ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΜΕΓΕΘΥΝΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΔΟΣΕΙΣ ΚΛΙΜΑΚΑΣ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ.

Δ. Πασχαλούδης *, Αν. Μπαλουκτσής **, Σ. Αλεξιάδης *** ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΜΕΓΕΘΥΝΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΔΟΣΕΙΣ ΚΛΙΜΑΚΑΣ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ. 1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις Η μελέτη της διαδικασίας και των μηχανισμών της οικονομικής μεγέθυνσης των περιφερειών μιας χώρας αποτελεί ένα από τα κρισιμότερα αντικείμενα του κλάδου της οικονομικής επιστήμης που ασχολείται με το ζήτημα της οικονομικής ανάπτυξης. Το θέμα της περιφερειακής οικονομικής μεγέθυνσης έχει προκαλέσει έντονες ακαδημαϊκές διαμάχες, έχοντας ως αποτέλεσμα την συγκέντρωση των απόψεων γύρω από δυο βασικές σχολές. Σε γενικές γραμμές, στην πρώτη σχολή εντάσσονται οι υποστηρικτές της νεοκλασικής θεωρίας, η οποία περιλαμβάνει υποδείγματα της γενικής ισορροπίας δίνοντας έμφαση σε παράγοντες που αφορούν την πλευρά της προσφοράς. Η δεύτερη κατεύθυνση θεωρεί την ζήτηση ως κινητήρια δύναμη της οικονομικής μεγέθυνσης σε αντιστοιχία με τις Κευνσιανές αντιλήψεις, όπως διαμορφώνονται μέσα από τα υποδείγματα της επισωρευτικής αιτίασης (cumulative causation). * Επιστημονικός Συνεργάτης, ΤΕΙ Σερρών ** Καθηγητής, Πρόεδρος ΤΕΙ Σερρών *** Καθηγητής. ΤΕΙ Σερρών

Στην νεοκλασική θεωρία η διαδικασία της περιφερειακής οικονομικής μεγέθυνσης δεν αποτελεί τίποτα παραπάνω από μία απλή διαδικασία στατικής ισορροπίας (static equilibrium). Το γεγονός αυτό είναι φυσικό επακόλουθο της βασικής υπόθεσης της νεοκλασικής ανάλυσης περί τέλειου ανταγωνισμού. Ωστόσο, η παραδοχή αυτή είναι ιδιαίτερα περιοριστική. Επιπλέον, μπορεί να χαρακτηρισθεί και ως μη ρεαλιστική, ειδικότερα όταν το πλαίσιο αναφοράς είναι η περιφερειακή οικονομία. Ο Richardson παρατηρεί, εύστοχα, ότι το υπόβαθρο της νεοκλασικής θεωρίας δεν είναι εφαρμόσιμο στην ανάλυση της περιφερειακής οικονομικής μεγέθυνσης: «Ο χώρος και η ύπαρξη κόστους μεταφοράς περιορίζει τον ανταγωνισμό, δημιουργώντας ολιγοπολιακές ή μονοπωλιακές μορφές αγοράς. Αποδοχή των νεοκλασικών μοντέλων στην καθαρή μορφή τους οδηγεί στην απόρριψη του αντικειμένου της περιφερειακής οικονομικής.» (Richardson 1973, σ. 22). Επιπλέον, το μονοτομεακό υπόδειγμα της νεοκλασικής σχολής (one sector neo-classical model) δεν κάνει καμία αναφορά στο μακροοικονομικό φαινόμενο των αυξανόμενων αποδόσεων κλίμακας. Σύμφωνα με το πνεύμα της νεοκλασικής σχολής οι συναρτήσεις παραγωγής των περιφερειών μέσα σε μία χώρα είναι ταυτόσημες και χαρακτηρίζονται από σταθερές αποδόσεις κλίμακας. Ωστόσο, η ύπαρξη αυξανόμενων αποδόσεων κλίμακας συντελεί σε αποκλίσεις από την κατάσταση γενικής ισορροπίας. Επιπλέον, η ύπαρξη των αυξανόμενων αποδόσεων κλίμακας λειτουργεί επισωρευτικά καταλήγοντας σε καταστάσεις οικονομικού δυϊσμού, δηλαδή στην ύπαρξη χάσματος μεταξύ ενός ανεπτυγμένου οικονομικά κέντρου και υπανάπτυκτης περιμέτρου. Βασικός άξονας της εργασίας αυτής είναι η εμπειρική μελέτη του παραπάνω υποδείγματος στα πλαίσια των ελληνικών περιφερειών. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην σχέση του ρυθμού μεγέθυνσης της παραγωγικότητας και του ρυθμού

μεγέθυνσης του προϊόντος, γνωστή και ως νόμος του Verdoorn. Η παραπάνω σχέση μπορεί να δώσει μια ικανοποιητική ερμηνεία του φαινομένου της άνισης περιφερειακής ανάπτυξης. Το πρόβλημα της οικονομικής ανάπτυξης της Ηπείρου αποκτά ιδιαίτερη σημασία, δεδομένου ότι η συγκεκριμένη περιφέρεια χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη πολλών προβληματικών περιοχών με μεγάλη πληθυσμιακή διασπορά και δυσμενής γεω-μορφολογικές συνθήκες. Στην επόμενη ενότητα παρουσιάζεται του υπόδειγμα του Ν. Kaldor και η σχετική ακαδημαϊκή συζήτηση που έχει αναπτυχθεί. Στην συνέχεια παρουσιάζεται το υπόδειγμα προς εκτίμηση και τα χρησιμοποιηθέντα στατιστικά στοιχεία. Ακολουθεί η ενότητα περιλαμβάνει τα αποτελέσματα της εμπειρικής εξέτασης του νόμου του Verdoorn. Τέλος, ανακεφαλαιώνονται τα βασικά συμπεράσματα, όπως προκύπτουν από την ανάλυση των εμπειρικών αποτελεσμάτων μαζί με ορισμένες προτάσεις για την άσκηση περιφερειακής οικονομικής πολιτικής. 2. Το υπόδειγμα του Kaldor και ο νόμος του Verdoorn. 2.1 Το υπόδειγμα περιφερειακής οικονομικής μεγέθυνσης του Kaldor. Στην δεκαετία του 70 ο γνωστός οικονομολόγος του Cambridge, Nicolas Kaldοr διατύπωσε ένα υπόδειγμα οικονομικής ανάπτυξης που επηρέασε σε σημαντικό βαθμό την οικονομική σκέψη και πολιτική. Γενικά, οι απόψεις του Kaldοr για την αναπτυξιακή διαδικασία είναι προσανατολισμένες προς την πλευρά της ζήτησης, σε μια κατευθείαν αντίθεση προς την νεοκλασική θεωρία.

Η νεοκλασική θεωρία, παρά την μεγάλη της επιρροή στην οικονομική σκέψη, παρουσιάζει σημαντικές ελλείψεις. Οι ελλείψεις αυτές εντοπίζονται σε δύο βασικά σημεία. Πρώτον, η νεοκλασική άποψη δεν παρέχει καμία ικανοποιητική εξήγηση για την απόκλιση των ρυθμών μεγέθυνσης του κεφαλαίου, της εργασίας και της τεχνολογικής προόδου μεταξύ των περιφερειών. Με άλλα λόγια η νεοκλασική προσέγγιση δίνει έμφαση στην πλευρά της προσφοράς, με την έννοια ότι αντιμετωπίζει τους συντελεστές της μεγέθυνσης ως εξωγενείς. Για την Κευνσιανή σχολή η τεχνολογική εξέλιξη, η συσσώρευση του κεφαλαίου και η αύξηση του εργατικού δυναμικού προκύπτουν ενδογενώς από το οικονομικό σύστημα. Μακροπρόθεσμα, η έννοια του επιπέδου της πλήρης απασχόλησης των παραγωγικών συντελεστών χάνει το νόημα της, δεδομένου ότι η παραγωγή προσδιορίζεται από τις δυνάμεις της ζήτησης. Αν η ζήτηση είναι αποτελεσματική τότε θα υπάρξει αντίστοιχη επέκταση των επενδυτικών πόρων καθώς και της εργασίας. ( Thirlwall 1983 σ. 343) Δεύτερη, σημαντική ατέλεια της νεοκλασικής θεωρίας αποτελεί η αντιμετώπιση του φαινομένου της οικονομικής μεγέθυνσης από μια συνολική οπτική γωνία. Συνολική, με την έννοια ότι όλοι οι τομείς της οικονομίας παρουσιάζουν ταυτόσημα χαρακτηριστικά στην διαδικασία παραγωγής. Το γεγονός αυτό οδηγεί στην αποδοχή της ύπαρξης σταθερών αποδόσεων κλίμακας. Ωστόσο, η παραδοχή αυτή δεν ανταποκρίνεται καθόλου στην πραγματικότητα. Η κατανόηση του φαινομένου της οικονομικής μεγέθυνσης δεν είναι δυνατή χωρίς μια τομεακή ανάλυση. Η τομεακή προσέγγιση αναφέρεται στον διαχωρισμό της οικονομίας σε τομείς που χαρακτηρίζονται από αυξανόμενες αποδόσεις κλίμακας και σε τομείς με φθίνουσες αποδόσεις κλίμακας. Ο διαχωρισμός

αυτός των τομέων είναι καθοριστικής σημασίας για την μελέτη της περιφερειακής οικονομικής μεγέθυνσης. Η ύπαρξη αυξανόμενων αποδόσεων κλίμακας ανατρέπει την παραδοχή της στατικής ισορροπίας και επιπρόσθετα καθιστά την διαδικασία της οικονομικής μεγέθυνσης επισωρευτική, με την έννοια ότι ορισμένες περιφέρειες αναπτύσσονται γρηγορότερα σε βάρος των υπολοίπων περιφερειών. ( Thirlwall 1983, σ. 345) Οι οικονομίες κλίμακας ενεργοποιούν κεντρομόλες δυνάμεις και μπορεί να οδηγήσουν σε άνισα επίπεδα ανάπτυξης. ( Γιαννιάς, Λιαργκόβας, Μανωλάς 1997, σ. 48) Ως απάντηση στην νεοκλασική θεωρία ο Nicolas Kaldοr επεξεργάστηκε δύο θεμελιώδεις σχέσεις οι οποίες αποτελούν τον πυρήνα του υποδείγματος του. Το υπόδειγμα του Kaldοr περιλαμβάνει μια σειρά γενικεύσεων, οι οποίες χάρη στην εμπειρική επαλήθευση απέκτησαν την ισχύ νόμων (Thirlwall 1983 σ. 345). Ο πρώτος νόμος αναφέρεται στην θετική συσχέτιση μεταξύ του ρυθμού μεγέθυνσης του προϊόντος του βιομηχανικού-μεταποιητικού τομέα και του ρυθμού μεγέθυνσης του συνολικού προϊόντος μιας χώρας ή περιφέρειας. Ο δεύτερος νόμος συσχετίζει τον ρυθμό αύξησης της παραγωγικότητας στον βιομηχανικό-μεταποιητικό τομέα με τον ρυθμό μεγέθυνσης του προϊόντος του τομέα αυτού. Βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι δύο αυτοί νόμοι δίνουν έμφαση στην σπουδαιότητα του βιομηχανικού τομέα. Ο Kaldor στην διατύπωση του υποδείγματος του επισήμανε την σπουδαιότητα του βιομηχανικού τομέα στηριζόμενος στην άποψη ότι ο βιομηχανικός τομέας εμφανίζει αυξανόμενες αποδόσεις κλίμακας. Είναι αρκετά λογική η άποψη ότι τομείς οι οποίοι χαρακτηρίζονται από αυξανόμενες αποδόσεις κλίμακας αποτελούν την κινητήρια δύναμη της οικονομικής ανάπτυξης. Στο υπόδειγμα του Nicolas Kaldοr η οικονομική ανάπτυξη αντιμετωπίζεται ως ένα συσσωρευτικό φαινόμενο σε διεθνές επίπεδο. Ωστόσο, τα συμπεράσματα που

απορρέουν από την μελέτη του φαινομένου της επισωρευτικότητας της οικονομικής ανάπτυξης δεν αφορούν μόνο την διεθνή οικονομία. Οι μηχανισμοί της οικονομικής ανάπτυξης είναι δυνατόν να μελετηθούν έχοντας ως πλαίσιο αναφοράς και περιφέρειες ενός κράτους. Ο Kaldor θέτει το θέμα με ιδιαίτερη σαφήνεια:.. πρέπει πρώτα απ όλα να απαντήσουμε στο ερώτημα τι προκαλεί τις διαφορές στους ρυθμούς περιφερειακής ανάπτυξης- είτε ο όρος «περιφερειακός» εφαρμόζεται σε διαφορετικές χώρες ή και σε ομάδες χωρών, είτε χρησιμοποιείται σε διαφορετικές περιοχές μέσα στην ίδια χώρα (Kaldor 1970, σ. 142). Αφετηρία των απόψεων του Kaldor αποτελεί η αρχή της επισωρευτικής αιτίασης, η οποία αναπτύχθηκε από τον G. Myrdal. Ως εξήγηση του φαινομένου της επισωρευτικής αιτίασης ο Kaldor θεωρεί την λειτουργία των οικονομιών κλίμακας. Οι οικονομίες κλίμακας αποτελούν ένα μηχανισμό, ο οποίος οδηγεί σε αύξηση του ρυθμού μεγέθυνσης μιας περιφέρειας. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια τίθεται ένα σημαντικό ερώτημα. Με ποίον τρόπο το μακροοικονομικό φαινόμενο των οικονομιών κλίμακας είναι δυνατόν να εκφρασθεί και, ιδιαίτερα, να ποσοτικοποιηθεί ώστε να προσφέρει μια ικανοποιητική εξήγηση της διαδικασίας της περιφερειακής οικονομικής μεγέθυνσης; Η θετική συσχέτιση μεταξύ του ρυθμού αύξησης της παραγωγικότητας στον βιομηχανικό-μεταποιητικό τομέα και του ρυθμού μεγέθυνσης του προϊόντος, γνωστή και ως νόμος του Verdoorn, αποτελεί μια αρκετά ικανοποιητική προσέγγιση. Η διεθνής βιβλιογραφία είναι γεμάτη από εμπειρικές μελέτες για την επαλήθευση αυτής της σχέσης. Η συντριπτική πλειοψηφία αυτών των μελετών επιβεβαιώνει την ισχύ του νόμου του Verdoorn 1. Ωστόσο, όλες οι παραπάνω μελέτες αναφέρονται μόνο στον βιομηχανικό τομέα της οικονομίας και χαρακτηρίζονται από την στενή, θα λέγαμε, άποψη ότι ο 1 Δες McCombie and Thirlwall (1994)

τομέας αυτός είναι ο μοναδικός τομέας που καθοδηγεί την ενδογενή οικονομική ανάπτυξη (engine of growth). Ο τομέας των υπηρεσιών, τυπικά, αγνοείται από τις περισσότερες εμπειρικές μελέτες. Παρόλα αυτά στις σύγχρονές οικονομίες ο τομέας αυτός διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην οικονομική ανάπτυξη. Δύο πρόσφατες μελέτες 2 στρέφουν την προσοχή στον τομέα υπηρεσιών και στην σπουδαιότητα του για την περιφερειακή οικονομική ανάπτυξη. Η πρώτη μελέτη Leon-Ledesma (1998) έχοντας έχει ως πλαίσιο αναφοράς τις περιφέρειες της Ισπανίας ενώ η δεύτερη Alexiadis and Paschaloudis (2001)αποτελεί εφαρμογή του νόμου του Verdoorn χρησιμοποιώντας διαστρωματικά στοιχεία από τις Ελληνικές περιφέρειες. Τα συμπεράσματα των δύο μελετών είναι παρόμοια: αποδεικνύεται η ύπαρξη αποδόσεων κλίμακας στον τριτογενή τομέα της οικονομίας. 2.2 Ο νόμος του Verdoorn. Όπως αναφέραμε παραπάνω, ο νόμος του Verdoorn εκφράζεται από την στατιστική σχέση μεταξύ του ρυθμού μεγέθυνσης της παραγωγικότητας και του προϊόντος του βιομηχανικού τομέα. Η γενική μαθηματική έκφραση του με την παρακάτω συνάρτηση P t = f (Q t ) με f >0, όπου P t είναι ο ρυθμός αύξησης της παραγωγικότητας και Q t αντιστοιχεί στην μεγέθυνση του προϊόντος Σε γραμμική μορφή η παραπάνω συνάρτηση εκφράζεται ως εξής: p it = + q it (1) ή εναλλακτικά e it = *+ *q it (2) 2 Leon-Ledesma (1998) και Alexiadis and Paschaloudis (2001)

όπου p it,q it και e it είναι, αντίστοιχα, οι ρυθμοί μεγέθυνσης της παραγωγικότητας της εργασίας, της εκροής και της απασχόλησης. Ο δείκτης i αναφέρεται στην αντίστοιχη περιφέρεια κατά την χρονική περίοδο t. ο σταθερός όρος της εξίσωσης μετρά την αυτόνομη αύξηση της παραγωγικότητας ενώ ο συντελεστής β είναι γνωστός ως ο συντελεστής του Verdoorn. Δεδομένου ότι q it = p it + e it, οι συντελεστές α* και β* δίνονται από τις παρακάτω σχέσεις: * = - και * = ( 1 ). Στις εμπειρικές μελέτες η εξίσωση (2) είναι προτιμότερη από την (1). Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η παραγωγικότητα της εργασίας εκφράζεται από την σχέση p it = q - e (3) Στο αρχικό υπόδειγμα ο Verdoorn (1949) ισχυρίζεται ότι ένας γρήγορος ρυθμός αύξησης της εκροής δημιουργεί δυνατότητες για μεγαλύτερο καταμερισμό και εξειδίκευση της εργασίας και συνεπώς ευκαιρίες για κέρδη σε όρους της παραγωγικότητας. Ωστόσο, είναι ιδιαίτερα σημαντικό το γεγονός ότι τα κέρδη από την αύξηση της παραγωγικότητας προκαλούνται από ποικίλους παράγοντες. Πραγματικά ο Kaldor (1966) δίνει έμφαση στην δυναμική σχέση μεταξύ του ρυθμού μεταβολής της εκροής και της παραγωγικότητας λόγω της τεχνολογικής εξέλιξης, των νέων ανακαλύψεων και καινοτομιών, στο know-how, learning by doing, κλπ. Έχοντας τα παραπάνω υπόψη η σχέση του Verdoorn δεν αποτελεί μόνο μια απλή αντανάκλαση των αποδόσεων κλίμακας σε μικροοικομικό επίπεδο αλλά κατά κύριο λόγο ένδειξη των μακροοικονομικών αποδόσεων κλίμακας και της τεχνολογικής εξέλιξης που προκαλείται από τον ρυθμό μεγέθυνσης της εκροής και της συσσώρευσης κεφαλαίου.

Σε θεωρητικό επίπεδο, ο συντελεστής του Verdoorn είναι δυνατόν να προκύψει από μία συνάρτηση παραγωγής, στατικής μορφής τύπου Cobb-Douglas. 3 Παρόλα αυτά, ο συντελεστής αντιστοιχεί σε μία δυναμική σχέση και βρίσκεται σε συνάρτηση με τον ρυθμό μεγέθυνσης του κεφαλαίου σε σχέση με την εργασία και των παραμέτρων κλίμακας (scale parameters) οι οποίοι περιλαμβάνουν αποδόσεις στατικής και δυναμικής μορφής (Thirlwall 1980). Οι αποδόσεις στατικής μορφής σχετίζονται με το μέγεθος και την κλίμακα των μονάδων παραγωγής και χαρακτηρίζουν την βιομηχανική παραγωγή. Οι δυναμικές οικονομίες αναφέρονται στις αυξανόμενες αποδόσεις που προκύπτουν από την τεχνολογική πρόοδο, την τεχνογνωσία και τις εξωτερικές επιδράσεις στην παραγωγή. Με άλλα λόγια ο νόμος του Verdoorn δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως μια απλή παραγωγική σχέση αλλά ως συνάρτηση τεχνολογικής εξέλιξης. Μια συνάρτηση τεχνολογικής εξέλιξης συσχετίζει τον ρυθμό μεγέθυνσης της εκροής με τον ρυθμό αύξησης της επένδυσης, σε δεδομένη χρονική στιγμή. ( Black 1962, σ.166) Δεδομένου ότι ο ρυθμός παραγωγικότητας εξαρτάται από τον ρυθμό μεγέθυνσης του κεφαλαίου, βγαίνει το συμπέρασμα ότι ο συντελεστής του Verdoorn δεν μπορεί να αποτελέσει ένα μέτρο των αποδόσεων κλίμακας αν δεν συμπεριληφθεί και η συνεισφορά του κεφαλαίου. Αν έχουμε στην διάθεση μας ένα μέτρο ή μια προσέγγιση για το απόθεμα κεφαλαίου, τότε η εξίσωση (2) παίρνει την παρακάτω μορφή: e it = α* + *q it + γk it (4), όπου η μεταβλητή k it μετρά την μεγέθυνση του αποθέματος κεφαλαίου. Από την εξίσωση (4) οι αποδόσεις κλίμακας δίνονται από την παρακάτω σχέση 3 Δες Rowthorn (1975), Boulier (1984), κ.α

v = ( 1 - γ ) / * 3. Το προς εκτίμηση υπόδειγμα. Το υπόδειγμα που θα εκτιμηθεί στατιστικά περιλαμβάνει δύο εξισώσεις: e j it = α 1 * + β 1 *q j it + u t (5) e j it = α 2 * + β 2 *q j it + γk j it + u t (6) Ο δείκτης j αναφέρεται στους δύο τομείς της οικονομίας, βιομηχανικό και τομέα υπηρεσιών. Τα στατιστικά στοιχεία που χρησιμοποιούνται αφορούν τους μέσους όρους των ρυθμών μεγέθυνσης της εκροής και της απασχόλησης κατά τα χρονικά διαστήματα 1974-1978, 1979-1983,1984-1988 και 1989-1993. Ο ρυθμός μεγέθυνσης της εκροής μετράται από την ακαθάριστη προστιθέμενη αξία για κάθε τομέα, ενώ ο ρυθμός μεγέθυνσης της απασχόλησης εκφράζεται από το σύνολο του απασχολούμενου πληθυσμού σε κάθε τομέα. Τα παραπάνω στατιστικά στοιχεία καθώς και οι αποπληθωριστές αποκτήθηκαν από ετήσιες επετηρίδες της Εθνικής Στατιστικής υπηρεσίας, δημοσιεύσεις του ΚΕΠΠΕ και της EUROSTAT. Προβλήματα ανακύπτουν με την τρίτη μεταβλητή, του ρυθμού μεγέθυνσης του αποθέματος κεφαλαίου. Εκτιμήσεις για την μεταβλητή αυτή δεν είναι διαθέσιμες από την στατιστική υπηρεσία. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Κaldor (1967), ως προσέγγιση για το απόθεμα κεφαλαίου μπορεί να χρησιμοποιηθεί ο λόγος της ακαθάριστης επένδυσης παγίου κεφαλαίου προς την εκροή του προϊόντος. Αυτή η προσέγγιση ακολουθείται στην παρούσα εργασία. 4. Εμπειρικά αποτελέσματα Τα αποτελέσματα από τη παλινδρόμηση της εξίσωσης (5) για τον βιομηχανικό και τον τομέα υπηρεσιών παρουσιάζονται στον πίνακα 1.

Πίνακας 1: Υπόδειγμα Kaldor 1974-1993 Τομέας α 1 * β 1 * R 2 SD Βιομηχανικός -0.82 0.56 0.56 0.35 (-3.98) (8.09) Υπηρεσιών 0.81 ( 3.68) 0.47 (2.27) 0.49 0.32 Όπως φαίνεται από τον πίνακα 1, ο συντελεστής του Verdoorn για τον βιομηχανικό τομέα είναι στατιστικά σημαντικός και η τιμή του είναι συμβατή με τα αποτελέσματα παρόμοιων εμπειρικών μελετών. Το γεγονός αυτό σημαίνει την ισχύ του υποδείγματος του Kaldor στην περίπτωση της Ελλάδος. Επιπλέον, η τιμή του συντελεστή συνιστά εμπειρική επαλήθευση για την υπόθεση της ύπαρξης αυξανόμενων αποδόσεων κλίμακας στο βιομηχανικό τομέα. Περισσότερο σημαντικά είναι τα αποτελέσματα για τον τομέα υπηρεσιών. Η τιμή του συντελεστή παρέχει υποστήριξη στην άποψη της ύπαρξης αυξανόμενων αποδόσεων κλίμακας στον τομέα υπηρεσιών. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι δραστηριότητες του τομέα υπηρεσιών είναι εντάσεως τεχνολογίας και υψηλών αποδόσεων στην παραγωγικότητα. Έχοντας τα παραπάνω υπόψη, η σπουδαιότητα του τομέα υπηρεσιών για την οικονομική ανάπτυξη είναι προφανής. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα αποτελέσματα της παλινδρόμησης συμπεριλαμβάνοντας την μεταβλητή του ρυθμού μεγέθυνσης του κεφαλαίου, όπως παρουσιάζεται από την εξίσωση (6). Τα αποτελέσματα για τον βιομηχανικό τομέα παρουσιάζονται στον πίνακα 2. Πίνακας 2: Υπόδειγμα Kaldor, 1974-1993 Βιομηχανικός τομέας α 2 * β 2 * γ R 2 SD OLS -0.044 0.55 0.20 0.76 0.26 (- 0.22) (10.7) (-6.27) Fixed effects 0.51 0.18 0.97 0.16 (3.9) (-6.3) Random effects - 0.048 0.54 0.19 0.75 0.24 (-0.2) (6.8) (-7.2) Hausman test : χ 2 (2) = 0.19

Εκτίμηση των αποδόσεων κλίμακας ( v ) OLS Fixed effects Random effects V 2.181 2.313 2.203 Wald χ 2 (1) 30.401 16.162 14.583 (p-value) (0.0000) (0.0000) (0.0013) Αυτό που πρέπει να σημειωθεί είναι το γεγονός ότι ο συντελεστής της μεταβλητής q m είναι στατιστικά σημαντικός και η τιμή του είναι η αναμενόμενη και δεν διαφέρει σημαντικά από τα προηγούμενα αποτελέσματα. Το αρνητικό πρόσημο του συντελεστή k m σηματοδοτεί το γεγονός ότι η απασχόληση μειώνεται καθώς αυξάνεται το απόθεμα παγίου κεφαλαίου. Αυτό είναι επακόλουθο της υποκατάστασης της εργασίας από το κεφάλαιο. Οι τιμές των αποδόσεων κλίμακας που προκύπτουν από τις τρεις μεθόδους (OLS, Fixed και Random effects) δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερες διαφορές και είναι μεγαλύτερες από 2. Οι τιμές αυτές αποτελούν σοβαρή ένδειξη για την ύπαρξη αυξανόμενων αποδόσεων κλίμακας στον βιομηχανικό τομέα. Στατιστικά αυτό επιβεβαιώνεται από το Wald τεστ. Τα αποτελέσματα για τον τομέα υπηρεσιών παρουσιάζονται στον πίνακα 3. Πίνακας 3: Υπόδειγμα Kaldor, 1974-1993 Τομέας Υπηρεσιών α 2 * β 2 * γ R 2 SD OLS - 0.92 0.66-0.20 0.93 0.14 (-2.76) (24.04) (-1.61) Fixed effects 0.47-0.19 0.92 0.14 (4.20) (-7.79) Random effects - 0.13 (-0.73) 0.62 (10.68) -0.20 (-9.37) 0.93 0.14 Hausman test : χ 2 (2) = 2.67 Εκτίμηση των αποδόσεων κλίμακας ( v ) OLS Fixed effects Random effects V 1.81 2.53 1.93 Wald χ 2 (1) 11.46 23.24 27.58 (p-value) (0.0007) (0.0000) (0.0013) Όπως φαίνεται από τον πίνακα 3, και στον τομέα υπηρεσιών η ύπαρξη αυξανόμενων αποδόσεων κλίμακας επιβεβαιώνεται. Οι τιμές των αποδόσεων

κλίμακας είναι μεγαλύτερες από την μονάδα και σημαντικές σε επίπεδο εμπιστοσύνης 99%. Από τα παραπάνω εμπειρικά αποτελέσματα είναι προφανής η ισχύς του υποδείγματος του Kaldor στην περίπτωση των Ελληνικών περιφερειών. Επιπρόσθετα, το γεγονός της ύπαρξης αυξανόμενων αποδόσεων κλίμακας στον τομέα υπηρεσιών εξηγεί σε σημαντικό βαθμό την αναπτυξιακή πορεία των Ελληνικών περιφερειών. Τέλος, είναι σκόπιμο να γίνει μία αναφορά στα αποτελέσματα που προέκυψαν από την παλινδρόμηση της εξίσωσης (6) με στοιχεία για τον αγροτικό τομέα. Τα σχετικά αποτελέσματα παρουσιάζονται στον πίνακα 4. Πίνακας 4: Υπόδειγμα Kaldor, 1974-1993 Αγροτικός Τομέας α 2 * β 2 * γ R 2 SD OLS 1.30 0.16-0.17 0.21 0.49 (3.91) (1.91) (-2.98) Από τα παραπάνω αποτελέσματα και τους στατιστικούς ελέγχους προκύπτει το συμπέρασμα ότι ο αγροτικός τομέας δεν παρουσιάζει αυξανόμενες αποδόσεις κλίμακας. Ακόμα το συμπέρασμα αυτό μπορεί να αποτελέσει μια επιβεβαίωση της θεωρία που υποστηρίζει ότι η οικονομική ανάπτυξη έχει ως αποτέλεσμα την μείωση της συνεισφοράς του προϊόντος του αγροτικού τομέα στο ΑΕΠ μιας χώρας. Σε πολλές μελέτες του, ο Kaldor αντιμετωπίζει τον αγροτικό τομέα ως έναν παθητικό τομέα (Kaldor 1967). Η άποψη αυτή πρέπει να αντιμετωπισθεί με προσοχή. Η παθητικότητα αυτή, σύμφωνα με τον Kaldor, επιτρέπει την μεταφορά πλεονάζοντος εργατικού δυναμικού από τον αγροτικό στον βιομηχανικό τομέα. Πράγματι, στην Ελλάδα μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρξε σημαντική πτώση του μεριδίου της αγροτικής παραγωγής στην συνολική παραγωγή καθώς και η απορρόφηση από την βιομηχανία εργατικού δυναμικού προερχόμενου από τις αγροτικές περιοχές.

5. Συμπεράσματα Είναι δεδομένο ότι στην Ελλάδα υπάρχει περιφερειακό πρόβλημα οικονομικής ανάπτυξης. Παρά την αναμφισβήτητη μεγέθυνση ορισμένων οικονομικών μεγεθών κατά τις τελευταίες δεκαετίες, η ανάπτυξη των περιφερειών δεν ήταν ούτε ομοιόμορφη ούτε οδήγησε σε μείωση των ανισοτήτων ( Συριόπουλος, Λαμπριανίδης, Αστερίου 1997, σ. 73). Η διαδικασία της οικονομικής ανάπτυξης στην Ελλάδα κατά την περίοδο μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο χαρακτηρίστηκε από μια ασύμμετρη και άνιση κατανομή της οικονομικής δραστηριότητας. Η ασυμμετρία αυτή λειτούργησε επισωρευτικά και είχε ως αποτέλεσμα την δημιουργία μιας κατάστασης κέντρου - περιφέρειας. Ως κέντρο εμφανίζεται η περιοχή Αττικής και ως περιφέρεια η υπόλοιπη χώρα. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980, όμως, παρατηρείται μια σύγκλιση των ρυθμών μεγέθυνσης των περιφερειών. Οι ρυθμοί μεγέθυνσης σε αρκετές περιφέρειες πλησιάζουν τους ρυθμούς μεγέθυνσης του κέντρου. Αυτό οφείλεται, κατά κύριο λόγο, στην εξειδίκευση σε δραστηριότητες με αυξανόμενες αποδόσεις κλίμακας, όπως οι υπηρεσίες. Η ιδέα και η σημασία των οικονομιών κλίμακας δεν είναι κάτι καινούριο στην οικονομική επιστήμη. Οι ρίζες της βρίσκονται στις απόψεις του Adam Smith σχετικά με τα αποτελέσματα του καταμερισμού της εργασίας. Ωστόσο, όταν το πλαίσιο αναφοράς είναι η οικονομική ανάπτυξη, η έμφαση πρέπει να δίνεται στην δυναμική διάσταση του φαινομένου των οικονομιών κλίμακας. Ο Allyn Young σε μια πρωτοποριακή εργασία του (1928) δίνει έμφαση στις οικονομίες κλίμακας ως μακροοικονομικό φαινόμενο και προχωρεί περισσότερο σημειώνοντας ότι ο καταμερισμός της εργασίας σε συνδυασμό με τις αυξανόμενες αποδόσεις κλίμακας

οδηγεί σε μια καλύτερη γεωγραφική κατανομή των οικονομικών δραστηριοτήτων (Young 1928, σ. 538). Ο Kaldor, αντλώντας εμπνευσμένος από την εργασία του Young, εστίασε την αναπτυξιακή φιλοσοφία του στην έννοια της εκβιομηχάνισης. Όπως αναφέραμε και παραπάνω ο βιομηχανικός-μεταποιητικός τομέας, σύμφωνα με τον Kaldor, είναι ο τομέας που οδηγεί σε οικονομική ανάπτυξη λόγω των αυξανόμενων αποδόσεων κλίμακας. Στην αρχική διατύπωση του υποδείγματος του (1966) δεν έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στον δυναμισμό του τομέα υπηρεσιών. Βασιζόμενος στην ύπαρξη αυξανόμενων αποδόσεων κλίμακας στην βιομηχανία-μεταποίηση αντιμετώπισε τον τομέα υπηρεσιών ως ένα απλό συμπληρωματικό τομέα. Αυτό είναι λογικό αν αναλογιστούμε την εποχή διατύπωσης του υποδείγματος του και τον χρονικό ορίζοντα που καλύπτουν τα στατιστικά στοιχεία τα οποία χρησιμοποίησε. Στην δεκαετία του 50-60 η τεχνολογική εξέλιξη αφορούσε κατά κύριο λόγο την βιομηχανία. Τα επίπεδα της παραγωγικότητας στον βιομηχανικό τομέα υψηλότερα από τους υπόλοιπούς τομείς. Αργότερα, ωστόσο, επαναδιατύπωσε τις απόψεις του δίνοντας την απαραίτητη έμφαση στον τομέα υπηρεσιών ( Kaldor 1967). Έχοντας υπόψη το γεγονός της ύπαρξης αυξανόμενων αποδόσεων κλίμακας στον τομέα υπηρεσιών είναι φανερή η συνεισφορά του τομέα αυτού στην γενική οικονομική ανάπτυξη. Η άποψη αυτή εξηγεί σε ικανοποιητικό βαθμό την μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων στην Ελλάδα από την δεκαετία του 80 και μετά. Η στροφή στον τομέα υπηρεσιών εκφράζεται από την αύξηση της παραγωγικότητας, γεγονός που έδωσε ώθηση στην οικονομική ανάπτυξη των περιφερειών. Τα οικονομετρικά αποτελέσματα στην προηγούμενη παράγραφο βρίσκονται σε συμφωνία με τις απόψεις του Kaldor, όσον αφορά την τομεακή ερμηνεία της διαδικασίας οικονομικής μεγέθυνσης. Περισσότερο ενδιαφέρον, παρουσιάζουν τα αποτελέσματα που επιβεβαιώνουν την ύπαρξη οικονομιών κλίμακας στον τομέα

υπηρεσιών. Ο τομέας αυτός δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται, γιατί σαφώς δεν είναι, ένας συμπληρωματικός τομέας αλλά σαν ένας από τους ηγετικούς τομείς της οικονομίας. Το ζήτημα της οικονομικής ανάπτυξης των Ελληνικών περιφερειών αποκτά ιδιαίτερη σημασία στα πλαίσια της οικονομικής σύγκλισης των οικονομιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η ασκούμενη περιφερειακή οικονομική πολιτική στην Ελλάδα και ειδικότερα για την περιφέρεια της Ηπείρου θα πρέπει να στραφεί στην ενίσχυση των παραγωγικών επενδύσεων σε τομείς που παρουσιάζουν αυξανόμενες αποδόσεις κλίμακας. Επιπλέον, οι κρατικές επενδύσεις πρέπει να κατευθύνονται στην δημιουργία εκείνων των παραγόντων που επενεργούν θετικά στην αύξηση της παραγωγικότητας και την δημιουργία ανθρώπινου κεφαλαίου (human capital). Αυτό επιτυγχάνεται με την παροχή ανώτερης εκπαίδευσης και την δημιουργία υποδομών και πιο συγκεκριμένα τεχνολογικών υποδομών στην Ελληνική περιφέρεια.

Βιβλιογραφία Armstrong, J. and Taylor, M. (1981) Regional Economics and Policy, London: Allen and Unwin. Alexiadis, S. (1998) Verdoorn s Law and the Process of Cumulative Causation. The case of Greece, Unpublished MA Dissertation, University of Kent. Alexiadis, S. and Paschaloudis, D. (2001) Economic Growth and Increasing Returns. A Sectoral Approach with Respect to Greek Regions, Political economy (Forthcoming) Bairam, E. (1987) The Verdoorn s Law, Returns to Scale and Industrial Growth: A Review of the Literature, Australian economic papers, June. Black J., (1962) The Technical Progress Function and the production Function, Economica, May Boulier, B.L. (1984) What Lies Behind Verdoorn s Law? Oxford Economic Papers, 36 Γιαννιάς, Λιαργκόβας, Μανωλάς 1997 Περιφερειακές Ανισότητες στην Ελλάδα, 1961-1991, Τόπος τ.13 Drakopoulos, S.A. and Theodossiou, I. (1991) Kaldorian Approach to Greek Economy, Applied economics, December. Kaldor, N. (1966) Causes of the Slow Rate of Economic Growth of the United Kingdom Cambridge University Press. Κaldor, N. (1967) Strategic Factors in Economic Development, New York, Ithaka Kaldor, N. (1968) Productivity Growth in Manufacturing Industry: A Reply. Economica, November. Kaldor, N. (1970) The Case for Regional Policies, in Targetti and Thirlwall (eds.) (1990) The Essential Kaldor London: Duckworth

Leon Ledesma, M. (1998) Economic Growth and Verdoorn s Law in the Spanish Regions, 1962 1991. UKC Studies in Economics. McCombie, J.S.L. (1983) Kaldor s Laws in Retrospect, Journal of Post Keynesian economics, Spring. McCombie, J. and deridder, J. (1984) The Verdoorn s Law Controversy: Some New Evidence Using US Data, Oxford economic papers, June. McCombie, J. and Thirlwall A.P. (1994) Economic Growth and the Balance of Payments Constraint, St. Martin Press. Συριόπουλος, Λαμπριανίδης, Αστερίου 1997, Σύγκλιση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ στους Νομούς της Ελλάδος, Τόπος τ.13 Richardson, H. (1973) Regional Growth Theory, Macmillan Rowthorn, R.E. (1975) What remains of Kaldor s Laws? Economic Journal, 85 Targetti, T. and Thirlwall, A. P. (eds.) (1990) The Essential Kaldor, London: Duckworth Thirlwall, A.P. (1980) Rowthorn s Interpretation of Verdoorn s Law Economic Journal, June Thirlwall, A. P. (1983) A Plain Man s Guide to Kaldor s Growth Laws, Journal of Post Keynesian Economics, Spring. Verdoorn, P. (1949) Fattori Che Regolano lo Sviluppo Della Productivita del Lovoro, L Industria. Translated by A.P. Thirlwall. Young, A. (1928) Increasing Returns and Economic Progress Economic Journal, December.