Χάρης ηµοσθενόπουλος MMedSci.SRD Κλινικός ιαιτολόγος- ιατροφολόγος Προϊστάµενος του ιαιτολογικού τµήµατος του Λαϊκού Νοσοκοµείου Αθηνών KOΙΛΙΟΚΑΚΗ-ΜΙΑ ΑΓΝΩΣΤΗ, ΑΛΛΑ ΣΥΧΝΗ ΥΣΑΝΕΞΙΑ Η κοιλιοκάκη ή αλλιώς η εντεροπάθεια λόγω γλουτένης ή η δυσανεξία στη γλουτένη είναι µια παθολογική κατάσταση του λεπτού εντέρου, που αποτελεί ουσιαστικά µία ανοσολογική απάντηση που προκαλείται από την πρωτεΐνη των δηµητριακών και η οποία ονοµάζεται γλουτένη. Η νόσος της κοιλιοκάκης σε παιδιά και ενήλικες αναφέρεται ακόµα από το δεύτερο µισό του 2ου αι. µ.χ. από τον Έλληνα Αρεταίο από την Καππαδοκία, ο οποίος δίνει τον ορισµό των ατόµων που νοσούν από κοιλιοκάκη: «Πρόκειται για άτοµα που το στοµάχι τους δεν µπορεί να συγκρατήσει την τροφή και την µεταφέρει αχώνευτη και σκληρή µε αποτέλεσµα το σώµα τους να µην απορροφά τις θρεπτικές ουσίες». Ο αγγλικός όρος celiac ή Coeliac Disease ή Celiac Disease προέρχεται από την ελληνική λέξη «κοιλιακός» που χρησιµοποιήθηκε από τον Αρεταίο, και αναφερόταν στο άτοµο που υποφέρει από πόνους στην εντερική περιοχή. Η γλουτένη είναι µια φυσική ουσία που βρίσκεται στο σιτάρι, στη σίκαλη, στο κριθάρι και στη βρώµη που οδηγεί µε άµεσο τρόπο στην καταστροφή του βλεννογόνου του εντέρου, και κατά συνέπεια δυσχεραίνει την ολοκλήρωση της σωστής πέψης και της απορρόφησης των θρεπτικών συστατικών από τον οργανισµό. Πρόκειται για µια πρωτεΐνη που αποτελεί τοξικό παράγοντα και συνίσταται κυρίως από γλουταµίνες και προλαµίνες, που σχετίζονται µε τη νόσο. Στο σιτάρι οι προλαµίνες ονοµάζονται γλιαδίνες, που µπορεί να προκαλέσουν τη φλεγµονή στα εντερικά κύτταρα. Σε άλλα δηµητριακά υπάρχουν διαφορετικά πρωτεϊνικά τµήµατα: στη σίκαλη-σεκελίνες και στο κριθάρι χορδεΐνες.
Ποια δηµητριακά όµως έχουν συνδεθεί µε τη δυσανεξία στη γλουτένη; Και πιο σπάνια δηµητριακά όπως: (πηγή:φυλλάδιο για την κοιλιοκάκη εταιρείας Schar) Η κοιλιοκάκη ή δυσανεξία στη γλουτένη δεν είναι κάποιου είδους τροφική δυσανεξία ή αλλεργία, αλλά αποτελεί ένα αυτοάνοσο νόσηµα, που σηµαίνει ότι το ανοσοποιητικό σύστηµα του οργανισµού αντιδρά στη γλουτένη,
επιτιθέµενο στους ίδιους του τους ιστούς. Στην κοιλιοκάκη, η κατανάλωση γλουτένης προκαλεί βλάβες στο τοίχωµα του λεπτού εντέρου και είναι πιθανόν να επιδράσει αρνητικά και σε άλλα µέρη του σώµατος. ουσιαστικά έχει ως αποτέλεσµα τη δυσαπορρόφηση της τροφής και τον χρόνιο υποσιτισµό, λόγω της ανεπαρκούς πρόσληψης των διαιτητικών θερµίδων και των απαραίτητων θρεπτικών ουσιών, όπως είναι οι απαραίτητες πρωτεΐνες, κάποιες βιταµίνες και συγκεκριµένα ανόργανα στοιχεία. Φυσιολογική εικόνα εντέρου Εικόνα εντέρου ασθενούς µε κοιλιοκάκη Λόγω των συµπτωµάτων αυτών η κοιλιοκάκη στις περισσότερες των περιπτώσεων συνοδεύεται µε απώλεια βάρους στους ενήλικες, σηµαντικά προβλήµατα ανάπτυξης στα παιδιά, αναιµία και σε κάποιες περιπτώσεις σε ασθένειες των οστών, δερµατίτιδες, διαβήτη τύπου Ι και σε στειρότητα. ίαιτα: η µόνη λύση για την κοιλιοκάκη Η σωστή διατροφή και µια καθηµερινή δίαιτα ελεύθερη γλουτένης, είναι πολύ σηµαντικά και καθοριστικά στοιχεία ώστε ο βλεννογόνος του εντέρου να επανέλθει στη φυσιολογική του λειτουργία. Η αποφυγή τροφίµων όπως είναι το ψωµί, τα δηµητριακά πρωινού, τα ζυµαρικά, προϊόντα µε αλεύρι όπως ζύµες και πίτσες, µπισκότα, κρουασάν και κέικ, η κατανάλωση ειδικών προϊόντων ελεύθερων γλουτένης και η ασφαλής κατανάλωση ρυζιού, πατάτας και καλαµποκιού, που δεν περιέχουν γλουτένη είναι ο µόνος τρόπος για να επιτευχθεί µια φυσιολογική θρεπτική πρόσληψη για τα άτοµα µε κοιλιοκάκη.
Πέρα από τον αποκλεισµό της γλουτένης η συνολική διατροφή ακολουθεί τις γενικές αρχές της υγιεινής διατροφής διατροφής: Τουλάχιστον 5 µικροµερίδες φρούτων και λαχανικών καθηµερινά ηµητριακά, πατάτες και ρύζι που αποτελούν πηγές υδατανθράκων και ενέργειας Άπαχα κρέατα, ψάρι, όσπρια και αβγά που αποτελούν πηγές πρωτεϊνών και βιταµινών του συµπλέγµατος Β Ηµίπαχα γαλακτκοµικά (πηγές λευκώµατος, ασβεστίου και βιταµινών Β Λιπαρά καλής ποιότητας (µονοακόρεστο ελαιόλαδο, ως λιπαρά αποφυγή κορεσµένων και τρανς (trans) λιπαρών) Ποια θεωρούνται ασφαλή συστατικά για τα τρόφιµα στη δίαιτα χωρίς γλουτένη; Μαγειρική σόδα, άλευρο φασολιών, Cassava Αλεύρι από κουκιά, αρακά, καλαµπόκι Ζελατίνη, κόµµεα, κυτταρίνη Λεκιθίνη, όσπρια (ρεβίθια, φακές, αρακάς), Φυστίκια, σόγια Μαλτοδεξτρίνη, µαλτόλη, µαλτόζη, µαννιτόλη, µολάσσα. Μουστάρδα, βρώµη (καθαρή χωρίς προσµίξεις) Αλεύρι και άµυλο πατάτας Φύτρο ρυζιού, αλεύρι ρυζιού, άµυλο ρυζιού Αλεύρι σόγιας, καρυκεύµατα, γλυκοπατάτα, ταπιόκα Τοφού, λευκό ξύδι, µαγιά Πέρα από το παραπάνω διαιτολόγιο πολλές φορές έχει τεθεί το θέµα της αναγκαιότητας ή µη για λήψη κάποιου συµπληρώµατος διατροφής και πιο συγκεκριµένα η συµπληρωµατική λήψη κάποιων βιταµινών. ιατροφικά στοιχεία που ίσως χρειαστεί να δοθούν συµπληρωµατικά σε άτοµα µε κοιλιοκάκη είναι: Απαραίτητα λιπαρά οξέα και κυρίως ω3 λιπαρών οξέων τα οποία µειώνουν την ένταση της φλεγµονής. Τα ω- 3 λιπαρά οξέα βοηθούν στην προστασία ενάντια στις καρδιαγγειακές παθήσεις αλλά είναι γνωστά ιδιαίτερα και για τις αντιφλεγµονώδεις δράσεις τους. Πηγές τους είναι: τα λιπαρά ψάρια (σολοµός, σαρδέλα, τσιπούρα, σκουµπρί, τόνος) και ο λιναρόσπορος. Σίδηρος σε περιπτώσεις αναιµίας Βιταµίνη D : γενικά ασθενείς µε απθήσεις που χαρακτηρίζονται από δυσαπορρόφηση όπως παγκεατίτιδα ή κοιλιοκάκη κινδυνεύουν από έλλειψη βιταµίνης D, και η λήψη συµπληρωµάτων ή εµπλουτισµένων τροφίµων κρίνεται απαραίτητη µόνο σε περίπτωση που δεν υπάρχει ικανοποιητική έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία. Οι κυριότερες πηγές: βιταµίνης D είναι το συκώτι, ο κρόκος του αυγού, τα ψάρια, το βούτυρο και εµπλουτισµένα προϊόντα εµπορίου, όπως γάλα και χυµοί. Βιταµίνη K: Οι κυριότερες πηγές βιταµίνης Κ είναι το µπρόκολο, το λάχανο, το µαρούλι, το σπανάκι, τα λαχανάκια Βρυξελλών, το κουνουπίδι, το ελαιόλαδο και το συκώτι.
Ασβέστιο: Οι κυριότερες πηγές είναι γαλακτοκοµικά προϊόντα, µικρά ψάρια που καταναλώνονται µε τα κόκαλα, µπρόκολο, κουνουπίδι, λαχανάκια Βρυξελλών, όσπρια, αµύγδαλα. Μαγνήσιο: Οι κυριότερες πηγές είναι πράσινα φυλλώδη λαχανικά, όσπρια και ξηροί καρποί. Φολικό οξύ και βιταµίνες του συµπλέγµατος Β (Β12, Β6). Σε µελέτες που δηµοσιεύτηκαν τα τελευταία χρόνια (η πιο πρόσφατη δηµοσιεύτηκε στο World Journal of Gastroenterology το Φεβρουάριο του 2009 και προέρχεται από την Ολλανδία) φάνηκε ότι η κοιλιοκάκη είναι µια παθολογική κατάσταση που συνοδεύεται µε υψηλά επίπεδα οµοκυστεΐνης. Η συµπληρωµατική χορήγηση βιταµινών του συµπλέγµατος Β (Β6, νιασίνης και Β12) µπορεί να συµβάλει στη µείωση των επιπέδων οµοκυστεΐνης σε άτοµα µε δυσανεξία στη γλουτένη. Β12: Σε όλα τα τρόφιµα ζωικής προέλευσης. Αντίθετα, τα φυτικά τρόφιµα δεν περιέχουν καθόλου Β 12. Φολικό Οξύ: Οι κυριότερες πηγές είναι λαχανικά και τα φρούτα, όπως επίσης, τα όσπρια και οι ξηροί καρποί. Νιασίνη: Οι κυριότερες πηγές είναι στα: Κρέας, αυγά, ψάρια και τα θαλασσινά. Μικρότερες ποσότητες περιέχονται σε πολλά πράσινα λαχανικά. Β6: Κρέας, ψάρια, όσπρια, λαχανικά, φρούτα. Ειδικά τρόφιµα για τα άτοµα µε κοιλιοκάκη Βάσει της τελευταίας Ευρωπαϊκής νοµοθεσίας Codex standard οι κατασκευαστές τροφίµων είναι υποχρεωµένοι από τον Ιούνιο 2008 να αναγράφουν εάν ένα προϊόν περιέχει γλουτένη. Σύµφωνα µε τον Κανονισµό (ΕΕ) 41/2009 για τα προϊόντα «χωρίς γλουτένη» µόνον προϊόντα µε λιγότερο από 20 ppm γλουτένης θα µπορούν να επισηµαίνονται µε τον όρο «χωρίς γλουτένη» ενώ τα προϊντα µε επίπεδο 21-100ppm, θα χαρακτηρίζονται «πολύ χαµηλής γλουτένης», µε ηµεροµηνία καθολικής εφαρµογής του εν λόγω Κανονισµού την 1 η Ιανουαρίου 2012. Τα ειδικά τρόφιµα είναι πλέον πολλά, είναι εύγευστα και φέρουν την ένδειξη ελεύθερο γλουτένης (Gluten Free) ή το σήµα (το οποίο είναι το διεθνές σήµα αναγνώρισης τροφών ελεύθερων γλουτένης), συνεπώς δε µένει παρά να τα αναζητήσετε. Κάποια σούπερ µάρκετ ή και καταστήµατα υγιεινής διατροφής έχουν πολύ καλή σήµανση για να εντοπίζετε τα προϊόντα Χωρίς Γλουτένη, ενώ άλλα διαθέτουν ειδικό χώρο όπου µπορείτε να βρείτε πολύ καλά τρόφιµα χωρίς γλουτένη. Επίσης υπάρχουν πολλά φαρµακευτικά προϊόντα τα οποία είναι εγγυηµένα να µην περιέχουν γλουτένη και φέρουν την αντίστοιχη σήµανση. Ποια είναι η ισχύουσα νοµοθεσία για τα τρόφιµα χωρίς γλουτένη;
Τι ισχύει για τη βρώµη;
Βιβλιογραφία: 1. Duggan JM (2004) Coeliac disease: the great imitator. Medical Journal of Australia 180:524-526 2. Dube C Rostom A Sy R et al (2005) The prevalence of coeliac disease in average-risk and high-risk Western European populations: a systematic review. Gastroenterology 128(4 Suppl 1): S57-67 3. van Heel D, West J (2006). "Recent advances in coeliac disease". Gut 55 (7): 1037 46. 4. Tursi A, Brandimarte G, Giorgetti G (2003). "High prevalence of small intestinal bacterial overgrowth in celiac patients with persistence of gastrointestinal symptoms after gluten withdrawal". Am J Gastroenterol 98 (4): 839 43. 5. Kupper C (2005). "Dietary guidelines and implementation for celiac disease". Gastroenterology 128 (4 Suppl 1): S121 7. 6. Μearin ML Ivarsson A & Dickey W (2005) Coeliac disease: is it time for mass screening? Best Practice Research in Clinical Gastroenterology, 19 (3): 441-52 7. Størsrud S, Olsson M, Arvidsson Lenner R, Nilsson L, Nilsson O, Kilander A (2003). "Adult coeliac patients do tolerate large amounts of oats". Eur J Clin Nutr 57 (1): 163 9. 8. "Canadian Celiac Association: Position Statement on Oats". http://www.celiac.ca/articles/paboats.html. Retrieved 26 November 2008. 9. National Institute for Health and Clinical Excellence. Clinical guideline 53: Chronic fatigue syndrome/myalgic encephalomyelitis. London, 2007. 10. National Institute for Health and Clinical Excellence. Clinical guideline 61: Irritable bowel syndrome. London, 2008.