Διαδραστικές Νοητικές Ασκήσεις για την Υποστήριξη Ασθενών με άνοια μέσω Παγκόσμιου Ιστού

Διαδραστικές Νοητικές Ασκήσεις για την Υποστήριξη Ασθενών με άνοια μέσω Παγκόσμιου Ιστού Α. Καρακώστας 1, Α. Χαλδογερίδης 2, Β. Σιάτρα 3, A. Μπενέκου 4, Ε. Καραθανάση 5, Ν. Μάρκου 6, Γ. Μπατσίλα 7, Φ. Κουντή 8, Θρ. Τσιάτσος 9, Μ. Τσολάκη 10 1 Τμήμα Πληροφορικής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, akarakos@csd.auth.gr 2 Τμήμα Πληροφορικής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, achaldog@csd.auth.gr 3 Ιατρική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, vasiliki.siatra@gmail.com 4 Εταιρία νόσου Αλτσχάιμερ και Συγγενών Διαταραχών, anastasia.benekou@gmail.com 5 Εταιρία νόσου Αλτσχάιμερ και Συγγενών Διαταραχών, elinakar@outlook.com 6 Εταιρία νόσου Αλτσχάιμερ και Συγγενών Διαταραχών, markounefeli@hotmail.com 7 Εταιρία νόσου Αλτσχάιμερ και Συγγενών Διαταραχών, gewr_gia@yahoo.gr 8 Εταιρία νόσου Αλτσχάιμερ και Συγγενών Διαταραχών, elpida.alz@gmail.com 9 Τμήμα Πληροφορικής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, tsiatsos@csd.auth.gr 10 Ιατρική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, tsolakim1@gmail.com Πρακτικά Συνεδρίου Περίληψη Ένας από τους κύριους στόχους του έργου ASPAD είναι να μετατρέψει παραδοσιακές νοητικές ασκήσεις που χρησιμοποιούνται σε πρωτόκολλα παρεμβάσεων σε αντίστοιχες και ισοδύναμες ηλεκτρονικές. Έχει αναφερθεί τη βιβλιογραφία ότι οι ηλεκτρονικές ασκήσεις μπορούν να βελτιώσουν τη νοητική λειτουργία ή τουλάχιστον να επιβραδύνουν την εξέλιξη της νοητικής έκπτωσης των ασθενών. Στο συγκεκριμένο άρθρο παρουσιάζονται οι τύποι των νοητικών ασκήσεων που έχουν υλοποιηθεί στα πλαίσια του έργου καθώς και κάποια αποτελέσματα (τόσο ποσοτικά όσο και παρατηρήσεις των ψυχολόγων) από το πρώτο και εν εξελίξει κύκλο παρεμβάσεων. Τα προκαταρκτικά αυτά αποτελέσματα μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για τη βελτίωση των στοιχείων διεπαφής και της γενικότερης εμπειρίας χρήσης των ασκήσεων. Λέξεις κλειδιά: Alzheimer, νοητικές ασκήσεις λόγου, νοητικές ασκήσεις μουσικής Εισαγωγή Ένα πρόγραμμα νοητικής παρέμβασης με τη χρήση Η/Υ είναι ένα πρόγραμμα νοητικής παρέμβασης όπου η μόνη διαφορά είναι ότι αντί να χρησιμοποιούνται παραδοσιακά εργαλεία όπως το χαρτί και το μολύβι, η

παρέμβαση στηρίζεται στην διεπαφή του χρήστη με τον Η/Υ. Οι βασικές κατευθύνσεις (αρχές) που ακολουθούνται είναι ανεξάρτητες από το μέσο που θα χρησιμοποιηθεί. Κατ αυτόν τον τρόπο οι μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις σε ασθενείς με άνοια ή ήπια νοητική διαταραχή χωρίζονται σε τρία βασικά είδη παρεμβάσεων: (α) είναι η νοητική ενδυνάμωση (cognitive stimulation), (β) η νοητική εξάσκηση (cognitive training) και (γ) η νοητική αποκατάσταση (cognitive rehabilitation). Μέχρι σήμερα έχουν γίνει διάφορες έρευνες που δείχνουν πως οι ηλικιωμένοι εξοικειώνονται όλο και περισσότερο με τη χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή για διάφορες δραστηριότητες όπως επικοινωνία και κοινωνική προσέγγιση, διασκέδαση και πληροφόρηση για θέματα υγείας (Campbell, 2008.). Επιπλέον, οι ηλικιωμένοι με Ήπια Νοητική Διαταραχή (ΗΝΔ) ή σε αρχικό στάδιο άνοιας (ήπια άνοια) είναι σε θέση να μάθουν και να χρησιμοποιήσουν Η/Υ κάτι που τους παρέχει μεγάλη ευχαρίστηση (Flynn et al., 2003.). Αν και υπάρχει πιθανότητα η επιδεινούμενη νοητική κατάσταση να επιφέρει κάποιες περαιτέρω δυσκολίες χειρισμού του Η/Υ. Η χρήση των Η/Υ και στον τομέα παροχής υπηρεσιών υγείας αυξάνεται όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια. Μεγάλη έμφαση έχει δοθεί στο διαγνωστικό κομμάτι των εκφυλιστικών διαταραχών και περισσότερο για την ΗΝΔ και τα αρχικά στάδια άνοιας. Πέρα από το κομμάτι της διάγνωσης, και στο κομμάτι της παρέμβασης υπάρχουν ανάλογες προσπάθειες. Ήδη από τη δεκαετία του ενενήντα έχει ξεκινήσει μια προσπάθεια μεταφοράς των νοητικών παρεμβάσεων σε ηλεκτρονική μορφή με την χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών (Η/Υ) (Schreiber et al., 1999). Αυτή η μεταφορά σε ηλεκτρονική μορφή (web-based) δεν έρχεται να προσθέσει κάτι καινούριο στο καθαυτό πρόγραμμα παρέμβασης όπως αναπτύσσεται από τους επιστήμονες υγείας, ωστόσο αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο για την ενίσχυση και την διευκόλυνση δόμησης και εκτέλεσης των νοητικών παρεμβάσεων. Οι Schreiber και συνεργάτες (1999) ήταν από τους πρώτους που εφάρμοσαν πρόγραμμα νοητικής εξάσκησης για τη λειτουργία της οπτικοχωρικής μνήμης σε ασθενείς με άνοια. Μάθαιναν στους ασθενείς τους να τοποθετούν αντικείμενα σε ένα διαμέρισμα εικονικής πραγματικότητας και έπειτα να ανακαλούν τη θέση τους. Είδαν ότι στον επανέλεγχο οι ασθενείς της πειραματικής ομάδας είχαν καλύτερες επιδόσεις σε δοκιμασίες που σχετίζονταν με τα έργα εξάσκησης, όπως η άμεση οπτική ανάκληση και η καθυστερημένη ανάκληση τοπογραφικών πληροφοριών. Παρόμοια αποτελέσματα έδειξε και μια πρόσφατη έρευνα των Man και συν. (2012) οι οποίοι ανέπτυξαν λογισμικό εικονικής πραγματικότητας (Virtual Reality) για την εξάσκηση επεισοδιακής μνήμης.

Στο συγκεκριμένο άρθρο παρουσιάζονται οι τύποι των νοητικών ασκήσεων που έχουν υλοποιηθεί στα πλαίσια του έργου Augmentation of the Support of Patients suffering from Alzheimer s Disease and their caregivers (ASPAD) καθώς και κάποια αποτελέσματα από το πρώτο και εν εξελίξει κύκλο παρεμβάσεων. Πρόγραμμα παρέμβασης και έρευνα ASPAD Το πρόγραμμα νοητικής παρέμβασης πραγματοποιείται στα κέντρα ημέρας της Ελληνικής Εταιρίας Νόσου Alzheimer στη Θεσσαλονίκη, Ελλάδα. Το πρόγραμμα αφορά την εφαρμογή νοητικών ασκήσεων λόγου μέσω Η/Υ υπό την καθοδήγηση επιβλέποντα ειδικού (ψυχολόγου). Θεραπευτικός στόχος του προγράμματος παρέμβασης είναι η εξάσκηση των γλωσσικών δεξιοτήτων των συμμετεχόντων με χρήση Η/Υ και η επιβράδυνση της εξέλιξης των γλωσσικών ελλειμμάτων που επιφέρει η Ήπια Νοητική Διαταραχή (ΗΝΔ) ή Ήπια Άνοια. Μέσω της νοητικής αυτής παρέμβασης, επιδιώκεται η βελτίωση των γλωσσικών ελλειμμάτων ή τουλάχιστον η σταθερή επίδοση των συμμετεχόντων για όσο το δυνατό μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Ενώ παράλληλα, μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος αναμένεται ότι θα παρατηρηθεί βελτίωση ή διατήρηση του νοητικού επιπέδου και άλλων λειτουργιών όπως η μνήμη και η προσοχή. Οι τεχνικές νοητικής εξάσκησης που ακολουθούνται στην παρούσα έρευνα είναι τόσο η χωρίς λάθη μάθηση (Clare & Jones, 2008. Li & Liu, 2012) αλλά και τεχνικές σφάλματος και λάθους με ανατροφοδότηση της σωστής απάντησης. Το δείγμα της έρευνας αποτελείται από τους ηλικιωμένους που παραπέμπονται στη Εταιρεία Alzheimer. Οι συμμετέχοντες επιλέγονται βάσει της διάγνωσης παρουσίας ΗΝΔ ή ήπιας άνοιας η οποία προσδιορίζεται από διαγνωστικά κριτήρια όπως: MMSE Ηλικία 60 ετών CT ή MRI Κριτήρια Petersen για την ΗΔΝ και DSM-IV για την άνοια Απουσία άλλων νευρολογικών παθήσεων Εργαστηριακά ευρήματα φυσιολογικά Πρωτόκολλο ασκήσεων λόγου και μουσικής Το πρόγραμμα νοητικής εξάσκησης του λόγου, που αποτελεί μια μη φαρμακευτική παρέμβαση, διαρκεί 60-90 λεπτά. Πραγματοποιείται στα πλαίσια μιας ομάδας και η συνάντηση της ομάδας αυτής γίνεται σταθερά σε

έναν χώρο και σε συγκεκριμένη ώρα. Το υλικό του προγράμματος γλωσσικής εξάσκησης χωρίζεται σε ασκήσεις με δυο επίπεδα δυσκολίας. Με την ολοκλήρωση των ασκήσεων οι ηλικιωμένοι λαμβάνουν ανατροφοδότηση για την επίδοσή τους, ούτως ώστε να διασφαλίζεται το κίνητρο της συμμετοχής και συνέχισης της εξάσκησης. Οι ασκήσεις αφορούν τη σημασιολογία, τη φωνολογία, την κατονομασία, τη λεκτική ροή και ευχέρεια, την αντίληψη της χρονικής ακολουθίας των προτάσεων, στην αφηγηματική γραφή, τη χρήση υποταξικών και υπερταξικών κατηγοριών και την ακουστική και γραπτή κατανόηση. Το πρόγραμμα μουσικής στοχεύει στις εξής νοητικές λειτουργίες: μακρόχρονη μνήμη, βραχύχρονη μνήμη, προσοχή, εκτελεστικές λειτουργίες και λόγο. Οι ασκήσεις που καλούνται οι συμμετέχοντες ηλικιωμένοι να διεκπεραιώσουν αποτελούνται από ερεθίσματα ακουστικά και ηχητικά με αναφορά σε επεξεργασία τραγουδιών, εικόνων και προτάσεων. Ειδικότερα, έξι είδη ασκήσεων περιλαμβάνονται στο πρόγραμμα, οι οποίες θα παρουσιάζονται ηλεκτρονικά στους συμμετέχοντες ηλικιωμένους με διαφορετικά επίπεδα δυσκολίας και διαφορετικά ερεθίσματα (εικόνας, τραγουδιού και κειμένου) για την κάθε άσκηση. Τα είδη των ασκήσεων με μουσικά ερεθίσματα έχουν ως εξής: 1. Κατηγοριοποίησης βάσει κοινών χαρακτηριστικών των λέξεων. Οι λέξεις προέρχονται από τους στίχους. 2. Συμπλήρωσης στίχων. 3. Κατονομασίας και απομνημόνευσης εικόνων και ανάκλησης λέξεων στη συμπλήρωση στίχων 4. Σειροθέτησης στίχων 5. Κατονομασία και απομνημόνευσης εικόνων και ανάκλησης των εικόνων στη συμπλήρωση στίχων 6. Εντοπισμού των λαθών στους στίχους και διόρθωση Το σύστημα ASPAD Οι τεχνολογίες που χρησιμοποιήθηκαν για να σχεδιαστούν και υλοποιηθούν οι νοητικές ασκήσεις λόγου και μουσικής είναι οι παρακάτω και επιλέχθηκαν για λόγους ανοιχτότητας, ευελιξίας, φορητότητας και επεκτασιμότητας: HTML JavaScript, jquery PHP MySQL βάσεις δεδομένων

Παρακάτω αναφέρονται οι τύποι ασκήσεων λόγου και μουσικής που υλοποιήθηκαν. Νοητικές ασκήσεις λόγου Οι νοητικές ασκήσεις λόγου είναι: Εισαγωγή συγκεκριμένου αριθμού απαντήσεων: Ο ασθενής γράφει στις αντίστοιχες θέσεις τις απαντήσεις που του ζητάει η άσκηση Εικόνα 1. Eισαγωγή συγκεκριμένου αριθμού απαντήσεων Αναγραμματισμός (τύπος 1): Ο ασθενής επιλέγει με το ποντίκι ή με το δάχτυλο σε οθόνη αφής το γράμμα που θέλει και το τοποθετεί στην ανάλογη θέση για να σχηματιστεί η λέξη Εικόνα 2. Αναγραμματισμός Αντιστοίχηση (τύπος 2): Ο ασθενής επιλέγει με το ποντίκι ή με το δάχτυλο σε οθόνη αφής τη λέξη ή το τμήμα της λέξης που θέλει και το τοποθετεί στην ανάλογη θέση Σχηματισμός λέξης (τύπος 3): Ο ασθενής επιλέγει με το ποντίκι ή με το δάχτυλο σε οθόνη αφής το τμήμα της λέξεις που θέλει και το τοποθετεί στην ανάλογη θέση για να σχηματιστεί η ζητούμενη λέξη

Λέξεις στη σωστή σειρά (τύπος 4): Ο ασθενής επιλέγει με το ποντίκι ή με το δάχτυλο σε οθόνη αφής τη λέξη που θέλει και το τοποθετεί στην ανάλογη θέση για να σχηματιστεί η πρόταση Επιλογή λέξης (τύπος 5): Ο χρήστης κάνει κλικ με το ποντίκι ή με το δάχτυλο σε οθόνη αφής για να επιλέξει την λέξη που επιθυμεί Επιλογή κατάλληλων (τύπος 6): Ο χρήστης κάνει πολλαπλά κλικ με το ποντίκι ή με το δάχτυλο σε οθόνη αφής για να επιλέξει τις λέξεις που επιθυμεί Επιλογή λανθασμένης λέξης και εισαγωγή σωστής Επιλογή λανθασμένης λέξης και εισαγωγή σωστής (τύπος 7): Ο χρήστης επιλέγει τις λέξεις που θεωρεί λανθασμένες και στη συνέχεια συμπληρώνει στο πλαίσιο που εμφανίζεται δίπλα στο κείμενο τη σωστή Εισαγωγή κειμένου (τύπος 8): Ο χρήστης συμπληρώνει το κείμενο που επιθυμεί ανάλογα με την εκφώνηση της άσκησης Λέξεις και εικόνες (τύπος 9): Ο ασθενής επιλέγει με το ποντίκι ή με το δάχτυλο σε οθόνη αφής τη λέξη που θέλει και το τοποθετεί στην ανάλογη θέση κάτω από την εικόνα για να σχηματιστεί η πρόταση Εισαγωγή κειμένου σε εικόνες (τύπος 10): Ο ασθενής γράφει στις θέσεις κάτω από τις εικόνες τις απαντήσεις του Εικόνα 3. Εισαγωγή κειμένου σε εικόνες Δημιουργία δυάδων (τύπος 11): Ο ασθενής επιλέγει με το ποντίκι ή με το δάχτυλο σε οθόνη αφής τη λέξη που θέλει και το τοποθετεί στην ανάλογη θέση για να σχηματιστούν οι δυάδες Εισαγωγή λέξης συγκεκριμένων γραμμάτων (τύπος 12): Ο ασθενής γράφει τη λέξη ή το τμήμα τις λέξεις που είναι συγκεκριμένου αριθμού γραμμάτων

Νοητικές ασκήσεις μουσικής Οι νοητικές ασκήσεις μουσικής είναι: Άσκηση μουσικής (τύπος 13): Ο ασθενής γράφει κάτω από κάθε εικόνα τι είναι αυτό που βλέπει. Απομνημονεύει τον αριθμό που αντιστοιχεί σε κάθε εικόνα. Στη συνέχεια ακούει ένα τραγούδι και αντιστοιχεί σε κάθε κενό το νοούμενο της εικόνας που αντιστοιχεί στο στίχο. Άσκηση μουσικής (τύπος 14): Ο ασθενής γράφει κάτω από κάθε εικόνα τι είναι αυτό που βλέπει. Στη συνέχεια ακούει ένα τραγούδι και γράφει λέξεις από τους στίχους που ακούει και συνδέονται με τις εικόνες. Εικόνα 4. Άσκηση μουσικής 2 Άσκηση μουσικής (τύπος 15): Ο ασθενής επιλέγει με το ποντίκι ή με το δάχτυλο σε οθόνη αφής τη λέξη που θέλει και το τοποθετεί στην ανάλογη θέση για να σχηματιστούν τριάδες. Στη συνέχεια ακούει ένα τραγούδι και γράφει στο κόκκινο πλαίσιο τι λέξεις που ακούγονται στο τραγούδι και βρίσκονται στις τριάδες και στα υπόλοιπα δύο πλαίσια τις αντίστοιχες τις κάθε τριάδας. Άσκηση μουσικής (τύπος 16): Ο ασθενής ακούει ένα τραγούδι και γράφει στα αντίστοιχα κενά τις λέξεις που λείπουν από τους στίχους Άσκηση μουσικής (τύπος 17): Ο ασθενής ακούει ένα τραγούδι και επιλέγει τις λέξεις που θεωρεί λανθασμένες από τους στίχους και στη συνέχεια συμπληρώνει στο πλαίσιο που εμφανίζεται δίπλα στο κείμενο τη σωστή Άσκηση μουσικής 6: Ο ασθενής επιλέγει με το ποντίκι ή με το δάχτυλο σε οθόνη αφής το στίχο που θέλει και το μετακινεί καθέτως στην ανάλογη σωστή θέση.

Αξιολόγηση Στον παρακάτω πίνακα (Πίνακας 1) παρουσιάζονται τα στατιστικά δεδομένα (μέσοι όροι) σχετικά με το μέσο χρόνο που χρειάστηκαν οι ασθενείς για να ολοκληρώσουν κάθε τύπο άσκησης. Πίνακας 1. Μέσοι όροι χρόνων ολοκλήρωσης κάθε τύπου άσκησης Τύπος Μ.Ο. σε δευτερόλεπτα Τύπος Μ.Ο. σε δευτερόλεπτα 1 M=242 10 M=414 2 M=52 11 M=338 3 M=534 12 M=62 4 M=76 13 M=846 5 M=23 14 M=780 6 M=60 15 M=1176 7 M=406 16 M=869 8 M=45 17 M=875 9 M=120 18 M=530 Τα παραπάνω αποτελέσματα υποδεικνύουν ότι υπάρχουν συγκεκριμένοι τύποι ασκήσεων, για τους οποίους απαιτείται περισσότερος χρόνος και προσπάθεια από τους ασθενείς προκειμένου να τις ολοκληρώσουν. Πιο συγκεκριμένα: Οι ασθενείς χρειάζονται λιγότερο χρόνο (μικρότερο από ένα λεπτό) για να υλοποιήσουν ασκήσεις των τύπων 2, 5, 6 και 12. Αυτοί οι τύποι ασκήσεων απαιτούν από τους χρήστες ενέργειες του τύπου «σύρε και άσε» ή «κλικ σε ένα σημείο» και αφορούν ένα μικρό αριθμό στοιχείων. Οι ασθενείς χρειάζονται περισσότερο από ένα και λιγότερο από δύο λεπτά, για να επιλύσουν ασκήσεις των τύπων 3, 7, 10 και 11. Σε αυτού του είδους ασκήσεων, οι ασθενείς έχουν να εφαρμόσουν είτε δύο τεχνικές διεπαφής χρήστη άσκηση (για παράδειγμα «σύρε και άσε» και να προβάλλουν μία εικόνα) είτε να πληκτρολογήσουν κάποιο κείμενο. Οι ασθενείς χρειάζονται περισσότερα από δύο λεπτά για να ολοκληρώσουν ασκήσεις οι οποίες περιλαμβάνουν αρκετά στοιχεία (για παράδειγμα να εφαρμόσουν την τεχνική «σύρε και άσε» σε πολλά στοιχεία της οθόνης) ή να συνδυάσουν δύο τεχνικές διεπαφής χρήστη και η μία από αυτές να είναι η συγγραφή κειμένου. Στις ασκήσεις που περιέχονται μουσικά ερεθίσματα, οι ασθενείς χρειάζονται περισσότερο χρόνο σε τύπους ασκήσεων, στους οποίους πρέπει να συνδυάσουν περισσότερες από μία τεχνικές διεπαφής χρήστη.

Για παράδειγμα, ο τύπος άσκησης με το μεγαλύτερο μέσο όρο ολοκλήρωσης, περιέχει αναπαραγωγή μουσικής, πεδία εισαγωγής κειμένου και τεχνική «σύρε και άσε». Παρατηρήσεις ψυχολόγων Αναφορικά με τις ασκήσεις λόγου, η πλειοψηφία των συμμετεχόντων τις βρήκε γενικά πολύ ενδιαφέρουσες και διασκεδαστικές. Παρά το γεγονός ότι οι περισσότεροι από αυτούς δεν έχουν καθόλου εμπειρία στη χρήση υπολογιστών, σταδιακά όλοι τους απέκτησαν την ικανότητα να χειρίζονται το ποντίκι και τις οθόνες αφής. Το επίπεδο δυσκολίας κάθε άσκησης, ήταν ανάλογο για κάθε ασθενή και στόχευε σε συγκεκριμένες γλωσσικές ελλείψεις. Παρέχονταν απλές και συγκεκριμένες οδηγίες χρήσης για να είναι κατανοητές από ασθενείς με διαφορετικό επίπεδο και εκπαιδευτικό υπόβαθρο. Οι συμμετέχοντες βρήκαν τις ασκήσεις τόσο εκπαιδευτικές όσο και χρήσιμες για τη βελτίωση της αφαιρετικής σκέψης. Παραδόξως, οι συμμετέχοντες φάνηκαν σε θέση να μπορούν να εστιάσουν σε μία διεργασία τόσο σε ατομικό επίπεδο, αλλά και να συνεργαστούν με ενθουσιασμό σε ομαδικό επίπεδο, όποτε έβρισκαν την ευκαιρία. Λόγω του μεγάλου φόρτου εργασίας, με σχεδόν 100 ασκήσεις με πάνω από μία ώρα συνεδρίας, εκτιμήθηκε ότι οι συμμετέχοντες θα νιώθουν καταβεβλημένοι, θα χάνουν την αυτοσυγκέντρωση τους και θα τα παρατούν γρήγορα. Εν αντιθέσει αυτών των εκτιμήσεων, οι συμμετέχοντες δεν βρήκαν την πολυεπεξεργασία (δηλαδή το συνδυασμό σκέψης και ταυτόχρονα χρήσης του ποντικιού) ούτε ενοχλητική ούτε κουραστική, και ο βαθμός συγκέντρωσης διατηρήθηκε πάνω από τα επίπεδα του μέσου όρου. Παρατηρήθηκε ότι είναι επιτακτική η ανάγκη να σχεδιαστούν οι ασκήσεις λόγου ASPAD έτσι ώστε να συμβαδίζουν με την καθημερινότητα των ασθενών, για παράδειγμα «Ονόμασε πέντε αντικείμενα που μπορείς να αγοράσεις σε ένα φούρνο», και να μην εξετάζουν τυχαίες γνώσεις των ασθενών. Οι συμμετέχοντες, ανεξάρτητα του εκπαιδευτικού υποβάθρου τους, κατάφεραν να οξύνουν τη μνήμη τους και να αυξήσουν το επίπεδο προσοχής τους που ήταν απαραίτητα να ολοκληρώσουν καθημερινές δραστηριότητες. Επιπρόσθετα, το γεγονός ότι οι ασθενείς με Alzheimer και ΗΝΔ κατάφερναν σταδιακά να μαθαίνουν να χρησιμοποιούν τους υπολογιστές διά μέσου του προγράμματος παρέμβασης, είναι ανυπολόγιστης σημασίας για την αυτοεκτίμησή τους. Οι συμμετέχοντες ανακάλυπταν εκ νέου την ικανότητα τους να μαθαίνουν και να εξελίσσονται, γεγονός το οποίο μειώνει δραματικά την αίσθηση ότι δεν μπορούν να συνεισφέρουν σε τίποτα ουσιαστικό. Οι ασθενείς με ΗΝΔ κατανοούν τη χρήση του ποντικιού και είναι σε θέση να κατακτήσουν σταδιακά αυτήν την ικανότητα. Αντίθετα, οι ασθενείς με Alzheimer χρειάζονται οθόνες αφής, καθώς είναι εξαιρετικά δύσκολο για

αυτούς να χρησιμοποιήσουν το ποντίκι και ειδικότερα τη ροδέλα του ποντικιού για να κυλούν την οθόνη πάνω-κάτω. Επίσης, δεν είναι ποτέ εφικτό να βρίσκονται ταυτόχρονα πάνω από πέντε ασθενείς με Alzheimer σε ένα τμήμα, ειδικά αν έχουν αρχίσει μόλις να συμμετέχουν στο πρόγραμμα παρέμβασης, καθώς αυτοί χρειάζονται συνεχή προσοχή και επίβλεψη, διότι απαιτούν συνεχώς επιπλέον οδηγίες χρήσης, τουλάχιστον για τα αρχικά στάδια. Σύνοψη Ο στόχος της παρούσας εργασίας είναι να παρουσιαστούν εν συντομία οι ηλεκτρονικές νοητικές ασκήσεις που έχουν αναπτυχθεί για την υποστήριξη των ασθενών που πάσχουν από τη νόσο του Alzheimer στα πλαίσια του έργου ASPAD. Η ανάλυση των αποτελεσμάτων και οι παρατηρήσεις των ψυχολόγων αποκαλύπτουν τα κύρια προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ασθενείς. Πιστεύουμε ότι η συγκεκριμένη εργασία μπορεί να αποτελέσει τη βάση για την περαιτέρω ανάπτυξη καλών πρακτικών σχεδιασμού προηγμένων νοητικών ασκήσεων. Ευχαριστίες Η παρούσα εργασία αποτελεί μέρος του έργου με τίτλο «Augmentation of the Support of Patients suffering from Alzheimer s Disease and their caregivers (ASPAD/2875)», το οποίο υλοποιείται από τον Ειδικό Λογαριασμό της Επιτροπής Ερευνών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Το έργο χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και το Υπουργείου Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων, στο πλαίσιο του Εθνικού Στρατηγικού Πλαισίου Αναφοράς (ΕΣΠΑ 2007-2013). Βιβλιογραφία Campbell, R. J. (2008). Meeting seniors information needs: Using computer technology. Home Health Care Management Practice vol. 20 no. 4. 328-335. Flynn, D., van Schaik, P., Blackman, T., Femcott, C., Hobbs, B., Calderon, C. (2003). Developing a virtual reality-based methodology for people with dementia: a feasibility study. Cyberpsychology & Behaviour, 6, 591 611. Man, D.W.K., Chung, J.C.C., & Lee G.Y.Y. (2012). Evaluation of a virtual realitybased memory training programme for Hong Kong Chinese older adults with questionable dementia: a pilot study. International Journal of Geriatric Psychiatry, 27, 513-520.

Schreiber, M., Schweizer, A., Lutz, K., Karveram, K., & Jancke, L. (1999). Potential of an interactive computer-based training in the rehabilitation of dementia: An initial study. Neuropsychological Rehabilitation, 9(2), 155-167. Clare, L., & Jones, R.S. (2008). Errorless learning in the rehabilitation of memory. Neuropsychology Review 18(1), 1-23.