνονται βασικές πληροφορίες για τους σοφιστές (αμοιβή, διδασκαλία). 5. Ατομικά ή ομαδικά, παράλληλα με τη διερεύνηση ή σε ξεχωριστό χρόνο που θα παραχωρήσουμε (περίπου 5 ), συμπληρώνεται το Φύλλο Εργασίας 1. Συμπληρώνουμε επιπλέον στοιχεία στο ίδιο φύλλο εργασίας που ξεκίνησε από την 1 η δ.π. της ενότητας. 6. Ας σκηνοθετήσουμε. Ισχύει ό,τι προαναφέρθηκε. 7. Ανάθεση κατ οίκον εργασιών. Ισχύει ό,τι προαναφέρθηκε. 5
Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη - ΠΡΟΛΟΓΟΣ Φύλλο εργασίας 1 ΤΑ ΒΑΣΑΝΑ ΤΟΥ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗ (1-136) Διάβασε προσεκτικά τους στίχους 1-136, αξιοποίησε πληροφορίες από το βιβλίο και τη συζήτηση στην τάξη, και βρες τα στοιχεία που χρειάζεσαι, ώστε να συμπληρώσεις το φύλλο εργασίας. Τόπος Δομικά στοιχεία της ενότητας Χρόνος Πρόσωπα Τα πρόσωπα της ενότητας Πληροφορίες από το κείμενο Ποιες είναι οι κοινωνικές συνθήκες της εποχής; Ποιος παράγοντας τις επηρεάζει και πώς; Υπάρχουν ομοιότητες με τις συνθήκες που επικρατούν στη δική μας κοινωνία; 6
Συγκεκριμένα και άμεσα Τα προβλήματα του Στρεψιάδη Ευρύτερα και παλαιότερα Το σχέδιο του Στρεψιάδη Ποια μέσα χρησιμοποιεί για να πείσει τον Φειδιππίδη και πώς τα αξιολογείς; Τι πετυχαίνει, τελικά, ο Στρεψιάδης με αυτό το σχέδιο και τι ο ποιητής; Πώς παρουσιάζονται στους στ. 1-136 ο Σωκράτης και οι σοφιστές; Βρες τα στοιχεία και κατάγραψέ τα. Σύμφωνα με τον Στρεψιάδη Σύμφωνα με τον Φειδιππίδη Ας σκηνοθετήσουμε Υπάρχει σύγκρουση ή αλληλοσυμπλήρωση; Αν σκηνοθετούσες αυτή την ενότητα των Νεφελών, τι θα έκανες ως προς: Την οργάνωση του χώρου; 7 Τη θέση και την κίνηση των προσώπων πάνω στη σκηνή;
Ο ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΤΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ (137-282) Σκηνή Γ (137-198) Ο Στρεψιάδης στην είσοδο του Φροντιστηρίου 3 η δ.π. Ειδικός στόχος της ενότητας Οι μαθητές να κατανοήσουν ότι η εικόνα του αριστοφανικού Σωκράτη διαφέρει από αυτήν που διασώζουν άλλες πηγές, και ότι η παρουσίασή του στις Νεφέλες με τον συγκεκριμένο τρόπο εμπίπτει στις πρακτικές και συμβάσεις της αρχαίας κωμωδίας και υπηρετεί τον στόχο του Αριστοφάνη. Πορεία διδασκαλίας 1. Έλεγχος εργασιών ανατροφοδότηση 2. Προαιρετικά, ανάγνωση των τριών σημείων κάτω από τον τίτλο «ΣΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΥΤΗ» (σελ. 39) 3. Εκφραστική και παραστατική ανάγνωση των στίχων 137-198 4. Ανάλυση διερεύνηση - ανακάλυψη και κατανόηση. Με τις κατάλληλες ερωτήσεις κατά την επεξεργασία των στίχων 137-198 οι μαθητές θα ανακαλύψουν: Τα δομικά στοιχεία της νέας ενότητας (τόπος, χρόνος, πρόσωπα) Βασικά στοιχεία των ανθρώπων του Φροντιστηρίου και της εργασίας που επιτελείται εκεί καθώς και το θρησκευτικό-τελετουργικό πέπλο που το περιβάλλει Την τέχνη του Αριστοφάνη να προκαλεί γέλιο και συγχρόνως να ασκεί κριτική Ενδεικτικές ερωτήσεις: Ο Στρεψιάδης αναθεωρεί την αρχική του απόφαση. Τι θα κάνει; Πόσο λογική σας φαίνεται αυτή η νέα λύση; Με ποια θέματα ασχολούνται στο Φροντιστήριο; Τι δίδασκαν στην πραγματικότητα ο Σωκράτης και οι φυσικοί φιλόσοφοι; Με ποιους τρόπους επιτυγχάνει ο ποιητής το σοβαρό και το κωμικό, το σπουδαῖον και το γελοῖον 2 ; 8. Σχόλια. Εκτός άλλων σχολίων που θα επιλέξει ο/η εκπαιδευτικός προκειμένου να διευκρινίσει σημεία του κειμένου, θα πρέπει να γίνει αναφορά στα εξής: Παράλληλο κείμενο "Τι ενδιέφερε στην πραγματικότητα τον Σωκράτη ως φιλόσοφο;" (σελ. 47) Παράλληλο κείμενο "Οι φυσικοί (προσωκρατικοί) φιλόσοφοι" (σελ. 48). 9. Επιπλέον, εκτός από τη σύνδεση με το κεφάλαιο του Περίπλου Η μελέτη της φύσης που προαναφέρθηκε, μπορεί να γίνει σύνδεση και με τα Αρχαία Ελληνικά Α Γυμνασίου (οὐ φέρω τύχην ἐμήν, Ενότητα 2, λεζάντες 11-17), όπου με κωμικό τρόπο ασκείται και πάλι κριτική στη διδασκαλία των προσωκρατικών (λεζάντες 12-13) και του Σωκράτη (λεζάντες 16-17), βλ. επίσης το αντίστοιχο Βιβλίο του Εκπαιδευτικού. Προβάλλουμε τα σχετικά αποσπάσματα και σχολιάζουμε σύντομα. 8 2 Πολλά κωμικά στοιχεία του έργου έχουν χαθεί λόγω της φύσης τους (οπτικά-ακουστικά στοιχεία: κινήσεις, χειρονομίες, τρόπος ομιλίας) και άλλα έχουν περιοριστεί λόγω του ότι δεν μελετούμε το πρωτότυπο (γλωσσικά: παρηχήσεις, επαναλήψεις, λέξεις-νοήματα). Παρόλ αυτά, υπάρχουν αρκετά κωμικά στοιχεία που μπορούν να αναδειχθούν.
10. Ομαδικά (ή ατομικά) συμπληρώνεται το Φύλλο Εργασίας 2 (περίπου 5-7 ). 11. Ας σκηνοθετήσουμε. Ισχύει ό,τι προαναφέρθηκε. 12. Ανάθεση κατ οίκον εργασιών. Επιλέγουμε από τις Ασκήσεις-Δραστηριότητες της ενότητας. Σκηνή Δ (199-233) - Οι πύλες του Φροντιστηρίου ανοίγουν (απλή ανάγνωση) Σκηνή Ε (234-282) Ο Στρεψιάδης συναντά τον Σωκράτη 4 η δ.π. Πορεία διδασκαλίας 1. Έλεγχος εργασιών ανατροφοδότηση 2. Εκφραστική και παραστατική ανάγνωση των στίχων 199-233 και 234-282 3. Ανάλυση διερεύνηση - ανακάλυψη και κατανόηση των στ. 234-282. Με τις κατάλληλες ερωτήσεις κατά την επεξεργασία των στίχων αυτών οι μαθητές θα ανακαλύψουν: Στοιχεία για την προσωπικότητα και τη διδασκαλία του Σωκράτη Συμβάσεις και στοιχεία που εισάγει εδώ ο Αριστοφάνης και θα αξιοποιηθούν στη συνέχεια του έργου (π.χ. η θέση του Σωκράτη και του Στρεψιάδη στον χώρο, ψηλάχαμηλά, δεν είναι άνευ σημασίας και θα αντιστραφεί στην Έξοδο) Ενδεικτικές ερωτήσεις Γιατί ο ποιητής παρουσιάζει τον Σωκράτη να αιωρείται; Μας έχει προετοιμάσει για κάτι τέτοιο; Πόσο διαφορετικούς κόσμους εκπροσωπούν Σωκράτης και Στρεψιάδης; 4. Σχόλια. Για να καταλάβουν οι μαθητές τον αριστοφανικό Σωκράτη, πρέπει να γνωρίσουν τον πραγματικό. Με αυτή την προϋπόθεση, θα αναγνωρίσουν και θα εκτιμήσουν επίσης την κωμική τέχνη του ποιητή. Γι αυτό θα πρέπει να διαβάσουμε τα παράλληλα κείμενα: Πλάτων, Απολογία Σωκράτους, 18 b, 19b (σελ. 54) Ξενοφών, Απομνημονεύματα, 1.1.10 & 1.1.16 (σελ. 62) 5. Ατομικά ή ομαδικά, παράλληλα με τη διερεύνηση ή σε ξεχωριστό χρόνο που θα παραχωρήσουμε (περίπου 5 ), συμπληρώνεται το Φύλλο Εργασίας 2. 6. Ας σκηνοθετήσουμε. Ισχύει ό,τι προαναφέρθηκε. 7. Ανάθεση κατ οίκον εργασιών. Αναθέτουμε οπωσδήποτε και υποχρεωτικά για όλους την ερώτηση 1 από τις Ασκήσεις-Δραστηριότητες της ενότητας. 9
Φύλλο εργασίας 2 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη - ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΤΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ (137-282) Διάβασε προσεκτικά τους στίχους 199-282, αξιοποίησε πληροφορίες από το βιβλίο (αν σε βοηθά, ακόμα και από τους στ. 199-233) και από τη συζήτηση στην τάξη, και βρες τα στοιχεία που χρειάζεσαι, ώστε να συμπληρώσεις το φύλλο εργασίας. Δομικά στοιχεία της ενότητας Τόπος Χρόνος Πρόσωπα Τα πρόσωπα της ενότητας Πληροφορίες από το κείμενο Με δυο λόγια, τι θα έλεγες ότι διδάσκουν στο Φροντιστήριο; Ποια στοιχεία του κειμένου δηλώνουν τον θρησκευτικό-τελετουργικό χαρακτήρα του Φροντιστηρίου; Γιατί, κατά τη γνώμη σου, ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί αυτά τα στοιχεία; 10
Θυμήσου ότι ξανασυνάντησες τον Σωκράτη στην Α Γυμνασίου (οὐ φέρω τύχην ἐμήν Ενότητα 2), όπου και πάλι με κωμικό τρόπο παρουσιάστηκε η κριτική που κάποιοι ασκούσαν στον φιλόσοφο. Δύο διαφορετικές απόψεις εκφράζονταν από τον Αθηναίο και τον Κορίνθιο. Ξαναδές τώρα εκείνες τις αναφορές και σύγκρινε με όσα γνώρισες για τον αριστοφανικό και τον πραγματικό Σωκράτη. Ο Σωκράτης, σύμφωνα με τον Αριστοφάνη και τον Αθηναίο, Ενώ, ο Σωκράτης σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, τον Πλάτωνα και τον Κορίνθιο, Στα πρώτα μαθήματα για την εισαγωγή στην κωμωδία συνάντησες τον όρο σπουδαιογέλοιον. Θυμάσαι τι σημαίνει; Βρες στοιχεία της ενότητας που αποδεικνύουν και επιβεβαιώνουν ότι η κωμωδία συνδυάζει το σπουδαῖον με το γελοῖον. Το Σπουδαῖον στις Νεφέλες Ο Αριστοφάνης πετυχαίνει το γελοῖον με: Ας σκηνοθετήσουμε Αν σκηνοθετούσες αυτή την ενότητα των Νεφελών: Πώς θα παρουσίαζες τη μεταφορά της δράσης από την πόρτα του Στρεψιάδη στην πόρτα του Φροντιστηρίου; Πώς θα παρουσίαζες τον Σωκράτη να αιωρείται; 11
Συνολική θεώρηση του Προλόγου 5 η -6 η δ.π. Η συνολική θεώρηση του Προλόγου θα γίνει με τρόπο βιωματικό: Θα εξετάσουμε όλα τα στοιχεία μορφής και περιεχομένου του Προλόγου, βάζοντας τους μαθητές στον ρόλο του αρχαίου ποιητή. Οι μαθητές μας θα κληθούν να εφαρμόσουν όσα αποκόμισαν. Πορεία διδασκαλίας 1. Έλεγχος εργασιών ανατροφοδότηση. Καλό είναι να προνοήσουμε να αναθέσουμε εργασίες που δεν θα απαιτήσουν πολύ χρόνο για έλεγχο. 2. Ομαδική εργασία Φύλλο Εργασίας 3. Οι μαθητές μπαίνουν στη θέση του κωμικού ποιητή και σχεδιάζουν τον Πρόλογο του υποτιθέμενου έργου τους. Θα πρέπει να αποφασίσουν (όχι τυχαία και αστόχαστα, αλλά τεκμηριώνοντας τις επιλογές τους με βάση τις απαιτήσεις και συμβάσεις της αρχαίας κωμωδίας) για: Το θέμα της κωμωδίας τους. Σε ποια σύγχρονη κατάσταση θέλουν να ασκήσουν κριτική και, ενδεχομένως, να την διορθώσουν; Γιατί; (Το θέμα πρέπει να προέρχεται από την εμπειρία των μαθητών. Ίσως να επιλέξουν την οικονομική κρίση, τον πόλεμο ή τον φόβο του πολέμου, προβλήματα της σχολικής/οικογενειακής/εφηβικής ζωής κλπ. Ανάλογα με το θέμα, θα διαμορφωθούν και οι απαντήσεις σε όλα τα υπόλοιπα σημεία.) Ποιοι θα είναι οι ήρωες του έργου; Ποια θα είναι η κρίση του κωμικού τους σύμπαντος; Ποιο θα είναι το συγκεκριμένο πρόβλημα των ηρώων; Ποια θα είναι η κωμική ιδέα; Ποια ουτοπική λύση θα επιχειρήσουν να δώσουν οι ήρωες; Με ποιους τρόπους θα επιτύχουν το κωμικό στοιχείο; Πώς θα συνδυάσουν το σπουδαῖον με το γελοῖον; Ποιες θεατρικές συμβάσεις εκτιμούν ότι θα απαιτήσει το έργο τους; 3. Ανακοινώσεις εργασιών σχολιασμός ανασύνθεση των βασικών στοιχείων του Προλόγου 4. Προβολή ταινίας 3. Προβάλλοντας, ανάλογα με τον χρόνο που έχουμε στη διάθεσή μας, απόσπασμα του προλόγου από μαγνητοσκοπημένη παράσταση των Νεφελών, οι μαθητές μπορούν να εκτιμήσουν και να αξιολογήσουν τις επιλογές κάποιων ανθρώπων αναφορικά με τη σκηνοθεσία, τα σκηνικά, τα κοστούμια κλπ. και να αντιπαραβάλουν τις επιλογές που είχαν κάνει οι ίδιοι στα προηγούμενα μαθήματα, να συζητήσουν για τον βαθμό απόκλισης/εγγύτητας της παράστασης από το κείμενο και τις προθέσεις του Αριστοφάνη κ.ά. Αξιολόγηση του διδακτικού έργου του εκπαιδευτικού Ολοκληρώνοντας τη διδασκαλία του Προλόγου, επανερχόμαστε και ελέγχουμε τον βαθμό εκπλήρωσης των στόχων που θέσαμε. Πιο συγκεκριμένα: Έχουμε κεντρίσει το ενδιαφέρον των μαθητών μας και τη θετική τους στάση απέναντι στην αρχαία κωμωδία; Οι μαθητές μας γνωρίζουν το θέμα και τα βασικά πρόσωπα του έργου; 12 3 Η ταινία μπορεί να προβληθεί και νωρίτερα, όποτε κρίνει ο εκπαιδευτικός ότι εξυπηρετεί καλύτερα τη διδακτική/μαθησιακή διαδικασία.
Είναι σε θέση να συζητούν και να αξιολογούν τόσο τα προβλήματα των ηρώων της κωμωδίας όσο και τις λύσεις που δίνονται σε αυτά; Προβαίνουν σε συγκρίσεις και αντιπαραβολές με τη σύγχρονη πραγματικότητα; Κατανοούν τους βασικότατους τεχνικούς όρους της αρχαίας κωμωδίας, κρίση του κωμικού σύμπαντος, κωμική ιδέα, και αντιρεαλιστικό θέατρο; Έχουν αρχίσει να εντοπίζουν, να αναγνωρίζουν και τα κατανοούν στοιχεία της τέχνης του Αριστοφάνη, τη λειτουργία θεατρικών συμβάσεων, και ιδιαίτερα συμβάσεων της κωμωδίας; 13
Φύλλο εργασίας 3 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη ΠΡΟΛΟΓΟΣ (1-282) Συνολική θεώρηση Ας υποθέσουμε ότι είσαι ένας συνάδελφος του Αριστοφάνη, όμως ζεις στη σημερινή εποχή, και γράφεις μια κωμωδία! Να συνεργαστείς με την ομάδα σου για να οργανώσετε το έργο σας. Θα πρέπει να συναποφασίσετε τα βασικά του στοιχεία και να είστε σε θέση να δικαιολογήσετε τις επιλογές σας. Ποιο θέμα θα επέλεγες και γιατί; Συζητήστε το γενικό θέμα της κωμωδίας. Δεν χρειάζεται να καταλήξετε σε συγκεκριμένο τίτλο. Θέμα Ποιοι θα είναι οι ήρωες της κωμωδίας; Γενική αναφορά, π.χ. ο αρχηγός μιας κατασκήνωσης και οι κατασκηνωτές. Ήρωες Ποια θα είναι η κρίση του κωμικού σύμπαντος του δικού σου έργου και ποια η κωμική ιδέα; Σκέφτεσαι κάποιους τρόπους για να συνδυάσεις το σπουδαῖον με το γελοῖον; Ποιες θεατρικές συμβάσεις εκτιμάς ότι θα απαιτήσει το έργο σου; 14 Ας υποθέσουμε τώρα ότι ΔΕΝ είσαι ένας συνάδελφος του Αριστοφάνη, όμως θέλεις να γράψεις ένα έργο αντίστοιχο της αρχαίας κωμωδίας. Τι θα κάνεις;
Παράρτημα Ενδεικτικές απαντήσεις στα φύλλα εργασίας Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη - ΠΡΟΛΟΓΟΣ Φύλλο εργασίας 1 ΤΑ ΒΑΣΑΝΑ ΤΟΥ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗ (1-136) Διάβασε προσεκτικά τους στίχους 1-136, αξιοποίησε πληροφορίες από το βιβλίο και τη συζήτηση στην τάξη, και βρες τα στοιχεία που χρειάζεσαι, ώστε να συμπληρώσεις το φύλλο εργασίας. Τόπος Δομικά στοιχεία της ενότητας Αθήνα (από τις γνώσεις μας εκτός κειμένου), και συγκεκριμένα έξω από το σπίτι του Στρεψιάδη. Πιο πέρα βρίσκεται το Φροντιστήριο του Σωκράτη. Χρόνος Κατά τη διάρκεια του πολέμου (6), δηλ. του Πελ/κού Πολέμου (από τις γνώσεις μας εκτός κειμένου). Χρονική στιγμή σκηνής: ξημερώματα Πρόσωπα Τα πρόσωπα της ενότητας Πληροφορίες από το κείμενο Στρεψιάδης Φειδιππίδης Σύζυγος Στρεψιάδη Υπηρέτες Χωριάτης, απλός (46-9, 53-5), απελπισμένος από τα χρέη του γιου του, πονηρός, μικροαπατεώνας, στρεψοδικεί (<Στρεψιάδης) (122-28) Τεμπέλης, σπάταλος, φαντασμένος. Δεν ικανοποιεί την επιθυμία του πατέρα του να είναι οικονόμος, αλλά την αλαζονεία της μητέρας του (<φείδομαι+ίππος). Δημιουργεί χρέη από το πάθος του για τα άλογα (13-18, 67-83, 129-30 κ.ά.) Από την πόλη, πλούσια, απαιτητική, φαντασμένη (49-62, 67-79) Εκτελούν εντολές του κυρίου τους, αν και δείχνουν τεμπελιά και απειθαρχία επίπτωση του πολέμου (5-7) Ποιες είναι οι κοινωνικές συνθήκες της εποχής; Ποιος παράγοντας τις επηρεάζει και πώς; Υπάρχουν ομοιότητες με τις συνθήκες που επικρατούν στη δική μας κοινωνία; (Ερώτημα για προβληματισμό και ελεύθερη συζήτηση) Ο πόλεμος έχει επηρεάσει την κοινωνία αρνητικά. Ο Στρεψιάδης εκπροσωπεί τις παραδοσιακές αξίες που χάνονται (φειδώ, εργατικότητα, μέτρο, δικαιοσύνη), αλλά ταυτόχρονα και ο ίδιος έχει γίνει ένας μικροαπατεώνας (προσπαθεί να γλιτώσει από τα χρέη ξεγελώντας τους δανειστές, στ. 128). Ακόμα και οι δούλοι απειθαρχούν. 15
Συγκεκριμένα και άμεσα χρέη Τα προβλήματα του Στρεψιάδη Ευρύτερα και παλαιότερα - Ο πόλεμος άμβλυνε την ηθική όλων - Απομάκρυνση από τις παραδοσιακές αξίες της δουλειάς, της φειδούς, της ευθύτητας και της δικαιοσύνης - Σύγκρουση παραδοσιακού νέου τρόπου ζωής (βλ. σύγκρουση μεταξύ του Στρεψιάδη και της γυναίκας του) Το σχέδιο του Στρεψιάδη Το σχέδιο αφορά στην αντιμετώπιση μόνο των άμεσων προβλημάτων: Να στείλει τον γιο του στο Φροντιστήριο, για να μάθει τον άδικο λόγο και να ξεγελάσει τους δανειστές του. Ποια μέσα χρησιμοποιεί για να πείσει τον Φειδιππίδη και πώς τα αξιολογείς; Τι πετυχαίνει, τελικά, ο Στρεψιάδης με αυτό το σχέδιο και τι ο ποιητής; Μέσα: - Τον καλοπιάνει (87-96) - Τον παρακαλεί (120-21) - Τον απειλεί (131-34) Προχωρεί κλιμακωτά και αποδεικνύει ότι είναι πονηρός αλλά και μέσα στην απελπισία του- αδίστακτος. Το σχέδιό του αποτυγχάνει, στοιχείο τυπικό για την κωμωδία. Ο ποιητής, όμως, πετυχαίνει να σκιαγραφήσει τους ήρωές του, να δημιουργήσει αγωνία, να καλλιεργήσει την αναμονή και προσδοκία και να μας προετοιμάσει για κάτι ακόμα πιο ακραίο και αναπάντεχο. Πώς παρουσιάζονται στους στ. 1-136 ο Σωκράτης και οι σοφιστές; Βρες τα στοιχεία και κατάγραψέ τα. Σύμφωνα με τον Στρεψιάδη - Διδάσκουν σπουδαία πράγματα και σε βοηθούν να νικάς, δίκαια ή άδικα (103-8, 122-8) - Απαιτούν αμοιβή (107) - Σπουδαίοι (110), σοφοί (122) Σύμφωνα με τον Φειδιππίδη - Έχουν άσχημη και ρυπαρή εμφάνιση - λέτσοι, κάτωχροι, ξυπόλυτοι- (211-14) - Αγύρτες (ηθικός χαρακτηρισμός) (112) Υπάρχει σύγκρουση ή αλληλοσυμπλήρωση; Ας σκηνοθετήσουμε Αν σκηνοθετούσες αυτή την ενότητα των Νεφελών, τι θα έκανες ως προς: Την οργάνωση του χώρου; Τη θέση και την κίνηση των προσώπων πάνω στη σκηνή; (Ελεύθερη συζήτηση στην τάξη βασισμένη, όμως, στα δεδομένα του κειμένου) 16
Φύλλο εργασίας 2 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη - ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΤΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ (137-282) Διάβασε προσεκτικά τους στίχους 199-282, αξιοποίησε πληροφορίες από το βιβλίο (αν σε βοηθά, ακόμα και από τους στ. 199-233) και από τη συζήτηση στην τάξη, και βρες τα στοιχεία που χρειάζεσαι, ώστε να συμπληρώσεις το φύλλο εργασίας. Δομικά στοιχεία της ενότητας Τόπος Έξω από το Φροντιστήριο Χρόνος Πιο αργά, την ίδια μέρα Πρόσωπα Τα πρόσωπα της ενότητας Πληροφορίες από το κείμενο Στρεψιάδης Μαθητής του Σωκράτη Σωκράτης Ο απλός αμόρφωτος χωριάτης, που με δυσπιστία και θάμβος ζητά να μάθει ρητορική! Ο μόνος από τους μαθητές που μιλά, αντέχει στο φως του ήλιου και κάνει την πρώτη παρουσίαση των υψηλών διδασκαλιών του Φροντιστηρίου - Αιωρείται (> απέχει από τη γη και την πραγματικότητα) - Δείχνει υπεροψία (239) - Προϋπόθεση για να διδάξει είναι η αδρή αμοιβή (264-5) - Δεν λατρεύει τον Δία, αλλά τις Νεφέλες - Εφαρμόζει θρησκευτικό τελετουργικό στη μύηση του Στρεψιάδη Με δυο λόγια, τι θα έλεγες ότι διδάσκουν στο Φροντιστήριο; Μελετούν και διδάσκουν ανούσια, ασήμαντα και ανόητα πράγματα, με απίστευτη όμως σοβαροφάνεια! Η επαφή τους με τη γη είναι ανύπαρκτη (ο Σωκράτης αιωρείται!). Ποια στοιχεία του κειμένου δηλώνουν τον θρησκευτικό-τελετουργικό χαρακτήρα του Φροντιστηρίου; Γιατί, κατά τη γνώμη σου, ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί αυτά τα στοιχεία; - μυστήρια (155) - οι Νεφέλες, θεότητες του Φροντιστηρίου (271) - στεφάνι θυσία τελετουργικό (274-282) Ο Αριστοφάνης τα χρησιμοποιεί για να επιτύχει το κωμικό στοιχείο. Υπάρχει βαθιά ειρωνεία, καθώς τα μηδαμινά περιβάλλονται με τα πλέον ιερά. Ασκείται έντονη κριτική (μέσω της ειρωνείας) στις πρακτικές και τη διδασκαλία των σοφιστών, που ο Αριστοφάνης απορρίπτει. 17
Θυμήσου ότι ξανασυνάντησες τον Σωκράτη στην Α Γυμνασίου (οὐ φέρω τύχην ἐμήν Ενότητα 2), όπου και πάλι με κωμικό τρόπο παρουσιάστηκε η κριτική που κάποιοι ασκούσαν στον φιλόσοφο. Δύο διαφορετικές απόψεις εκφράζονταν από τον Αθηναίο και τον Κορίνθιο. Ξαναδές τώρα εκείνες τις αναφορές και σύγκρινε με όσα γνώρισες για τον αριστοφανικό και τον πραγματικό Σωκράτη. Ο Σωκράτης, σύμφωνα με τον Αριστοφάνη και τον Αθηναίο: - ήταν άσχημος (αἰσχρός) και ατημέλητος (βλ. Νεφέλες 111-13) - δεν πίστευε στον Δία, αλλά στις Νεφέλες - τον ενδιέφεραν όσα βρίσκονταν στον ουρανό - δίδασκε επ αμοιβή σε κλειστό χώρο, στον οποίο μόνο μυημένοι είχαν θέση - δίδασκε τον δίκαιο και άδικο λόγο Ενώ, ο Σωκράτης σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, τον Πλάτωνα και τον Κορίνθιο: - δεν δίδασκε και μάλιστα επ αμοιβή-, αλλά με τη διαλεκτική μέθοδο προσπαθούσε να οδηγήσει τους ανθρώπους στην πραγματική γνώση που είχαν μέσα τους, στην αλήθεια - δεν τον ενδιέφερε η φύση, αλλά ο άνθρωπος - δεν δίδασκε τον δίκαιο και άδικο λόγο Στα πρώτα μαθήματα για την εισαγωγή στην κωμωδία συνάντησες τον όρο σπουδαιογέλοιον. Θυμάσαι τι σημαίνει; Βρες στοιχεία της ενότητας που αποδεικνύουν και επιβεβαιώνουν ότι η κωμωδία συνδυάζει το σπουδαῖον με το γελοῖον. Το σπουδαῖον στις Νεφέλες -πόλεμος -εγκατάλειψη παραδοσιακών αξιών και ηθική κρίση (αδικία, απάτη, εκμετάλλευση κλπ.) -αδυναμία επικοινωνίας πατέραγιου, μεταξύ συζύγων Ας σκηνοθετήσουμε Ο Αριστοφάνης πετυχαίνει το γελοῖον με: -ειρωνεία (διάχυτη, ο ποιητής εννοεί τα αντίθετα από αυτά που λέει, π.χ. για τη σπουδαιότητα του Φροντιστηρίου, την πίστη του Στρεψιάδη στο ευφυές του σχέδιο κ.ά.) -υπερβολή και σοβαροφάνεια (π.χ. τελετουργικό πλαίσιο για ευτελή πράγματα) -απροσδόκητο, στοιχείο ανατροπής (π.χ. ο αιωρούμενος Σωκράτης, ο γέρος που γίνεται μαθητής,) -λογοπαίγνια (π.χ. ονόματα ηρώων) Αν σκηνοθετούσες αυτή την ενότητα των Νεφελών: Πώς θα παρουσίαζες τη μεταφορά της δράσης από την πόρτα του Στρεψιάδη στην πόρτα του Φροντιστηρίου; Πώς θα παρουσίαζες τον Σωκράτη να αιωρείται; (Ελεύθερη συζήτηση στην τάξη, βασισμένη όμως στα δεδομένα του κειμένου) 18