Κεφάλαιο 4 Δικαιώματα ιδιοκτησίας, Εξωτερικές επιδράσεις, και περιβαλλοντικά προβλήματα

Κεφάλαιο 4 Δικαιώματα ιδιοκτησίας, Εξωτερικές επιδράσεις, και περιβαλλοντικά προβλήματα 1

Εισαγωγή Οι κατανομές των πόρων δεν είναι πάντα αποτελεσματικές και αυτή η αναποτελεσματικότητα οδηγεί σε περιβαλλοντικά προβλήματα. Πότε συμβαίνουν παραβιάσεις της αποτελεσματικότητας; Τι προκαλεί τη διαφορά ανάμεσα στα ατομικά (ή ομαδικά συμφέρονται) από εκείνα της κοινωνίας γενικότερα; Η έννοια του δικαιώματος ιδιοκτησίας. Εξετάζουμε πως μέσω των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας μπορούμε να κατανοήσουμε γιατί ένα περιβαλλοντικό περιουσιακό στοιχείο μπορεί να υποτιμηθεί (είτε από την αγορά είτε από την κρατική πολιτική). 2

Δικαιώματα ιδιοκτησίας Δικαιώματα ιδιοκτησίας και αποτελεσματικές κατανομές της αγοράς Δικαίωμα ιδιοκτησίας ένα σύνολο κανόνων που καθορίζουν τα προνόμια και τους περιορισμούς στη χρήση ενός πόρου από τον ιδιοκτήτη του. Τα δικαιώματα ιδιοκτησίας μπορούν να ανήκουν είτε σε άτομα-ιδιώτες (καπιταλιστική οικονομία), είτε στο κράτος (κεντρικά σχεδιαζόμενη σοσιαλιστική οικονομία). Η ύπαρξη ιδιωτικών δικαιωμάτων ιδιοκτησίας (σε μία καπιταλιστική οικονομία) δίνει κίνητρα κέρδους, τα οποία συχνά αναφέρονται ως πηγή των περιβαλλοντικών προβλημάτων. Μπορούν οι κεντρικά σχεδιαζόμενες οικονομίες (όπως πχ. πρώην Σοβιετική Ένωση) να αντιμετωπίσουν καλύτερα τα περιβαλλοντικά προβλήματα και να αποφύγουν τις περιβαλλοντικές υπερβολές; Τα στοιχεία δείχνουν ότι αυτό δεν είναι απαραίτητο. Η επιδίωξη του (ιδιωτικού) κέρδους δεν είναι απαραίτητα ασυμβίβαστη με την ικανοποίηση των αναγκών των ατόμων μίας κοινωνίας. Το κράτος μπορεί να καθορίσει το νομικό πλαίσιο και να δώσει κίνητρα για την προστασία του περιβάλλοντος (μέσω των ιδιωτικών δικαιωμάτων ιδιοκτησίας). 3

Δικαιώματα ιδιοκτησίας Αποτελεσματικές δομές δικαιωμάτων ιδιοκτησίας Αποκλειστικότητα Όλατακόστηκαιταοφέληπουπροκύπτουν από την κατοχή και τη χρήση των πόρων πρέπει να τα επωμίζεται ο ιδιοκτήτης και μόνο αυτός. Εμπορευσιμότητα/Μεταβιβασιμότητα Τα δικαιώματα πρέπει να είναι μεταβιβάσιμα από τον ένα ιδιοκτήτη στον άλλο μέσω εκούσιας ανταλλαγής. Δυνατότητα εφαρμογής (Νομή και κατοχή) Τα δικαιώματα πρέπει να είναι προστατευμένα από ξένη χρήση και καταπάτηση. Ο ιδιοκτήτης ενός πόρου με δικαίωμα ιδιοκτησίας που πληροί και τα τρία παραπάνω χαρακτηριστικά έχει ισχυρό κίνητρο να χρησιμοποιήσει αποτελεσματικά αυτό τον πόρο. Μία μείωση της αξίας του πόρου αποτελεί και προσωπική απώλεια. 4

Πλεόνασμα καταναλωτή Δικαιώματα περιουσίας Όταν ανταλλάσσονται σαφώς καθορισμένα δικαιώματα ιδιοκτησίας (σε μία οικονομία της αγοράς), η ανταλλαγή αυτή διευκολύνει την αποτελεσματικότητα. Ο πωλητής έχει το δικαίωμα να εμποδίσει τον καταναλωτή να καταναλώσει το προϊόν αν δεν πληρώσει. Με δεδομένη μία τιμή, ο καταναλωτής αποφασίζει πόση ποσότητα θα αγοράσει με βάση το κριτήριο της μεγιστοποίησης του καθαρού ατομικού του οφέλους. Το καθαρό όφελος του καταναλωτή (πλεόνασμα του καταναλωτή) είναι το εμβαδόν της επιφάνειας που βρίσκεται κάτω από την καμπύλη ζήτησης μείον το εμβαδόν της επιφάνειας που αντιπροσωπεύει το κόστος. (ή αλλιώς το εμβαδόν κάτω από την καμπύλη ζήτησης και πάνω από τη γραμμή της τιμής μέχρι την αγοραζόμενη ποσότητα) 5

Η επιλογή του καταναλωτή Για μία δεδομένη τιμή P*, Το πλεόνασμα του καταναλωτή μεγιστοποιείται στην ποσότητα Q d. 6

Πλεόνασμα παραγωγού Δικαιώματα ιδιοκτησίας Οι πωλητές αντιμετωπίζουν το ίδιο δίλλημα. Πώς θα μεγιστοποιήσουν το δικό τους όφελος. Το πλεόνασμα παραγωγού (καθαρό όφελος παραγωγού) είναι η περιοχή κάτω από την γραμμή της τιμής και πάνω από την καμπύλη οριακού κόστους μέχρι την αγοραζόμενη ποσότητα. 7

Η επιλογή του παραγωγού Με δεδομένη την τιμή P*, οπωλητής μεγιστοποιεί το όφελός του με την επιλογή να πουλήσει Q s μονάδες προϊόντος. 8

Αγορά σε ισορροπία Η τιμή P* θα προσαρμοστεί μέχρι η προσφορά να εξισωθεί με τη ζήτηση. Τόσο οι καταναλωτές όσο και οι παραγωγοί μεγιστοποιούν τα πλεονάσματά τους. Α+Β = Συνολικό καθαρό όφελος μεγιστοποιημένο 9

Δικαιώματα ιδιοκτησίας Μεγιστοποίηση καθαρού οφέλους Σε ένα σύστημα με καλά ορισμένα δικαιώματα ιδιοκτησίας και λειτουργία ανταγωνιστικής αγοράς όπου αυτά τα δικαιώματα μπορούν να ανταλλαχθούν (πώληση-αγορά), ο καθένας (παραγωγός ή καταναλωτής) προσπαθεί από την πλευρά του να μεγιστοποιήσει το δικό του πλεόνασμα. Έτσι, το σύστημα οδηγείται (χωρίς να το επιδιώκει εξ αρχής) σε μία κατανομή που είναι αποτελεσματική από την άποψη της κοινωνίας ως σύνολο (αόρατο χέρι Adam Smith). 10

Οι εξωτερικές επιδράσεις (εξωτερικότητες) ως πηγή αποτυχίας της αγοράς Η αποκλειστικότητα είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά μίας αποτελεσματικής δομής δικαιωμάτων ιδιοκτησίας το οποίο όμως συχνά παραβιάζεται στην πράξη. Αυτό κυρίως γίνεται όταν ένας φορέας που λαμβάνει μία απόφαση δεν επωμίζεται όλες τις συνέπειες των ενεργειών του. Πότε συμβαίνει αυτό; Υποθέτουμε ότι δύο επιχειρήσεις βρίσκονται κοντά σε ένα ποταμό: η πρώτη παράγει χάλυβα και η δεύτερη είναι μία ξενοδοχειακή επιχείρηση. Το ποτάμι χρησιμοποιείται και από τις δύο αλλά με διαφορετικό τρόπο. Για τη χαλυβουργεία το ποτάμι είναι χώρος απόρριψης των αποβλήτων του. Γιατοξενοδοχείοτοποτάμιείναι πόλος έλξης πελατών (θέα, αναψυχή με σπορ που σχετίζονται με το νερό). Αν οι δύο επιχειρήσεις ανήκουν σε διαφορετικούς ιδιοκτήτες, η χρήση του νερού θα είναι κατά πάσα πιθανότητα αναποτελεσματική. Επειδή η χαλυβουργική επιχείρηση δεν επωμίζεται το κόστος της μειωμένης κίνησης στο ξενοδοχείο (λόγω των αποβλήτων που απορρίπτει) και έτσι απορρίπτει πάρα πολλά απόβλητα στο ποτάμι. Κλασικό παράδειγμα εξωτερικής επίδρασης Η εξωτερική επίδραση (εξωτερικότητα) υπάρχει όποτε η ευημερία ενός φορέα (επιχείρηση, νοικοκυριό) εξαρτάται όχι μόνο από τις ενέργειές του αλλά και από τις ενέργειες που ελέγχονται και από κάποιον άλλο φορέα. 11

Η αγορά χάλυβα Καμπύλη D: Ζήτηση χάλυβα Καμπύλη MCp: Ιδιωτικό οριακό κόστος παραγωγής χάλυβα Καμπύλη MCs: Κοινωνικό οριακό κόστος παραγωγής Qm: Ποσότητα που παράγεται από την επιχείρηση όταν δεν αναλαμβάνει καθόλου το κόστος των εκπομπών της Q*: Ποσότητα που μεγιστοποιεί το καθαρό όφελος για την κοινωνία (παράγεται αν η επιχείρηση επωμίζεται το κόστος της ρύπανσης που προκαλεί). 12

Οι εξωτερικότητες ως πηγή αποτυχίας της αγοράς Συμπεράσματα σχετικά με τις κατανομές της αγοράς για αγαθά που προκαλούν εξωτερικότητες ρύπανσης (όπως είναι ο χάλυβας): 1. Η παραγόμενη ποσότητα χάλυβα είναι πολύ μεγάλη. 2. Η αυξημένη ποσότητα συνεπάγεται και υπερβολική ρύπανση. 3. Οι τιμές του αγαθού που ευθύνεται για τη ρύπανση είναι πολύ χαμηλές. 4. Επειδή το κόστος της ρύπανσης είναι εξωτερικό (το υφίσταται κάποιος έξω από την επιχείρηση που το προκαλεί), η αγορά χάλυβα δεν δίνει κίνητρα για αναζήτηση τρόπων μείωσης της ρύπανσης. 5. Η ανακύκλωση και επαναχρησιμοποίηση των ρυπογόνων ουσιών αποθαρρύνεται καθώς η απλή απελευθέρωσή τους στο περιβάλλον είναι αναποτελεσματικά φθηνή. 13

Είδη εξωτερικών επιδράσεων Εξωτερική αρνητική οικονομία ή αρνητική εξωτερικότητα: Δημιουργεί κόστος σε τρίτους (και δεν τους αποζημιώνει). Πχ. Βιομηχανία χάλυβα σε γειτονικό ξενοδοχείο ή στη δραστηριότητα μίας ζυθοποιίας. Υπερ-προσφορά του αγαθού Εξωτερική θετική οικονομία ή θετική εξωτερικότητα: Παρέχει δωρεάν οφέλη σε τρίτους. Παράδειγμα: Ανακαίνιση ενός διατηρητέου κτιρίου, Δημιουργία μίας ωραίας θέας. Εμβολιασμοί, εκπαίδευση, αξιοποίηση μιας ωραίας θέας. Υπο-προσφορά του αγαθού Χρηματική εξωτερική επίδραση: Ο εξωτερικός αντίκτυπος μεταδίδεται μέσω του συστήματος των τιμών. Παράδειγμα: Μία νέα επιχείρηση εγκαθίσταται σε μία περιοχή και αυξάνει τις τιμές των ενοικίων γης. Έτσι δημιουργείται μία αρνητική εξωτερική επίδραση σε όλους όσοι πληρώνουν ενοίκια. Στην περίπτωση αυτή τα υψηλότερα ενοίκια αντικατοπτρίζουν τη στενότητα της γης. Οι τιμές προσαρμόζονται για να οδηγήσουν σε μία αποτελεσματική κατανομή του πόρου (γη). Η ρύπανση δεν είναι μία χρηματική εξωτερική επίδραση: Ο αρνητικός εξωτερικός αντίκτυπος δεν «φαίνεται» στις τιμές. Οι τιμές δεν προσαρμόζονται για να αντικατοπτρίσουν το αυξημένο φορτίο αποβλήτων. Η δημιουργούμενη στενότητα στον πόρο νερό δεν «αναγγέλεται» στην χαλυβουργική επιχείρηση 14

Καθεστώτα δικαιωμάτων ιδιοκτησίας Ατομική ιδιοκτησία : Οι ιδιώτες κατέχουν τα δικαιώματα επί της χρήσης των πόρων. Καθεστώτα κρατικής ιδιοκτησίας: Η κυβέρνηση έχει την κυριότητα και τον έλεγχο της περιουσίας Καθεστώτα κοινόκτητης περιουσίας: Η περιουσία ανήκει σε συγκεκριμένη ομάδα συνιδιοκτητών που την διαχειρίζονται. Οι τίτλοι για τη χρήση αυτών των κοινόκτητων πόρων μπορεί να είναι επίσημοι ή ανεπίσημοι. Διάφοροι βαθμοί αποτελεσματικότητας αλλά τα πιο πολλά παραδείγματα είναι αποτυχημένα. Επιτυχές παράδειγμα: Το σύστημα κατανομής των δικαιωμάτων βοσκής στην Ελβετία. Κοινόκτητα λιβάδια με δικαιώματα χρήσης από μία ομάδα οικογενειών. Η υπερβόσκηση προστατεύεται από τη συμμόρφωση όλων σε συγκεκριμένους κανόνες χρήσης. Αδύνατη η είσοδος τρίτων. Παράδειγμα αποτυχίας (σύνηθες): Σύστημα δικαιωμάτων αλιείας σε μία κοινότητα ψαράδων (Σρι Λάνκα). Η πληθυσμιακή αύξηση και η είσοδος τρίτων αύξησε τη ζήτηση για ψάρια και υπονόμευσε τη συλλογική συνοχή. Οι παραδοσιακοί κανόνες κατέστησαν ανεφάρμοστοι και παρατηρήθηκε υπεραλίευση και χαμηλά εισοδήματα για όλους. Καθεστώτα ιδιοκτησίας Res nullius ή ανοιχτής πρόσβασης καθεστώτα. Κανένας δεν έχει την κυριότητα των πόρων και δεν ασκεί έλεγχο επί των πόρων (πχ ψάρια ανοιχτής θάλασσας, άγρια πανίδα, υπόγεια νερά). «Όποιος εμφανίζεται πρώτος εξυπηρετείται πρώτος» ( First come first serve ). Για αυτό το είδος κοινόκτητων φυσικών πόρων έγινε γνωστός ο όρος «τραγωδία των κοινόκτητων πόρων». 15

Λάθη στο σχεδιασμό συστημάτων δικαιωμάτων ιδιοκτησίας. Κοινόκτητοι πόροι (res nullius): Δύο βασικά χαρακτηριστικά: α) Αδυναμία αποκλεισμού τρίτων β) Διαιρετότητα δηλ. η χρήση ενός μέρους του πόρου από κάποιον αφήνει λιγότερη ποσότητα διαθέσιμη για τους υπολοίπους. Κλασικό παράδειγμα: Η τύχη του αμερικανικού βίσονα Πάρα πολλοί βίσονες στα πρώτα χρόνια της αμερικανικής ιστορίας. Το ανεξέλεγκτο κυνήγι δεν αποτελούσε πρόβλημα. Η κυνηγετική προσπάθεια ενός κυνηγού δεν επηρέαζε αρνητικά τηνπροσπάθειατωνάλλων. Δεν υπήρχε στενότητα στο αγαθό. Με τα χρόνια, η ζήτηση αυξήθηκε και εμφανίστηκε και η στενότητα του αγαθού. Για μεγαλύτερη συνολική κυνηγετική προσπάθεια το συνολικό όφελος του κυνηγού (θηρευόμενη ποσότητα x τιμή του κιλού κρέατος) μειώνεται. Σήμερα ο βίσονας ζει μόνο σε ζωολογικούς κήπους. 16

Το Κυνήγι του Βίσονα Καμπύλες συνολικού οφέλους (ΤΒ) και συνολικού κόστους (TC) 17

Η τραγωδία των κοινόκτητων πόρων (το παράδειγμα του βίσονα) Το αποτελεσματικό ύψος κυνηγετικής προσπάθειας είναι το Q 1 επειδή εκεί το οριακό όφελος = οριακό κόστος και έτσι το καθαρό όφελος μεγιστοποιείται. Όμως οι κυνηγοί έχουν ελεύθερη πρόσβαση, χωρίς αποκλειστικά δικαιώματα ιδιοκτησίας και έτσι εκμεταλλεύονται τον πόρο μέχρι το σημείο Q 2, όπου το συνολικό όφελος = συνολικό κόστος. Οι μεμονωμένοι κυνηγοί δεν μπορούν να καρπωθούν τα οφέλη από την προστασία του βίσονα (πρόσοδος στενότητας) καθώς δεν έχουν συγκεκριμένα δικαιώματα ιδιοκτησίας σε κάποιο κοπάδι (έτσι ώστε να έχουν κίνητρο να το διατηρήσουν σε ένα αποτελεσματικό ύψος). Αν κάποιοι προσπαθήσουν να προστατέψουν το είδος (πχ περιορίζοντας το κυνήγι) οι υπόλοιποι απλά θα έχουν περισσότερους βίσονες διαθέσιμους για να κυνηγήσουν. Συνεπώς, η απρόσκοπτη πρόσβαση στους πόρους προωθεί μία αναποτελεσματική κατανομή.

Δημόσια αγαθά Τα δημόσια αγαθά έχουν δύο χαρακτηριστικά: Αδυναμία αποκλεισμού τρίτων: Ακόμα και αυτοί που δεν πληρώνουν για αυτά δεν μπορούν να αποκλειστούν από τα οφέλη που προσφέρει (το πρόβλημα του λαθρεπιβάτη ή ελεύθερου χρήστη ή δωρεάν επιβάτη). Αδιαιρετότητα στην κατανάλωση: Η κατανάλωση ενός αγαθού από ένα άτομο δεν μειώνει την ποσότητα που έχουν οι άλλοι στη διάθεσή τους. - Ο καθαρός αέρας, το καθαρό νερό, η εθνική άμυνα, η βιοποικιλότητα. 19

Δημόσια αγαθά Η βιοποικιλότητα περιλαμβάνει δύο συναφείς έννοιες: α) Γενετική ποικιλότητα ανάμεσα στα άτομα ενός συγκεκριμένου είδους. Σημαντική για την ανάπτυξη νέων καλλιεργήσιμων ειδών και ζώων. β) Πλήθος ειδών που ανήκουν σε μια κοινότητα οργανισμών. Το μέγεθος της ποικιλίας μέσα στο ίδιο και ανάμεσα σε διαφορετικά είδη έχει προσφέρει νέες πηγές τροφής, ενέργειας, βιομηχανικών χημικών προϊόντων, πρώτων υλών και φαρμάκων. Μπορούμε να στηριχθούμε στον ιδιωτικό τομέα για να προστατεύσει την βιοποικιλότητα; (πχ. κάποιο είδος προς εξαφάνιση). ΟΧΙ 20

Αποτελεσματική παροχή δημοσίων αγαθών 1. Η συνολική καμπύλη ζήτησης (αγοραία) προκύπτει με την κάθετη άθροιση των δύο επιμέρους καμπυλών ατομικής ζήτησης. Η κάθετη άθροιση χρειάζεται γιατί όλοι (καιοιδύο) μπορούν να καταναλώνουν ταυτόχρονα την ίδια ποσότητα βιοποικιλότητας. (αδιαιρετότητα) 2. Για να παραχθεί η ποσότητα Q* τουδημόσιουαγαθού, απαιτείται διαφορετική τιμολόγηση του κάθε καταναλωτή (ο Α να πληρώσει τιμή P Α = OA και ο Β να πληρώσει τιμή P Β = OB). Αυτό όμως είναι πρακτικά αδύνατο γιατί εφόσον δεν είναι δυνατός ο αποκλεισμός κανενός, ο καταναλωτής έχει κίνητρο να μην αποκαλύψει την ένταση της προτίμησής του για το αγαθό. Έτσι ο παραγωγός του αγαθού δεν μπορεί να γνωρίζει ποιές τιμές να ορίσει. 3. Ένα άτομο έχει κίνητρο να γίνει «δωρεάν επιβάτης». Αφήνει κάποιον άλλο να αγοράσει βιοποικιλότητα και ο ίδιος καρπώνεται μετά τα οφέλη της δωρεάν. 4. Υπάρχει μείωση των κινήτρων για συνεισφορά στην παραγωγή του αγαθού. Οι συνεισφορές δεν είναι αρκετά μεγάλες για να χρηματοδοτήσουν την αποτελεσματική ποσότητα του δημόσιου αγαθού. Το αγαθό υποπροσφέρεται. 21

Πρόβλημα Υποθέστε ότι το κράτος σκοπεύει να αποφασίσει πόσα μίλια ενός ποταμού με πολύ όμορφη θέα πρέπει να προστατέψει. Στη γύρω περιοχή κατοικούν 100 άτομα, καθένα από τα οποία έχει πανομοιότυπη συνάρτηση ζήτησης P = 10 q, όπου q είναι ο αριθμός των μιλίων που θα προστατευτούν και P είναι η τιμή ανά μίλι που κάθε άτομο είναι διατεθειμένο να πληρώσει για να προστατευτούν q μίλια από τον ποταμό. (α) Αν το οριακό κόστος προστασίας είναι 500 δολ. ανά μίλι, πόσα μίλια θα προστατευτούν σε μία αποτελεσματική κατανομή; (β) Πόσο θα είναι το καθαρό όφελος; (γ) Αν η προστασία ανατεθεί σε ιδιώτη θα επιτευχθεί στο ίδιο επίπεδο και γιατί; Απάντηση: (α) Χρειάζεται κάθετη άθροιση των καμπυλών ζήτησης για να προκύψει η συνολική αγοραία καμπύλη ζήτησης καθώς πρόκειται για δημόσιο αγαθό. Προκύπτει ότι P = 1000 100q. Η καμπύλη οριακού κόστους είναι P = 500. Άρα 500 = 1000 100q q = 5 μίλια. (β) Το καθαρό όφελος είναι το εμβαδόν του τριγώνου που προκύπτει κάτω από την καμπύλη ζήτησης και πάνω από την καμπύλη οριακού κόστους. Εμβαδόν Τριγώνου = (Βάση x Ύψος)/2 = 500 x 5 x ½ = 1250 δολάρια (γ) Καθώς το αγαθό είναι δημόσιο, η προστασία του από ιδιώτη δεν θα γίνει στο αποτελεσματικό επίπεδο των 5 μιλίων αλλά σε λιγότερο. Ο ιδιώτης είναι πολύ δύσκολο να εξασφαλίσει αρκετές συνεισφορές από όλους τους χρήστες έτσι ώστε να καλύψει το συνολικό κόστος προστασίας των 5 μιλίων που είναι 500 x 5 = 2500 δολάρια. Έτσι αν για παράδειγμα καταφέρει και πάρει εισφορές από τους κατοίκους ίσες με πχ 1000 δολάρια τότε θα προστατέψει μόνο 1000/500 = 2 μίλια. 22

Ατελείς δομές της αγοράς Μία μη ανταγωνιστική αγορά είναι αναποτελεσματική. Χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα είναι το Μονοπώλιο (Πώληση ενός αγαθού από έναν μόνο πωλητή). Στο μονοπώλιο το αγαθό πωλείται σε μικρότερη ποσότητα (από την αποτελεσματική) και σε μεγαλύτερη τιμή (από την αποτελεσματική). Στο μονοπώλιο το καθαρό όφελος δεν μεγιστοποιείται (το οριακό όφελος είναι μεγαλύτερο από το οριακό κόστος) Καρτέλ: Συμφωνία σύμπραξης ανάμεσα σε παραγωγούς για να περιορίσουν την τιμή και να αυξήσουν τις τιμές. Καρτέλ χωρών που παράγουν πετρέλαιο (OPEC) για περιορισμό της παραγωγής πετρελαίου έτσι ώστε η τιμή του να είναι αυξημένη. Η αναποτελεσματικότητα στην αγορά πετρελαίου αντισταθμίζεται σε κάποιο βαθμό από τη μείωση του κοινωνικού κόστους λόγω των χαμηλότερων επιπέδων ρύπανσης (αφού υπάρχει λιγότερο διαθέσιμο πετρέλαιο για να καεί). 23

Σχήμα 4.7 Μονοπώλιο και αναποτελεσματικότητα Μία αποτελεσματική αγορά (πλήρης ανταγωνισμός) παρέχει ποσότητα ΟΒ σε τιμή ΟG (ισορροπία στο σημείο C) και μεγιστοποιεί το καθαρό όφελος (Εμβαδόν τριγώνου CHI). Μία μονοπωλιακή αγορά ισορροπεί στο σημείο D, παρέχοντας μικρότερη ποσότητα (ΟΑ) σε μεγαλύτερη τιμή (OF) και το καθαρό όφελος του τριγώνου EDC χάνεται (deadweight loss). Το καθαρό όφελος (εμβαδόν IEDH) δεν μεγιστοποιείται. 24

Η αποτυχία του κράτους Οι πολιτικές διαδικασίας (κυβερνήσεις) μπορεί να είναι εξίσου υπεύθυνες με τις διαδικασίες της αγοράς για την πρόκληση αναποτελεσματικότητας που οδηγεί σε περιβαλλοντικά προβλήματα. Συμπεριφορά αναζήτησης προσόδου: Ομάδες ειδικών συμφερόντων (πχ παραγωγοί συγκεκριμένων αγροτικών προϊόντων βλ. βαμβάκι) ασκούν πολιτικές πιέσεις προκειμένου να εξασφαλίσουν νομοθετήματα προστατευτικού χαρακτήρα ώστε να εξασφαλίσουν υψηλότερο κέρδος (πρόσοδο) για το προϊόν τους. Η συμπεριφορά αναζήτησης προσόδου αυξάνει το καθαρό όφελος της ομάδας ειδικών συμφερόντων αλλά μειώνει το κοινωνικό καθαρό όφελος (πχ μέσω περιβαλλοντικής ζημιάς). Παραδείγματα περιβαλλοντικής ζημίας: Υπερβολική χρήση νερού για την καλλιέργεια επιδοτούμενου βαμβακιού, υπερβολική αέρια ρύπανση από την επιδότηση της παραγωγής χάλυβα 25

Η αποτυχία του κράτους Γιατί όσοι ζημιώνονται από την συμπεριφορά αναζήτησης προσόδου δεν εξεγείρονται; Άγνοια του ψηφοφόρου: Οι ψηφοφόροι παραμένουν ανενημέρωτοι επί πολλών θεμάτων λόγω πολύ υψηλού κόστους πληροφόρησης και ταυτόχρονα της μικρής πιθανότητας να παίξει αποφασιστικό ρόλο μία μεμονωμένη ψήφος. Επίσης είναι δύσκολη η οργάνωση μίας ενιαίας αντίδρασης από όλους τους θιγόμενους. Η ενιαία αντίδραση έχει χαρακτηριστικά δημόσιου αγαθού. (Υποπαραγωγή του αγαθού). Πρόβλημα του «δωρεάν επιβάτη» (όλοι επιθυμούμε να υπάρξει αντίδραση αλλά αφήνουμε στους άλλους την ευθύνη να αναλάβουν κάποια πρωτοβουλία και εμείς μετά να καρπωθούμε δωρεάν όλα τα οφέλη) 26

Η επιδίωξη της αποτελεσματικότητας Ιδιωτική επίλυση μέσω διαπραγματεύσεων Είναι ο απλούστερος τρόπος επίτευξης αποτελεσματικότητας όταν το πλήθος των επηρεαζόμενων πλευρών είναι μικρό. Ένα από τα δύο εμπλεκόμενα μέρη (ρυπαίνων/θιγόμενος) «δωροδοκεί» τον άλλο προκειμένου είτε να επιτευχθεί ένα μικρότερο ποσό ρύπανσης (αν πληρώνει ο θιγόμενος τον ρυπαίνοντα) είτε να υπάρξει ικανοποιητική αποζημίωση (αν πληρώνει ο ρυπαίνων τον θιγόμενο). Τα δικαστήρια: Επιβάλλουν κανόνες ιδιοκτησίας και κανόνες υποχρεώσεων Παράδειγμα: Χαλυβουργείο και Ξενοδοχειακή επιχείρηση στις όχθες ενός ποταμού. Ποιος έχει το δικαίωμα χρήσης του ποταμού; Από τη μία πλευρά, υπάρχει το δικαίωμα για την απόρριψη αποβλήτων στον ποταμό και από την άλλη το δικαίωμα να υπάρχει ένας καθαρός ποταμός με ελκυστική εμφάνιση. Το δικαστήριο αποφασίζει ποιο δικαίωμα προέχει και καθορίζει κάποιες κυρώσεις σε περίπτωση παραβίασης. Αν δεν υπάρχει δικαστική απόφαση, το δικαίωμα κατανέμεται συνήθως στην πλευρά που μπορεί πιο εύκολα να το εξασφαλίσει. Στην περίπτωση του παραδείγματός μας, ηφυσικήκατανομή(αν δηλ. δεν επέμβει κάποιο δικαστήριο) θα δώσει το δικαίωμα στο χαλυβουργείο. 27

Η επιδίωξη της αποτελεσματικότητας Με ποιο κριτήριο θα μπορούσαν να αποφασίσουν τα δικαστήρια για την κατανομή των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας; Θεώρημα Coase: Όταν το κόστος διαπραγματεύσεων είναι αμελητέο και οι επηρεαζόμενοι καταναλωτές μπορούν να διαπραγματευτούν ελεύθερα μεταξύ τους, τότε το δικαίωμα ιδιοκτησίας μπορεί να κατανεμηθεί σε οποιαδήποτε από τις δύο πλευρές και να προκύψει πάντα μία αποτελεσματική κατανομή (αποτελεσματικό επίπεδο ρύπανσης του ποταμού στην περίπτωση της χαλυβουργικής και της ξενοδοχειακής επιχείρησης). 28

Η επιδίωξη της αποτελεσματικότητας Το Θεώρημα Coase μπορεί να παρουσιάσει διάφορες δυσκολίες στην εφαρμογή του. - Έτσι, για παράδειγμα, όταν το δικαίωμα ιδιοκτησίας το κατέχει ο ρυπαίνων, η ρύπανση μπορεί να αναδειχθεί σε μία επικερδή δραστηριότητα (καθώς ο ρυπαίνων δωροδοκείται από τον θιγόμενο). - Επίσης η προϋπόθεση ότι οι επηρεαζόμενες πλευρές είναι λίγες είναι πολύ περιοριστική και ισχύει δύσκολα. Αν οι επηρεαζόμενες πλευρές είναι πολλές, η μείωση της ρύπανσης γίνεται δημόσιο αγαθό. Δημιουργείται το πρόβλημα του «δωρεάν επιβάτη» που δυσκολεύει μία ομάδα να ενεργήσει συνεκτικά και αποτελεσματικά για να αποκαταστήσει την αποτελεσματικότητα. Όταν οι ατομικές διαπραγματεύσεις δεν είναι πρακτικά εφικτές (και λόγω μεγάλου κόστους συναλλαγών δικηγόροι κλπ), τα δικαστήρια μπορούν να επιβάλλουν κανόνες υποχρεώσεων. Αυτοί είναι κανόνες που ορίζουν αποζημιώσεις που πρέπει να καταβληθούν στη ζημιωθείσα πλευρά από τον ρυπαίνοντα. Με τους κανόνες υποχρεώσεων ο ρυπαίνοντας επωμίζεται το κόστος της βλάβης. Οι δικαστικές αποφάσεις δημιουργούν νομικό προηγούμενο για τις επόμενες. Έτσι για παράδειγμα στην περίπτωση μίας εταιρείας πετρελαίων, μπορεί να είναι πολύ φθηνότερο να πάρει μέτρα αποτροπής ατυχημάτων που μπορούν να προκαλέσουν πετρελαιοκηλίδες παρά να υποχρεωθεί να αντιμετωπίσει την βλάβη αφού πλέον προκλήθηκε. 29

Η επιδίωξη της αποτελεσματικότητας Νομοθετικές και εκτελεστικές ρυθμίσεις Όρια στην παραγωγή ενός αγαθού (πχ χάλυβας) ή στη ρύπανση που δημιουργεί η παραγωγή του. Πρόβλεψη ποινών για αποτροπή παραβάσεων. Επιβολή φόρων επί του αγαθού ή επί της ρύπανσης που δημιουργεί. Καθιέρωση κανόνων που επιτρέπουν μεγαλύτερη ευελιξία και ταυτόχρονα μειώνουν τη βλάβη. (Πχ νόμοι για ζώνες εγκατάστασης επιχειρήσεων, νόμοι για απαγόρευση χρήσης ενός συγκεκριμένου συστατικού παραγωγής όπως πχ. ο μόλυβδος στη βενζίνη) 30