Σέγκουλη Σοφία, Γλωσσολόγος, Βοηθός Έρευνας, ΕΚΕΤΑ/ΙΠΤΗΛ Ιωάννης Παλιόκας, Τζοβάρας Δημήτριος, Καραγιαννίδης Χαράλαμπος, Μάγδα Τσολάκη
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΚΛΙΝΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΔΕΙΚΤΕΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΑΝΟΙΧΤΑ ΘΕΜΑΤΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στάδια εξέλιξης της ΝA: Η Ήπια Νοητική Διαταραχή: Στάδιο της άνοιας πριν την εμφάνιση των λειτουργικών διαταραχών. Σύνδρομο και όχι νόσημα. Κριτήρια Petersen (1999): Διαταραχές μνήμης Έκπτωση μνήμης Σχετικά φυσιολογική γενική νοητική λειτουργία Ανέπαφες καθημερινές δραστηριότητες Απουσία άνοιας Φυσιολογικό Γήρας Υποκειμενική Νοητική Διαταραχή Ήπια Νοητική Διαταραχή Άνοια Alzheimer
ΥΠΟΤΥΠΟΙ ΗΝΔ
Κλινική εικόνα Αμνησικού Αμνησιακού τύπου Πολλαπλών πεδίων Ενός πεδίου Μη αμνησικού αμνησιακού πεδίου τύπου Πιθανές αιτιολογίες Νευροεκφυλιστικές ασθένειες Αγγειακή Άνοια Μεταβολικές διαταραχές Τραυματισμοί Ψυχιατρικές διαταραχές Άλλες; Αμνησιακός τύπος ενός πεδίου (Amnestic MCI-Single Domain) Έκπτωση κυρίως στη μνήμη Αμνησιακός τύπος πολλαπλών πεδίων (Amnestic MCI-Multiple Domain) Έκπτωση και σε άλλες νοητικές περιοχές πέραν της μνήμης, όπως εκτελεστική λειτουργία, προσοχή (attention switching, selective attention and executive function.) Μη αμνησιακός τύπος ενός πεδίου (Non amnestic MCI-Single Domain) έκπτωση μίας νοητικής περιοχής πέραν της μνήμης, όπως προσοχή, συγκέντρωση Μη αμνησιακός τύπος πολλαπλών πεδίων (Non Amnestic MCI-Multiple Domain) Μικρές διαταραχές σε διάφορους τομείς συμπεριλαμβανόμενης της γλώσσας και του προσανατολισμού (Petersen, 2004)
Εν γένει σε ηλικιωμένους με ΗΝΔ αμνησιακού τύπου (a-mci): Κυρίως στην ικανότητα μνήμης έκπτωση αλλά και σε άλλες νοητικές περιοχές Υψηλή πιθανότητα εξέλιξης σε νόσο ALZHEIMER (ΝΑ) 10 15%) (Petersen et al., 2001) Πρόδρομος της ΝΑ (Blackburn et al., 2014).
Διαφορές στη νοητική επίδοση (cognitive mechanisms) που συσχετίζονται με τις γλωσσικές ικανότητες (linguistic abilities) (Szatloczki et al., 2015) Ερευνητικό ενδιαφέρον: ετερογένεια ενός πεδίου και πολλαπλών πεδίων (MCI-Single Domain, multiple-domain MCI) συσχετιζόμενη με γλωσσικά ελλείμματα (Lenzi et al., 2011) Ίδιες διαφορές μεταξύ της ΗΝΔ πολλαπλού πεδίου και αρχικών σταδίων της ΝΑ (López- Higes et al., 2014)
Διαφορετικές προσεγγίσεις, διαφορετικές έρευνες (Yanhong, 2013) Ενδελεχής έρευνα των υποτύπων ΗΝΔ για ολοκληρωμένη εικόνα, προφίλ, πιθανή εξέλιξη σε άνοια (McGuinness, 2015) Συγκεκριμένα: Εν γένει, στον αμνησιακό τύπο της ΗΝΔ έχει παρατηρηθεί ετερογένεια στη γλωσσική απόδοση μακροδομής του λόγου: σημασιολογικό και πραγματολογικό επίπεδο (semantic and pragmatic level) Ειδικότερα, στον αμνησιακό τύπο πολλαπλού επιπέδου: μεγαλύτερη δυσκολία συγκριτικά με την ομάδα του ενός επιπέδου και την ομάδα των υγιών ηλικιωμένων για αντίληψη λεπτών μορφοσυντακτικών αλλαγών (morphosyntactic relations) σε επίπεδο πρότασης
Αμνησιακός τύπος ΗΝΔ: Έλλειμμα της επεισοδιακής μνήμης Γλωσσικά ελλείμματα (Petersen, 2004) Ανάλυση μικροεπιπέδου του λόγου χρήσιμη πληροφορία και για την πιθανή έκπτωση άλλων νοητικών περιοχών (Johnson & Lin, 2014) Ανάγκη περαιτέρω διερεύνησης ικανότητας αντίληψης/πρόσληψης μικροεπιπέδου, γραμματικών-γλωσσικών δομών του κειμένου (π.χ., αλλαγή προσώπου των ρημάτων) Η Ετερογένεια μεταξύ υποτύπων: Σχεδιασμός νέων εργαλείων/δραστηριοτήτων Στόχος: Διάγνωση/Παρέμβαση
ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ/ΔΙΕΞΑΓΩΓΗ Συμμετέχοντες: ΈΡΕΥΝΑΣ Ομάδα ελέγχου (Ν=22) Ομάδα ενός πεδίου (single domain) αμνησιακού τύπου (Ν=40) Ομάδα πολλαπλών πεδίων (multiple domain) αμνησιακού τύπου (Ν=53) Τόπος Διεξαγωγής: Μονάδα Ημερήσιας Φροντίδας Altzheimer, «Άγιος Ιωάννης» Θεσσαλονίκη Σχεδιασμός γλωσσικών ασκήσεων Έλεγχος βασικών νοητικών λειτουργιών Μνήμη Εκτελεστική λειτουργία Προσοχή Γλώσσα Νευροψυχολογική εκτίμηση (MMSE, FAS, TMT-B, προσωπική συνέντευξη) Συσχετισμός νευροψυχολογικών δοκιμασιών και των καινοτόμων γλωσσικών ασκήσεων που χορηγήθηκαν
Σύνδεση ικανότητας γλώσσας με γνωστικές ικανότητες εν γένει Ασκήσεις που ελέγχουν: σχέση των μερών του λόγου: διαμόρφωση της δομής της πρότασης συνολικά με σύνδεση μερών του λόγου με χρωματικούς κώδικες σχέση των μερών του λόγου σε επίπεδο πρότασης: διαμόρφωση κλιτικών μορφημάτων π.χ. ρημάτων (χρόνος, άποψη, πρόσωπο, αριθμός, φωνή) παρουσία γραμματικής κατηγορίας (π.χ. επιρρήματος), μορφοσυντακτικές αλλαγές ρήμα άρθρο ουσιαστικό αντωνυμία επίθετο Όση ώρα.. (κλωτσώ) την μπάλα οι άλλοι τον κοίταζαν Η κοπέλα.. (χτενίζω) μόνη της χθες
ρόλος των συντακτικών και γραμματικών μονάδων της πρότασης κλιτικές παραλλαγές (π.χ. ρήματος) αντίληψη των μορφολογικών αλλαγών βάσει της ύπαρξης ή απουσίας άλλων μερών του λόγου (π.χ. ) παράλληλα πέραν της γλωσσικής ικανότητας ελέγχονται και γνωστικές λειτουργίες (shifting) όπως η προσοχή: Η γραμματική συντακτική ανάλυση αυτή καθαυτή απαιτεί συγκέντρωση Η εκτέλεση και επιτέλεση της άσκησης ένα σύνολο νοητικών λειτουργιών
Ποσοστό επιτυχίας Χρόνος επιτέλεσης ασκήσεων σε δευτερόλεπτα 100 900 90 800 80 700 70 60 50 40 600 500 400 30 300 20 200 10 100 0 Ομάδα Ελέγχου Αμνησιακού τύπου ενός πεδίου Αμνησιακού τύπου πολλαπλών 0 Ομάδα Ελέγχου Αμνησιακού τύπου ενός πεδίου Αμνησιακού τύπου πολλαπλών πεδίων πεδίων
120,00% 100,00% 80,00% Ομάδα Ελέγχου 60,00% Αμνησικός τύπος ενός επιπέδου 40,00% Αμνησικός τύπος πολλαπλών επιπέδων 20,00% 0,00% Σχηματισμός πρότασης: ποσοστό σωστών απαντήσεων Σχηματισμός ρημάτων: ποσοστό σωστών απαντήσεων*
Εν γένει Γλωσσικές δραστηριότητες από τα άτομα με ΗΝΔ πολλαπλών πεδίου: περισσότερος χρόνος σε σύγκριση με τις άλλες δύο (2) ομάδες: υγιείς ηλικιωμένοι, ομάδα ΗΝΔ ενός πεδίου χειρότερη απόδοση και στο ποσοστό σωστών απαντήσεων Συστηματική χρήση της γλώσσας: σε διαγνωστικά και παρεμβατικά υπολογιστικά περιβάλλοντα καθοριστικός ρόλος για το νοητικό προφίλ ηλικιωμένων με διάφορους υποτύπους της ΗΝΔ Ειδικότερα Ασκήσεις σε επίπεδο πρότασης (μικροεπίπεδο) απαιτούν ένα σύνολο γνωστικών λειτουργιών: όχι μόνο γραμματικά ελλείμματα (Hayashi et al., 2015) αλλά και γνωστικά σε υποτύπους της ΗΝΔ (Králová et. al., 2015)
Έρευνα έως σήμερα υποτύπων ΗΝΔ: σημασιολογική και αντιληπτική ικανότητα/ λεκτική ευφράδεια Αμυδρές αλλαγές σε υποτύπους της ΗΝΔ: επίδραση στην πρόσληψη γλωσσικών παραμέτρων σε μικροεπίπεδο Παραγωγή χρήσιμης πληροφορίας για την εκτίμηση της νοητικής έκπτωσης (cognitive decline) τόσο για διαγνωστικούς όσο και παρεμβατικούς σκοπούς (screening/intervention purposes)
Winblad, B., Palmer, K., Kivipelto, M., Jelic, V., Fratiglioni, L., Wahlund, L. O., & Arai, H. (2004). Mild cognitive impairment beyond controversies, towards a consensus: report of the International Working Group on Mild Cognitive Impairment. Journal of internal medicine, 256(3), 240-246. Brambati, S. M., Belleville, S., Kergoat, M. J., Chayer, C., Gauthier, S., & Joubert, S. (2009). Single-and multiple-domain amnestic mild cognitive impairment: two sides of the same coin. Dementia and geriatric cognitive disorders, 28(6), 541-549.7-618. Burke, D. M., & Shafto, M. A. (2004). Aging and language production. Current directions in psychological science, 13(1), 21-24. doi: 10.1111/j.0963-7214.2004.01301006.x. Yanhong, O., Chandra, M., & Venkatesh, D. (2013). Mild cognitive impairment in adult: A neuropsychological review. Annals of Indian Academy of Neurology, 16(3), 310-318. doi: 10.4103/0972-2327.116907. McGuinness, B., Barrett, S. L., McIlvenna, J., Passmore A. P., & Shorter G. W. (2015). Predicting conversion to dementia in a memory clinic: A standard clinical approach compared with an empirically defined clustering method (latent profile analysis) for mild cognitive impairment subtyping. Alzheimer's & Dementia: Diagnosis, Assessment & Disease Monitoring, 1(4), 447-454. doi: 10.1016/j.dadm.2015.10.003. Petersen, R. C., Doody, R., Kurz, A., Winblad, B. (2001). Current concepts in mild cognitive impairment. Archives of neurology, 58(12), 1985-1992. doi:10.1001/archneur.58.12.1985. Blackburn, D. J., Wakefield, S., Shanks, M. F., Harkness, K., Reuber, M., & Venneri, A. (2014). Memory difficulties are not always a sign of incipient dementia: a review of the possible causes of loss of memory efficiency. Br Med Bull, 112(1), 71-81. doi: 10.1093/bmb/ldu029. Petersen, R.C. (2004). Mild cognitive impairment as a diagnostic entity. Journal of Internal Medicine, 256(3), 183-194. doi: 10.1111/j.1365-2796.2004.01388.x. Key-DeLyria, S. E., & Altmann, L. J. (2016). Executive Function and Ambiguous Sentence Comprehension. American Journal of Speech- Language Pathology, 25(2), 252-267. doi:0.1044/2015_ajslp-14-0111. Hayashi, A., Nomura, H., Mochizuki, R., Ohnuma, A., Kimpara, T., Suzuki, K., & Mori, E. (2015). Writing Impairments in Japanese Patients with Mild Cognitive Impairment and with Mild Alzheimer's Disease. Dementia and geriatric cognitive disorders extra, 5(3), 309-319. doi: 10.1159/000437297. Králová, M., Hideghéty, B. M., Cséfalvay, Z., & Marková, J. (2015). Evaluation of Sentence Comprehension in Dementia and Mci Theoretical and Clinical Implications. European Psychiatry, 30(1), article 1239. doi:10.1016/s0924-9338(15)32004-6. Johnson, M., & Lin, F. (2014). Communication Difficulty and Relevant Interventions in Mild Cognitive Impairment: Implications for Neuroplasticity. Topics in geriatric rehabilitation, 30(1), 18-34. doi: 10.1097/TGR.0000000000000001. Voisin, T., Touchon, J., & Vellas, B. (2003). Mild cognitive impairment: a nosological entity?. Current opinion in neurology, 16, S43- S45. Salmon, D., & Hodges, J. R. (2005). Introduction: Mild cognitive impairment cognitive, behavioral, and biological factors. Neurocase, 11(1), 1-2. Lenzi, D., Serra, L., & Perri, R. (2011). Single domain amnestic MCI: a multiple cognitive domains fmri investigation. Neurobiology of aging, 32(9), 1542-1557. doi: 10.1016/ j.neurobiolaging.2009.09.006.