ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «Ιατρική Ερευνητική Μεθοδολογία» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «Ιατρική Ερευνητική Μεθοδολογία» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «Επίδραση της εργασίας στην υγεία των διασωστών του ΕΚΑΒ Θεσ/νίκης. Σωματικές και ψυχολογικές επιπτώσεις και παράγοντες κινδύνου» ΜΟΥΣΤΟΥ ΙΩΑΝΝΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ ΕΥΧΑΡΙΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2007

1 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Π Ε Ρ Ι Λ Η Ψ Η...3 A B S T R A C T...4 Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η...5 I. ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ...5 1. ΜΕΤΑΤΡΑΥΜΑΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ...5 2. ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗΣ (JOB BURNOUT)...8 3. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ...10 Μ Ε Θ Ο Δ Ο Σ...16 Ι. ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΩΝ 16 ΙΙ. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΜΕΤΑΒΛΗΤΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ...22 III. ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ...29 Α Π Ο Τ Ε Λ Ε Σ Μ Α Τ Α...31 Ι. ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ...31 ΙΙ. ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ...37 III. ΥΓΕΙΑ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ ΥΓΕΙΑΣ...38 1. ΓΕΝΙΚΑ...38 α. Συνολικά...38 β. Διασώστες ΕΚΑΒ...39 γ. Σύνολο καταρτιζομένων...39 δ. Καταρτιζόμενοι Γ εξαμήνου...39 2. ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΟΜΑΔΩΝ...40 3. ΣΧΕΣΗ ΨΥΧΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΜΕ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ ΥΓΕΙΑΣ...40 α. Συνολικά...40 β. Διασώστες ΕΚΑΒ...41 γ. Καταρτιζόμενοι ΙΕΚ...42

2 δ. Καταρτιζόμενοι Γ εξαμήνου...43 4. ΣΧΕΣΗ ΨΥΧΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΜΕ ΥΓΕΙΑ...44 α. Συνολικά...44 β. Διασώστες ΕΚΑΒ...44 γ. Καταρτιζόμενοι ΙΕΚ...45 δ. Καταρτιζόμενοι Γ εξαμήνου...45 5. ΣΧΕΣΗ ΨΥΧΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΜΕ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΤΗΡΙΞΗ...45 α. Συνολικά...45 β. Διασώστες ΕΚΑΒ...46 γ. Καταρτιζόμενοι ΙΕΚ...46 δ. Καταρτιζόμενοι Γ εξαμήνου...46 6. ΥΓΕΙΑ...46 IV. ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ...49 Σ Υ Ζ Η Τ Η Σ Η...56 I. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ...56 II. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΡΑΚΤΙΚΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ...66 III. ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ...68 Π Α Ρ Α Ρ Τ Η Μ Α...70 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΔΙΑΣΩΣΤΩΝ...70 ΜΒΙ ΚΑΤΑΡΤΙΖΟΜΕΝΩΝ...79 Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α...80 Ε Υ Χ Α Ρ Ι Σ Τ Ι Ε Σ...86

3 Π Ε Ρ Ι Λ Η Ψ Η Σκοπός: Η διερεύνηση της εμφάνισης μετατραυματικής αγχώδους διαταραχής, άγχους, κατάθλιψης και burnout, σε επιλεγμένο πληθυσμό ελλήνων διασωστών, συγκριτικά με εκπαιδευόμενους διασώστες και η συσχέτισή τους με συμπεριφορές και προβλήματα υγείας. Η καταγραφή της γνώμης των συμμετεχόντων για δεξιότητες που χρειάζονται ή χρησιμοποιούνται στο ΕΚΑΒ. Μέθοδοι: Συλλέχθηκαν 362 ερωτηματολόγια (214 από διασώστες και 148 από εκπαιδευόμενους διασώστες), σε μια μελέτη χρονικής στιγμής. Χρησιμοποιήθηκαν οι κλίμακες Impact of Event Scale-Revised, Hospital Anxiety and Depression Scale, Maslach Burnout Inventory και κλίμακες για καταγραφή συμπεριφορών υγείας και κοινωνικής στήριξης. Επίσης, καταγράφηκαν και τρεις ερωτήσεις ανάπτυξης, που αφορούσαν δεξιότητες. Αποτελέσματα: Οι διασώστες εμφάνισαν υψηλότερα επίπεδα μετατραυματικής αγχώδους διαταραχής, άγχους και κατάθλιψης. Καταγράφηκαν συσχετίσεις των ψυχικών διαταραχών με τον ύπνο, την άθληση, το φαγητό, το ποτό, τη λήψη φαρμάκων, την εμφάνιση συγκεκριμένων λοιμώξεων, τις ιατρικές επισκέψεις και τη λήψη αναρρωτικών αδειών. Η απόκτηση και διατήρηση γνώσεων καταδείχθηκε ως μείζονα ανάγκη για όλους τους συμμετέχοντες. Συμπεράσματα: Οι διασώστες του ΕΚΑΒ είναι ευάλωτοι σε ποικιλία ψυχικών διαταραχών, λόγω επαγγέλματος. Τρόποι αντιμετώπισης χρειάζεται να ενσωματωθούν στην καθημερινή λειτουργία του ΕΚΑΒ. Λέξεις-κλειδιά: μετατραυματικό στρες, PTSD, burnout, διασώστες, ΕΚΑΒ, IES-R, HADS, MBI, συμπεριφορές υγείας, δεξιότητες.

4 A B S T R A C T Purpose: To study the occurrence of posttraumatic stress disorder, stress, depression and burnout in selected population of greek rescuers and trainee rescuers, and their correlation to health habits and problems. To record the participants opinion about dexterities they need or use at the Hellenic National Emergency Center (HNEC- EKAB). Methods: 362 questionnaires (214 from rescuers and 148 from trainees) were collected, in a cross sectional study. The following scales have been used: Impact of Event Scale-Revised, Hospital Anxiety and Depression Scale, Maslach Burnout Inventory, and scales for health habits and social support. In addition, there have been given three eloquent questions regarding dexterities. Results: The HNEC rescuers showed higher levels of posttraumatic disorder, stress and depression. There have been recorded correlations between psychological disorders and sleep, exercise, food, drinking, drug consumption, the occurrence of certain infections, the number of visits to doctors and the number of medical leaves. Continuing education and preservation of the knowledge proved a major need for all participants. Conclusions: The HNEC rescuers are susceptible to a variety of psychological disorders due to their profession. Ways of coping with it must be embedded in HNEC s everyday operation. Key-words: Post traumatic stress disorder, PTSD, burnout, rescuers, HNEC (EKAB), IES-R, HADS, MBI, health habits, dexterities.

5 Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η I. ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 1. ΜΕΤΑΤΡΑΥΜΑΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ Στην καθημερινή ζωή, ο οιοσδήποτε μπορεί να έρθει σε επαφή με γεγονότα τρομακτικά, ανυπέρβλητα, τα οποία δεν μπορούν να ελεγχθούν. Επαγγέλματα όπως οι στρατιωτικοί, οι αστυνομικοί, οι πυροσβέστες, τα πληρώματα ασθενοφόρων αντιμετωπίζουν συχνά στη δουλειά τους κρίσιμα γεγονότα. Κρίσιμο γεγονός (critical incident) είναι αυτό που οδηγεί σε μια αγχώδη αντίδραση, ασυνήθιστα ισχυρή, που υπερνικά την ικανότητα του ατόμου να προσαρμοστεί συναισθηματικά. (1) Παραδείγματα τέτοιων γεγονότων είναι οι βίαιες πράξεις, οι καταστροφές (φυσικές ή με ανθρώπινη συμμετοχή), οι φωτιές, τα τροχαία ατυχήματα, οι στρατιωτικές μάχες, ακόμα και η διάγνωση μιας πάθησης απειλητικής για την ζωή. Τα επαγγέλματα που προαναφέρθηκαν μπορεί να χρειαστεί να συμμετάσχουν στην αντιμετώπιση κρίσιμων γεγονότων, θέτοντας σε κίνδυνο την ίδια τους τη ζωή. Η έκθεση των επαγγελμάτων αυτών σε κρίσιμα γεγονότα μπορεί, μάλιστα, να είναι επανειλημμένη. Έτσι, μπορεί να τεθεί η υπόθεση ότι η επανειλημμένη έκθεση δύναται να οδηγήσει σε δυσπροσαρμοστικές ή παθολογικές αντιδράσεις, όπως η μετατραυματική αγχώδης διαταραχή, το άγχος και η κατάθλιψη. Η έκθεση σε κρίσιμα γεγονότα οδηγεί στην εμφάνιση συναισθημάτων, που μπορεί να διακριθούν σε δύο κατηγορίες: συναισθήματα-εισβολείς (intrusions) και συναισθήματα αποφυγής (avoidances). (2) Το άτομο που εμφανίζει συναισθήματα εισβολείς ασχολείται συνέχεια με το κρίσιμο γεγονός, το σκέφτεται συνεχώς, έχει εφιάλτες και θέλει να μιλά συνέχεια γι αυτό. Άτομο με συναισθήματα αποφυγής και άμβλυνση συναισθημάτων, προσπαθεί να αποφύγει εικόνες που παρεισφρύουν στη μνήμη του, αρνείται τη σημασία και τις συνέπειες του γεγονότος. Το άτομο χάνει τα

6 ενδιαφέροντά του και αποφεύγει τις τοποθεσίες που τού υπενθυμίζουν την τραυματική εμπειρία. Αν οι αντιδράσεις αυτές συνεχιστούν επί μακρόν, μπορεί να εμφανιστεί μετατραυματική αγχώδης διαταραχή και κατάθλιψη, που μπορεί να επηρεάσουν την ποιότητα ζωής και την επαγγελματική απόδοση του ατόμου. Το γεγονός ότι άτομα που εργάζονται σε επαγγέλματα υψηλού κινδύνου μπορεί να εμφανίσουν τις ίδιες αντιδράσεις με τα άτομα που καλούνται να βοηθήσουν, έχει αναγνωριστεί και αποτελεί αναπτυσσόμενο αντικείμενο έρευνας την τελευταία δεκαετία. (3) Οι περισσότερες μελέτες καταδεικνύουν τις επιπτώσεις μετά από σοβαρά και σπάνια τραυματικά γεγονότα. (4-6) Τα γεγονότα αυτά έχουν αρνητικές ψυχολογικές επιπτώσεις στους εργαζόμενους, αλλά με την πάροδο του χρόνου ελαττώνεται σημαντικά η ένταση της αρχικής αντίδρασης. (7,8) Η επανειλημμένη έκθεση σε κρίσιμα γεγονότα μπορεί να έχει αθροιστικές επιδράσεις στην ποιότητα ζωής και στην υγεία των εργαζομένων. Ειδικά για τα άτομα που αντιμετωπίζουν επείγοντα περιστατικά, η συνεχής ενασχόληση με το αντικείμενο εργασίας είναι το ίδιο στρεσογόνος όπως και η συμμετοχή στην αντιμετώπιση μαζικών καταστροφών. (9) Πιθανούς στρεσογόνους παράγοντες μπορεί να αποτελέσουν: α) γεγονότα που προσδίδουν περισσότερο φόρτο εργασίας ή ειδικά προβλήματα που υπερβαίνουν τις δυνατότητες των εργαζομένων, β) διφορούμενα γεγονότα, όπως π.χ. η έλλειψη πρωτοκόλλου εργασίας, γ) υπερβολικός φόρτος εργασίας (work overload), δηλ. η αίσθηση της υπευθυνότητας για πάρα πολλά πράγματα που πρέπει να γίνουν σε σύντομο χρονικό διάστημα και δ) απρόβλεπτα γεγονότα που δεν μπορούν να ελεγχθούν. (10) Άμεσο στρες προκαλούν ιδιαίτερα στρεσογόνα γεγονότα, με αιφνίδια,

7 απρόβλεπτη έναρξη και μικρή διάρκεια, που οδηγούν σε συναισθηματικές διαταραχές αμέσως μετά το γεγονός. (11) Εκτός, όμως, από τους παράγοντες που οδηγούν σε άμεσο στρες, υπάρχουν και παράγοντες που οδηγούν σε χρόνιο εργασιακό στρες, όπως π.χ. η έλλειψη αυτονομίας, ο αυξημένος φόρτος εργασίας και η έλλειψη κοινωνικής υποστήριξης. Οι παράγοντες αυτοί μπορεί να οδηγήσουν σε ψυχοφυσιολογικές επιπτώσεις στην υγεία των εργαζομένων, καθώς και στη συχνή αδικαιολόγητη απουσία τους από την εργασία και σε πρόωρη συνταξιοδότηση. (12) Υγειονομικό προσωπικό, άτομα που ασχολούνται με διασώσεις και επαγγέλματα που έχουν σχέση με επείγουσα φροντίδα μπορεί να συμμετέχουν συχνά σε γεγονότα επώδυνα και τραυματικά. (3) Όταν το άτομο βιώνει, γίνεται μάρτυρας ή αντιμετωπίζει ένα γεγονός, το οποίο συμπεριλαμβάνει πραγματικό ή επαπειλούμενο θάνατο ή σοβαρό τραύμα ή απειλή για τη φυσική ακεραιότητα του ίδιου ή άλλων προσώπων, το γεγονός αυτό θεωρείται τραυματικό. Επίσης, για να θεωρηθεί το γεγονός τραυματικό, πρέπει η αντίδραση του ατόμου να περιλαμβάνει έντονο φόβο, απελπισία ή τρόμο. Αυτό είναι το πρώτο από τα κριτήρια που πρέπει να υπάρχουν για τη διάγνωση της μετατραυματικής αγχώδους διαταραχής κατά DSM-IV-TR (μετατραυματικό στρες - Post Traumatic Stress Disorder, PTSD). (13) Πέντε επιπλέον κριτήρια πρέπει να πληρούνται. Το δεύτερο κριτήριο αναφέρεται σε συμπτώματα εισβολείς, ένα τουλάχιστον από τα οποία πρέπει να υπάρχει. Το τρίτο κριτήριο αναφέρεται σε άμβλυνση συναισθημάτων και σε συναισθήματα αποφυγής, τρία τουλάχιστον από τα οποία πρέπει να είναι παρόντα. Το τέταρτο κριτήριο αναφέρεται σε συμπτώματα υπερδιέγερσης (που δεν προϋπήρχαν), δύο τουλάχιστον από τα οποία πρέπει να υπάρχουν. Το πέμπτο κριτήριο αναφέρει ότι η διάρκεια των συμπτωμάτων πρέπει να είναι μεγαλύτερη του ενός μηνός και το έκτο

8 κριτήριο αναφέρει ότι η διαταραχή πρέπει να προκαλεί κλινικά σημαντική δυσφορία ή διαταραχή στην κοινωνική, επαγγελματική λειτουργικότητα του ατόμου ή σε άλλους σημαντικούς τομείς της ζωής του. 2. ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗΣ (JOB BURNOUT) Το burnout αποτελεί μια παρατεταμένη απάντηση σε χρόνιους συναισθηματικούς και διαπροσωπικούς στρεσογόνους παράγοντες της εργασίας. (14) Οι τρεις βασικές διαστάσεις αυτής της απάντησης είναι μια κατακλυσμική εξάντληση, κυνικά συναισθήματα και αποστασιοποίηση από την εργασία, καθώς και μια αίσθηση αναποτελεσματικότητας και έλλειψης επίτευξης. Το στοιχείο της εξάντλησης αντιπροσωπεύει την ατομική διάσταση του άγχους στο burnout. Αναφέρεται σε συναισθήματα κατακλυσμικής εξάντλησης των φυσικών και συναισθηματικών αποθεμάτων του ατόμου. Το στοιχείο του κυνισμού (αποπροσωποποίησης) αντιπροσωπεύει τη διαπροσωπική διάσταση του burnout. Αναφέρεται σε αρνητική, κενή ή εντελώς αποστασιοποιημένη ανταπόκριση σε διάφορες όψεις της εργασίας. Το στοιχείο της ελαττωμένης αποτελεσματικότητας ή επίτευξης αντιπροσωπεύει τη διάσταση της αυτοαξιολόγησης στο burnout. Αναφέρεται σε αισθήματα ανικανότητας και έλλειψης επίτευξης και παραγωγικότητας στην εργασία. Καταστάσεις που οδηγούν στην εμφάνιση burnout είναι: 1. Χαρακτηριστικά της εργασίας: α. αυξημένος φόρτος εργασίας και πίεση χρόνου β. αντικρουόμενες απαιτήσεις στην εργασία και έλλειψη επαρκούς πληροφόρησης για σωστή έκβαση της εργασίας γ. έλλειψη κοινωνικής στήριξης, ιδίως από τους επιβλέποντες και, σε

9 μικρότερο βαθμό, από τους συναδέλφους, και έλλειψη αυτονομίας. 2. Χαρακτηριστικά του επαγγέλματος - επαγγελματίες υγείας και εκπαιδευτικοί. 3. Χαρακτηριστικά του φέροντος οργανισμού - ιεραρχία, κανόνες λειτουργίας, πόροι, κατανομή χώρων. Ατομικά χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την ανάπτυξη burnout είναι: 1. Δημογραφικά χαρακτηριστικά: α. ηλικία: οι μικρότερες ηλικίες είναι περισσότερο ευπαθείς β. φύλο: οι άνδρες εμφανίζουν κυνισμό, οι γυναίκες έχουν την τάση να εμφανίζουν εξάντληση γ. οικογενειακή κατάσταση: οι αδέσμευτοι (κυρίως οι άνδρες) είναι περισσότερο επιρρεπείς δ. επίπεδο εκπαίδευσης: υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης είναι πιο επιρρεπές 2. Χαρακτηριστικά προσωπικότητας.: α. άτομα που η προσωπικότητά τους τούς ωθεί να συμμετέχουν σε καθημερινές δραστηριότητες, να έχουν αίσθηση ελέγχου επάνω στα γεγονότα και να είναι ανοιχτά σε αλλαγές (hardiness), είναι λιγότερο επιρρεπή στο burnout β. άτομα που αποδίδουν γεγονότα και επιτεύγματα στη δυναμική επίδραση άλλων ή στην τύχη (external locus of control) είναι περισσότερο επιρρεπή στο burnout γ. Άτομα που αντιμετωπίζουν τις δυσκολίες παθητικά και αμυντικά (coping style) είναι πιο επιρρεπή στο burnout.

10 3. Προσδοκίες από την εργασία, ρεαλιστικές ή μη. 3. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Υψηλά ποσοστά μετατραυματικής αγχώδους διαταραχής (PTSD) έχουν αναφερθεί σε στρατιωτικούς που υπηρετούν σε θέσεις μάχης (15), σε αστυνομικούς (5), σε πυροσβέστες (7) και σε πληρώματα ασθενοφόρων. (16) Επίσης, δύο τουλάχιστον μελέτες καταγράφουν ενδείξεις για την παρουσία ψυχιατρικής νοσηρότητας σε πληρώματα ασθενοφόρων. (16,17) Σε έρευνα που έγινε στο Ηνωμένο Βασίλειο, ανάμεσα σε πληρώματα ασθενοφόρων, ο επιπολασμός του μετατραυματικού στρες ήταν 22%, ενώ 22% ανέφεραν πιθανά κλινικά επίπεδα άγχους και, σχεδόν ένας στους δέκα ανέφερε πιθανά κλινικά επίπεδα κατάθλιψης. (18) Η έρευνα φαίνεται να υποδεικνύει ότι, συγκριτικά με άλλους επαγγελματίες υγείας και με τους πυροσβέστες, τα επίπεδα του στρες και του burnout στους διασώστες είναι από τα υψηλότερα. (19) Οι εκπαιδευόμενοι διασώστες (paramedics) μπορεί να είναι επίσης ιδιαίτερα ευάλωτοι στην ανάπτυξη PTSD, λόγω της σχετικής τους απειρίας, (20) καθώς η απειρία έχει συνδεθεί με αυξημένα επίπεδα ψυχολογικών διαταραχών σε εκπαιδευόμενους αστυνομικούς. Σε πρόσφατη έρευνα, όλοι οι συμμετέχοντες αναφέρθηκαν σε συμπτώματα τραυματικού στρες, που περιλαμβάνουν άγχος, αναμνήσεις-εισβολείς και όνειρα. (21) Ιδιαίτερα έχει μελετηθεί η επίδραση μαζικών καταστροφών στο διασωστικό προσωπικό. Σε έρευνα που έγινε σε πυροσβέστες, οι οποίοι κλήθηκαν να κατασβέσουν μεγάλης έκτασης φωτιά που κατέστρεψε την Αυστραλία, συσχετίσθηκε η μαζική καταστροφή με αύξηση της επίπτωσης ψυχικών διαταραχών. Οι πιο συχνές ήταν το μετατραυματικό στρες (18%) και η μείζονα κατάθλιψη (10%). (7) Τα

11 αποτελέσματα των ερευνών σε διασώστες συγκλίνουν στο ότι οι περισσότεροι είναι πιθανό να βιώσουν τουλάχιστον ήπια συμπτώματα μετατραυματικού στρες. (19) Δημογραφικά χαρακτηριστικά και χαρακτηριστικά της εργασίας έχουν συσχετισθεί με αυξημένα επίπεδα στρες στους διασώστες (EMTs). (19) Από τα δημογραφικά χαρακτηριστικά αναφέρονται η μεγαλύτερη ηλικία και η μεγαλύτερη εμπειρία ως διασώστης. Οι Alexander and Klein (1996) (17) βρήκαν συσχέτιση του burnout με λιγότερη ικανοποίηση από την εργασία, μεγαλύτερη προϋπηρεσία στην εργασία, λιγότερο χρόνο ανάρρωσης ανάμεσα σε κρίσιμα γεγονότα και πιο συχνή έκθεση σε κρίσιμα γεγονότα, σε δείγμα πληρωμάτων ασθενοφόρων στη Σκοτία. Οι Jonsson & Segesten (2004), (22) στη μελέτη τους σε επαγγελματικά πληρώματα ασθενοφόρων στη Σουηδία, βρήκαν ότι όσοι ήταν μεγαλύτεροι σε ηλικία και είχαν μεγαλύτερη προϋπηρεσία ανέφεραν περισσότερα συμπτώματα στρες. Πιθανολογούν ότι η μεγαλύτερη προϋπηρεσία οδηγεί σε περισσότερα συμπτώματα άγχους, μέσω της αυξημένης έκθεσης σε τραυματικά γεγονότα. Μελέτη σε αντιπροσωπευτικό δείγμα πληρωμάτων ασθενοφόρων στη Σουηδία κατέδειξε ως προβλεπτικούς παράγοντες για την έκταση του μετατραυματικού στρες τη μεγαλύτερη προϋπηρεσία, την ηλικία, τον υπερβολικό φόρτο εργασίας από φυσική και ψυχολογική άποψη και τη μικρότερη γενική εκπαίδευση. (23) Οι ερευνητές αναφέρουν ότι τα αποτελέσματα της μελέτης υποστηρίζουν την υπόθεση ότι τα πληρώματα ασθενοφόρων κινδυνεύουν να αναπτύξουν μετατραυματικό στρες ακόμα και όταν δεν αντιμετωπίζουν μαζικές καταστροφές. Επίσης, οι ερευνητές αναφέρουν την υπόθεση ότι η μεγαλύτερη προϋπηρεσία είναι συνυφασμένη με την έκθεση σε περισσότερα στρεσογόνα γεγονότα. Ως τρόπους αντιμετώπισης προτείνουν ιδιαίτερες άδειες απουσίας και αλλαγή καθηκόντων, σε θέσεις που δεν θα έρχονται σε επαφή με

12 επείγοντα περιστατικά, άλλοτε για μικρότερο και άλλοτε για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Σε αντίθεση με τις παραπάνω εργασίες, έρευνα στις ΗΠΑ, η οποία συμπεριέλαβε διασώστες (paramedics), πυροσβέστες και αστυνομικούς, έδειξε, μεταξύ άλλων, ότι λιγότερα χρόνια προϋπηρεσίας και φτωχή κοινωνική στήριξη προέβλεπαν υψηλότερα επίπεδα μετατραυματικού στρες, σε χρόνια βάση. (24) Το 2000, οι Brewin, Andrews & Valentine δημοσίευσαν μια μεταανάλυση για την κατάδειξη παραγόντων κινδύνου ανάπτυξης μετατραυματικού στρες σε ενήλικες που υπέστησαν τραυματικά γεγονότα. (25) Μεταξύ άλλων παραγόντων κινδύνου αναφέρονται το φύλο και η μόρφωση για κάποιες πληθυσμιακές ομάδες. Η έλλειψη κοινωνικής στήριξης καταδείχθηκε ως ο ισχυρότερος προβλεπτικός παράγοντας. Η έρευνα των Bennett et al (18) αναφέρει ότι ο επιπολασμός του μετατραυματικού στρες ήταν υψηλότερος στους άνδρες, ενώ για το άγχος και την κατάθλιψη δεν διαπιστώθηκαν διαφορές φύλου. Οι συγγραφείς κριτικάρουν, βέβαια, το μικρό αριθμό γυναικών στο δείγμα, καθώς τα αποτελέσματα είναι αντίθετα με τις τάσεις που καταγράφονται στον γενικό πληθυσμό. Προσπαθούν να εξηγήσουν τα ευρήματα αυτά ως αποτέλεσμα της «σκληρής» προσωπικότητας των γυναικών που επιλέγουν το επάγγελμα αυτό ή ως αποτέλεσμα, ενδεχομένως, καλύτερης κοινωνικής στήριξης των γυναικών σε σχέση με τους άνδρες. Στην Ολλανδία διεξήχθη έρευνα για την κατάδειξη προβλεπτικών παραγόντων (μεταξύ άμεσα και χρόνια επιδρώντων στρεσογόνων παραγόντων) για την εμφάνιση συμπτωματολογίας μετατραυματικού στρες, κόπωσης και burnout. Από τους χρόνιους στρεσογόνους παράγοντες, την καλύτερη πρόβλεψη είχαν η έλλειψη κοινωνικής στήριξης στην εργασία και η φτωχή επικοινωνία στην εργασία. (26) Η έλλειψη κοινωνικής στήριξης από τους συναδέλφους και τους ανωτέρους σχετίσθηκε με όλα

13 σχεδόν τα προβλήματα υγείας. Από αντιπροσωπευτική έρευνα σε πληρώματα ασθενοφόρων στη Σουηδία, βρέθηκε ότι η ανησυχία για τις συνθήκες εργασίας και οι ψυχολογικές απαιτήσεις της εργασίας, το καθένα ξεχωριστά, σχετίζονταν σε σημαντικό βαθμό με προβλήματα ύπνου, κεφαλαλγίες και στομαχικά προβλήματα, τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες. (27) Το ένα τέταρτο των γυναικών και το ένα πέμπτο των ανδρών ανέφεραν δύο ή περισσότερα παράπονα αναφορικά με τα παραπάνω συμπτώματα, μερικές φορές ή συχνά. Στην έρευνα του Akerstedt, αναφέρεται ότι ο ύπνος, που συσχετίζεται και με τις υψηλές εργασιακές απαιτήσεις και με την εμμονή της σκέψης με την εργασία, είναι ισχυρότερος προβλεπτικός παράγοντας της ψυχικής υγείας, σε σχέση με τον φόρτο εργασίας. (28) Σε έρευνα στη Ηνωμένο Βασίλειο, πληρώματα ασθενοφόρων ανέφεραν περισσότερα φυσικά προβλήματα υγείας κατά μέσο όρο από ό,τι ο γενικός πληθυσμός εργαζομένων. (29) Η πρώτη συστηματική ανασκόπηση που έγινε για την κατάσταση υγείας στα πληρώματα ασθενοφόρων κατέδειξε ότι τα πληρώματα ασθενοφόρων έχουν υψηλότερο δείκτη θνησιμότητας (standardized), περισσότερα θανατηφόρα ατυχήματα, περισσότερες κακώσεις από ατυχήματα, μεγαλύτερη πρόωρη συνταξιοδότηση (standardized) για ιατρικούς λόγους, σε σχέση με τον γενικό πληθυσμό που εργάζεται και σε σχέση με άλλους επαγγελματίες υγείας. (30) Τα πληρώματα ασθενοφόρων φαίνεται να έχουν περισσότερα μυοσκελετικά προβλήματα σε σχέση με τον γενικό πληθυσμό. Δεν είναι ξεκάθαρο αν υποφέρουν από περισσότερα ψυχικά προβλήματα σε σχέση με τον εργαζόμενο γενικό πληθυσμό. Οι κύριες αιτίες πρόωρης συνταξιοδότησης ήταν τα μυοσκελετικά προβλήματα, οι διαταραχές του κυκλοφορικού και ψυχικές διαταραχές. (31) Τα πληρώματα ασθενοφόρων ήταν πιο πιθανό να συνταξιοδοτηθούν πρόωρα λόγω κυκλοφορικών

14 διαταραχών και ψυχικών προβλημάτων, ιδίως κατάχρησης αλκοόλ, σε σχέση με χειρώνακτες. (32) Οι Jonsson et al 2003 (23) αναφέρουν ότι η κακή χρήση φαρμάκων σχετίζεται με την ανάπτυξη μετατραυματικού στρες. Επίσης, οι Boudreaux & Mandry αναφέρονται στη συχνότερη χρήση ή κατάχρηση ουσιών σε διασώστες με περισσότερο σωματικό ή ψυχικό στρες και με μικρότερη ικανοποίηση από την εργασία τους. (19) Τέλος, οι Vedhara et al, σε έρευνα για την επίδραση του χρόνιου στρες σε νεαρούς φροντιστές ατόμων με σκλήρυνση κατά πλάκας, αναφέρουν ότι σε ηλικιωμένους φροντιστές η έρευνα έχει δείξει ανοσολογικές διαταραχές στον πολλαπλασιασμό των Τ κυττάρων και των ΝΚ κυττάρων και στην δραστηριότητα και τα επίπεδα του τίτλου των αντισωμάτων στον ιό του έρπητα. Αυτά και άλλα παρόμοια ευρήματα υποδεικνύουν ανοσολογικές διαταραχές σε έδαφος χρόνιου στρες, καθώς και αυξημένη ευπάθεια σε λοιμώξεις. (33) ΙΙ. ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΕΙΔΟΣ ΚΑΙ ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Πρόκειται για μια μελέτη χρονικής στιγμής, η οποία αποτελείται από δύο σκέλη Στο πρώτο σκέλος, ο κύριος σκοπός είναι η σύγκριση εν ενεργεία διασωστών με εκπαιδευόμενους διασώστες, ως προς τα επίπεδα μετατραυματικού στρες, άγχους, κατάθλιψης και burnout (ψυχικές επιπτώσεις) για πρώτη φορά στην Ελληνική Επικράτεια. Η αρχική κύρια υπόθεση είναι ότι οι εν ενεργεία διασώστες εμφανίζουν αυξημένα επίπεδα των μεταβλητών αυτών, σε σχέση με τους εκπαιδευόμενους διασώστες. Οι δευτερεύοντες σκοποί του πρώτου σκέλους της μελέτης ακολουθούν.

15 Θα ερευνηθεί η συσχέτιση του μετατραυματικού στρες, του άγχους, της κατάθλιψης και του burnout με την εμφάνιση συγκεκριμένων συνηθειών (συμπεριφορές υγείας). Οι συνήθειες αυτές αναφέρονται στο φαγητό, στη διάρκεια του ύπνου, στη χρήση καπνού, αλκοόλ, καφέ, φαρμακευτικών ή και άλλων βοηθημάτων για χαλάρωση και για τον ύπνο, παυσίπονων, καθώς και στην εβδομαδιαία άθληση και στο καθημερινό βάδισμα. Θα ερευνηθεί η συσχέτιση των ψυχικών επιπτώσεων με παθήσεις που σχετίζονται με το ανοσολογικό σύστημα, όπως ο επιχείλιος έρπητας και το κοινό κρυολόγημα, με τη λήψη αναρρωτικών αδειών και τη συχνότητα ιατρικών επισκέψεων. Ακόμη, θα γίνει καταγραφή των αιτιών των ιατρικών επισκέψεων. Θα ερευνηθεί η συσχέτιση των ψυχικών επιπτώσεων (α) με δημογραφικά χαρακτηριστικά, όπως το φύλο, η ηλικία, η ύπαρξη παιδιών, (β) με χαρακτηριστικά της εργασίας, όπως τα έτη προϋπηρεσίας, ο φόρτος εργασίας, η συμμετοχή σε αντιμετώπιση μαζικών καταστροφών και (γ) με την κοινωνική στήριξη, που απολαμβάνουν οι συμμετέχοντες από το κοινωνικό και εργασιακό/ σπουδαστικό περιβάλλον. Στο δεύτερο σκέλος της μελέτης, γίνεται καταγραφή της γνώμης των συμμετεχόντων (α) για τις δεξιότητες που πιστεύουν ότι θα χρειαστούν ή χρειάζονται στη δουλειά τους στο ΕΚΑΒ και τις οποίες δεν έχουν διδαχθεί κατά την εκπαίδευσή τους, (β) για τις δεξιότητες που διδάχθηκαν κατά την εκπαίδευσή τους και τις οποίες δεν χρησιμοποιούν (ή πιστεύουν ότι δεν θα χρησιμοποιήσουν) ποτέ στη δουλειά τους στο ΕΚΑΒ και (γ) για τις πέντε σημαντικότερες δεξιότητες που πρέπει να έχει ένας διασώστης του ΕΚΑΒ.

16 Μ Ε Θ Ο Δ Ο Σ Ι. ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΩΝ Στη μελέτη έλαβαν μέρος δύο ομάδες ατόμων. Η πρώτη ομάδα περιελάμβανε διασώστες που ασχολούνται με την επείγουσα προνοσοκομειακή φροντίδα, στη συντριπτική πλειοψηφία τους διασώστες του ΕΚΑΒ. Το ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε μοιράστηκε στους συμμετέχοντες διασώστες της 1 ης Πανελλήνιας Επιστημονικής Ημερίδας Διασωστών του ΕΚΑΒ, η οποία έλαβε χώρα στη Θεσσαλονίκη, στις 20 Ιανουαρίου 2007. Το ερωτηματολόγιο μοιράστηκε από δύο άτομα της Γραμματείας, όπου γίνονταν οι εγγραφές για την ημερίδα. Οι εγγραφές των διασωστών γινόταν σε δύο ξεχωριστά τμήματα της Γραμματείας, αποκλειστικά για τους διασώστες. Τα άτομα που μοίραζαν τα ερωτηματολόγια ρωτούσαν επιπλέον τον κάθε εγγραφόμενο εάν είναι διασώστης, πριν του χορηγήσουν το ερωτηματολόγιο. Οι προφορικές οδηγίες ήταν ότι το ερωτηματολόγιο έπρεπε να συμπληρωθεί ανώνυμα και πλήρως και να παραδοθεί στη Γραμματεία κατά τη διάρκεια της Ημερίδας και μέχρι την λήξη της, εντός του φακέλου που το συνόδευε και ο οποίος θα σφραγιζόταν από τους διασώστες. Το ερωτηματολόγιο συνόδευε και μια επιστολή, όπου επίσης επισημαινόταν η αυστηρά ανώνυμη φύση του, η ανάγκη πλήρους συμπλήρωσής του με προσθήκη ενός προσωπικού κωδικού γνωστού μόνο στον συμμετέχοντα, γινόταν μια γενική αναφορά στα ζητήματα που διαπραγματευόταν το ερωτηματολόγιο και ζητούνταν η παράδοσή του στον συνοδευτικό φάκελο, αφού πρώτα σφραγιζόταν. Επισυνάπτονταν τηλέφωνα επικοινωνίας. Στην Ημερίδα μοιράστηκαν 694 ερωτηματολόγια (Σχεδιάγραμμα 1), από τα οποία επιστράφηκαν τα 187 (ποσοστό απαντητικότητας 26,95%). Από αυτά, έξι (6)

17 Σχεδιάγραμμα 1. ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΡΟΗΣ ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΩΝ ΔΙΑΣΩΣΤΩΝ ΕΚΑΒ Θεσ/νίκης n = 317 Ερωτηματολόγια που μοιράστηκαν n = 70 Άτομα που επέστρεψαν ερωτηματολόγιο n = 30 Κριτήρια αποκλεισμού 1 Διασώστες εγγεγραμμένοι στην Ημερίδα n = 711 Άτομα που παρέλαβαν ερωτηματολόγιο n = 694 Άτομα που επέστρεψαν ερωτηματολόγιο n = 187 Μη διασώστες 2 4 Κριτήρια αποκλεισμού Καταρτιζόμενοι Πιστοποίησης Δεκεμβρίου 2006 n = 42 Επιπλέον διασώστες ΕΚΑΒ Θεσ/νίκης n = 29 Διασώστες Ημερίδας n = 181 Διασώστες n = 4 Διασώστες (πρώτο σκέλος μελέτης ) n = 214

18 ερωτηματολόγια αποκλείστηκαν από τη μελέτη: τα δύο επειδή συμπληρώθηκαν από άτομα που δεν ήταν διασώστες ούτε είχαν άμεση σχέση με την επείγουσα προνοσοκομειακή φροντίδα και τα υπόλοιπα τέσσερα ενέπιπταν στα κριτήρια αποκλεισμού. Τελικά, από την Ημερίδα συμπεριλήφθηκαν 181 ερωτηματολόγια για το πρώτο σκέλος της μελέτης. Την Ημερίδα παρακολούθησαν 711 καταγεγραμμένοι διασώστες από όλη την Ελλάδα. Τα ίδια ερωτηματολόγια, με τους ίδιους όρους συμπλήρωσης και παράδοσης, μοιράστηκαν επιπλέον σε διασώστες του ΕΚΑΒ Θεσ/νίκης. Επελέγησαν τέσσερις μεγάλες βάσεις ασθενοφόρων εντός της πόλης, όπου μοιράστηκαν 70 επιπλέον ερωτηματολόγια, τα οποία συνοδευόντουσαν από απαντητικούς φακέλους. Ακόμη, σε κάθε βάση αναρτήθηκε στον Πίνακα Ανακοινώσεων συνοδευτική επιστολή, επεξηγηματική για τον σκοπό και τον τρόπο συμπλήρωσης του ερωτηματολογίου. Η διαδικασία αυτή διήρκεσε επί τρίμηνο (Μάρτιος - Μάιος 2007), με σκοπό την υπέρβαση τυχόν αδειών σε σειρές διασωστών και την κυκλική κάλυψη του συνόλου των διασωστών ανά τομέα. Μέχρι την καταληκτική ημερομηνία συγκέντρωσης των ερωτηματολογίων, είχαν συλλεχθεί 30 επιπλέον ερωτηματολόγια. Το διάστημα εκείνο, στο ΕΚΑΒ Θεσ/νίκης υπηρετούσαν 317 συνολικά διασώστες. Από τα 30 ερωτηματολόγια, το ένα ενέπιπτε στα κριτήρια αποκλεισμού. Επομένως, τα 29 συμπεριλήφθηκαν στο πρώτο σκέλος της μελέτης. Συνολικά στην ομάδα αυτή και για το πρώτο σκέλος της μελέτης συμπεριλήφθηκαν 214 ερωτηματολόγια. Η δεύτερη ομάδα, που ήταν και η ομάδα σύγκρισης, αποτελούνταν από καταρτιζόμενους του ΙΕΚ ΕΚΑΒ Θεσ/νίκης. Η ομάδα αυτή απαρτίστηκε από τρεις υποομάδες (Σχεδιάγραμμα 2): την μία υποομάδα αποτέλεσαν οι καταρτιζόμενοι του ΙΕΚ ΕΚΑΒ, που ήταν στο στάδιο πιστοποίησης της περιόδου Δεκεμβρίου 2006. Στην

19 πιστοποίηση προσήλθαν 42 άτομα, στα οποία και μοιράστηκαν τα ερωτηματολόγια. Ένα ερωτηματολόγιο εξαιρέθηκε λόγω κριτηρίων αποκλεισμού. Τέσσερα ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν από διασώστες που ήταν συγχρόνως και καταρτιζόμενοι στο ΙΕΚ ΕΚΑΒ. Τα τέσσερα αυτά ερωτηματολόγια συμπεριλήφθηκαν στην πρώτη ομάδα των διασωστών. Τελικά στην υποομάδα αυτή συμπεριλήφθηκαν 37 ερωτηματολόγια. Σχεδιάγραμμα 2. ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΡΟΗΣ ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΩΝ ΚΑΤΑΡΤΙΖΟΜΕΝΩΝ ΙΕΚ Καταρτιζόμενοι πιστοποίησης Δεκεμβρίου 2006 n = 42 Διασώστες 4 Κριτήρια Αποκλεισμού 1 Καταρτιζόμενοι ΙΕΚ ΕΚΑΒ Θεσ/νίκης Γ φθιν. εξαμήνου 2006-2007 n = 94 5 δεν παραδόθηκαν Κριτήρια αποκλεισμού 2 Καταρτιζόμενοι ΙΕΚ ΕΚΑΒ Θεσ/νίκης Γ εαρινού εξαμήνου 2007-2008 n = 26 Κριτήρια αποκλεισμού 2 Καταρτιζόμενοι πιστοποίησης n = 37 Καταρτιζόμενοι Γ εξαμήνου 2006/2007 n = 87 Καταρτιζόμενοι Γ εξαμήνου 2007-2008 n = 24 Καταρτιζόμενοι ΙΕΚ ( πρώτο σκέλος μελέτης ) n = 148

20 Την δεύτερη υποομάδα αποτέλεσαν καταρτιζόμενοι του ΙΕΚ ΕΚΑΒ Θεσ/νίκης, του Γ φθινοπωρινού εξαμήνου 2006-2007. Το εν λόγω εξάμηνο αποτελούνταν από 94 άτομα, στα οποία και μοιράστηκαν ερωτηματολόγια. Πέντε άτομα δεν επέστρεψαν τα ερωτηματολόγια. Από τα υπόλοιπα, 2 ενέπιπταν στα κριτήρια αποκλεισμού. Τελικά, στην υποομάδα αυτή συμπεριλήφθηκαν 87 ερωτηματολόγια. Την Τρίτη υποομάδα αποτέλεσαν καταρτιζόμενοι του ΙΕΚ ΕΚΑΒ Θεσ/νίκης του Γ εαρινού εξαμήνου 2007-2008. Το Γ εαρινό εξάμηνο 2007-2008 αποτελούνταν από 26 άτομα, στα οποία και μοιράστηκε το ερωτηματολόγιο. Επεστράφησαν όλα, αλλά 2 ενέπιπταν στα κριτήρια αποκλεισμού. Έτσι, στην υποομάδα αυτή συμπεριλήφθηκαν 24 ερωτηματολόγια. Τελικά, στην δεύτερη ομάδα και για το πρώτο σκέλος της μελέτης συμπεριλήφθηκαν 148 ερωτηματολόγια. Η συμπλήρωση των ερωτηματολογίων της δεύτερης ομάδας έγινε με τον ίδιο τρόπο, όπως και της πρώτης ομάδας. Επειδή εδώ η συμπλήρωση και συλλογή τους έγινε συγχρόνως και μαζικά, δεν κρίθηκε σκόπιμη η παράδοσή τους μέσα σε κλειστό φάκελο. Η συλλογή των ερωτηματολογίων έγινε από άτομα διαφορετικά από αυτό που διεξήγαγε τις στατιστικές αναλύσεις. Για τη συμπλήρωσή τους δόθηκαν προφορικές κατευθυντήριες οδηγίες. Η συλλογή των ερωτηματολογίων έγινε σε διαφορετική χρονική περίοδο για την κάθε υποομάδα. Για την πρώτη υποομάδα έγινε μέσα στον Δεκέμβριο του 2006, για τη δεύτερη υποομάδα στο διάστημα Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2007 και για την Τρίτη υποομάδα τον Μάιο του 2007. Συνολικά συμπεριλήφθηκαν 362 ερωτηματολόγια για το πρώτο σκέλος της μελέτης. Κριτήρια επιλογής συμμετεχόντων ήταν: (α) η ιδιότητα διασώστη του ΕΚΑΒ με

21 κύρια ασχολία την επείγουσα προνοσοκομειακή φροντίδα, (β) η ιδιότητα του διασώστη με κύρια ασχολία την επείγουσα προνοσοκομειακή φροντίδα, (γ) η ιδιότητα του καταρτιζομένου του ΙΕΚ ΕΚΑΒ Θεσ/νίκης Γ εξαμήνου 2006-2007 και 2007-2008 και (δ) η ιδιότητα του καταρτιζομένου επί πιστοποίησης του ΙΕΚ ΕΚΑΒ, περιόδου Δεκεμβρίου 2006. Κριτήρια αποκλεισμού ερωτηματολογίων από το πρώτο σκέλος της μελέτης ήταν: (α) η παντελής έλλειψη συμπλήρωσης του ερωτηματολογίου (β) η συμπλήρωση μόνο των δημογραφικών στοιχείων (γ) η συμπλήρωση μόνο της κλίμακας HADS (δ) η συμπλήρωση μόνο της κλίμακας κοινωνικής στήριξης και (ε) η συμπλήρωση σε ποσοστό μικρότερο του 80% των κλιμάκων IES και MBI στο ίδιο ερωτηματολόγιο. Κριτήριο συμμετοχής ερωτηματολογίου στο πρώτο σκέλος της μελέτης ήταν η συμπλήρωση σε ποσοστό μεγαλύτερο από 80%, τουλάχιστον ενός εκ των δύο κυρίων κλιμάκων IES και MBI. Για το δεύτερο σκέλος της μελέτης συμπεριλήφθηκαν επιπλέον τρία ερωτηματολόγια, από τα έξι που αποκλείστηκαν από το πρώτο σκέλος της μελέτης λόγω κριτηρίων αποκλεισμού. Στο δεύτερο σκέλος της μελέτης συμπεριλήφθηκαν συνολικά 365 ερωτηματολόγια. Κριτήριο συμμετοχής ερωτηματολογίου στο δεύτερο σκέλος της μελέτης ήταν η ανάπτυξη, με ευανάγνωστο τρόπο γραφής, μίας τουλάχιστον από τις τρεις ερωτήσεις ανάπτυξης, παρά την ύπαρξη ή μη κριτηρίων αποκλεισμού για το πρώτο σκέλος της μελέτης. Η χρονική διάρκεια της μελέτης ήταν έξι μήνες (Δεκέμβριος 2006-Μάιος 2007). Η διενέργεια της μελέτης εγκρίθηκε από το Διοικητικό Συμβούλιο του ΕΚΑΒ. Το κόστος της μελέτης υπολογίζεται μεταξύ 350 400 Euro.

22 ΙΙ. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΜΕΤΑΒΛΗΤΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ Στην αρχή του ερωτηματολογίου, οι συμμετέχοντες καλούνταν να αναφέρουν έναν προσωπικό κωδικό, ο οποίος θα ήταν εύκολο να παραμείνει στη μνήμη τους και στο μέλλον. Στην πρώτη ενότητα του ερωτηματολογίου, καταγράφονταν κοινά δημογραφικά στοιχεία για όλους τους συμμετέχοντες, όπως φύλο, ηλικία, οικογενειακή κατάσταση, ύπαρξη παιδιών και επίπεδο εκπαίδευσης. Υπήρχαν άλλες δύο κοινές ερωτήσεις για τυχόν προϋπηρεσία σε επείγουσα προνοσοκομειακή φροντίδα και για τον φόρτο εργασίας ανά βάρδια, οι οποίες απαντήθηκαν κυρίως από τους διασώστες. Για τον λόγο αυτό, οι μεταβλητές «προϋπηρεσία» και «φόρτος εργασίας» χρησιμοποιήθηκαν ως συνεχείς μεταβλητές για τον πρώτο σκοπό της μελέτης μόνο για τους διασώστες. Για τους καταρτιζόμενους, το ερωτηματολόγιο συμπεριλάμβανε ερώτηση για την ιδιότητα (φοιτητής Γ εξαμήνου καταρτιζόμενος πιστοποίησης διασώστης). Το φύλο καταγράφηκε ως διχοτόμος κατηγορική μεταβλητή, ενώ η ηλικία ως συνεχής μεταβλητή. Η οικογενειακή κατάσταση, η ύπαρξη παιδιών και το επίπεδο εκπαίδευσης καταγράφηκαν ως κατηγορικές μεταβλητές, με πέντε κατηγορίες οι δύο πρώτες και έξι κατηγορίες η τελευταία. Για τους διασώστες, ο τόπος εργασίας ταξινομήθηκε με βάση τη χωροταξική κατανομή των υπηρεσιών του ΕΚΑΒ ανά την επικράτεια σε 12 παραρτήματα. Η ειδικότητα ταξινομήθηκε ως διασώστης, τηλεφωνητής, ασυρματιστής, κ.ο.κ. Η παρούσα θέση εργασίας ταξινομήθηκε ως πλήρωμα, τηλεφωνητής κ.ο.κ. Στην δεύτερη ενότητα του ερωτηματολογίου υπήρχαν τρεις ερωτήσεις ανάπτυξης, διαμορφωμένες κατά τρόπο ώστε να μπορούν να απαντηθούν τόσο από τους διασώστες όσο και από τους καταρτιζόμενους του ΙΕΚ. Η πρώτη ερώτηση αναφερόταν στη γνώμη των συμμετεχόντων για τις

23 δεξιότητες, τις οποίες χρειάζονται στην εργασία τους στο ΕΚΑΒ και τις οποίες δεν διδάχθηκαν ποτέ κατά την εκπαίδευσή τους. Η δεύτερη ερώτηση αναφερόταν στο ποιές δεξιότητες έχουν διδαχθεί κατά την εκπαίδευσή τους στο ΕΚΑΒ, αλλά δεν τις χρησιμοποιούν ποτέ στην εργασία τους στο ΕΚΑΒ. Η Τρίτη ερώτηση αναφερόταν στις πέντε σημαντικότερες δεξιότητες που πρέπει να έχει ένας διασώστης του ΕΚΑΒ. Κατά την ταξινόμηση των απαντήσεων, διαπιστώθηκε ότι υπήρξαν περισσότερες από μία ξεχωριστές δεξιότητες σε απαντήσεις των δύο πρώτων ερωτήσεων και, περισσότερες από πέντε ξεχωριστές δεξιότητες στις απαντήσεις της τρίτης ερώτησης. Για το πρώτο σκέλος της μελέτης, καταγράφηκαν οι τρεις πρώτες απαντήσεις για κάθε μία από τις δύο πρώτες ερωτήσεις και, μέχρι δέκα απαντήσεις για την τρίτη ερώτηση. Για το δεύτερο σκέλος της μελέτης, καταγράφηκαν όλες τις απαντήσεις. Μετά την πρώτη σταχυολόγηση των δεξιοτήτων σε όλα τα ερωτηματολόγια, αυτές κατηγοριοποιήθηκαν σε έξι (6) κατηγορίες: 1-διαπροσωπικές σχέσεις, 2- συναισθήματα, 3-γνωστικές ικανότητες, 4-σωματικές ικανότητες, 5-γνώσεις και 6- γενικές ιδιότητες. Η ίδια κατηγοριοποίηση εφαρμόστηκε στις απαντήσεις και των τριών ερωτήσεων. Κάθε ξεχωριστή δεξιότητα, ακόμα και μέσα στην ίδια κατηγορία, καταγραφόταν. Ερωτήσεις που δεν απαντήθηκαν καθόλου ή απαντήθηκαν κατά τρόπο που δεν υποδείκνυε δεξιότητα, καθώς και απαντήσεις που ήταν δυσανάγνωστες ή ατελείς, καταγράφηκαν ως μη απαντημένες. Η τρίτη ενότητα του ερωτηματολογίου σχετίζεται κυρίως με την καταγραφή ψυχικών χαρακτηριστικών, συνηθειών και συνθηκών υγείας, καθώς και με την κοινωνική στήριξη που έχουν οι συμμετέχοντες. Αρχικά, καταγράφεται η συμμετοχή ή όχι των συμμετεχόντων στην

24 αντιμετώπιση θυμάτων μαζικών καταστροφών και σε ποιές περιπτώσεις συνέβη αυτό. Για την καταγραφή του μετατραυματικού στρες (μετατραυματική αγχώδης διαταραχή Post Traumatic Stress Disorder ή PTSD), χρησιμοποιήθηκε, σε ελληνική μετάφραση, η Κλίμακα IES-R (Impact of Event Scale-Revised). (34) Η κλίμακα αυτή προτείνεται ως η καταλληλότερη για τη συσχέτιση του μετατραυματικού στρες με παράγοντες κινδύνου. (25) Περιλαμβάνει 22 ερωτήσεις, οι οποίες κατηγοριοποιούνται σε τρεις θεματικές ενότητες. Επτά ερωτήσεις καταγράφουν συμπτώματα διεισδυτικά (intrusive feelings), όπως εφιάλτες, διεισδυτικές σκέψεις ή εικόνες ή συναισθήματα. Οκτώ ερωτήσεις καταγράφουν συμπτώματα αποφυγής (avoidance symptoms), τα οποία συνιστούν προσπάθειες του ατόμου να εξομαλύνει ή να αποφύγει εμπειρίες σχετιζόμενες με τραυματικά γεγονότα και τη συνοδευτική απαντητική αδράνεια. Έξι επιπλέον ερωτήσεις καταγράφουν συμπτώματα υπερδιέγερσης (hyper arousal), όπως θυμό, ευεξαπτότητα, υπέρμετρη έκπληξη, δυσκολία συγκέντρωσης, ψυχοφυσιολογική απόκριση στην έκθεση σε υπενθυμιστικά γεγονότα και υπερεπαγρύπνηση. Μία ερώτηση παραλληλίζεται με τα διαγνωστικά κριτήρια κατά DSM-IV. Η απάντηση σε κάθε ερώτηση της κλίμακας IES-R βαθμολογείται ως εξής: καθόλου=0, λίγο=1, μέτρια=2, αρκετά=3, πολύ=4. Η εσωτερική αξιοπιστία της κλίμακας ελέγχθηκε και ήταν ικανοποιητική (Cronbach s alpha = 0,81). Για την στατιστική ανάλυση δημιουργήθηκε συνεχής μεταβλητή από την άθροιση των απαντήσεων και στις 22 ερωτήσεις (IES). Κάθε ερώτηση επιδεχόταν μία απάντηση. Διπλή απάντηση σε μία ερώτηση θεωρήθηκε ως μη απάντηση. Ακολουθεί ερωτηματολόγιο καταγραφής του βαθμού κοινωνικής στήριξης των συμμετεχόντων. Καταγράφονται 8 ερωτήσεις, από τις οποίες οι 5 αναφέρονται σε στήριξη από το κοινωνικό και συγγενικό περιβάλλον και οι 3 αναφέρονται σε στήριξη

25 από το εργασιακό περιβάλλον. Το ερωτηματολόγιο προσαρμόστηκε στις ανάγκες του εργασιακού/ σπουδαστικού περιβάλλοντος του ΕΚΑΒ. Η απάντηση σε κάθε ερώτηση βαθμολογείται ως εξής: καθόλου=1, λίγο=2, αρκετά=3, πάρα πολύ=4. Για την στατιστική ανάλυση δημιουργήθηκε συνεχής μεταβλητή από την άθροιση των απαντήσεων και στις 8 ερωτήσεις (SocSup). Κάθε ερώτηση επιδεχόταν μία και μόνο απάντηση. Διπλή απάντηση σε μία ερώτηση θεωρήθηκε ως έλλειψη απάντησης. Στη συνέχεια, παρατίθεται ερωτηματολόγιο καταγραφής συνηθειών και συχνότητας εμφάνισης παθήσεων, καθώς και καταγραφή αναρρωτικών αδειών και ιατρικών επισκέψεων. Καταγράφονται συνήθειες που αφορούν το φαγητό, τον ύπνο, το κάπνισμα, την άθληση, τη λήψη καφέ, την κατανάλωση αλκοόλ, τη χρήση βοηθημάτων και χαπιών για τον ύπνο και την χαλάρωση γενικότερα, καθώς και τη χρήση παυσίπονων. Επίσης, καταγράφεται η συχνότητα εμφάνισης κρυολογήματος και επιχείλιου έρπητα κατά το προηγούμενο έτος, ο μέσος όρος ημερήσιας εργασίας, οι ημέρες αναρρωτικής άδειας και ο αριθμός ιατρικών επισκέψεων κατά το προηγούμενο έτος, καθώς και οι αιτίες για τις τρεις πρώτες ιατρικές επισκέψεις. Μετά την αρχική επεξεργασία των αποτελεσμάτων, μεταβλητές όπως η εβδομαδιαία λήψη πρωινού καταγράφηκαν ως συνεχείς μεταβλητές. Οι περισσότερες από τις υπόλοιπες μεταβλητές αναπροσαρμόστηκαν σε κατηγορικές μεταβλητές με δύο ή περισσότερες κατηγορίες, ανάλογα με τη συχνότητα των απαντήσεων. Οι μεταβλητές που αφορούσαν τη συχνότητα λήψης χαπιών ή άλλων βοηθημάτων για ύπνο ή για χαλάρωση, καθώς και παυσίπονων, τέθηκαν από την αρχή ως κατηγορικές. Επίσης, από την αρχή τέθηκε ως κατηγορική μεταβλητή η ώρα πρώτης ημερήσιας λήψης ποτού. Γενικά, για το ερωτηματολόγιο των συνηθειών και παθήσεων, όπου η ερώτηση

26 απαιτούσε μέσο όρο και δινόταν διπλή απάντηση, ως απάντηση καταγραφόταν ο μέσος όρος των δύο απαντήσεων. Σε αντίθετη περίπτωση, καταγραφόταν η μεγαλύτερη/ συχνότερη απάντηση. Χρησιμοποιήθηκε, επίσης, η Νοσοκομειακή Κλίμακα Άγχους και Κατάθλιψης (The Hospital Anxiety And Depression Scale - ΗADS) (35) για την εκτίμηση του άγχους και της κατάθλιψης στο δείγμα της μελέτης. Το ερωτηματολόγιο αυτό αναπτύχθηκε αρχικά σε εξωτερικούς νοσοκομειακούς ασθενείς, αλλά πολλές μελέτες που διεξήχθησαν παγκοσμίως έχουν επιβεβαιώσει την αξιοπιστία του, όταν χρησιμοποιείται σε επίπεδο κοινότητας και πρωτοβάθμιας ιατρικής φροντίδας. (36) Αποτελείται από 14 συνολικά ερωτήσεις, επτά από τις οποίες αντανακλούν άγχος και οι άλλες επτά αντανακλούν κατάθλιψη. Άγχος αντανακλούν ερωτήσεις όπως: «αισθάνομαι νευρικός και στα καρφιά», «περνούν από το μυαλό μου σκέψεις ανησυχίας», «έχω μια αίσθηση τρόμου, σαν να έχω ένα σφίξιμο στο στομάχι», «με πιάνουν ξαφνικά αισθήματα πανικού». Κατάθλιψη αντανακλούν ερωτήσεις όπως: «δεν με ενδιαφέρει η εμφάνισή μου», νοιώθω σαν να κινούμαι σε πιο αργούς ρυθμούς», «εξακολουθούν να με ευχαριστούν τα πράγματα που με ευχαριστούσαν και παλιότερα», «αισθάνομαι ευδιάθετος». Η κάθε ερώτηση βαθμολογείται σε κλίμακα τεσσάρων βαθμολογιών. Στην παρούσα μελέτη χρησιμοποιήθηκε η ελληνική μετάφραση του HADS. Η βαθμολογία 1 δινόταν για την απάντηση που υποδείκνυε το λιγότερο άγχος ή κατάθλιψη και η μεγαλύτερη βαθμολογία 4 δινόταν για την απάντηση που υποδείκνυε το μεγαλύτερο άγχος ή κατάθλιψη. Περαιτέρω έρευνες έδειξαν ότι οι δύο υποκλίμακες άγχους και κατάθλιψης είναι ανεξάρτητα μέτρα ελέγχου. Πρέπει να αναφερθεί ότι οι κλίμακες αυτοεκτίμησης είναι αξιόπιστες μόνο για σκοπούς διαλογής και όχι οριστικής διάγνωσης. (36)

27 Η εσωτερική αξιοπιστία της υποκλίμακας του άγχους ελέγχθηκε και ήταν ικανοποιητική (Cronbach s alpha = 0,85). Ικανοποιητική βρέθηκε και η εσωτερική αξιοπιστία της υποκλίμακας της κατάθλιψης (Cronbach s alpha = 0,78). Για τη στατιστική ανάλυση, δημιουργήθηκαν δύο ξεχωριστές συνεχείς μεταβλητές για το άγχος (ΑΝΧ) και την κατάθλιψη (DEP). Η κάθε μεταβλητή δημιουργήθηκε από την άθροιση των απαντήσεων στις επτά αντιπροσωπευτικές ερωτήσεις. Σε όποια ερώτηση υπήρχε διπλή απάντηση, θεωρήθηκε ότι δεν υπήρχε απάντηση. Για την καταγραφή του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης (burnout), χρησιμοποιήθηκε σε ελληνική μετάφραση η κλίμακα MBI (Maslach Burnout Inventory). (37) Η κλίμακα MBI αποτελείται από τρεις υποκλίμακες. Η υποκλίμακα Συναισθηματικής Εξάντλησης (Emotional Exhaustion) εκτιμά ακραία συναισθήματα και συναισθήματα εξάντλησης, που απορρέουν από την εργασία. Η υποκλίμακα της Αποπροσωποποίησης (Depersonalization) καταγράφει αντιδράσεις απρόσωπες και κενές συναισθήματος απέναντι στο αντικείμενο εργασίας (ασθενείς, σπουδές ΙΕΚ ΕΚΑΒ). Η υποκλίμακα της Προσωπικής Επίτευξης (Personal Accomplishment) καταγράφει αισθήματα ικανότητας και αποτελεσματικής επίτευξης στην εργασία. Υψηλή βαθμολογία στις υποκλίμακες συναισθηματικής εξάντλησης και αποπροσωποποίησης και χαμηλή βαθμολογία στην υποκλίμακα προσωπικής επίτευξης υποδεικνύουν υψηλό βαθμό burnout. Στην παρούσα μελέτη, χρησιμοποιήθηκε η κλίμακα MBI-GS (Maslach Burnout Inventory - General Survey). (38) Η κλίμακα αυτή καταγράφει 16 ερωτήσεις, από τις οποίες οι 5 καταγράφουν συναισθηματική εξάντληση, οι 5 καταγράφουν αποπροσωποποίηση και οι 6 καταγράφουν προσωπική επίτευξη. Για τους καταρτιζόμενους του ΙΕΚ, χρησιμοποιήθηκε η κλίμακα MBI για

28 σπουδαστές, με 28 ερωτήσεις. (39) Οι ερωτήσεις καταγράφονται με τη μορφή δηλώσεων σχετικά με προσωπικά συναισθήματα ή συμπεριφορές. Η κάθε δήλωση βαθμολογείται σε 7βάθμια κλίμακα, από το ποτέ=0 έως το κάθε μέρα=6, ανάλογα με τη συχνότητα με την οποία ο ερωτώμενος βιώνει τα συναισθήματα. Όπου, σε κάποια από τις προτάσεις, υπήρχε διπλή απάντηση, καταγράφηκε η υψηλότερη βαθμολογία. Η εσωτερική αξιοπιστία της κλίμακας MBI για τους διασώστες βρέθηκε ικανοποιητική (Cronbach s alpha = 0,82). Επίσης ικανοποιητική εσωτερική αξιοπιστία βρέθηκε και για την κλίμακα MBI για τους καταρτιζόμενους του ΙΕΚ (Cronbach s alpha = 0,75). Ο αρχικός σχεδιασμός της μελέτης προέβλεπε κοινό ερωτηματολόγιο MBI για διασώστες και καταρτιζόμενους. Όμως, μετά από την πιλοτική συμπλήρωση του ερωτηματολογίου με την κλίμακα MBI-GS από τους καταρτιζόμενους πιστοποίησης, κατέστησαν εμφανή προβλήματα στη συμπλήρωσή τους. Τα προβλήματα αφορούσαν το γεγονός ότι το ερωτηματολόγιο αναφερόταν σε προβλήματα κατά την εργασία, ενώ υπήρχαν καταρτιζόμενοι που ήταν άνεργοι. Έτσι, αποφασίστηκε να μοιραστεί στους υπόλοιπους καταρτιζόμενους ερωτηματολόγιο MBI, που να αφορά τις σπουδές τους και όχι την εργασία. Δεδομένης της διαφορετικής κατασκευής των δύο ερωτηματολογίων, δεν κατέστη δυνατή στη συνέχεια η σύγκριση αυτής της μεταβλητής (burnout)μεταξύ διασωστών και καταρτιζομένων. Για την στατιστική ανάλυση, αρχικά έγινε αναστροφή της βαθμολόγησης εκείνων των ερωτήσεων, οι οποίες είχαν θετική κατεύθυνση και, στη συνέχεια, δημιουργήθηκαν δύο νέες μεταβλητές, μία για το burnout των διασωστών (BURNOUTD) και μία για το burnout των καταρτιζομένων (BURNOUTS). Οι μεταβλητές αυτές ήταν συνεχείς και κάθε μία δημιουργήθηκε από την άθροιση των

29 αρνητικών ερωτήσεων καθώς και την αναστροφή θετικών ερωτήσεων για την κάθε κλίμακα. Γενικώς, στο ερωτηματολόγιο με μηδέν (0) καταγράφηκαν ερωτήσεις που μπορεί να μην είχαν απαντηθεί με τον αριθμό μηδέν, αλλά ο συμμετέχων είχε καταστήσει σαφές με διάφορα σύμβολα ότι η απάντηση ήταν μηδενική. Όπου κάποια ερώτηση δεν απαντήθηκε με κανένα σύμβολο ή ήταν αδύνατο να εκτιμηθεί η απάντηση, καταγράφηκε ως μη απαντημένη. Όπου κατά την καταγραφή των ερωτηματολογίων υπήρχε αμφιβολία για μια απάντηση συμμετέχοντα, ζητήθηκε η γνώμη του επιβλέποντος της διπλωματικής και η τελική καταγραφή συμφωνήθηκε από κοινού με το εκπονήσαντα την μελέτη. III. ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Κάθε ερωτηματολόγιο, που συμμετείχε στη μελέτη, εμπροσθογραφήθηκε στο εξώφυλλο και καταγράφηκε στο στατιστικό πρόγραμμα με αύξοντα αριθμό (ID). Ακολούθως, καταγράφηκε η ιδιότητα του συμμετέχοντα και, στη συνέχεια, κωδικοποιήθηκαν και καταγράφηκαν όλες οι ερωτήσεις του ερωτηματολογίου και οι παραγόμενες μεταβλητές που προαναφέρθηκαν. Η στατιστική ανάλυση έγινε με βάση το στατιστικό πρόγραμμα SPSS έκδοση 14. Καταρχήν, έγινε έλεγχος της κανονικότητας των μεταβλητών και, στη συνέχεια, ακολουθήθηκαν παραμετρικές ή μη αναλύσεις. Για τη σύγκριση συνεχών μεταβλητών με διχοτόμες κατηγορικές μεταβλητές χρησιμοποιήθηκε για κανονική κατανομή η δοκιμασία t για ανεξάρτητα δείγματα και η δοκιμασία Mann-Whitney για μη κανονική κατανομή. Για τις συσχετίσεις των μεταβλητών, επίσης, έγινε αρχικά έλεγχος κανονικότητας και αναλόγως χρησιμοποιήθηκε συσχέτιση κατά Pearson για κανονική κατανομή ή συσχέτιση κατά

30 Spearman για μη κανονική κατανομή. Όλες οι δοκιμασίες ήταν διπλής κατεύθυνσης (2-tailed). Το επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας ορίστηκε σε p<0.05.

31 Α Π Ο Τ Ε Λ Ε Σ Μ Α Τ Α Ι. ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Στο σύνολο των καταγραμμένων απαντήσεων των ερωτηματολογίων που συμπεριλήφθηκαν στη μελέτη (Πίνακας 1), το 58% απαντήθηκε από διασώστες, το 10,2% από καταρτιζόμενους του ΙΕΚ που έδιναν εξετάσεις πιστοποίησης, το 24% από καταρτιζόμενους του ΙΕΚ ΕΚΑΒ Θεσ/νίκης Γ φθινοπωρινού εξαμήνου 2006-2007, το 6,6% από καταρτιζόμενους του ΙΕΚ ΕΚΑΒ Θεσ/νίκης Γ εαρινού εξαμήνου περιόδου 2007-2008 και μόλις το 1,1% από λοιπούς διασώστες. Η πλειοψηφία των συμμετεχόντων ήταν άνδρες (77,50%) σε σχέση με τις γυναίκες (22,50%). Ο μέσος όρος ηλικίας ήταν περίπου 34 ετών (mean 33,82 SD 5,90), επρόκειτο δηλαδή για σχετικά νεανικό δείγμα. Σε ποσοστό 52,60% οι συμμετέχοντες ήταν παντρεμένοι, ενώ σε ποσοστό 39,30% ήταν ελεύθεροι. Ένα ποσοστό 5,8% δήλωσε συγκατοίκηση με σύντροφο, ενώ πολύ λιγότεροι ήταν οι διαζευγμένοι (1,7%) και οι χήροι (0,6%). Σχεδόν οι μισοί (48,8%) δεν είχαν παιδιά κατά τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου, το 17% είχε ήδη ένα παιδί, το 27,9% είχε δύο παιδιά, το 5,5% τρία παιδιά και το 0,9% είχε τέσσερα ή περισσότερα παιδιά. Όσον αφορά το επίπεδο εκπαίδευσης των συμμετεχόντων, περισσότεροι από τους μισούς (51,2%) είχαν φοιτήσει σε τεχνική σχολή (κυρίως ΙΕΚ ΕΚΑΒ), ενώ το 37,1% είχε αποφοιτήσει από Λύκειο και το 11,6% από Πανεπιστημιακή Σχολή, ποσοστό ιδιαίτερα σημαντικό για το επάγγελμα του διασώστη. Από τους διασώστες ΕΚΑΒ (Πίνακας 2), το 80,5% ήταν άντρες, ενώ το 19,5% ήταν γυναίκες. Η μέση ηλικία τους ήταν 36 ετών περίπου (mean 36,02 SD 5,31). Η μεγάλη πλειοψηφία τους (65,9%) ήταν παντρεμένοι. Ελεύθεροι δήλωσαν το 26,9%, ενώ συγκατοίκηση δήλωσε το 5,3%. Υπήρχαν διαζευγμένοι σε ποσοστό 1,4%

32 και χήροι σε ποσοστό 0,5%. Πίνακας 1. Συνολικά Δημογραφικά Στοιχεία (n=362) Ιδιότητα Ποσοστά % Διασώστης 58,00 Καταρτιζόμενος πιστοποίησης 10,20 Σπουδαστής 1 24,00 Σπουδαστής 2 6,6 Λοιποί 1,1 Φύλο Άνδρες 77,50 Γυναίκες 22,50 Ηλικία mean* 33,82 (SD** 5,90) Οικογενειακή κατάσταση Παντρεμένος/ η 52,60 Συγκατοίκηση 5,80 Ελεύθερος/ η 39,30 Διαζευγμένος/ η 1,70 Χήρος/ α 0,60 Παιδιά Κανένα 48,80 1 παιδί 17,00 2 παιδιά 27,90 3 παιδιά 5,50 4 παιδιά 0,90 Εκπαίδευση Λύκειο 37,10 Τεχνική Σχολή 51,20 Πανεπιστήμιο 11,60 * Μέσος Όρος, ** Διακύμανση Όσον αφορά την ύπαρξη παιδιών, σε παρόμοια ποσοστά είχαν είτε δύο παιδιά (36,9%) είτε κανένα παιδί (34,8%) και έπονταν αυτοί που είχαν ένα παιδί (19,8%), τρία παιδιά ένα σημαντικό ποσοστό 7,5% και τέσσερα ή περισσότερα παιδιά το 1,1%. Η πλειοψηφία των διασωστών (56,50%) είχε τελειώσει Τεχνική Σχολή ή ΙΕΚ. Από το Λύκειο μόνο είχε αποφοιτήσει το 37,3%, ενώ πτυχίο Πανεπιστημιακής Σχολής είχε το 6,2%.

33 Πίνακας 2. Δημογραφικά στοιχεία Διασώστες ΕΚΑΒ (n=210) Ποσοστά Φύλο Άνδρες 80,50 Γυναίκες 19,50 Ηλικία (χρόνια) mean* 36,02 (SD** 5,31) Οικογενειακή κατάσταση Παντρεμένος/ η 65,9 Συγκατοίκηση 5,3 Ελεύθερος/ η 26,9 Διαζευγμένος/ η 1,4 Χήρος/ α 0,5 Παιδιά Κανένα 34,8 1 παιδί 19,8 2 παιδιά 36,9 3 παιδιά 7,5 4 παιδιά 1,1 Εκπαίδευση Λύκειο 37,3 Τεχνική Σχολή 56,5 Πανεπιστήμιο 6,2 Προϋπηρεσία (χρόνια) mean* 8,95 (SD** 6,56) Φόρτος εργασίας (περιστατικά ανά βάρδια) mean* 4,78 (SD** 1,59) Ειδικότητα Διασώστης 99,5 Τηλεφωνητής 0,5 Τωρινή θέση εργασίας Διασώστης 94,5 Τηλεφωνητής 5,5 * Μέσος Όρος, ** Διακύμανση Επιπλέον στοιχεία που καταγράφηκαν για τους διασώστες ΕΚΑΒ ήταν η προϋπηρεσία, ο φόρτος εργασίας, η ειδικότητα, η τωρινή θέση εργασίας και ο τομέας όπου υπηρετούν. Ο μέσος όρος προϋπηρεσίας των συμμετεχόντων διασωστών ΕΚΑΒ ήταν περί τα 9 χρόνια (mean 9,95 SD 6,56). Φαίνεται, λοιπόν, ότι ακόμα και διασώστες με

34 πολλά χρόνια προϋπηρεσίας ενδιαφέρθηκαν για τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου, δεδομένου ότι για πρώτη ίσως φορά πανελλαδικά γίνεται παρόμοια έρευνα στο χώρο του ΕΚΑΒ. Οι διασώστες ΕΚΑΒ κατά μέσο όρο αντιμετώπισαν περίπου 5 περιστατικά ανά βάρδια (mean 4,78 SD 1,59). Δεδομένου ότι η βάρδια των διασωστών είναι οκτάωρη, ο αριθμός των περιστατικών ανά βάρδια θεωρείται ικανοποιητικός. Στην συντριπτική πλειοψηφία τους οι συμμετέχοντες ήταν διασώστες στην ειδικότητα (99,5%), ενώ τηλεφωνητές ήταν μόνο το 0,5%. Κατ αντιδιαστολή όμως, το ποσοστό των διασωστών που εξακολουθούσαν να δουλεύουν ως διασώστες κατά τον χρόνο της μελέτης έπεσε στο 94,5%, ενώ το ποσοστό αυτών που δούλευαν ως τηλεφωνητές αυξήθηκε στο 5,5%. Το γεγονός αυτό μπορεί να οφείλεται σε τουλάχιστον δύο διαφορετικά αίτια. Κατ αρχήν, μπορεί να υποδηλώνει αυξημένο φόρτο εργασίας του τηλεφωνικού κέντρου του ΕΚΑΒ, οπότε και χρειάζεται κάλυψή του με αυξημένο προσωπικό. Το προσωπικό αυτό συνήθως προέρχεται από τους διασώστες, οι οποίοι και έχουν γνώση των εγγενών προβλημάτων και ιδιαιτεροτήτων της επαφής με τον κόσμο. Ένα δεύτερο κυριαρχικό γεγονός αποτελεί η εμφάνιση προβλημάτων υγείας στους διασώστες, τα οποία μπορεί να επιτρέπουν μεν την παρουσία τους στο χώρο εργασίας, όχι όμως και την εργασία τους στο καθαυτό αντικείμενο του διασώστη. Στον Πίνακα 3 φαίνεται η κατανομή των συμμετεχόντων διασωστών σε σχέση με την χωροταξική κατανομή των υπηρεσιών του ΕΚΑΒ ανά την ελληνική επικράτεια. Το 51,5% των ερωτηθέντων προερχόταν από το παράρτημα Θεσ/νίκης, 2 η περιφέρεια, ενώ ιδιαίτερα σημαντικό ποσοστό (21,6%) προερχόταν από την Κεντρική Υπηρεσία (Αθήνα), 1 η περιφέρεια. Αξιοσημείωτο είναι, επίσης, το γεγονός ότι υπήρξαν ερωτηθέντες από όλα τα παραρτήματα πανελλαδικά.

35 Πίνακας 3. Χωροταξική κατανομή συμμετεχόντων διασωστών ΕΚΑΒ (n=204) Τόπος εργασίας Ποσοστό % Κεντρική Υπηρεσία 21,6 Θεσσαλονίκη 51,5 Πάτρα 2,0 Ηράκλειο 1,5 Λάρισα 2,5 Καβάλα 6,4 Ιωάννινα 3,9 Λαμία ` 3,4 Αλεξανδρούπολη 0,5 Τρίπολη 1,0 Κοζάνη 4,4 Μυτιλήνη 1,5 Από το σύνολο των καταρτιζομένων του ΙΕΚ ΕΚΑΒ Θεσ/νίκης που ρωτήθηκαν (Πίνακας 4), το 58,8% ήταν καταρτιζόμενοι του Γ φθινοπωρινού εξαμήνου της περιόδου 2006-2007(σπουδαστής 1), το 25% ήταν καταρτιζόμενοι που προσήλθαν για πιστοποίηση στις εξετάσεις του Δεκεμβρίου 2006, ενώ το 16,2% ήταν καταρτιζόμενοι του Γ εαρινού εξαμήνου περιόδου 2007-2008(σπουδαστής 2). Ως προς το φύλο, ήταν κυρίως άνδρες (72,7%), ο μέσος όρος ηλικίας ήταν περίπου 31 έτη (mean 30,67 SD 5,27), ενώ σε σημαντικό ποσοστό υπήρχαν παντρεμένοι (34%). Ως προς την ύπαρξη παιδιών και ως συνέπεια των ανωτέρω, το ποσοστό αυτών που είχαν παιδί (32,4%) ήταν σχετικά μικρότερο, ενώ η πλειοψηφία (67,6%) δεν είχαν ακόμα παιδιά. Σημειωτέον ότι δεν αναφέρθηκε καθόλου η ύπαρξη τεσσάρων ή περισσότερων παιδιών. Όσον αφορά το επίπεδο εκπαίδευσής τους, το 43,9% έχει παρακολουθήσει Τεχνική Σχολή ή ΙΕΚ, το 37,2% είναι απόφοιτοι Λυκείου, ενώ ένα πολύ σημαντικό ποσοστό της τάξης του 18,9% δηλώνουν απόφοιτοι Πανεπιστημιακών Σχολών. Προφανώς, είναι η αδυναμία εύρεσης εργασίας από τους απόφοιτους της Ανωτάτης Εκπαίδευσης που τους κάνει να στρέφονται σε κατώτερα μεν επίπεδα εκπαίδευσης,