ΜΕΡΟΣ IV: ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ

ΜΕΡΟΣ IV: ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ Στο Μέρος ΙΙ του βιβλίου εξετάσαμε τις διάφορες πολιτικές που μπορεί να υιοθετήσει η κυβέρνηση για την βελτίωση της ποιότητας του περιβάλλοντος. Ο κύριος όγκος των πολιτικών αυτών στοχεύουν στην ρύθμιση της δράσης των επιχειρήσεων. Πέρα όμως από την κυβέρνηση, οι πολίτες μπορούν να απαιτήσουν την αλλαγή της στάσης των επιχειρήσεων όσον αφορά την προστασία του περιβάλλοντος, με την ιδιότητά τους ως καταναλωτές των προϊόντων των επιχειρήσεων. Εάν οι καταναλωτές είναι ευαισθητοποιημένοι όσον αφορά τα θέματα προστασίας του περιβάλλοντος και έχουν την απαραίτητη πληροφόρηση όσον αφορά τα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά των προϊόντων τότε μπορούν να επιλέγουν προϊόντα τα οποία είναι πιο φιλικά προς το περιβάλλον. Τα χαρακτηριστικά που μπορεί να παίξουν καθοριστικό ρόλο στις προτιμήσεις των καταναλωτών μπορεί να αφορούν τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις κατά την παραγωγική διαδικασία, όσο και κατά την κατανάλωση. Θα μπορούσαν οι καταναλωτές δηλαδή να στρέψουν την κατανάλωσή τους μακριά από αγαθά τα οποία προκαλούν μεγαλύτερες περιβαλλοντικές βλάβες και να προτιμήσουν αγαθά που είναι περιβαλλοντικά φιλικά. Για παράδειγμα θα μπορούσαν να στρέψουν την κατανάλωσή τους προς βιολογικά προϊόντα, ή καταναλωτικά προϊόντα που περιέχουν λιγότερες βλαβερές χημικές ουσίες, ή βιομηχανικά προϊόντα που έχουν λιγότερες συσκευασίες και μεγαλύτερο ποσοστό ανακυκλώσιμων υλικών. Το διάγραμμα 10.1 περιγράφει την επίδραση που μπορεί να έχει η μείωση της κατανάλωσης προϊόντων που προκαλούν μεγάλες περιβαλλοντικές βλάβες. Το διάγραμμα 10.1 περιγράφει την περίπτωση ενός αγαθού που δημιουργεί περιβαλλοντικές εξωτερικότητες, όπως φαίνεται από την διαφορά μεταξύ ιδιωτικού και κοινωνικού οριακού κόστους. Στο μέρος ΙΙ είδαμε ότι ένας περιβαλλοντικός φόρος μπορεί να εσωτερικεύσει την περιβαλλοντική ζημιά και μετατοπίζοντας το οριακό κόστος από το PMC στο SMC να φέρει την ισορροπία στην κοινωνικά άριστη παραγωγή Q ΑΡΙΣΤΗ. Το ίδιο επίπεδο παραγωγής όμως μπορεί να επιτευχθεί εάν οι καταναλωτές μειώσουν την κατανάλωσή τους από D 1 σε D 2. Επομένως, εάν η κυβέρνηση κινηθεί προς την κατεύθυνση της ευαισθητοποίησης των καταναλωτών και παράσχει την απαιτούμενη πληροφόρηση, τότε μπορεί να έχει παρόμοια αποτελέσματα με μια πολιτική περιβαλλοντικού φόρου. Η πολιτική της διαφήμισης / πληροφόρησης έχει μερικά πολύ σημαντικά πλεονεκτήματα σε σχέση με τις πολιτικές παροχής οικονομικών κινήτρων. Όπως αναλύσαμε στο Κεφάλαιο 7 και 8, τόσο οι περιβαλλοντικοί φόροι όσο και οι μεταβιβάσιμες άδειες έχουν αρνητικά αποτελέσματα στην οικονομική δραστηριότητα καθώς αυξάνουν τις τιμές των αγαθών και επομένως μειώνουν το πραγματικό εισόδημα και ως εκ τούτου δημιουργούν στρεβλώσεις στην αγορά εργασίας. Σε αντίθεση, η μείωση της κατανάλωσης επιτυγχάνει το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα της μείωσης της παραγωγής μειώνοντας αντί να αυξάνει την τιμή του αγαθού και επομένως αποφεύγονται οι παραπάνω στρεβλώσεις. Επιπλέον, για να διατηρηθεί η παραγωγή στο επίπεδο Q ΑΡΙΣΤΗ πρέπει να επιβάλλεται διαρκώς ο περιβαλλοντικός φόρος ενώ η περιβαλλοντική διαφήμιση δεν χρειάζεται να διατηρείτε συνεχώς σε υψηλά επίπεδα καθώς όταν επιτευχθεί η ευαισθητοποίηση των καταναλωτών μπορεί η διαφήμιση / πληροφόρηση να μειωθεί σημαντικά και επομένως να μειωθούν και τα απαραίτητα κόστη. Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 143

Παρά τα πλεονεκτήματα που έχει η περιβαλλοντική πληροφόρηση / διαφήμιση, τα αποτελέσματα της χρειάζονται χρόνο. Επομένως, για την ενδιάμεση περίοδο θα μπορούσε η κυβέρνηση να συνδυάσει έναν περιβαλλοντικό φόρο με την περιβαλλοντική διαφήμιση. Με τον περιβαλλοντικό φόρο, η κυβέρνηση θα μπορούσε να εξασφαλίζει τους απαραίτητους πόρους για να χρηματοδοτήσει μια επιθετική πολιτική διαφήμισης / ενημέρωσης των καταναλωτών στα αρχικά στάδια. Καθώς οι καταναλωτές θα μειώνουν σταδιακά την κατανάλωσή τους, ο απαραίτητος φόρος θα μειώνεται διαχρονικά, όπως και η απαραίτητη διαφήμιση. P SMC PMC P 1 P ΑΓΟΡΑΣ P 2 D 2 D 1 0 Q ΑΡΙΣΤΗ Q ΑΓΟΡΑΣ Διάγραμμα 10.1. Αποτέλεσμα περιβαλλοντικής πληροφόρησης / διαφήμισης Με ή χωρίς την ενεργό συμμετοχή της κυβέρνησης, οι καταναλωτές σε όλες τις αναπτυγμένες χώρες στρέφονται ολοένα και περισσότερο προς περιβαλλοντικά φιλικά προϊόντα. Επίσης οι ευαισθητοποιημένοι πολίτες μπορούν να επηρεάσουν τις αποφάσεις των επιχειρήσεων και με την ιδιότητά τους ως επενδυτές. Και στον τομέα αυτό η εμπειρία δείχνει ότι οι περιβαλλοντικά φιλικές επιχειρήσεις μπορούν να προσελκύσουν ευκολότερα επενδυτές, είτε λόγο της ευαισθητοποίησής τους είτε λόγο του γεγονότος ότι οι περιβαλλοντικά φιλικές επιχειρήσεις λογίζονται ως χαμηλότερου κινδύνου. Οι επιχειρήσεις αντιλαμβανόμενες την στροφή αυτή των καταναλωτών και των επενδυτών, επιχειρούν να πάρουν δράσεις προστασίας του περιβάλλοντος πέρα και πάνω από τα όρια που επιβάλει η κυβέρνηση. Η ενσωμάτωση της διάστασης της προστασίας του περιβάλλοντος στο γενικότερο διοικητικό πλαίσιο και τον στρατηγικό σχεδιασμό των επιχειρήσεων αποτελεί πλέον μία πολύ σημαντική παράμετρο για την επιβίωση μιας επιχείρησης στο ανταγωνιστικό περιβάλλον. Η συνολική στρατηγική αντιμετώπιση της περιβαλλοντικής διάστασης της λειτουργίας μιας επιχείρησης γίνεται με την ανάπτυξη συστημάτων περιβαλλοντικής διαχείρισης τα οποία εξετάζουμε στο Κεφάλαιο 10 που ακολουθεί. Q Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 144

10.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10. ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Τα τελευταία χρόνια αυξάνεται σημαντικά ο αριθμός των επιχειρήσεων που προσπαθούν να υιοθετήσουν και να εφαρμόσουν κάποιο Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης (Σ.Π.Δ.), με την προοπτική να αλλάξει τόσο η περιβαλλοντική τους συμπεριφορά όσο και η οικονομική τους απόδοση. Μάλιστα, πολλοί ερευνητές πιστεύουν ότι η επιτυχής εφαρμογή ενός Σ.Π.Δ. βοηθά όχι μόνο στη συμμόρφωση με την εθνική νομοθεσία για την προστασία του περιβάλλοντος, αλλά το σημαντικότερο, δίνει τη δυνατότητα στην επιχείρηση να εστιάσει σε μία δυναμική διαδικασία συνεχούς βελτίωσης σε θέματα περιβαλλοντικής αλλά και οικονομικής απόδοσης. Κατά τη διαδικασία αυτή, η επιχείρηση μπορεί να εφαρμόσει νέους τρόπους λειτουργίας για την αποτελεσματικότερη προστασία του περιβάλλοντος και την καλύτερη εκμετάλλευση των διάφορων φυσικών και μη πόρων που διαχειρίζεται, με αποτέλεσμα τόσο την προστασία του περιβάλλοντος όσο και την ταυτόχρονη εξοικονόμηση χρημάτων. Πολλές επιχειρήσεις έχουν από χρόνια αναπτύξει δικές τους διαδικασίες περιβαλλοντικού ελέγχου, και μέχρι πρόσφατα δεν υπήρχε η τάση για επισημοποίηση και τυποποίηση των προτύπων αυτών σε παγκόσμια κλίμακα. Παρόλα αυτά, το 1993 δημιουργήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση το Σύστημα Οικολογικής Διαχείρισης και Ελέγχου (EMAS) και το 1996 ο Διεθνής Οργανισμός Τυποποίησης (International Organization for Standardization) δημοσίευσε την τελική έκδοση ενός διεθνούς προτύπου περιβαλλοντικής διαχείρισης, του ISO 14001. Οι εξελίξεις αυτές έθεσαν τις βάσεις για την εφαρμογή από τις επιχειρήσεις πιστοποιημένων συστημάτων με καθολική εγκυρότητα και αναγνώριση, στοιχείο απαραίτητο στα πλαίσια της παγκοσμιοποιημένης αγοράς. 10.2. ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Ένα Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης (Environmental Management System) θα μπορούσε να οριστεί ως ένα σύνολο πολιτικών και διαδικασιών οι οποίες καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο η επιχείρηση θα διαχειριστεί τις επιπτώσεις που έχει η λειτουργία της στο φυσικό περιβάλλον, καθώς και στην υγεία και ευημερία των ατόμων που επηρεάζονται από αυτήν. Ουσιαστικά πρόκειται για μία «περιβαλλοντική εκδοχή» του γνωστού μοντέλου διαχείρισης "Plan-Do-Check-Act" του Deming, σύμφωνα με τις αρχές της Διοίκησης Ολικής Ποιότητας (Total Quality Management), το οποίο ως γνωστόν εμπεριέχει την έννοια της συνεχούς βελτίωσης. Ένα Σ.Π.Δ. θα μπορούσε δηλαδή να οριστεί και ως ένας συνεχής κύκλος σχεδιασμού (planning), εφαρμογής (implementing), αναθεώρησης (reviewing) και τελικά βελτίωσης (improving) των διαδικασιών και δράσεων που υιοθετεί μία επιχείρηση ώστε να συνάδει με τις υποχρεώσεις της που αφορούν στο περιβάλλον (σχήμα 10.1). Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 145

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΔΙΟΡΘΩΤΙΚΕΣ & ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΣΥΝΕΧΗΣ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ Σχήμα 10.1. Το μοντέλο Σχεδιασμός-Εφαρμογή-Έλεγχος-Δράση του Deming Πηγή: Environmental Management Systems: An Implementation Guide for Small and Medium-sized Organizations, by P. J. Stapleton and M. A. Glover Οι βασικές προϋποθέσεις για την επιτυχή εφαρμογή ενός Σ.Π.Δ. μέσα σε μία επιχείρηση, είναι οι εξής: Δέσμευση της Διοίκησης της επιχείρησης: Μόνον η Διοίκηση της επιχείρησης μπορεί να διαθέσει τους απαιτούμενους πόρους ώστε να εφαρμοσθούν οι αρχές της Διοίκησης Ολικής Ποιότητας στην περιβαλλοντική διαχείριση. Συγκεκριμένα, θα πρέπει η Διοίκηση, στο ανώτατο επίπεδό της, να θεωρήσει το περιβάλλον και τη σωστή διαχείριση του ως προτεραιότητα για την επιβίωση της ίδιας της επιχείρησης. Θα πρέπει να ενσωματώσει την περιβαλλοντική διαχείριση σε όλες τις δραστηριότητες της επιχείρησης, καθώς και να θεωρεί τα προβλήματα που ανακύπτουν από την εφαρμογή ενός Σ.Π.Δ. ως ευκαιρίες για την καλύτερη στρατηγική τοποθέτηση της επιχείρησης και να προσπαθεί να τα επιλύσει. Προσπάθεια για συνεχή βελτίωση: Καμία επιχείρηση δεν είναι τέλεια. Η έννοια της συνεχούς βελτίωσης αποδέχεται την εμφάνιση προβλημάτων και λαθών μέσα από τα οποία η επιχείρηση θα βελτιώσει την περιβαλλοντική της απόδοση. Ευελιξία: Ένα αποτελεσματικό Σ.Π.Δ. πρέπει να είναι δυναμικό και να επιτρέπει στην επιχείρηση να προσαρμόζεται γρήγορα στο περιβάλλον που αλλάζει συνεχώς. Για το λόγο αυτό θα πρέπει το Σ.Π.Δ. να είναι απλό και ευέλικτο. Έτσι θα είναι και περισσότερο κατανοητό σε αυτούς που πρόκειται να το εφαρμόσουν στην πράξη. Συμβατότητα με την οργανωσιακή κουλτούρα: Ένα Σ.Π.Δ. θα πρέπει να είναι συμβατό με τη γενικότερη φιλοσοφία της επιχείρησης. Αυτό εμπεριέχει δύο δυνατότητες για την επιχείρηση. Είτε θα προσαρμόσει το Σ.Π.Δ. στην υπάρχουσα κουλτούρα της, είτε θα αλλάξει την οργανωσιακή της φιλοσοφία ώστε να συμβαδίζει με το Σ.Π.Δ. που σκοπεύει να εφαρμόσει. Ενημέρωση και συμμετοχή των υπαλλήλων της επιχείρησης: Για τον επιτυχή σχεδιασμό και την εφαρμογή ενός Σ.Π.Δ. είναι απαραίτητη η ενεργός συμμετοχή όλων όσων εμπλέκονται σε αυτό. Θα πρέπει να γίνει κατανοητό γιατί η επιχείρηση Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 146

χρειάζεται ένα Σ.Π.Δ., ποιος είναι ο ρόλος του καθενός σε αυτό και με ποιόν τρόπο το σύστημα αυτό θα βοηθήσει στον έλεγχο των επιπτώσεων που έχουν στο περιβάλλον οι δραστηριότητες της επιχείρησης. Σύμφωνα πάντα με τον κύκλο της συνεχούς βελτίωσης στην Διοίκηση Ολικής Ποιότητας, τα βασικά στοιχεία που συνθέτουν ένα ολοκληρωμένο Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης είναι τα παρακάτω: Πολιτική για το περιβάλλον (Environmental Policy): Είναι απαραίτητη η δημιουργία σαφούς περιβαλλοντικής πολιτικής από το ανώτερο επίπεδο διοίκησης, η οποία θα διατυπώνεται εγγράφως και θα είναι ανακοινώσιμη προς κάθε ενδιαφερόμενο. Η περιβαλλοντική πολιτική θα πρέπει να διατυπώνει τη σαφή δέσμευση της διοίκησης για συνεχή βελτίωση, πρόληψη της μόλυνσης του περιβάλλοντος, συμμόρφωση με τους κανονισμούς και ένα γενικό πλαίσιο του συστήματος διαχείρισης του περιβάλλοντος. Σχεδιασμός (Planning): Η φάση του σχεδιασμού καλύπτει την αναγνώριση των κύριων επιπτώσεων για το περιβάλλον που έχουν οι διάφορες δραστηριότητες και λειτουργίες της επιχείρησης, τη συμμόρφωση με τους νόμους και τους κανονισμούς, τη δέσμευση με τη μορφή των αντικειμενικών στόχων (π.χ. χρονικός σχεδιασμός, συγκεκριμένες μειώσεις σε ρύπους) και τον ορισμό των προγραμμάτων ώστε να επιτευχθούν οι αντικειμενικοί αυτοί σκοποί και στόχοι. Εφαρμογή και Λειτουργία του Σ.Π.Δ. (EMS Implementation and Operation): Περιλαμβάνει την ανάθεση των διαφόρων ρόλων και αρμοδιοτήτων, συμπεριλαμβανομένων της διοίκησης και του ελέγχου, της ανάπτυξης των διαδικασιών για τη λειτουργία του Σ.Π.Δ. και των γραπτών προγραμμάτων, της εκπαίδευσης του προσωπικού που σχετίζεται με αυτό, και της αναγνώρισης των ελέγχων και των διαδικασιών άμεσης απόκρισης ώστε να αποφευχθούν και να αντιμετωπιστούν τα πιθανά ατυχήματα που σχετίζονται με το περιβάλλον. Έλεγχος και Διορθωτικές Ενέργειες (Checking and Corrective Action): Περιλαμβάνει την παρακολούθηση και τη μέτρηση των κύριων περιβαλλοντικών παραμέτρων για την αξιολόγηση της απόδοσης του συστήματος, τη διενέργεια ελέγχων και εκτιμήσεων, καθώς και την πραγματοποίηση διορθωτικών κινήσεων όπου χρειάζεται, ώστε να είναι δυνατή η συνεχής βελτίωση του Σ.Π.Δ.. Επιθεώρηση της Διοίκησης (Management Review): Οι επιθεωρήσεις της ανώτερης διοίκησης ανά τακτά χρονικά διαστήματα είναι απαραίτητες για τη διασφάλιση της καταλληλότητας, της επάρκειας και της αποτελεσματικότητας του συστήματος. 10.3 ΚΟΣΤΗ ΟΦΕΛΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΗΣΗΣ Η εφαρμογή ενός Σ.Π.Δ. έχει διαφορετικά αποτελέσματα στα διάφορα επίπεδα της επιχείρησης. Τα κόστη και οφέλη που προκύπτουν από την υιοθέτηση ενός τέτοιου συστήματος διαφέρουν από επιχείρηση σε επιχείρηση. Έρευνες έχουν αποδείξει ότι οι επιχειρήσεις στις ανεπτυγμένες χώρες επενδύουν κυρίως σε λογισμικό, εκπαιδευτικό υλικό κλπ, ενώ οι επιχειρήσεις στις αναπτυσσόμενες χώρες ξοδεύουν περισσότερο σε υλικοτεχνική υποδομή και εξοπλισμό. Όσον αφορά στα κόστη σχεδιασμού, υλοποίησης και λειτουργίας ενός τέτοιου συστήματος, είναι σημαντικό να μην Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 147

φτάνουν σε επίπεδα που θα επηρεάζουν σημαντικά και αρνητικά το κόστος του παραγόμενου προϊόντος ή υπηρεσίας. Δεν έχει κανένα νόημα η παραγωγή ενός περιβαλλοντικά φιλικού προϊόντος με μεθόδους που δεν επιβαρύνουν το περιβάλλον, αν η τιμή του είναι απλησίαστη. Αυτό μπορεί να οδηγήσει την περιβαλλοντικά φιλική επιχείρηση εκτός αγοράς. Τα πιθανά κόστη από την εφαρμογή του Σ.Π.Δ. μπορούν να χωρισθούν σε τέσσερις μεγάλες κατηγορίες, οι οποίες είναι: Κόστη διαχείρισης, εκπαίδευσης των υπαλλήλων και καθημερινής λειτουργίας του Συστήματος Περιβαλλοντικής Διαχείρισης (λογισμικό, έντυπα,χρόνος υπαλλήλων κλπ). Κόστη σχεδιασμού και μετατροπών που πρέπει να γίνουν στην παραγωγική διαδικασία ώστε να αποφευχθούν δυσλειτουργίες που μπορεί να προκαλέσουν κάποιο περιβαλλοντικό ατύχημα. Κόστη σχεδιασμού και εγκατάστασης του απαραίτητου εξοπλισμού για τη μείωση του περιβαλλοντικού αντίκτυπου της επιχείρησης. Κόστη που σχετίζονται με τον περιοδικό έλεγχο του Συστήματος καθώς και κόστη που αφορούν στη διαπίστευση της ορθής λειτουργίας αυτού από κάποιον αρμόδιο οργανισμό πιστοποίησης. Αντίστοιχα, κάποια από τα πιθανά οφέλη είναι: Βελτίωση της περιβαλλοντικής απόδοσης της επιχείρησης. Συμμόρφωση με την περιβαλλοντική νομοθεσία και αποφυγή προστίμων (μείωση κινδύνου). Αποφυγή της μόλυνσης του περιβάλλοντος / καλύτερη διαχείριση και διατήρηση των φυσικών πόρων και της ενέργειας. Ευκαιρίες για την απόκτηση νέων πελατών και τη διείσδυση σε νέες αγορές. Αυξημένη αποτελεσματικότητα / μείωση του κόστους λειτουργίας (μείωση κατανάλωσης ενέργειας, Α Υλών, διαχείρισης παραγόμενων αποβλήτων κλπ). Καλύτερη ψυχολογία και ηθικό του προσωπικού (αύξηση παραγωγικότητας). Καλύτερη εσωτερική επικοινωνία. Βελτίωση της εικόνας της επιχείρησης στο κοινό, στις ελεγκτικές αρχές, στους δανειστές και στους υποψήφιους επενδυτές της. Πλεονέκτημα για την απόκτηση μελλοντικών δημοσίων συμβολαίων. Ενημέρωση των υπαλλήλων σε περιβαλλοντικά ζητήματα και πιθανές υποχρεώσεις αυτών. 10.4. ΠΡΟΤΥΠΑ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΗΣΗΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΗΣΗΣ Το Ευρωπαϊκό Σύστημα Οικολογικής Διαχείρισης και Ελέγχου (Eco Management and Auditing Scheme, EMAS) επιτρέπει την εκούσια συμμετοχή των επιχειρήσεων και οργανισμών, για την αξιολόγηση και τη βελτίωση της περιβαλλοντικής επίδοσης των οργανισμών και την παροχή σχετικών πληροφοριών στο κοινό και οποιονδήποτε άλλο ενδιαφερόμενο. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα μέτρο προώθησης της ευρωπαϊκής πολιτικής για το περιβάλλον και την αειφόρο ανάπτυξη (sustainability) που θεσπίστηκε αρχικά το 1993, το οποίο δεν στηρίζεται στην τιμωρία των παραβατών αλλά αποσκοπεί στην εκούσια συμμετοχή των Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 148

επιχειρήσεων του βιομηχανικού τομέα, αρχικά, και στην επιβράβευση των περιβαλλοντικών της επιδόσεων χωρίς να την απαλλάσσει από τις σχετικές υποχρεώσεις των κοινοτικών κανόνων και οδηγιών και των εθνικών νομοθεσιών. Σχήμα 10.1. Η πιστοποίηση του Πανεπιστήμιου Μακεδονίας κατά το πρότυπο EMAS Σύμφωνα με τον κανονισμό που εξέδωσε το Ευρωπαϊκό κοινοβούλιο και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, σκοπός του EMAS είναι η προώθηση της συνεχούς βελτίωσης των περιβαλλοντικών επιδόσεων των οργανισμών με: κατάρτιση και εφαρμογή συστημάτων περιβαλλοντικής διαχείρισης από της οργανισμούς, συστηματική, αντικειμενική και περιοδική αξιολόγηση των επιδόσεων των συστημάτων αυτών, ενημέρωση ως προς τις περιβαλλοντικές επιδόσεις και ανοικτό διάλογο με το κοινό και της ενδιαφερόμενους, ενεργό συμμετοχή των εργαζομένων στον οργανισμό, καθώς και κατάλληλη εκπαίδευση και διαρκή επιμόρφωση οι οποίες διευκολύνουν τη δραστήρια συνεργασία στα καθήκοντα ως της την κατάρτιση και εφαρμογή του Σ.Π.Δ.. Το Πανεπιστήμιο Μακεδονίας μάλιστα, πρωτοπόρο στη διάδοση των αρχών της προστασίας του περιβάλλοντος και της αειφόρου ανάπτυξης, αποτελεί τον μοναδικό εκπαιδευτικό οργανισμό στην Ελλάδα, και μεταξύ ελαχίστων σε όλη την Ευρώπη το οποίο έχει αναπτύξει και λειτουργεί με επιτυχία Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης, το οποίο μάλιστα είναι πιστοποιημένο κατά EMAS από το 2005. Την ίδια περίπου χρονική περίοδο που δημιουργήθηκε το EMAS, ο Διεθνής Οργανισμός Τυποποίησης (International Standards Organization) ανέπτυξε ένα σύστημα προτύπων για την αξιολόγηση των συστημάτων περιβαλλοντικής διαχείρισης, που περιελάμβανε κριτήρια και οδηγίες για την περιβαλλοντική διοίκηση καθώς και εργαλεία για την εφαρμογή της. Οι ετοιμασίες για το πρότυπο αυτό ξεκίνησαν σε ένα περιβάλλον όπου αρκετοί εθνικοί οργανισμοί τυποποίησης είχαν ήδη αρχίσει να εφαρμόζουν τα δικά τους πρότυπα σε εθνικό επίπεδο. Μάλιστα το Βρετανικό BS7750 είχε τεθεί σε ισχύ από το 1992 και θεωρείται ο πρόδρομος των υπολοίπων προτύπων. Ακολούθησαν πρότυπα από την Ιρλανδία, Γαλλία, Νότιο Αφρική και Καναδά. Το 1992, η Συμβουλευτική Επιτροπή σε Θέματα Περιβαλλοντικής Στρατηγικής του ISO πρότεινε την ανάπτυξη της προτύπου για την αξιολόγηση των Σ.Π.Δ.. Το τελικό προσχέδιο του διεθνούς προτύπου δημοσιεύτηκε τον Αύγουστο του 1995. Μετά από μία περίοδο διευθετήσεων και συμβιβασμών σε Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 149

διεθνές επίπεδο, συμφωνήθηκε η τελική μορφή του ISO14000 το Σεπτέμβριο του 1996. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα σύνολο προτύπων, ανάμεσα στα οποία το ISO14001 είναι το βασικό και παραθέτει οδηγίες ορθής πρακτικής για για τις διαδικασίες που πρέπει να ακολουθηθούν ώστε να οδηγηθούμε στο σχεδιασμό, εφαρμογή και λειτουργία ενός καθόλα αποτελεσματικού και επιτυχημένου Συστήματος Περιβαλλοντικής Διαχείρισης. Οι κύριες διατάξεις του ISO14001 είναι διατυπωμένες με γενικό τρόπο, ώστε να καλύπτουν ένα ευρύτατο φάσμα επιχειρήσεων και οργανισμών, ασχέτου γεωγραφικής τοποθέτησης και κοινωνικοοικονομικών συνθηκών. Οι οδηγίες καθορίζουν τις διάφορες διαδικασίες που θα πρέπει να εφαρμοσθούν μέσω του συστήματος, ώστε η επιχείρηση να επιτύχει την ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων που συνεπάγεται η λειτουργία της στο περιβάλλον. Παρόλα ταύτα, αναγνωρίζοντας τις ιδιαιτερότητες της κάθε περίπτωσης, το πρότυπο δε θέτει συγκεκριμένους ποσοτικούς στόχους μείωσης ρύπων ή άλλων παραμέτρων, παρά μόνον απαιτεί ως ελάχιστο στόχο την πλήρη συμμόρφωση με την εκάστοτε περιβαλλοντική νομοθεσία. Οι κύριες απαιτήσεις που θέτει το πρότυπο ISO14001 παρατίθενται συνοπτικά παρακάτω: Η αναγνώριση και η εκτίμηση του αντίκτυπου που έχουν οι διάφορες λειτουργίες της επιχείρησης στο περιβάλλον και η επανάληψη των εκτιμήσεων αυτών σε τακτά χρονικά διαστήματα. Ο καθορισμός συγκεκριμένων «περιβαλλοντικών στόχων» για τις δραστηριότητες στις οποίες έχει εκτιμηθεί ότι δύναται ή έχουν πιθανό περιβαλλοντικό αντίκτυπο, λαμβάνοντας όμως πάντα υπόψη τους περιορισμούς του κόστους και της υπάρχουσας τεχνολογίας. Η διασφάλιση της συμμόρφωσης με την ισχύουσα περιβαλλοντική νομοθεσία, ασχέτως του κόστους αυτή τη φορά. Η συνεχής αναθεώρηση των διαδικασιών αλλά και η βελτίωση των επιδόσεων όπου αυτό είναι δυνατό. Η γραπτή καταγραφή των πολιτικών για το περιβάλλον, οι οποίες θα πρέπει να είναι και ελεύθερα διαθέσιμες στο κοινωνικό σύνολο. 10.5. ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΠΡΟΤΥΠΩΝ EMAS ΚΑΙ ISO 14000 Παρότι τα κύρια στοιχεία και οι διαδικασίες ανάπτυξης ενός ολοκληρωμένου συστήματος περιβαλλοντικής διαχείρησης περιέχονται και στα δύο πρότυπα πιστοπίοιησης, υπάρχουν κάποιες σημαντικές διαφορές μεταξύ του EMAS και του ISO 14000. Οι κύρια διαφορά μεταξύ τους είναι ότι το EMAS απαιτεί την δημοσιοποίηση της περιβαλλοντικής δήλωσης της επιχείρησης ή του οργανισμού. Με τον τρόπο αυτό αυξάνει την διαφάνεια και την αξιοπιστία του συστήματος καθώς τα επιτεύγματα του συστήματος μπορούν να ελεγχονται από το κοινό και από περιβαλλοντικές οργανώσεις. Προφανώς αυτή είναι μια πολύ σκληρή απάιτηση για τις επιχειρήσεις και αυτός είναι ένας από τους κύριους λόγους για τους οποίους η διάδοση του προτύπου EMAS είναι πολύ μικρότερη από αυτήν του ISO14000. Το πρότυπο EMAS απαιτεί επίσης την συμμόρφωση της επιχείρησης / οργανισμού με το σύνολο της περιβαλλοντικής νομοθεσίας, πράγμα το οποίο δεν απαιτεί ρητώς το ISO 14000. Η τήρηση της νομοθεσίας είναι προφανώς μια πολύ σημαντική Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 150

προϋπόθεση τόσο για την πρστασία του περιβάλλοντος όσο και για ελαχιστοποίηση του κινδύνου επιβολής προστίμων στην επιχείρηση και δεν θα έπρεπε να αποτελεί σημαντική διαφορά μεταξύ των προτύπων. Πολλές φορές όμως υπάρχουν κανονισμοί και διατάξεις της νομοθεσίας τις οποίες παραμελεί η επιχείρηση είτε από άγνοια είτε από πρόθεση. Επομένως είναι πολύ σημαντικό να αποδεικνύει ότι τηρούνται όλες οι διατάξεις της περιβαλλοντικής νομοθεσίας. Το πρότυπο EMAS ζητά πολύ πιο έντονα την συμμετοχή των εργαζόμενων στις διαδικασίες της λειτουργία του συστήματος περιβαλλοντικής διαχείρησης της επιχείρησης / οργανισμού. Αυτό είναι πολύ σημαντικό καθώς όπως αναφέρθηκε και παραπάνω η ενεργός συμμετοχή όλων των εργαζόμενων είναι μια σημαντική προϋπόθεση για την επιτυχή λειτουργία του ΣΠΔ. Τέλος το πρότυπο EMAS δίνει μεγάλη έμφαση στην συνεχή βελτίωση των περιβαλλοντικών αποδόσεων της επιχείρησης. Κάνει σαφές ότι θα πρέπει η επιχείρηση όχι απλώς να εγκαταστήσει ένα σύστημα και να επιτύχει κάποους στόχους, αλλά να θέτει συνεχώς πιο επιθετικούς στόχους και να κάνει όλες τις απαραίτητες ενέργειες για την επίτευξή τους. Το σχήμα 10.3 περιγράφει τις παραπάνω διαφορές μεταξύ των δύο προτύπων. Συμμετοχή εργαζομένων Συμμόρφωση με την περιβαλλοντική νομοθεσία ISO 14001 Δημοσιοποίηση περιβαλλοντικής δήλωσης Συνεχής βελτίωση της απόδοσης Σχήμα 10.3. Σύγκριση μεταξύ EMAS και ISO14000 Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 151