Адказы, даведкі і каментарыі да заданняў І (завочнага) этапу заняткаў у вочна-завочнай школе па падрыхтоўцы да алімпіяды па беларускай мове і літаратуры Раздзелы Фанетыка, графіка, арфаграфія 1. Г) жэ, эф; тэ, эс 2. Ва ўсіх прыведзеных словах. Даведка: згодна з класіфікацыяй гукаў паводле спосабу ўтварэння да гукаў, што вымаўляюцца без удзелу галасавых звязак, адносяцця глухія гукі. 3. Савет, рэвалюцыя, камунізм, таварыш, сацыялізм, бальшавік. Даведка: рэформа правапісу 1933 года не вырашыла праблем беларускай мовы. У прыватнасці, засталіся выключэнні, якія былі абумоўлены знешнелінгвістычнымі прычынамі. Напрыклад, правілам 22 прадпісвалася, што інтэрнацыянальнарэвалюцыйныя словы і ўсе вытворныя ад іх не падпарадкоўваюцца агульнаму правілу аб аканні: совет, рэволюцыя, комунізм, товарыш, соцыялізм, большавік, піонер, совгас, колгас і г.д. 4. 1. У Дзятлава ў гонар воінаў-інтэрнацыяналістаў на п едэстал пастаўлена БМП (баявая машына (ж.р.) пяхоты). 2. Бясконцыя войны вяло ВКЛ (Вялікае Княства (н.р.) Літоўскае) з Асманскай імперыяй. 3. Шэраг карцін мастака захоўваецца ў Нацыянальным мастацкім музеі. 4. БДУ з яўляецца вядучай ВНУ (вышэйшая навучальная ўстанова (ж.р.)) нашай краіны. 5. З 1957 г. вялося будаўніцтва Салігорска, дзе каля вадасховішча Случ было створана тры жылыя раёны. 5. 1) Вацін; 2) дэбют; 3) дыфірамб; 4) міласціна; 5) біфштэкс; 6) рафтынг; 7) сек юрытэ; 8) бодзістайлінг; 9) апладзіраваць; 10) пратэст. 6. 1. Адклад не ідзе ў лад. (Лепш справу зрабіць своечасова, неадкладна). 2. Дорага лыжка к абеду. (Справу (пра падарунак, віншаванне, дапамогу) добра зрабіць своечасова, без адтэрміноўкі). 3. Гара з гарой не сходзяцца, а чалавек з чалавекам сыдзецца. (Людзі ўсё ж здолеюць паразумецца, знайсці падыход адно да аднаго). 4. Еш, пакуль рот свеж. (Пажаданне есці, пакуль ёсць апетыт). 5. Не можаш памагчы, лепей памаўчы. (Лепшая дапамога на справе, а не на словах). 6. Бачылі вочы, што куплялі, дык ешце, хоць павылазьце. (Сцвярджаецца адказнасць за ўласны выбар). 7. Кошцы гулі, а мышцы слёзы. (Той, хто кіруе, валадарыць, гаспадарыць, можа сабе дазволіць пакрыўдзіць таго, хто падпарадкоўваецца, залежыць, падначальваецца).
8. На чужым горы шчасця не пабудуеш. (Не будзеш мець шчасця, як пакрыўдзіш іншага). 9. Будзьце як дома, але не забывайцеся, што ў гасцях. (Пра тактоўныя, стрыманыя, культурныя паводзіны ў гасцях) 10. Аддай рукамі, а хадзі нагамі. (Каб забраць пазыку, трэба не раз нагадаць пра яе, а то і пахадзіць за тым, хто ў вас пазычыў грошы ці рэчы). 7. 1. З-за лесу ўзнімаўся ( ў пасля галосных) кругамі блішчасты месяц. 2. Толькі ўмей складаць ты акты, каб пасведчыць (ведаць) тыя факты. 3. Чаму так звалі хлопца невядома, ці, можа, што ў світцы (світа) ён шэрай, знаёмай. 4. У вачах Артура ўвесь дзень стаяў твар нябожчыцы (бог божа). 5. Сын спіць у ложку, паклаўшы шчаку на далонь. 6. Пакуль пісаў, зашчабяталі за кустамі ластаўкі. 7. І часам прыезджы (язда) каторы пытае: А хто там жыве? 8. Чарга бясконцая будзіла, я ледзь трымаўся на нагах: нібыта рошчына хадзіла худая, доўгая чарга. 9. Мне снілася далёкай зоркі дрогкае (дрыжаць дрогне) святло. 10. Плач людскі (утваральная аснова на -Д + суфікс -СК- = спалучэнне -ДСК-) барабаны крыюць і ад пошчаку глухне зямля. Словы блішчасты, шчака, зашчабяталі, рошчына, пошчак пішуцца ў адпаведнасці з фанетычным прынцыпам арфаграфіі: напісанне адпавядае вымаўленню (гістарычна). 8. Імёны багоў у розных рэлігіях: Іегова, Алах, Шыва, Брахма Словы, якія традыцыйна абазначаюць Крыж Гасподні, Гроб Гасподні, Святы найважнейшыя рэлігійныя паняцці: Дух, Руская Праваслаўная Царква, Дзева Марыя Імёны заснавальнікаў рэлігій: Буда (будызм), Ісус Хрыстос (хрысціянства), Мухамед (іслам, магаметанства), Заратустра (зораастрызм) Назвы культавых кніг: Біблія, Евангелле, Новы Запавет, Каран, Стары Запавет, Псалтыр, Талмуд, Веды Назвах рэлігійных святаў, пастоў: Вялікдзень, Дабравешчанне, Каляды, Пасха Хрыстова, Рамазан, Курбан- Байрам, Вялікі Пост Даведка: у адпаведнасці з новай рэдакцыяй правіл беларускай арфаграфіі і пунктуацыі (уступіла ў дзеянне 1 верасня 2010 года) ( 17, 22, 23) з вялікай літары пішуцца не толькі найменні найвышэйшых бостваў ва ўсіх рэлігійных культах, але і ўсе словы ў спалучэннях, якія змяшчаюць гэтыя найменні; словы, якія абазначаюць найважнейшыя для хрысціянскай традыцыі паняцці і ўжываюцца ў значэнні ўласных назваў; назвы культавых кніг; у адпаведнасці з сучаснай моўнай практыкай устанаўліваюцца адзўіныя правілы напісання вялікай і малой літар для назваў традыцыйных і рэлігійных святаў, а таксама назваў некаторых дзён і перыядаў, звязаных з царкоўным календаром, назваў пастоў і асобных дзён, што адносяцца да іх. 9. 1. Экватарыяльная плынь; 2. вырабы з нефрыту і дыярыту; 3. іерагліфічнае пісьменства; 4. галовы каёта і ягуара; 5. рыба анфіёкс; 6. штат Луізіяна; 7. правінцыя Антарыа; 8. прыгожая індыянка; 9. плямёны каёва і патаяна;
10. Нацыянальны парк Юнке ў Пуэрта-Рыка; 11. індзейскі правадыр Панціяк; 12. горад-дзяржава Маяпан; 13. базары ў Семпаале і Кіяўіцтлане; 14. храм Эль-Кастылья; 15. мараплавальнік Тур Хеердал; 16. лясы Індыяны; 17. плынь Оя-Сіва; 18. плошча Каласасая ў Тыяўанака; 19. даліна Агая; 20. акеанійскія мовы; 21. вегетарыянцамі мая не былі Раздзелы Лексікалогія, лексікаграфія, фразеалогія 1. А. Святаяннік зверабой. Б. Першага красавіка. Даведка: 1 красавіка Дзень смеху, або Дзень дурняў. Первого апреля никому не верю! (рус.). Існуе некалькі версій пра гісторыю паходжання 1-га красавіка: І. Дзень смеху ўзнік у Францыі ў 1564 годзе ў сувязі з пераносам пачатку года з 1 красавіка на 1 студзеня. Не атрымаўшы ў гэты дзень традыцыйных падарункаў, расчараваныя падданыя сталі лічыць 1 красавіка днём падману. ІІ. Нехта мяркуе, што жарты гэтага дня, якія ўражваюць сваёй непрадказальнасцю і нечаканасцю, прыдуманы, каб адзначыць уласцівасці гэтага месяца, такога зменлівага і ненадзейнага ў адносінах надвор я. ІІІ. Неапалітанскаму віцэ-каралю Мантэрэю (з нагоды сканчэння землетрасення і святкавання гэтай радаснай падзеі) рыбак Гамардабо прынёс на сняданак вялікую рыбіну макрэль. Яна вельмі спадабалася Мантэрэю, і ён пажадаў на наступны дзень, якраз 1 красавіка, атрымаць такую ж рыбу. Такой знайсці ўжо не змаглі, і таму пайшлі на падман: кухар-штукар зрабіў цудоўную страву, па форме падобную на гэтую рыбіну. Віцэ-кароль не разгневаўся: сюрпрыз яму спадабаўся. І з таго часу стала звычаем 1 красавіка падманваць адно аднаго жартам, без крыўды, нагадваючы аб здарэнні з пад В. Спраты сховішча, патаемнае месца, тайнік. Параўн з рус. спрятать. 2. Б) пра хлопчыка Шурыка. Даведка: прыналежны прыметнік утвораны ад назоўніка мужчынскага роду з дапамогай суфікса -АВ-: Шурава. 3. Падбел расліна (рус. мать-и-мачеха ). Даведка: назва расліны звязана са знешнім выглядам яе ліста: зверху зялёны, глянцавы, халодны, знізу белы, мяккі, цёплы (ПАД нізам БЕЛы). 4. Лазар (фразеалагізм Пець Лазара ). 5. Верасень, кастрычнік. Даведка: У аснове назвы ляжыць пераноснае значэнне слова бархатны мяккі, пяшчотны, прыемны. Назва ідзе ад таго, што ў гэты час асабліва прыемныя адчуванні ад купання ў марской вадзе: яна, нібы бархат, абвалоквае і песціць цела, бо прагрэлася за лета і здаецца цяплейшай за паветра. Акрамя таго, у гэты час няма гарачага, пякучага сонца, можна не баяцца атрымаць апёкі на скуры. 6. Б.
7. На аснове аманіміі. Даведка: у п есе К.Крапівы Зацікаўлена асоба Надзея была закаханая ў Валодзю, якраз пасля спаткання з ім адбываецца прыведзены дыялог. Адсюль вынікае, што слова месяц мае два значэнні: 1) месяц натуральны спадарожнік планеты Зямля; 2) месяц сімвалічная народная назва хлопца, кавалера, жаніха. 8. Біблія. Даведка: Біблія з лац. biblia ад грэч. βιβλίον: βίβλος, βίβλος "лыка папірусу" па назве сірыйскага порта Бібл, адкуль грэкі завозілі папірус. Атрымліваецца, што назвы для самага распаўсюджанага ў тыя часы матэрыялу для пісьма і кнігі з явіліся ў грэчаскай мове дзякуючы тапоніму. Адкуль папірус браўся ў Бібле? Таксама імпартаваўся з Егіпта. Бібл быў буйнейшым цэнтрам гандлю папірусам і вельмі паспяхова канкурыраваў з іншымі фінікійскімі гарадамі Цірам і Сідонам, не раз адзначанымі ў Бібліі. 9. Вясны. Даведка: Ляля славянская багіня вясны; дачка Лады, багіні прыгажосці, юнацтва, кахання. Юная дзева з яўляецца між звяроў, што прачнуліся ад зімовага сну, і птушак, якія прыляцелі з цёплых краёў. Яе ўборы ўпрыгожвае свежая зеляніна, а на галаве вянок з вясновых красак. Багіня перамагае зіму і пачынае ўпрыгожваць лясы, палі, гаі і сады маладой зелянінай і кветкамі, усталёўваючы паўсюдна панаванне любові і цяпла. У падзяку за цяпло і каханне, якія прыносілі на Зямлю багіні Лада і Ляля, у старыя часы людзі ладзілі святы з пірамі, песнямі, хараводамі. 10. Нітралак. Каментар. Прэфіксоіды ў іншых словах маюць наступнае значэнне: Петра- камень; спелеа- пячора; гідра- вада; літа- зямная кара. 11. Стэрэапраектар, стэрэаэфект. Каментар. Прэфіксоіды ў іншых словах маюць наступнае значэнне: Макра- вялікі, максімальны; палеа- які адносіцца да розных эпох у развіцці жыцця на Зямлі; магніта- магнітнае поле ўздзеяння; мега- найвялікшы. 12. А. Б) форма тэрміновая; Б. Д) сінтаксіс. В. А) зварот выгавору; Б) зварот мовы; Г. Г) назоўнік; Д. В ) дыялектны слоўнік. 13. Са значэннем гук. 14. Дзявічнік. Каментар. Словы дзявочнік, дзяўчоначнік не зафіксаваны ў тлумачальным слоўніку беларускай мовы, дзявоцтва стан да шлюбу; стан жанчыны, якая не ўступіла ў шлюб; дзядзькаванне (гіст.) звычай у беларускіх землях у канцы 16 пачатку 18 стагоддзя аддаваць дзяцей шляхты ў сялянскую семъі на выхаванне. 15. Укормленага, сытага. 16. Найменні побытавых рэчаў.
Ружанец у некаторых хрысціян: шнурок з пацеркамі або вузельчыкамі для адлічвання прачытаных малітв ці паклонаўу часе малітвы. Жорны ручны млын з двух гладка абчэсаных круглых камянёў, пры дапамозе якіх пераціралі зерне на муку. 17. Восеньскі ўраджай бульбы, капусты, буракоў і інш. 18. 29. Даведка: тузін дванаццаць аднародных прадметаў; чортаў тузін трынаццаць аднародных прадметаў. 19. Вадэвіліст. 20. Пра песню. Даведка: Рыгор Раманавіч Шырма (1892 1978) савецкі беларускі харавы дырыжор, кампазітар, педагог, музыкавед-фалькларыст, музычны этнограф, музычны публіцыст і музычна-грамадскі дзеяч. Народны артыст СССР (1955), Герой Сацыялістычнай Працы (1977). 21. Птушкі. Даведка: Шчурок невялікая птушка сямейства ўюрковых. Саракапут тое, што і саракуш драпежная птушка з атрада вераб іных з вялікай загнутай дзюбай і моцнымі кіпцюрамі. 22. Веснавей, пазімнік. Каментар. Травень народная назва мая (параўн. з укр.: травень пяты месяц года). Паздзернік дыялектная назва кастрычніка (параўн. з польск.: паждзернік дзясяты месяць года). 23. 1. БАДы біяактыўныя дадаткі. 2. АПК аграпрамысловы комплекс. 3. АМАП атрад міліцыі асобага прызначэння. 4. МУС Міністэрства ўнутраных спраў. 24. Цвятная капуста, складальнік (укладальнік) кнігі, сяброўскія сувязі, выцечка вады, знікненне мазгоў, улік тавараў, расціскальны прэс, дарадца рэктара, сціплы наведвальнік, сесійны перыяд, пад ехала паўтаратонка, цікавы суразмоўца, цяперашні год. 25. 1. Каля опернага тэатра ў Мінску стаіць помнік Багдановічу. 2. Усе выкладчыкі ўніверсітэта вялікія прафесіяналы сваёй справы. 3. Трэцяя дэкада снежня была для студэнтаў асабліва напружанай. 4. Вадзім прызначыў сустрэчу свайму сябру а дзевятнаццатай гадзіне. 5. Наступіла лета пара курортнага адпачынку. 26. блог анлайн-дзённік, інтэрнэтдзённік, выкшталцоны адукаваны інтэрнэт-часопіс бодзігард ахоўнік, целаахоўнік гастарбайтар працоўны-імігрант бодзібілдынг культурызм, будаўніцтва цела гжэчнасць тактоўнасць, выхаванасць брыфінг прэс-канферэнцыя звяздар астраном бэбісітар нянька міленіум тысячагоддзе
27. 1. Бодзібілдар, 2. Боўлінгіст. 3. Байкер, 4. Аніматар. 5. Брэйкер. 6. Валеолаг. 8. Дызайнер. 9. Кліпмейкер. 10. Куцюр е. 28. 1. Людскі паток - натоўп. 2. Крылатыя госці птушкі. 3. Баравы ласун кудлаты - мядзведзь. 4. Рэактыўных журавоў - самалётаў. 5. Зямля Тараса Украіна (радзіма народнага паэта Украіны Тараса Шаўчэнкі). 29. Барада, брыво (бровы), вейкі, вока, вус (вусы), вусны, вушы (вуха), дзясны (дзяслы), зрэнка, зубы, лоб, павейкі, падбароддзе (падбародак), сківіцы, скронь, шчака (шчокі), язык. 30. Вялікі (пястук), указальны (ківун), сярэдні (даўгай), пярсцец (безыменны), мезенец. Даведка: Пяць пальцаў на руцэ тваёй, Як кожнага завуць, Засвой. Пястук Усіх братоў пастух, Ён першы пачынае рух. Ківун Ён грозна робіць кіў, Каб кепскага ты не рабіў. Даўгай За ўсіх даўжэй, таму Дапамагай! крычаць яму. Пярсцец Ён порсткі правяраць, Пярсцёнкі любіць прымяраць. І мезенчык Мяншун, які Склікае пальцы ў кулакі. Пяць пальцаў моцная радня І ўсіх трымае Даланя (Рыгор Барадулін). 31. Мысленч ыя працэсы Думаць, успомн іць, уявіць, марыць, мерка ваць Часткі цела чалавек а нос, грудзі, рука, паты ліца, калена, вуха, рот, галава, жывот, плячо Рысы характару чалавека абібок, лодар, маруда, няўмека, працаўнік, гультай, Смак горкі, кіслы, салод кі, прэсн ы, салён ы, Свойскі я жывёлы сабака, кот, кабыла, карова, авечка, каза Колер чорны, чырвон ы, белы, карычне вы, аранжав ы, сіні, фіялета вы Мэбля Транспа ртныя сродкі шафа, стэла ж, шыфа ньер, серван т, паліца самалёт, веласіпе д, аўтобус, катар, параход, верталё т Стравы шніцал ь, біфштэ кс, пельме ні, ростбіф, плоў, галубц ы
32. Локаць, сажань, цаля, пядзя. Даведка: локаць даўжыня рукі ад пальцаў да локцевай часткі; сажань ад дзеяслова сягаць, першапачаткова мела значэнне адлегласць паміж канцамі пальцаў разведзеных у бакі рук ; цаля у 16 ст. адзінка вымярэння на палец шырынёй; пядзя адлегласць паміж вялікім і ўказальным пальцамі. 33. Англафоб. Даведка: суфіксоід -фоб мае значэнне боязь, страх ; іншыя суфіксоіды маюць наступныя значэнні: -ман залежнасць чалавека ад таго, што абазначана ў першай частцы (наркаман, кліптаман, таксікаман і г.д.) ; -сакс народнасць ; -філ аматар, прыхільнік ; -цызм 1) слова або выраз запазычана з іншай мовы; 2) пэўная палітычная ці мастацкая плынь. 34. 1. Выбраць дарогу - вызначыцца. 2. З адкрытай душой шчыра, праўдзіва. 3. (Панёсся) як неаб езджаны конь вельмі хутка, без аглядкі, стрымгалоў. 4. Кінуць слоўка прамовяць. 5. Слёзы праліваў плакаў, гараваў, бедаваў. 35. Адвячорак Надвячорак, падвячорак бацькаўскі бацькоўскі Гумар гумор бялізна белізна адолець здолець вечка вейка Пачуванне адчуванне вышка вышак Акраец акраек газ газа 36. На працыгу (цягам) зімы, прытуліцца (прыхінуцца) да сцяны, абедзвюх старых бяроз, не гаварыць пра тое, дзякаваць маме. 37. 1. На базе спартыўна-аздараўленчага комплексу БДУ Брыганціна завяршыла сваю работу Зімовая школа студэнцкай журналістыкі, дзе павышалі кваліфікацыю 200 прадстаўнікоў газет. 2. Вучні проста засыпалі старшыню журы пытаннямі. 3. Раніцай адбылася прэс-канферэнцыя міністра адукацыі і рэктара БДУ. 4. Усё прагрэсіўнае чалавецтва падтрымала мірную ініцыятыву нашай дзяржавы. 5. За якія дзесяць хвілін рэдкі дождж змяніўся ліўнем. 38. 1. Многія студэнты і школьнікі з вялікім жаданнем наведваюць спартыўныя секцыі і гурткі мастацкай самадзейнасці. 2. Распачалася спаборніцтва паміж шаснаццаццю камандамі на Кубак Еўропы па футболе. 3. Перад выпускнікамі вну стаіць праблема ўладкавання на працу. 4. Паводле слоў прэзідэнта, перавага будзе аддавацца тым праектам, якія будуць улічваць спецыфіку мясцовага рэгіёна. 5. Майстэрня праводзіць рамонт адзення. 39. 1. Тэхнічныя сродкі дазваляюць сёння вывучаць бездань (невымерная глыбіня) сусветнага акіяна. 2. Бабуля зайшла ў бліжэйшую краму, дзе набыла буханку (адна штука печанага чорнага хлеба) хлеба, кілаграм цукру, кансервы і пернікі да гарбаты. 3. На дарозе ў хуткім часе паказалася кавалькада (група коннікаў). 4. Сабака пакусаў дзяўчынцы
далонь (кісць, пальцы рукі). 5. Падчас гітлераўскай акупацыі (гвалтоўны захоп чужой тэрыторыі ваеннай сілай) на тэрыторыі Беларусі дзейнічалі шматлікія патрызанскія атрады. Раздзел Стылістыка 1. Пуцявіны песняра Якуб Колас нарадзіўся ў маляўнічым лясным кутку, дзе векавечныя хвоі і кашлатыя елкі падпіралі неба, а побач бруіліся хвалі нястомнага Нёмана. Акінчыцы, а потым Ласток гэта ціхія і прыгожыя мясціны чароўнага роднага краю, дзе праляглі пуцявіны паэта. Але найбольш уражанняў юнацтва было звязана з леснічоўкай Альбуць, дзе ён прачытаў першае слова, склаў першы свой верш, слухаў песні лясных жаваранкаў, радаваўся гулкім вясновым навальніцам. Апрача дарэктараў, быў у леснічоўцы і яшчэ адзін настаўнік дзядзька Антось. Натура паэтычная і шматгранная, ён многае зрабіў, каб перад вачыма кемлівага і дасціпнага пляменніка раскрылася краса і веліч непаўторнай беларускай прыроды, складанае і нялёгкае сялянскае жыццё. Тут, у Альбуці, загарэлася ў сэрцы Коласа паэтычная іскра, і ніякія ліхалецці жыцця не змаглі яе пагасіць. Так у Наднямонні з явіўся свой паэт свой пясняр сялянскай нядолі. Пачынаць паэтычны спеў яму дапамаглі хвалі Нёмана, гоман лесу, лугавое раздолле, дзядзькавы казкі, матчыны песні і само жыццё, якое настойліва стукалася ў акенца глухой леснічоўкі. (Паводле С. Александровіча) 2. Дзіўна, што да нас з далёкіх часоў зараджэння гісторыі чалавецтва не дайшло ніводнага сведчання аб болю, шчасці і пакутах чалавека закаханага. Колькі наскальных малюнкаў ці пісьмёнаў ні згадваюць, колькі выяў касцяных або гліняных пласцінак, знакаў старажытных пісцоў, адшуканых археолагамі, ні праглядваюць, колькі берасцяных грамат або старых пергаментаў ні вывучаюць, нідзе не адшукалі і следу таго пачуцця, якое выжывала і выжыла ў душы чалавечай. Княжыя рахункі, пісьмы купцоў, запісы аб ўраджаі, збаны і зброя, нататкі аб колькасці паланёных пад час чарговай сечы, запісы аб куплі-продажы зерня і віна, просьбы да ўсемагутнага Бога паспрыяць у справе, а то і ў падмане гэта ёсць. А просьбаў да другога сэрца чалавечага, а прызнання ў шчаслівым або пакутным пачуцці сваім няма. Ці то таму што ўсведамленне гэтага пачуцця прыйшло да людзей пазней, ці то таму што любое пачуцце перамагае нязменная логіка жыцця, якая быццам знарок скрозь пацвельвацца і кпіць з яго, або заганяючы ў тупік, або высмейваючы. Складальнік: метадыст вышэйшай катэгорыі УА МДАІРА Вараб ёва А.А.