Ανάλυση του Φαινοµένου της Καινοτοµίας Γιάννης Καλογήρου, Καθηγητής Τεχνολογικής Οικονοµικής και Βιοµηχανικής Στρατηγικής στο ΕΜΠ, Επιστηµονικός Υπεύθυνος Μονάδας Καινοτοµίας & Επιχειρηµατικότητας του ΕΜΠ 1o Φεστιβάλ ΑΣΤΑ Ιουνίου Πανεπιστηµίου «Σπουδάζω, Καινοτοµώ, Επιχειρώ» Κέρκυρα, 9 Ιουλίου, 2012 1
«Όλα έχουν εφευρεθεί;!!!» "Everything that can be invented has been invented." -- Attributed to Charles H. Duell, Commissioner, U.S. Office of Patents, 1899, but known to be an urban legend. Και όµως, 100 και πλέον χρόνια µετά, ο λόγος αλλά κυρίωςη πράξη σχετικά µε τις εφευρέσειςκαι την καινοτοµία συνεχίζονται µε ασύλληπτους ρυθµούς. 2
Οι καινοτοµίες δεν αφορούν ούτε συνδέονται αποκλειστικά µε την επιστήµη και την τεχνολογία Οι εφευρέσεις και οι καινοτοµίες δεν προέρχονται αποκλειστικά από την επιστηµονική και τεχνολογική έρευνα. Π.χ. η εφεύρεση ενός αθλητικού παιχνιδιού που εξελίχθηκε σε µια πολύ µεγάλης κλίµακας διεθνή (οικονοµική και κοινωνική δραστηριότητα) Η ανακάλυψη του basket ball στη Μασαχουσέτη από τον Naismith ( εκέµβριος, 1891): ένας µικρός κλειστός χώρος (µιας αποθήκης), µια µπάλα ποδοσφαίρου, δύο καλάθια για αποθήκευση/ µεταφορά ροδάκινων. Χειµερινό παιχνίδι που να απαιτεί περισσότερη τεχνική δεξιότητα και λιγότερη δύναµη. Το concept αναπτύχθηκε από ένα παιδικό παιχνίδι που έπαιζε ο Naismith στο σχολείο του (duck on a rock at it).το παιχνίδι ξεκίνησε µε 13 κανόνες που διατύπωσε ο Naismith. 3
Dr. James Naismith, inventor of basket ball 4
Μια µπάλα ποδοσφαίρου και ένα καλάθι για ροδάκινα 5
Η ανακάλυψη του basket ball από τον Dr. James Naismith (1891) 6
Αλλά και Steve Jobs Today we re-invent the phone ( ιάσηµη παρουσίαση του i-phone). 7
ώδεκα ερωτήµατα και ορισµένα εµπειρικά ευρήµατα σχετικά µε την καινοτοµία 1. Τι είναι και τι δεν είναι η καινοτοµία; Ποια η διαφορά µεταξύ εφεύρεσης (invention), καινοτοµίας (innovation) και δηµιουργικότητας (creativity); 2. Πως µπορούν να περιγραφούν διάφορα είδηκαι να ταξινοµηθούν οι διάφορες όψεις της καινοτοµίας; 3. Πως µπορούµε να προσεγγίσουµετο φαινόµενο της καινοτοµίας σε διάφοραεπίπεδα (Πλαίσιο Ανάλυσης, Υποδείγµαταγια τη µελέτη της καινοτοµίας); 4. Ποιες είναι οι πηγέςτης ανάπτυξης καινοτοµιών («η προέλευση των ιδεών») ποιοί είναι οι φορείς προώθησης και υλοποίησης της καινοτοµίας; 8
ώδεκα Ερωτήµατα για την καινοτοµία ( συνεχ..) 5. Μπορεί η ανάπτυξη καινοτοµιών να σχεδιασθείκαι να οργανωθεί; Η στρατηγική διαχείριση της καινοτοµίας. 6. Ποιοί οι προωθητικοίκαι οι ανασταλτικοί παράγοντες για την ανάπτυξη καινοτοµιών; 7. Πως µπορούµε να µετρήσουµε την καινοτοµία; 8. Ποιες οι επιδράσεις της καινοτοµίας στην οικονοµία; 9. Υπάρχουν αρνητικές παρενέργειες της καινοτοµίας; 10. Ποιος είναι ο ρόλος του κράτους στην υποστήριξη και στη διαµόρφωση κατευθύνσεων (κίνητρα, παρεµβάσεις, κλίµα, ενισχύσεις,..) για την ανάπτυξη καινοτοµιών; 9
ώδεκα Ερωτήµατα για την καινοτοµία ( συνεχ..) 11. Μπορούµε να κάνουµε ασφαλείς προβλέψεις σχετικά µε την αξιοποίηση της τεχνολογίας και την ανάπτυξη καινοτοµιών; 12. Το ευρωπαϊκό παράδοξο, ο εξελισσόµενος παγκόσµιος ανταγωνισµός και ο νέος (αναδυόµενος) διεθνής καταµερισµός εργασίας; Η κατάσταση στην Ελλάδα («Το ελληνικό παράδοξο µέσα στο ευρωπαϊκό παράδοξο», η τεχνολογία ως εµπόρευµα, οι ελληνικές επιχειρήσεις και η καινοτοµία..) 10
ΑΠΟΣΑΦΗΝΙΣΗ ΕΝΝΟΙΩΝ Ποια η διαφορά εφεύρεσης και καινοτοµίας; Είναι µόνον τεχνολογική η καινοτοµία; Καινοτοµία για ποιόν; Τι δεν είναι καινοτοµία; Ποιά επιχείρηση θεωρείται καινοτόµα; Τι είναι η µανθάνουσα επιχείρηση (learning company); Καινοτοµίες είναι µόνον οι µεγάλοι νεωτερισµοί (π.χ. η παραγωγή του αυτοκινήτου ή της µηχανής εσωτερικής καύσης ή του προσωπικού υπολογιστή;) Πόσο σηµαντική είναι η διάχυση της γνώσης; Πως παράγονται οι καινοτοµίες; Ένας νέος συνδυασµός στοιχείων γνώσης οδηγεί σε καινοτοµίες; Έχει νόηµα η εκµάθηση µέσω αποτυχηµένωνπροσπαθειών για την επίτευξη καινοτοµιών; Αναπτύσσονται καινοτοµίες στη δηµόσια διοίκηση; 11
1. Τι είναι καινοτοµία; There is a way to do it better, find it Thomas Edison Η καινοτοµία συνδέεται µε τη βελτίωσησε σύγκριση µε ότι γινόταν έως τότε. Η καινοτοµία συνδέεται µε τον νεωτερισµό,το νέο, την αλλαγή. Ορισµένοι θεωρούν ότι η «καινοτοµία πρέπει να έχει µια σηµαντική επίπτωση για να θεωρηθεί καινοτοµία», άλλοι υποστηρίζουν ότι οποιαδήποτε αλλαγή αρκεί να είναι µετρήσιµη µπορεί να θεωρηθεί ως καινοτοµία 12
Καινοτοµία και αλλαγή Η καινοτοµία ως µια θεώρηση (µατιά πάνω στα πράγµατα) της αλλαγής: Η καινοτοµία είναι η ικανότητα να δεις την αλλαγή ως µια ευκαιρία και όχι σαν απειλή» (Steve Jobs, 2010). You can t do to-day s job with yesterday s methods and still be in business tomorrow» 13
Μια διαφορετική θεώρηση στα πράγµατα Η καινοτοµία συνδέεται µε διαφορετικές µατιές (από τις συνήθεις, από τις καθιερωµένες) στα πράγµατα. 14
Innovation (Oxford English Dictionary) The introduction of novelties; the alteration of what is established by the introduction of new elements or forms. A change made in the nature or fashion of anything; something newly introduced; a novel practice, method etc. The action of introducing into the market; a product newly bought on to the market 15
Η εφεύρεση είναι µέρος της καινοτοµίας, Αλλά τα πραγµατικά οφέλη των καινοτόµων δραστηριοτήτων προέρχονται από την υλοποίησή τους. Από την πραγµάτωση µιας νέας ιδέας που επιτρέπει την άντληση κάποιας αξίας. Υπάρχει όµως µια σύγχυση µεταξύ εφεύρεσης και καινοτοµίας. 16
Εφεύρεση Εφεύρεση: Μια διεργασία δηµιουργικής ανακάλυψης και «ηρωϊκών προσπαθειών» (σύµφωνα µε τις λαϊκές δοξασίες) και δηµιουργίας νέων ιδεών-είτε µέσω έρευνας είτε άλλων τρόπωνγια την επίλυση προβληµάτων. Αναφέρεται σε αντικείµενα, πατέντες, διεργασίες, τεχνικές, concepts, ιδέες που έχουν στοιχεία νεωτερισµού. 17
ιάκριση εφεύρεσης από καινοτοµία Το κριτήριο: η εφαρµογήκαι η οικονοµική/εµπορική αξιοποίηση της νέας γνώσης [SCHUMPETER, 1934]. εν περιορίζεται στη δηµιουργία νέων ιδεών, αλλά αναφέρεται στην εµπορική αξιοποίησή τους. Καινοτοµία: µια διεργασία που εκλεπτύνει την εφεύρεση και κυρίως τη µεταφράζει σε χρησιµοποιήσιµα προϊόντα (αγαθά ή υπηρεσίες) και διεργασίες. Καινοτοµία:µια συνεχής κοινωνικο-οικονοµική και διοικητική/ επιχειρηµατική διεργασία. Η καινοτοµία είναι κατά βάση οικονοµικό, επιχειρησιακό και επιχειρηµατικό φαινόµενο που υποστηρίζεται/ εκδηλώνεται µε τεχνολογικούς ή/και οργανωσιακούς όρους. 18
Ο ευρύτερος ορισµός της καινοτοµίας Μερικοί έχουν ορίσει την καινοτοµία ως «εφεύρεση + εκµετάλλευση». Όµως, είναι προτιµότερος ένας ευρύτερος ορισµός της καινοτοµίας π.χ. όπως αυτός του Rubenstein: Καινοτοµία είναι η διαδικασία/ διεργασία µέσω της οποίας αναπτύσσονται νέεςκαι βελτιωµένεςυπηρεσίες, παραγωγικές διαδικασίες/ διεργασίες, προϊόντα και υλικά και µεταφέρονται είτε σε παραγωγικές µονάδες είτε στην αγορά ανάλογα µε την περίπτωση» (Rubenstein, 1989, Managing Technology in the Decentralized Firm, New York: Wiley. 19
ιαφορά δηµιουργικότητας και καινοτοµίας «Innovation is the process of turning ideas into manufacturable and marketable form (Watts Hummrey) Creativity is thinking up new things. Innovation is doing new thing (Theodore Levitt). 20
ιαφορά καινοτοµίας και δηµιουργικότητας ηµιουργικότητα: Η διεργασία έκφρασης και ανάπτυξης νεωτεριστικών ιδεών που µπρεί να είναι χρήσιµες. Καινοτοµία: η επιτυχής εφαρµογή/ υλοποίηση δηµιουργικων ιδεών. Η δηµιουργικότητα δεν είναι από µόνη της καινοτοµία. Ένας οργανισµός είναι καινοτόµος όταν διοχετεύει το δηµιουργικό δυναµικό- µε την εµπλοκή των εργαζοµένων σ αυτόν- σε µεγέθυνση, αλλαγή και επιτυχία 21
Οι διαστάσεις της ηµιουργικότητας και της Καινοτοµίας: Το διάγραµµα ASK A: Attitude S: Skill K: Knowledge Ένας τρόπος σκέψης-µια κατάσταση του µυαλού-που επιτρέπει στους ανθρώπους να χρησιµοποιούν τη γνώσηκαι την πείρα τους µε νέους τρόπους 22
Στάση και τρόπος σκέψης που διευκολύνουν την παραγωγή Μάθε να ακούς. καινοτοµιών Αµφισβήτησε αυτά που λαµβάνονται δεδοµένα και δεν εξετάζονται ούτε συζητούνται. Καταπολέµησε τον φόβο της αποτυχίας. «Αν δεν αποτυγχάνετε κάθε τόσο, αυτό είναι ένα δείγµα ότι δεν κάνετε τίποτε πολύ καινοτόµο» Woody Allen I have not failed. I ve just found 10000 ways that don t work Thomas Edison Luck is what happens when preparation meets opportunity Seneca (ρωµαίος φιλόσοφος) Να περιµένεις το αναπάντεχο. Η ιστορική προσέγγιση στα φαινόµενα 23
Τρόπος σκέψης «Σκέψου εκτός πλαισίου ( thinking outside the box )σκέψου πέρα από την πεπατηµένη και τη συµβατική θεώρηση. Μπορείς να επιλέξεις ένα διαφορετικό πλαίσιο Το πλαίσιο είναι: η αντίληψή σου για τον κόσµο, η φιλοσοφία σου, το παράδειγµα, το επιχειρησιακό µοντέλο, µια διαφορετική µατιά 24
Η κατανόηση και η προσοµοίωση ενός φαινοµένου (του προϊόντος, της καινοτοµίας κ.α.) µέσω του κύκλου ζωής Ένα προϊόν, µια τεχνολογία, ένας προϊόντος, ενός οργανισµού, µια επιχείρηση, ένα πρόβληµα έχουν ένα κύκλο ζωής Χρήση της σιγµοειδούς καµπύλης (S-Curve), Company innovation profile (innovation ideas) Product life cycle Problem Solving Cycle 25
Crossing the Valley of Death Charles W. Wessner 26
Είδη καινοτοµίας Πιο συγκεκριµένα: Η εισαγωγή ενός νέου ή βελτιωµένουπροϊόντος (αγαθού ή υπηρεσίας), Η εισαγωγή µιας νέας ή βελτιωµένηςµεθόδου παραγωγής (µιας νέας διεργασίας)-που δεν στηρίζεται αναγκαστικά σε ένα νέο επιστηµονικό/ερευνητικό αποτέλεσµα-ή ενός νέου τρόπου διάθεσης ενός προϊόντος στην αγορά. Το άνοιγµα µιας νέας αγοράς ή η δηµιουργία µιας νέας αγοράς. Η αξιοποίηση ενός νέου πόρουή µιας νέας πρώτης ύληςή ενός ηµι-καταργεσµένου προϊόντος ή ενός νέου ή βελτιωµένου υλικού, ανεξάρτητα αν προϋπήρχε ή πρωτο-δηµιουργήθηκε. Η διαµόρφωση ενός νέου οργανωτικού σχήµατος (νέο επιχειρηµατικό µοντέλου, δηµιουργία ενός µονοπωλίου, διάσπαση ενός µονοπωλίου). 27
Τέσσερα κρίσιµα ερωτήµατα για τη γνώση Know what? Know who? Know why? Know-how? 28
Τέσσερα είδη µάθησης για µια επιχείρηση Μαθαίνουµε για τα πράγµατα [Γνώση]. Μαθαίνουµε να κάνουµε πράγµατα [Ικανότητες ( υναµικές, Λειτουργικές), εξιότητες,..]. Μαθαίνουµε για ατοµική βελτίωση και την αξιοποίηση του δυναµικού (των δυνατοτήτων) του κάθε ατόµου [Προσωπική Ανάπτυξη]. Μαθαίνουµε για να επιτύχουµε πράγµατα µαζί [Συνεργατική έρευνα]. 29
Η γνώση είναι η βάση της καινοτοµίας Νέα γνώση Νέοι συνδυασµοί υφιστάµενης γνώσης. 30
Καινοτοµία για ποιόν; Η καινοτοµία αναφέρεται: στη συγκεκριµένη επιχείρηση (new to the firm ή firm only) στη συγκεκριµένη αγορά (new to the market), στη διεθνή αγορά (worldwide innovation). 31
Τεχνολογικές καινοτοµίες Τεχνολογική Καινοτοµία Προϊόντος (τεχνικά χαρακτηριστικά, επίδοση, ιδιότητες, χρήσεις) Τεχνολογικά νέα προϊόντα Τεχνολογικά βελτιωµένα προϊόντα Τεχνολογική Καινοτοµία ιεργασίας/παραγωγικής διαδικασίας (µέθοδος παραγωγής συµπεριλαµβανοµένων και µεθόδων διάθεσης του προϊόντος) Τεχνολογικά νέα διεργασία. Τεχνολογικά βελτιωµένη διεργασία. 32
Οργανωτικές (οργανωσιακές) και Θεσµικές Καινοτοµίες Οργανωτική καινοτοµία ιοικητική Καινοτοµία (Management Innovation). Επιχειρησιακά/ επιχειρηµατικά µοντέλα (new business models). Νέα µοντέλα διάθεσης προϊόντα (new marketing models). Νέα Οργανωτικά σχήµατα. Θεσµική Καινοτοµία: ηµιουργία νέων θεσµών [π.χ. ο θεσµός της Ανώνυµης Εταιρείας, ο θεσµός των ρυθµιστικών αρχών, ο θεσµός των εταιρειών ιδιωτικών συµµετοχών (private equity), η δηµιουργία της Γενικής Γραµµατείας Έρευνας και Τεχνολογίας, η δηµιουργία του ΕΜΠ Πολυτεχνείου ΠΡΙΝ 170+ χρόνια ]. 33
Οργανωτικές καινοτοµίες Περιλαµβάνει: Εισαγωγή σηµαντικά τροποποιηµένων οργανωτικών δοµών. Εφαρµογή προωθηµένων τεχνικών διοίκησης. Εφαρµογή νέων ή σηµαντικά τροποποιηµένων στρατηγικών κατευθύνσεων/προσανατολισµών. Επί της αρχής, η οργανωτική αλλαγή µετράει ως καινοτοµία µόνον αν επιφέρει µετρήσιµη µεταβολή στο παραγόµενο αποτέλεσµα (αυξηµένη παραγωγικότητα, αυξηµένες πωλήσεις, φιλικότερη για τον χρήστη διάθεση, αποδοτικότερη διάθεση). 34
Η διοικητική καινοτοµία (Management Innovation) Πίσω από κάθε νέο προϊόν, από κάθε νέα υπηρεσία και κάθε νέα τεχνολογία υπάρχει η καινοτόµος σκέψη. Στη φάση αυτή που διέρχονται σήµερα οι επιχειρήσεις αυτό που χρειάζεται να κάνουµε είναι να προχωρήσουµε στη σταδιακή αλλαγή του τρόπου διοίκησης (του µάνατζµεντ), που προσοµοιάζει µ. Σήµερα, η µεγαλύτερη τροχοπέδη για έναν οργανισµό είναι το ισχύον µοντέλο διοίκησης» [Gary Hamel]. 35
Η καινοτοµία ένα πολύπλοκο συστηµικό φαινόµενο Η καινοτοµία δενείναι αποκλειστικά ένα τεχνολογικό φαινόµενο. Η καινοτοµία είναι ένα κοινωνικο-οικονοµικό και επιχειρησιακό/ επιχειρηµατικό συστηµικόφαινόµενο µε ισχυρό τεχνολογικό (αλλά και οργανωσιακό) υπόβαθρο. Η παραγωγή της καινοτοµίας είναι µια σύνθετη, συνδυαστικήκαι έντονα αλληλεπιδραστικήδιεργασία µετασχηµατισµού µιας ιδέας σε πράξη. Η καινοτοµία για να ανθήσει χρειάζεται την ανάπτυξη ενός οικοσυστήµατος της καινοτοµίας, στο πλαίσιο του οποίου οι κοινότητες (ερευνητική, επιχειρηµατική, ψηφιακών και οικολογικών ακτιβιστών, χρηστών, εθελοντών που ασκούν κοινή πρακτική όπως η κοινότητα του ελεύθερου λογισµικού ανοιχτού κώδικα κ.α.) και οι διάφοροι θεσµοί παίζουν σηµαντικό ρόλο. 36
Η καινοτοµία ένα πολύπλοκο συστηµικό φαινόµενο (..συνεχ..) Χρειάζεται ακόµη ορατότητα ενεργειών και δράσεων και περιβάλλον αλληλεπίδρασης, συνεργασίας αλλά και ανταγωνισµού. Η ανάπτυξη καινοτοµιών είναι ένα συναρπαστικό, αλλά και δύσκολο ταξείδι, που οδηγεί και σε µη αναµενόµενα αποτελέσµατα, αλλά και απρόβλεπτες εφαρµογές. Η παραγωγή καινοτοµιών εµπεριέχει και πολλές αποτυχίεςπου πρέπει να ιδωθούν ως µαθησιακές εµπειρίες. 37
The Innovation Journey: Andrew H. Van de Ven, Douglas E. Polley, Raghu Garud, Sankaran Venkataraman 38
Οι φορείς της καινοτοµίας Σε προσωπικό επίπεδο Σε επίπεδο επιχείρησης ή/και οργανισµού (innovative firms,..) Σε επίπεδο κλάδου (sectoral systems of innovation) Σε επίπεδο περιφέρειας (regional systems of innovation), χώρας (National Systems of Innovation), supracontinental (Systems of Innovation) 39
Φορείς της καινοτοµίας: Ο επιχειρηµατίας και η επιχείρηση Προσωπο -κεντρική προσέγγιση: Στο επίκεντρο ο ηρωϊκός, πρόθυµος να αναλάβει κινδύνους επιχειρηµατίας (Schumpeter, Mark 1 model, Schumpeter, 1912). Η µεγάλη επιχείρηση που αναπτύσσει θεσµοθετηµένη και οργανωµένη προσπάθεια σε βιοµηχανικά ερευνητικά εργαστήρια (Mark II model, Schumpeter, 1ο Φεστιβάλ 1943) Ιονίου 40
Οι φορείς της καινοτοµίας ( συνεχ ) εκαετία του 1980 και 1990: Σηµείο καµπής για την αµερικανική οικονοµία µε τηνεπιστροφή της νέας µικρής (αρχικά) καινοτόµου επιχείρησης που αποκτά βαρύνοντα ρόλο στη µετατροπή νέας οικονοµικά αξιοποιήσιµης γνώσης σε οικονοµική δραστηριότητα και σε συνεισφορά στην οικονοµική µεγέθυνση. 41
Οι φορείς της καινοτοµίας ( συνεχ ) Επιχειρηµατικότητα εντάσεως γνώσης (Malerba et al, ερευνητικά προγράµµατα KEINS, AEGIS,..): Νέες επιχειρήσεις (new ventures),αλλά και νέες δραστηριότητες που αναλαµβάνονται από υφιστάµενες επιχειρήσεις (corporate entrepreneurship). ηµιουργούνται τόσο σε κλάδους «Υψηλής Τεχνολογίας» όσο και σε κλάδους «Χαµηλής και Μέσης Τεχνολογίας» Σηµασία των δικτύων και των συστηµάτων. ίκτυα καινοτοµίας π.χ. Apple και developers (software and content).. 42
Τρία µοντέλα ανάπτυξης καινοτοµιών (Baldwin & Von Hippel, 2010) Αντανακλούν διαφορετικούς τρόπους οργάνωσης της ανθρώπινης προσπάθειας και των επενδύσεων που απαιτούνται για τη δηµιουργία νέων καινοτοµιών που έχουν αξία. Το µοντέλο του παραγωγού καινοτοµίας: Η µεµονωµένη επιχείρηση παραγωγός (producer model), κλασικό µοντέλο του Schumpeter. Το µοντέλο του χρήστη. Το συνεργατικό και ανοιχτό µοντέλο 43
Πέντε προσεγγίσεις για τη µελέτη της καινοτοµίας Science push (1940s), [Science: The Endless Frontier, Vannevar Bush report]. Το γραµµικό µοντέλο ανάπτυξης καινοτοµίας µε αφετηρία τη βασική έρευνα. Demand pull (1950s, 1960s). Ο χρήστης ως πρωταρχική πηγή καινοτοµίας (π.χ. µεγάλα αµυντικά και κρατικά προγράµµατα). Γραµµικό µοντέλο µε αφετηρία τη ζήτηση. 44
Πέντε προσεγγίσεις για τη µελέτη της καινοτοµίας ( συνεχ ) Η προσέγγιση της σύζευξης (1970s). The coupling model of innovation. Strategic Integration and Networking model of Innovation (1990s) Οργανικά και εξελικτικά µοντέλα. 45
«Μη σηµαντικές» ή «µη νεωτεριστικές αλλαγές» Η διακοπή της λειτουργίας µιας διεργασίας/ παραγωγικής διαδικασίας ή η διακοπή της παραγωγής ενός προϊόντος (ακόµη και αν οδηγεί στη βελτίωση της επίδοσης της επιχείρησης) δεν αποτελεί επιχειρηµατική καινοτοµία. Η απλή αντικατάσταση ή επέκτασητου υφιστάµενου τεχνικού εξοπλισµού ή/και της παραγωγικής εγκατάστασης δεν αποτελεί καινοτοµία. Η αναβαθµισµένη εκδοχή λογισµικού (new updated version) vs (έναντι) της διάθεσης περισσοτέρων αντιτύπων (diffusion of further copies). 46
Καινοτόµες Επιχειρήσεις Ήδη λειτουργούσεςεπιχειρήσεις που έχουν εισαγάγει καινοτόµα (νέα/ βελτιωµένα) προϊόντα, καινοτόµες διεργασίες, καινοτόµα επιχειρησιακά µοντέλα ή/και οργανωτικά σχήµατα στην εξεταζόµενη περίοδο. Νέες επιχειρήσεις Κατά την ίδρυσήτους εισήγαγαν νέα προϊόντα στην αγορά που λειτουργούν και απευθύνονται ή χρησιµοποίησαν νέες διεργασίες Μετά την ίδρυσή τους. 47
Η καινοτοµία δενέχει ως µοναδική πηγή της την ερευνητική-επιστηµονική δραστηριότητα Αν και η λειτουργία της «Ε&Α» (R&D) έχει στρατηγική σηµασία ιδίως σε ορισµένους κλάδους της µεταποίησης, όµως: Σύµφωνα µε εκτιµήσεις του ΟΟΣΑ (1998) µόνον το 30-50% όλων των δαπανών για την παραγωγή καινοτοµίας συνδέονται µε δαπάνες για έρευνα και ανάπτυξη (R&D expenditures). Το υπόλοιπο αφορά δαπάνες για σχεδιασµό προϊόντων, ανάλυση αγοράς, outsourcing, δαπάνες για πατέντες και άδειες χρήσεως. Άλλες πηγέςκαινοτοµίας είναι: οι προµηθευτές, οι πελάτες, οι εξωτερικοί συνεργάτες (π.χ. συµβουλευτικές εταιρείες, εταιρείες engineering) κ.α. 48
Ο τύπος και ο τρόπος παραγωγής καινοτοµιών Ριζικέςκαι οριακές καινοτοµίες (ριζική ή οριακή αλλαγή σε προϊόντα, διεργασίες, οργανωτικά σχήµατα ) Γραµµική θεώρησητης παραγωγής καινοτοµίας (Από την επιστηµονική έρευνα στην εισαγωγή ενός προϊόντος/ µιας διεργασίας στην αγορά). Σύµφωνα µε το γραµµικό µοντέλο: οι καινοτοµίες πρώτα ανακαλύπτονται, µετά αναπτύσσονται, ύστερα πακετάρονται, προωθούνται στην αγορά και τέλος χρησιµοποιούνται. Γέννηση της ιδέας->εφεύρεση->έρευνα και Ανάπτυξη->Εφαρµογή-> ιάχυση 49
συνέχεια. Το γραµµικό µοντέλο έχει δεχθεί κριτική ως απλουστευτικό. Στην πράξη οι καινοτοµίες προκύπτουν από µια πολύπλοκη επαναληπτική διεργασία στην οποία: η αλληλεπίδραση (ανταλλάσσουν και δοκιµάζουν ιδέες), η εκµάθηση και η επικοινωνία µεταξύ των εµπλεκοµένων παίζουν σηµαντικό ρόλο. Σύµφωνα µε την αλληλεπιδραστική θεώρηση της παραγωγής καινοτοµίας, οι καινοτοµίες δεν παράγονται µόνον από την επιστηµονική έρευνα, αλλά και από την επαγγελµατική και επιχειρησιακή/ επιχειρηµατική πρακτική (την αλληλεπίδραση µε τους χρήστες/πελάτες, τους προµηθευτές, τους συνεργάτες κ.α.) Οι δύοεπιχειρηµατικές λειτουργίες κατά Drucker: H επιχείρηση, επί της ουσίας-έχει δύο µόνο λειτουργίες, την παραγωγή καινοτοµιών και το µάρκετινγκ. 50
Bασικές προσεγγίσεις για τη µέτρηση της καινοτοµίας Λεπτοµερής περιγραφή συγκεκριµένων καινοτοµιών µέσω µελετών περιπτώσεων. Μέτρηµα των καινοτοµιών (η γνωστή έρευνα του SPRU, που µέτρησε όλες τις σηµαντικές καινοτοµίες που εισήχθηκαν από επιχειρήσεις σε διάφορους κλάδους της οικονοµίας. Έρευνα πεδίου σε επιχειρήσεις µέσω δοµηµένου ερωτηµατολογίου (π.χ. Community Innovation Survey). 51
Bασικές προσεγγίσεις για τη µέτρηση της καινοτοµίας ( συνεχ ) Μέτρηση του αριθµού των πατεντών ως προσεγγιστικής µεταβλητής για την καινοτοµία. Όµως, το βασικό µειονέκτηµα είναι ότι δεν είναι µέτρο καινοτοµίας, αλλά µέτρο εφευρέσεων. Χρήση στοιχείων επιχειρήσεων για τις δαπάνες Έρευνας & Ανάπτυξης (R&D, κυρίως D) που πραγµατοποιούν. Και µε το µέτρο αυτό υπάρχουν σοβαρά προβλήµατα (π.χ. οι µικρότερες επιχειρήσεις µπορεί να µην έχουν χωριστό τµήµα E&A και ξεχωριστό προϋπολογισµό, η καινοτοµία δεν προέρχεται µόνον από την επιστηµονική έρευνα). 52
Μέτρηση της καινοτοµίας σε επίπεδο χωρών Innovation Index in Europe. Global Innovation Index. 53
Μέτρηση της Καινοτοµίας σε επίπεδο επιχειρήσεων Αριθµός νέων ή βελτιωµένων προϊόντων/ διεργασιών. Το % των πωλήσεων που αποδίδεται σε νέα ή βελτιωµένα προϊόντα. Οι δαπάνες για Ε&Α ως % των πωλήσεων της (αλλά και για ανάπτυξη καινοτοµιών). Ο αριθµός των πατεντών ως προσέγγιση για τη µέτρηση της καινοτοµίας. 54
Ο εκδηµοκρατισµός της καινοτοµίας Οι Τεχνολογίες της Πληροφορικής και των Επικοινωνιών και ειδικότερα το ιαδίκτυο µετασχηµατίζουν τον τρόπο και την ταχύτητα παραγωγής καινοτοµιών. Χάρη στο ιαδίκτυο, τα εργαλεία web 2.0, το ανοιχτό λογισµικό µια ευρύτερη κοινότητα µπορεί να αξιοποιήσει τη γνώση που παράγεται από την ακαδηµαϊκή έρευνα. Η εξέλιξη αυτή έχει µπορεί να προσδώσει ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα σε επιχειρηµατίες και µικρές επιχειρήσεις. H τάση προς την ανοιχτή καινοτοµία (open innovation) έχει αρχίσει να µετασχηµατίζει κλάδους. Αναζήτηση έξυπνων ιδεών και εκτόςτης επιχείρησης ή του οργανισµού. 55
Καινοτοµία σε περίοδο κρίσης; Πολλοί ισχυρίζονται ότι η καινοτοµία δεν ανθεί σε συνθήκες κρίσης. Η παραγωγή καινοτοµίας, λένε, απαιτεί πόρους, κίνητρα, ανάληψη ρίσκου, κλίµα αισιοδοξίας. Και όµως, πολλές καινοτοµίες και πολλές καινοτόµες επιχειρήσεις δηµιουργήθηκαν π.χ. στις ΗΠΑ στη διάρκεια της µεγάλης κρίσης που ξέσπασε το 1929. 56
Καινοτοµία σε περίοδο ευηµερίας; Άλλοι πάλι ισχυρίζονται ότι σε περίοδο ευηµερίας, υπάρχει µια κατάσταση βολέµατος που αποτρέπει αντισυµβατικές και νεωτεριστικές πρακτικές. Τελικά η πίεση της ανάγκης στις δύσκολες εποχές και οι υψηλές απαιτήσεις σε περίοδο ευηµερίας µπορούν εξίσου να διαµορφώσουν συνθήκες για την παραγωγή καινοτοµιών. 57
Καινοτοµία και Οικονοµική Μεγέθυνση Ευρύτατη συναίνεση µεταξύ των οικονοµολόγων (από τον Adam Smith στον Robert Solow µέσω Ricardo, Marx, Marshall, Schumpeter, Keynes, Arrow, Freeman, Nelson) για τη σηµασία και την επίδραση των καινοτοµιών στη µακροχρόνια οικονοµική µεγέθυνση. Η µακροχρόνια αύξηση της παραγωγικότητας σχετίζεται στενά µε την εισαγωγή και τη διάχυση τεχνικών και οργανωτικώνκαινοτοµιών (παρά τις δυσκολίες µέτρησης της ακριβούς συµβολής της τεχνικής αλλαγής στη µεγέθυνση κλάδων και χωρών, πολλές µελέτες το πιστοποιούν). Όµως, µόνο ο Marx τον 19 ο αιώνα και ο Schumpeter τον 20 ο έθεσαν την καινοτοµία στο επίκεντρο της θεωρίας τους για τη µεγέθυνση της οικονοµίας. 58
Καινοτοµία και θεωρίες της οικονοµικής µεγέθυνσης (Marx) Μarx: ο πιο ισχυρός και συνεπής επικριτής του καπιταλισµού είναι και ο πιο φλογερός- έως τότεθαυµαστής του- για τη σχέση του µε την καινοτοµία. Marx & Engels (Communist Manifesto, 1848) θεωρούν ότι η ίδια ύπαρξη του καπιταλισµού εξαρτάται από µια σταθερή ώθηση για την εισαγωγή νέων προϊόντων και νέων διεργασιών. Τα κέρδη: ένα πλεόνασµα που βασίζεται στην εκµετάλλευση της εργασίας και που συντηρείται από την κοινωνικη και πολιτική εξουσία της αστικής τάξης, αλλά και από τις καινοτοµίες. 59
Η καινοτοµία στην δηµόσιο τοµέα Λειτουργία της ηµόσιας ιοίκησης και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ιδίως µε την αξιοποίηση των ΤΠΕ). Παροχή ηλεκτρονικών υπηρεσιών σε πραγµατικό χρόνο προς τους πολίτες, τις επιχειρήσεις και τους άλλους φορείς και οργανισµούς. Ο ρόλος του επιχειρησιακού (και αναπτυξιακού κράτους) γι ατηνανάπτυξη καινοτοµιών (ως αγοραστής/ χρήστης και ως διαµορφωτής 1ο Φεστιβάλ συστήµατος Ιονίου δηµόσιων Γ. Καλογήρου, Το πολιτικών). φαινόµενο της 60
Ο ρόλος του ανταγωνισµού για την ανάπτυξη καινοτοµιών Έλλειψη ανταγωνισµού δυσκολεύει την άνθηση της καινοτοµίας. Ο ανταγωνισµός διευκολύνει την ανάπτυξη καινοτοµιών. Ο υπερβολικός ανταγωνισµός µπορεί να σκοτώσει την καινοτοµία. Ο κίνδυνος της βραχυπρόθεσµης οπτικής. 61
Μπορεί να προβλεφθεί το µέλλον; The best way to predict the future is to invent it (Alan Kay) Foresight exercise 62
Τα όρια της ικανότητας πρόβλεψης των ανθρώπων Σχετικά µε την ικανότητα του ανθρώπου να αναλύσει τις επερχόµενες αλλαγές στον σύγχρονο κόσµο, ο Freemanδεν πιστεύει ότι «υπάρχει κάποιος πολύ καλός στις µακροχρόνιες προβλέψεις. Με την κοινή λογική µπορείς να δεις ορισµένες τάσεις, αλλά αν ήταν να συµβουλεύσω τη µικρότερη κόρη µου, πιθανότατα δεν θα της έλεγα τι να κάνει». 63
ιαφορά αβεβαιότητας και κινδύνου Uncertainty: We don t know. Οι τεχνολογικές αλλαγές διέπονται από αβεβαιότητα. Risk: υνατότητα εκτίµησης της πιθανότητας διακινδύνευσης. Υπολογισµένο ρίσκο (Calculated risk). H πιθανότητα να συµβεί µια αρνητική εξέλιξη και το µέγεθος της επίπτωσης. Σχέση ρίσκου και απόδοσης. 64
Ποτέ µην λες ποτέ! Bad Predictions (Things people said) It's generally a bad idea to say something can't or won't be done, especially in the realm of science and technology. The following are quotations that have failed to stand up to the test of time: "The Americans have need of the telephone, but we do not. We have plenty of messenger boys." -- Sir William Preece, chief engineer of the British Post Office, 1876. "I think there is a world market for maybe five computers." -- Thomas Watson, chairman of IBM, 1943. "With over 50 foreign cars already on sale here, the Japanese auto industry isn't likely to carve out a big slice of the U.S. market." -- Business Week, August 2, 1968. "There is no reason anyone would want a computer in their home." - - Ken Olson, president, chairman and founder of Digital Equipment Corp., 1977. 65
«Θα µπορούσε η καινοτοµία να µηνείναι πάντοτε για το καλό µας;» Η συνήθης προσέγγιση είναι ότι «η καινοτοµία είναι πάντοτε για το καλό µας». Αυτό είναι το κοινό γνώρισµα των περισσότερων µελετών για την επιστήµη, την τεχνολογία και την κοινωνία στη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών. Ταυτόχρονα, η αποτυχία πολλών καινοτοµιών είναι συνηθέστερη από την επιτυχία τους. Θα µπορούσε η καινοτοµία να µην είναι πάντοτε για το καλό µας; 66
Luc Soete: O αναστοχασµός πάνω στην καινοτοµία Στην ετήσια διάλεξη του 2011 προς τιµήν του J. Tansιδρυτή του Πανεπιστηµίου του Maastricht-υπό τον τίτλο: «Αναστοχασµός πάνω στην Καινοτοµία», ο καθηγητής Luc Soete αναφέρθηκε στον διαδεδοµένο ισχυρισµό ότι «η καινοτοµία είναι πάντοτε καλή για µας», ότι δηλαδή «στο επίπεδο της κοινωνίας, η καινοτοµία ανανεώνει τη δυναµική της κοινωνίας και εποµένως οδηγεί σε υψηλότερα επίπεδα οικονοµικής ανάπτυξης και ευηµερίας». 67
Η διεργασία «δηµιουργικής καταστροφής» Συντελείται, δηλ. µια διεργασία «δηµιουργικής καταστροφής» που µπορεί να καταστρέφει λίγες καθιερωµένες επιχειρήσεις προς όφελος πολλών νεοεισερχοµένων στην αγορά επιχειρήσεων. 68
«Καταστροφική καινοτοµία»: µπορεί και αυτή να συµβεί Ωστόσο, µερικές φορές, ιδίως σε περιόδους κρίσης, το αντίθετο φαινόµενο µπορεί να συµβεί: µια διεργασία «καταστροφικής καινοτοµίας», όπου λίγοι επωφελούνται εις βάρος των πολλών. Τρία παραδείγµατα: our unsustainable fossil-fuel based economic growth at the global level; European monetary integration at the European level (η ελλειπής αρχιτεκτονική µιας µεγάλης θεσµικής καινοτοµίας); Οι χρηµατοπιστωτικές καινοτοµίες (financial innovation) σε κλαδικό επίπεδο. 69