Μπελλάλη Θ. & Παπάζογλου Ε. (2005). Η µέθοδος της θεµελιωµένης θεωρίας στην ποιοτική έρευνα. Νοσηλευτική 44,

ΓΕΝΙΚΟ ΑΡΘΡΟ ΤΙΤΛΟΣ: H ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Μπελλάλη Θ. & Παπάζογλου Ε. (2005). Η µέθοδος της θεµελιωµένης θεωρίας στην ποιοτική έρευνα. Νοσηλευτική 44, 130-139 1

H ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Θάλεια Mπελλάλη 1, Ειρήνη Παπάζογλου 2 1. Νοσηλεύτρια Π.Ε., Ψυχολόγος, MSc, PhD Γ.Ν.Μ. «Αµαλία Φλέµινγκ» Γραφείο Συνεχιζόµενης Εκπαίδευσης 2. Ψυχολόγος, MSc, PhD Συµβουλευτικό Κέντρο «Μέριµνα Εταιρία για τη Φροντίδα Παιδιών και Οικογενειών στην Αρρώστια και το Θάνατο» Τµήµα Νοσηλευτικής, Πανεπιστήµιο Αθηνών Τοµέας Ψυχικής Υγείας και Επιστηµών Συµπεριφοράς Υπεύθυνος Αλληλογραφίας: Θάλεια Μπελλάλη Ξάνθου 31 Α Ν. Ψυχικό 154 51 Τηλ. 210-6777291 e-mail: bellalithalia@yahoo.com 2

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να ευαισθητοποιήσει τους ερευνητές νοσηλευτές στις βασικές αρχές, τις ιδιαιτερότητες και τα πλεονεκτήµατα της ποιοτικής µεθοδολογικής προσέγγισης. Η ποιοτική µεθοδολογία είναι ευρέως αναγνωρισµένη στο πεδίο των επιστηµών της συµπεριφοράς, σε αντίθεση µε το πεδίο των επιστηµών υγείας, όπου µόλις τις τελευταίες δεκαετίες άρχισε να αναπτύσσεται το ενδιαφέρον και ο διάλογος για τη χρησιµότητά της. Παρουσιάζει σηµαντικές διαφορές σε σχέση µε την ποσοτική ως προς τον ερευνητικό σχεδιασµό, τη δειγµατοληψία, τη συλλογή και ανάλυση των δεδοµένων, τη σχέση ανάµεσα στον ερευνητή και τα υποκείµενα, καθώς και στον τρόπο αξιολόγησής της. Συµβάλλει ιδιαίτερα στην εις βάθος κατανόηση σύνθετων, δυναµικών φαινοµένων στη σφαίρα της ανθρώπινης εµπειρίας, ενώ τα συµπεράσµατά της µπορεί να είναι ιδιαίτερα χρήσιµα στη νοσηλευτική θεωρία και πράξη. Η φύση του υπό διερεύνηση φαινοµένου και ο σκοπός κάθε µελέτης θα ορίσουν αν καταλληλότερη είναι η χρήση ποιοτικής, ποσοτικής ή πολυµεθοδολογικής προσέγγισης. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ ΙΑ: Νοσηλευτική έρευνα, ποιοτική µεθοδολογία, ποσοτική µεθοδολογία, πολυµεθοδολογική προσέγγιση. 3

QUALITATIVE METHODOLOGY IN NURSING RESEARCH Thalia Bellali, Irini Papazoglou ABSTRACT The purpose of this article is to make nurse researchers more aware of the basic principles, particularities and advantages of the qualitative methodological approach in nursing research. Qualitative methodology has been widely accepted in the field of behavioral sciences, as opposed to that of health sciences, where a growing interest and debate has emerged only during the last decades. Research design, sampling, data collection, data analysis, the relationship between researcher and subjects, and research evaluation, are greatly different in the qualitative, compared to the quantitative methodological approach. The former considerably contributes to the in-depth study of the complex, dynamic phenomena of human experience and the conclusions drawn can be very useful in nursing theory and practice. The nature of the phenomenon under study and the purpose of each research project will determine whether a qualitative, a quantitative or a mixed methodological approach is most appropriate. KEY WORDS: Νursing research, qualitative methodology, quantitative methodology, mixed methodology. 4

H ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Εισαγωγή Στο χώρο των επιστηµών της συµπεριφοράς είναι ευρέως αναγνωρισµένη εδώ και πολλά χρόνια η ιδιαίτερη χρησιµότητα των µεθόδων και των τεχνικών της ποιοτικής ερευνητικής προσέγγισης, καθώς τα «υποκείµενα» της έρευνας, δηλαδή οι άνθρωποι, θεωρούνται δυναµικά και µεταβλητά µέσα στο χρόνο και στο χώρο 1-3. Οι ερευνητές του πεδίου των κοινωνικών επιστηµών χρησιµοποιούν συχνά τις ποιοτικές ερευνητικές µεθόδους για την περιγραφή, ανάλυση και ερµηνεία σύνθετων φαινοµένων, γεγονότων και ανθρώπινων συµπεριφορών 4. Αντίθετα, στο χώρο των επιστηµών υγείας και ειδικότερα της ιατρικής, µόλις τα τελευταία χρόνια άρχισε να γίνεται αντιληπτό ότι για να φωτισθούν σύνθετα ερευνητικά ερωτήµατα, ή για να επεξηγηθούν δυσερµήνευτα φαινόµενα - όπως για παράδειγµα, η µη συµµόρφωση των ασθενών στη θεραπεία είναι απαραίτητη η εις βάθος κατανόηση των ερευνητικών υποκείµενων µέσα από ολιστική µελέτη του ιστορικού, πολιτιστικού και ψυχο-κοινωνικού πλαισίου στο οποίο ανήκουν 2,5,6. Όσον αφορά τη νοσηλευτική επιστήµη, από την ανασκόπηση της διεθνούς βιβλιογραφίας προκύπτει ότι τα τελευταία 25 χρόνια πολλοί ερευνητές επιλέγουν την ποιοτική µεθοδολογική προσέγγιση για να διερευνήσουν ποικίλα φαινόµενα και να προσδιορίσουν τους τρόπους µε τους οποίους θα συµβάλλουν πιο αποτελεσµατικά στη βελτίωση της υγείας και στην πρόληψη της ασθένειας 7. Η ποιοτική µεθοδολογία παρέχοντας την απαραίτητη ελευθερία και ευελιξία στη διερεύνηση της ανθρώπινης εµπειρίας ενδείκνυται για τη διερεύνηση θεµάτων που αφορούν τη νοσηλευτική πρακτική και την ολιστική φροντίδα. Από την ανασκόπηση της ελληνικής βιβλιογραφίας προκύπτει ότι η εφαρµογή της ποιοτικής µεθοδολογίας στην έρευνα δεν είναι τόσο διαδεδοµένη και αυτό παρατηρείται όχι µόνο στο χώρο της νοσηλευτικής, αλλά και σε άλλες ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήµες. Μάλιστα, ενώ σε πολλές µελέτες οι ερευνητές χρησιµοποιούν ποιοτικές τεχνικές για τη συλλογή δεδοµένων, η 5

περαιτέρω ανάλυση πραγµατοποιείται ως επί το πλείστον µε ποσοτικές στατιστικές µεθόδους. Το γεγονός αυτό πιθανά οφείλεται στη σκληρή κριτική που έχει δεχτεί κατά καιρούς η ποιοτική ανάλυση όσον αφορά την εγκυρότητα και την αξιοπιστία των αποτελεσµάτων της, ή ακόµη, στην ελλιπή εκπαίδευση και εµπειρία των ερευνητών σχετικά µε τον τρόπο διενέργειας µιας ποιοτικής έρευνας. Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να ευαισθητοποιήσει τους ερευνητές νοσηλευτές στην ποιοτική µεθοδολογική προσέγγιση, αναλύοντας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της καθώς και τα πλεονεκτήµατα που αυτή προσφέρει κατά τη διερεύνηση των ποικίλων ερευνητικών ερωτηµάτων που αναδύονται στο πεδίο της νοσηλευτικής πρακτικής. Για το σκοπό αυτό, µετά τη σύντοµη αναφορά στα δύο βασικά φιλοσοφικά ρεύµατα που επηρέασαν αντίστοιχα την ποσοτική και την ποιοτική µεθοδολογία, παρατίθενται οι βασικές διαφορές των δύο προσεγγίσεων ως προς τα επιµέρους στάδια της ερευνητικής διαδικασίας. Η αξία και η χρησιµότητα της ποιοτικής µεθοδολογίας θα διαφανεί στην πορεία, αν και η τελική επιλογή ανήκει πάντοτε στον ίδιο τον ερευνητή και τον τρόπο που αυτός επιλέγει να προσεγγίσει το ερευνητικό του ερώτηµα 8. Φιλοσοφικά ρεύµατα στη µεθοδολογία της έρευνας Από παλιά, στις επιστήµες της συµπεριφοράς αντιπαρατίθενται δύο βασικά ρεύµατα σκέψης ως προς τον τρόπο προσέγγισης του ερευνητικού αντικειµένου, τις µεθόδους µε τις οποίες διενεργείται η έρευνα και διαµορφώνεται µια θεωρία. Αυτά είναι η λογική - θετικιστική προσέγγιση (logical - positivist paradigm) και η φαινοµενολογική - φυσιοκρατική προσέγγιση (phenomenological-naturalistic paradigm) 6,9. Η αντιπαράθεση αυτών των δύο ρευµάτων σκέψης στη µεθοδολογία της έρευνας συνεπάγεται αντιθέσεις τόσο ως προς τη µέθοδο προσέγγισης των υπό µελέτη φαινοµένων όσο και ως προς τον τρόπο εξήγησής τους 10. (Πίνακας 1) Το πρώτο φιλοσοφικό ρεύµα που επηρέασε τις κοινωνικές επιστήµες ήταν ο λογικός θετικισµός ο οποίος έχει παραδοσιακά τις ρίζες του στις φυσικές επιστήµες και προτείνει τη χρησιµοποίηση ποσοτικών και ενίοτε πειραµατικών µεθόδων στην 6

έρευνα της ανθρώπινης συµπεριφοράς προκειµένου να εξεταστούν υποθετικοπαραγωγικές γενικεύσεις. Θεµελιώδης παραδοχή του θετικισµού είναι ότι η αλήθεια είναι µία και µοναδική και βρίσκεται «κάπου εκεί έξω». Συνεπώς, οι ερευνητές που επηρεάστηκαν από το θετικιστικό ρεύµα για να κατανοήσουν τα υπό µελέτη φαινόµενα, αναζητούν τις απόλυτες, αναλλοίωτες, γενικές αρχές και νόµους, οι οποίες προκύπτουν µέσα από έναν αφαιρετικό συλλογισµό. Κεντρικός σκοπός των ερευνών αυτών είναι ο έλεγχος ήδη διαµορφωµένων θεωριών µέσα από την περιγραφή, τη µέτρηση και τον εντοπισµό αιτιωδών κυρίως συσχετίσεων µεταξύ των φαινοµένων. Απώτερος στόχος είναι η γενίκευση των συµπερασµάτων στον ευρύτερο πληθυσµό µε τη βοήθεια ποσοτικά εκφρασµένων και επαληθεύσιµων δεδοµένων. Με ποσοτική µεθοδολογία συνήθως µελετάται ένας µεγάλος αριθµός ατόµων, αντικειµένων, γεγονότων βάσει µιας τυπικής αλληλουχίας ερευνητικών σταδίων που περιλαµβάνει: α) τη διατύπωση αρχικών υποθέσεων που βασίζονται σε µια ήδη υπάρχουσα θεωρία, β) την επιλογή των κατάλληλων ποσοτικών τεχνικών µέτρησης, γ) τη συλλογή των δεδοµένων και, κατόπιν, δ) την ανάλυσή τους έτσι ώστε να ελεγχθεί κατά πόσον τα αποτελέσµατα επαληθεύουν ή απορρίπτουν τις αρχικές υποθέσεις. Η διαδικασία της ποσοτικής έρευνας ακολουθεί µια αυστηρά γραµµική, αναλυτικο-παραγωγική αλληλουχία 3,9. Οι προβληµατισµοί που εκφράστηκαν ως προς την αποτελεσµατικότητα του θετικισµού στην εις βάθος κατανόηση της ανθρώπινης εµπειρίας οδήγησαν στην εµφάνιση του δεύτερου φιλοσοφικού ρεύµατος, της φαινοµενολογικής - φυσιοκρατικής προσέγγισης. Οι ερευνητές που ακολούθησαν αυτό το ρεύµα θεωρούν την αλήθεια ως δυναµική, σχετική και κοινωνικά κατασκευασµένη, αφού προέρχεται από την αλληλεπίδραση του ανθρώπου µε το εκάστοτε κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο. Με άλλα λόγια, η αλήθεια δεν είναι µία, µονοδιάστατη και αναλλοίωτη, αντίθετα µπορεί να υπάρχουν «πολλαπλές αλήθειες σε µία µόνο κατάσταση» 2. Έτσι, το ρεύµα αυτό πρότεινε τη χρήση ποιοτικής µεθοδολογίας, έτσι ώστε οι ανθρώπινες εµπειρίες να γίνονται κατανοητές µε τρόπο επαγωγικό και 7

ολιστικό, στο συγκεκριµένο πλαίσιο µέσα στο οποίο κάθε φορά βιώνονται. Κατά συνέπεια, δόθηκε έµφαση στην έρευνα που πραγµατοποιείται στο φυσικό πλαίσιο του ανθρώπου - και όχι σε πειραµατικές συνθήκες όπως συµβαίνει συχνά στο θετικισµό - µε την εφαρµογή ποιοτικών µεθόδων και τεχνικών συλλογής και ανάλυσης δεδοµένων. Σκοπός των ποιοτικά προσανατολισµένων ερευνητών είναι η διατύπωση συµπερασµάτων που βρίσκουν εφαρµογή σε παρόµοιους πληθυσµούς και συνθήκες, χωρίς να επιδιώκεται η γενίκευσή τους στον ευρύτερο πληθυσµό. Στόχος της ποιοτικής έρευνας είναι η ανάπτυξη µιας καθολικής, σε βάθος εικόνας για κάθε περίπτωση, η ανεύρεση κοινών στοιχείων και η διατύπωση εννοιολογικών κατηγοριών. Η ποιοτική έρευνα δεν βασίζεται σε προϋπάρχουσες θεωρητικές υποθέσεις, αλλά µόνο σε ένα γενικό εννοιολογικό πλαίσιο, η συλλογή πληροφοριών κατευθύνεται κατά την πορεία της έρευνας προς εκείνα τα στοιχεία τα οποία φωτίζουν περισσότερο τις υπό διαµόρφωση εννοιολογικές κατηγορίες. Το εννοιολογικό πλαίσιο δεν λειτουργεί σαν «καλούπι» στο οποίο θα πρέπει να προσαρµοστούν τα εµπειρικά δεδοµένα, αντίθετα, επιτρέπει µια ευέλικτη προσέγγιση η οποία οδηγεί στην ανάδειξη νέων διαστάσεων µέσα από τη συνεχή ανατροφοδότηση που παρέχουν τα δεδοµένα καθώς συλλέγονται (κυκλική αλληλουχία) 6,9. ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Η ποιοτική έρευνα (qualitative research) ορίζεται ως η συστηµατική διερεύνηση και η όσο το δυνατόν πληρέστερη κατανόηση των ανθρώπινων υπάρξεων µέσα στο περιβάλλον στο οποίο ανήκουν 11-13. Όπως την περιγράφουν οι Strauss και Corbin 2, αναφέρεται σε κάθε µορφή έρευνας που παράγει αποτελέσµατα κυρίως µέσω ερµηνευτικής ανάλυσης και όχι δια µέσω στατιστικής επεξεργασίας των δεδοµένων ή άλλων µεθόδων ποσοτικοποίησης. Αφορά την έρευνα γύρω από τα βιώµατα και τις εµπειρίες των ανθρώπων, τις συµπεριφορές, 8

τα συναισθήµατά τους, καθώς επίσης και τη φύση και τη λειτουργία συστηµάτων, κοινωνικών οµάδων, πολιτισµικών φαινοµένων κ.α. Στη φαινοµενολογική προσέγγιση, αντίθετα από τη θετικιστική, προτεραιότητα αποτελεί η κατανόηση του πώς µια οµάδα ατόµων αντιλαµβάνεται και νοηµατοδοτεί την εµπειρία της και όχι η κατηγοριοποίηση ή η ταξινόµηση αυτής της εµπειρίας 6. Μια ουσιαστική διαφορά µεταξύ της ποιοτικής και της ποσοτικής προσέγγισης είναι ότι η ποιοτική αποσκοπεί στο να αναγνωρίσει την παρουσία ή την απουσία ενός φαινοµένου και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, σε αντίθεση µε την ποσοτική που αποσκοπεί στην αξιολόγηση του βαθµού στον οποίο ένα χαρακτηριστικό είναι παρόν ή απόν 14. Με άλλα λόγια, σε αντίθεση µε την ποσοτική έρευνα, η ποιοτική επιχειρεί να απαντήσει στο «τι συµβαίνει» και όχι στο «πόσο συχνά συµβαίνει κάτι» και υιοθετεί µια ολιστική προοπτική που διαφυλάσσει την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης συµπεριφοράς 5. Η ακριβής µέτρηση των διαφόρων µεταβλητών δεν είναι πάντα το πιο σηµαντικό σε ένα φαινόµενο, όπως αναφέρουν οι Rubin και Rubin 6. Κάτι τέτοιο σε ορισµένες περιπτώσεις ισοδυναµεί µε απόκλιση από την αλήθεια, καθώς οι ποιοτικές διαφορές κάθε πλαισίου µπορεί να χαθούν κατά την αναζήτηση καθολικών κανόνων και γενικεύσεων. Ο κίνδυνος αυτός είναι πολύ µεγάλος ιδιαίτερα στο πεδίο της ανθρώπινης εµπειρίας και συµπεριφοράς όπου κυριαρχεί η ποικιλότητα των αξιών, των αντιλήψεων και των στάσεων ανάλογα µε το εκάστοτε κοινωνικό, πολιτιστικό και ιστορικό πλαίσιο. Μέσω της ερµηνευτικής προσέγγισης επιχειρείται η εις βάθος κατανόηση του τι σηµαίνει ένα γεγονός ή µια εµπειρία για ένα συγκεκριµένο άτοµο και επιχειρείται η ανάδειξη, τόσο των µοναδικών πτυχών που τη χαρακτηρίζουν, όσο και των πτυχών που είναι κοινές µε τις εµπειρίες άλλων ανθρώπων 15. Η ποιοτική έρευνα συµβάλει στην περιγραφή και στην εννοιολογική ταξινόµηση των ποικίλων διαστάσεων των υπό µελέτη φαινοµένων, καθώς και στη διατύπωση γενικότερων θεωρητικών σχηµάτων και µοντέλων τα οποία τα επεξηγούν. Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι κατά την εκπόνηση µιας ποιοτικής µελέτης 9

ο ερευνητής έχει τη δυνατότητα να σταµατήσει σε όποιο επίπεδο ανάλυσης επιθυµεί και να αναφέρει τα ευρήµατά του, είτε πρόκειται για µία µόνο περιγραφική κατηγορία του φαινοµένου που µελετά, είτε για µία διαδικασία, είτε για άλλες πιο σύνθετες διαστάσεις ή διεργασίες 2,7. Αν και η ανάπτυξη µιας νέας θεωρίας δεν αποτελεί αυτοσκοπό της ποιοτικής έρευνας, ωστόσο, µέσω των επεξηγηµατικών σχηµάτων που διατυπώνονται είναι δυνατό να οδηγηθεί κανείς σε µια νέα οπτική και σε βαθύτερη κατανόηση του υπό µελέτη φαινοµένου. Η ποιοτική έρευνα ενδείκνυται για την κατανόηση της φύσης και του νοήµατος των εµπειριών µιας οµάδας ανθρώπων. Παρέχει τη δυνατότητα της εις βάθος µελέτης των περίπλοκων πτυχών ενός φαινοµένου όπως είναι τα συναισθήµατα, οι γνωστικές διεργασίες ή οι ψυχικές καταστάσεις που δύσκολα µπορούν να διερευνηθούν ή να κατανοηθούν µέσω ποσοτικών ερευνητικών µεθόδων 15. Επίσης, είναι ιδιαίτερα αποτελεσµατική στη µελέτη φαινοµένων για τα οποία λίγα στοιχεία είναι γνωστά, ή για την ανακάλυψη νέων πτυχών σε φαινόµενα που έχουν µελετηθεί εκτενώς. Τέλος, η ποιοτική µεθοδολογία είναι ιδιαίτερα χρήσιµη στη διεύρυνση µοντέλων και θεωριών, όταν ο ερευνητής έχει ήδη αναπτύξει ένα θεωρητικό µοντέλο που ερµηνεύει κάποιο φαινόµενο, αλλά επιθυµεί να επεκτείνει την εφαρµογή του ώστε να ερµηνεύει και να επεξηγεί το φαινόµενο κάτω από διαφορετικές συνθήκες και σε µεγαλύτερη ποικιλία καταστάσεων 2,7,16. Είδη ποιοτικής έρευνας Η ποιοτική έρευνα εµπνέεται από ποικίλες θεωρητικές παραδόσεις οι οποίες οδήγησαν σε πληθώρα ερευνητικών προσεγγίσεων, κάθε µια από τις οποίες περιλαµβάνει διάφορες τεχνικές και παραλλαγές τους όσον αφορά το σχεδιασµό, τη συλλογή, ανάλυση και ερµηνεία των ποιοτικών δεδοµένων. Οι προσεγγίσεις και οι µέθοδοι αυτές είναι: η φαινοµενολογία (phenomenology), η ανάλυση περιεχοµένου (content analysis), οι οµάδες εστιασµένης συζήτησης (focus 10

groups), η εθνογραφία (ethnography), η µελέτη περίπτωσης (case study), η φαινοµενογραφία (phenomenography) κ.α. 7,17,18. Η πιο σύγχρονη και διαδεδοµένη ποιοτική µέθοδος 15,19 στο χώρο της νοσηλευτικής έρευνας είναι αυτή της θεµελιωµένης θεωρίας (grounded theory) που πρώτοι ανέπτυξαν στο χώρο των κοινωνικών επιστηµών οι Glaser και Strauss 1. Ως θεµελιωµένη θεωρία ορίζεται η µέθοδος κατά την οποία οι διαδικασίες και τα αποτελέσµατα της έρευνας αναδύονται απευθείας από τα εµπειρικά δεδοµένα και οι υποθέσεις και οι προτάσεις διαµορφώνονται µέσα από τη συνεχή ανάλυση και έλεγχο των δεδοµένων 20. ΙΑΦΟΡΕΣ ΠΟΣΟΤΙΚΗΣ - ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑΣ Ερευνητικός σχεδιασµός ιαφορές µεταξύ των δύο προσεγγίσεων εµφανίζονται από την έναρξη της ερευνητικής διαδικασίας ως προς το σχεδιασµό, τον τρόπο οργάνωσης των ερευνητικών ερωτηµάτων, αλλά και τον τρόπο µε τον οποίο κάθε προσέγγιση χειρίζεται τις υποθέσεις και τις αναλυτικές της κατηγορίες. Στην ποσοτική έρευνα ο σχεδιασµός είναι σταθερός και προσδιορίζεται αυστηρά εκ των προτέρων. Πάντοτε ακολουθείται η παραγωγική-αξιωµατική διαδικασία εξαγωγής ενός συµπεράσµατος µε πορεία από το γενικό στο µερικό, ενώ το κεντρικό ερευνητικό ερώτηµα συνήθως έχει τη µορφή Πόσα χ υπάρχουν εδώ;, ή Πόσο συχνά συµβαίνει αυτό; 2,4. Αντίθετα, σύµφωνα µε τους Strauss και Corbin 2 και την Patton 3, στην ποιοτική έρευνα θεωρείται πολύ σηµαντικό να µην ξεκινά ο ερευνητής την ερευνητική διαδικασία έχοντας υπόψη του ένα αυστηρά προκαθορισµένο ερευνητικό σχέδιο. Αυτό προκύπτει κατά την πορεία της έρευνας, βάσει των αναγκών που προκύπτουν από τη συστηµατική ανάλυση των εµπειρικών δεδοµένων 21-22. Μια τέτοιου είδους ανοιχτή και ευέλικτη προσέγγιση στον ερευνητικό σχεδιασµό επιτρέπει στον ερευνητή να χρησιµοποιεί συνεχώς τις νέες πληροφορίες (έννοιες και σχέσεις) που προκύπτουν και να αποφασίζει στην πορεία πού, πώς και σε ποια άτοµα θα ανατρέξει για την αναζήτηση πρόσθετων 11

δεδοµένων, ή ποιες τεχνικές θα εφαρµόσει για την ανάλυσή τους. Στην ποιοτική έρευνα εφαρµόζεται η επαγωγική µέθοδος, δηλαδή η πορεία από το µερικό προς το γενικό, µε ερέθισµα πάντα την εµπειρική πραγµατικότητα, ενώ τα κεντρικά ερευνητικά ερωτήµατα έχουν τη µορφή: Τι σηµαίνει το χ;, Πώς αυτό διαφοροποιείται σε άλλες συνθήκες και γιατί; ή Τι συµβαίνει εδώ; 12,23. ειγµατοληψία Στην ποσοτική έρευνα, το δείγµα πρέπει να είναι αντιπροσωπευτικό ώστε τα ερευνητικά συµπεράσµατα να µπορούν να γενικευτούν στον ευρύτερο πληθυσµό. Για το σκοπό αυτό, εφαρµόζονται κατάλληλες, τυχαίες, δειγµατοληπτικές µέθοδοι, όπως για παράδειγµα η απλή, στρωµατοποιηµένη κλπ. Στην ποιοτική έρευνα, καθώς ο σκοπός είναι η δυνατότητα εφαρµογής των ευρηµάτων σε συγκεκριµένους πληθυσµούς κάτω από συγκεκριµένες συνθήκες, χρησιµοποιείται η µέθοδος της σκόπιµης δειγµατοληψίας (purposeful sampling) βάσει της οποίας επιλέγονται περιπτώσεις πλούσιες σε πληροφορίες οι οποίες είναι σε θέση να ρίξουν φως στα ερευνητικά ερωτήµατα 3. Αυτό σηµαίνει ότι η επιλογή του δείγµατος καθορίζεται µε βάση ορισµένους στόχους και κατευθύνεται ανάλογα µε τις ανάγκες που προκύπτουν κατά την επεξεργασία των δεδοµένων 2. Όσον αφορά το µέγεθος του δείγµατος δεν υπάρχουν αυστηροί κανόνες. Συνήθως, η ποιοτική έρευνα εστιάζεται σε σχετικά µικρά δείγµατα που επιλέγονται έτσι ώστε να υπάρχει δυνατότητα συλλογής επαρκών δεδοµένων σχετικά µε το αντικείµενο µελέτης, αλλά και αντιπροσωπευτικότητα ως προς την ποικιλία των διαφόρων διαστάσεων του υπό µελέτη φαινοµένου. H συλλογή και η ανάλυση των δεδοµένων πραγµατοποιείται ταυτόχρονα, ενώ η συλλογή σταµατά όταν δεν προκύπτουν νέα δεδοµένα, ή νέες κατηγορίες που να περιγράφουν και να ερµηνεύουν το υπό µελέτη φαινόµενο 24. Το σηµείο αυτό ονοµάζεται θεωρητικός κορεσµός 6. 12

Μέθοδοι συλλογής δεδοµένων Ενώ στην ποσοτική έρευνα τα πιο συνήθη εργαλεία συλλογής δεδοµένων είναι τα ερωτηµατολόγια και οι κλίµακες, στην ποιοτική έρευνα οι µέθοδοι για τη συλλογή δεδοµένων µπορεί να είναι: α) η παρατήρηση, µε διαφορετικό βαθµό συµµετοχής του ερευνητή, β) η ποιοτική συνέντευξη και γ) η µελέτη των οπτικοακουστικών και γραπτών πηγών (ιατρικοί φάκελοι, προσωπικά ηµερολόγια, αλληλογραφία κλπ) 3,7. Η παρατήρηση παίζει σηµαντικό ρόλο ιδιαίτερα στα πρώτα στάδια µιας ποιοτικής έρευνας καθώς ο ερευνητής µπορεί να διατυπώσει γόνιµες υποθέσεις παρατηρώντας τι πραγµατικά συµβαίνει στο φυσικό πλαίσιο των ερευνητικών υποκειµένων. Στη συνέχεια, η µελέτη των γραπτών και άλλων πηγών µπορεί να φέρει στην επιφάνεια συνθήκες, διαστάσεις ή σχέσεις που πιθανά να µην είναι έκδηλες στα δεδοµένα που έχουν συλλεχθεί µέσω της παρατήρησης 3. Η συνηθέστερη µέθοδος συλλογής δεδοµένων στην ποιοτική έρευνα είναι η ερευνητική συνέντευξη 25. Με αυτή συλλέγεται πλούσιο υλικό, χρήσιµο για την περιγραφή, κατανόηση και ερµηνεία συναισθηµάτων, σκέψεων, τρόπων απόδοσης νοήµατος σε γεγονότα και αντιδράσεων των συµµετεχόντων 6,7. Η συνέντευξη δίνει τη δυνατότητα για την εις βάθος µελέτη ενός σύνθετου φαινοµένου, εστιάζοντας στις υποκειµενικές εµπειρίες των ίδιων των ατόµων που συµµετέχουν στην έρευνα, οι οποίοι µέσω αυτής προσκαλούνται σε µεγαλύτερη ενδοσκόπηση. Είναι ένα «ισχυρό εργαλείο το οποίο έχει διευρύνει τους διανοητικούς και συναισθηµατικούς µας ορίζοντες» 6 καθώς ανοίγει ένα παράθυρο στην εµπειρία των ανθρώπων µέσα από το οποίο αποκαλύπτονται όσα νιώθουν και σκέφτονται για το δικό τους βιωµατικό κόσµο. Όπως αναφέρουν οι Rubin και Rubin 6, η χρήση της συνέντευξης αντανακλά µια φιλοσοφία έρευνας και αποτελεί µια ιδιαίτερη προσέγγιση στο πώς αποκτά κανείς τη γνώση. Μέρος αυτής της φιλοσοφίας είναι η άποψη ότι η καλύτερη κατανόηση ενός φαινοµένου ή ενός γεγονότος επιτυγχάνεται όταν δίνεται η ευκαιρία στους ανθρώπους να περιγράψουν το βιωµατικό τους κόσµο µε τους δικούς τους όρους. 13

Μέθοδοι ανάλυσης δεδοµένων Στις ποσοτικές έρευνες αποδίδεται µια αριθµητική τιµή σε αντικείµενα ή γεγονότα µε σκοπό να αναδειχθεί το είδος ή η ποσότητα στην οποία υπάρχει ή δεν υπάρχει ένα χαρακτηριστικό, ενώ επικεντρώνονται στη συσχέτιση ενός αριθµού µεταβλητών τις οποίες και αποδίδουν αριθµητικά. Για το σκοπό αυτό χρησιµοποιούνται διάφορες µέθοδοι της περιγραφικής και επαγωγικής στατιστικής. Από την άλλη πλευρά, η ποιοτική έρευνα αποσκοπεί στην αποκάλυψη των διαστάσεων του υπό µελέτη φαινοµένου και κατόπιν στην ταξινόµηση και κατηγοριοποίηση αυτών, ώστε να διατυπωθεί ένα θεωρητικό σχήµα που να το επεξηγεί. Η ποιοτική έρευνα αναζητά όλα τα αλληλοδιαπλεκώµενα σχήµατα µεταξύ των εννοιολογικών κατηγοριών που έχει εντοπίσει 2. Γνώσεις και δεξιότητες ερευνητή Η κάθε µία από τις δύο µεθοδολογικές προσεγγίσεις απαιτεί ιδιαίτερες γνώσεις και δεξιότητες. Στην ποσοτική έρευνα, ο ερευνητής πρέπει να έχει πολύ καλή γνώση της χρήσης των στατιστικών τεχνικών επεξεργασίας των δεδοµένων. Στην ποιοτική έρευνα, η ανάλυση των δεδοµένων απαιτεί διαφορετικές ικανότητες, καθώς υπάρχει συνεχής αλληλεπίδραση µεταξύ των υποκειµένων της έρευνας, των δεδοµένων και του ίδιου του ερευνητή 7. Η ανάπτυξη και επαλήθευση των αρχικών εννοιών και κατηγοριών που προκύπτουν από τη συλλογή των δεδοµένων, αλλά και των κατηγοριών που αναδύονται στην πορεία της ερευνητικής διαδικασίας, απαιτούν συνεχή έλεγχο και επανεξέταση. Ειδικά στα πρώτα στάδια της ανάλυσης όπου ο όγκος των δεδοµένων είναι µεγάλος, απαιτείται εκπαίδευση και εµπειρία ώστε ο ερευνητής να δείχνει ανοχή απέναντι στην ασάφεια και τη σύγχυση που µπορεί να νιώσει, να είναι ευαίσθητος στον εντοπισµό των ποικίλων διαστάσεων του υπό µελέτη φαινοµένου χωρίς να παραγνωρίζει πληροφορίες σχετικές µε το θέµα, να δείχνει ευελιξία χωρίς δογµατική προσήλωση σε ένα συγκεκριµένο τρόπο σκέψης και τέλος να έχει διάθεση συνεργασίας µε άλλους ερευνητές 3,6. 14

Σχέση ερευνητή-υποκειµένων Η σχέση που διατηρεί ο ερευνητής µε τα ερευνητικά του «υποκείµενα» διαφέρει κατά την εκπόνηση ποσοτικών και ποιοτικών µελετών. Ενώ στις ποσοτικές µελέτες επιδιώκεται µια αποστασιοποιηµένη σχέση (detached relationship) µεταξύ ερευνητή-υποκειµένων, στις ποιοτικές µελέτες αναπτύσσεται µια σχέση επικοινωνίας καθώς η µελέτη πραγµατοποιείται στο φυσικό πλαίσιο όπου ανήκουν τα ερευνητικά υποκείµενα και υπάρχει η δυνατότητα προσωπικής επαφής και αλληλεπίδρασης. Στις ποιοτικές µελέτες η ανάγκη για εις βάθος κατανόηση απαιτεί την ανάπτυξη ενσυναίσθησης απέναντι στα άτοµα που συµµετέχουν στην έρευνα, η οποία προϋποθέτει τη διατήρηση µιας λεπτής ισορροπίας ανάµεσα στην ψυχρή αποστασιοποίηση και την υπερβολική συναισθηµατική εµπλοκή (empathic neutrality). Η έννοια της αντικειµενικότητας στην ποιοτική έρευνα αφορά στο να µπορέσει ο ερευνητής να καταγράψει και να κατανοήσει όσο το δυνατόν πιο πιστά τις εµπειρίες και τα συναισθήµατα που περιγράφονται, χωρίς να προβάλλει ή να επιβάλλει τις προσωπικές του απόψεις και χωρίς να κατευθύνει 6. Για να επιτευχθεί αυτό, ο ερευνητής θα πρέπει επίσης να γνωρίζει τις προσωπικές του προκαταλήψεις και να έχει επίγνωση της πολιτισµικής, εκπαιδευτικής και κοινωνικής κληρονοµιάς την οποία κουβαλά αναπόφευκτα µαζί του 6. Αξιολόγηση της µελέτης Κατά την αξιολόγηση µιας ποσοτικής µελέτης, βασικές έννοιες θεωρούνται η αξιοπιστία και η εγκυρότητα (εσωτερική και εξωτερική) των αποτελεσµάτων, οι οποίες ορίζονται και διασφαλίζονται µε συγκεκριµένους τρόπους. Παρόλο που οι ποιοτικές έρευνες έχουν δεχθεί σκληρή κριτική όσον αφορά τη διασφάλιση των παραπάνω κριτηρίων, στην πραγµατικότητα δεν τίθεται θέµα σύγκρισης, καθώς οι έννοιες αυτές ορίζονται και διασφαλίζονται στην ποιοτική έρευνα µε διαφορετικό τρόπο, για το λόγο ότι η φύση, η διατύπωση του ερευνητικού προβλήµατος, οι στόχοι της έρευνας και η εφαρµογή των ευρηµάτων τους διαφέρουν 2,7,21,26,27. 15

Στις ποιοτικές έρευνες, η εσωτερική εγκυρότητα ορίζεται ως «πιστότητα» (credibility) και «αυθεντικότητα» (authenticity) και αφορά στον εντοπισµό, στο θεωρητικό προσδιορισµό και στον τρόπο δόµησης των υποκατηγοριών, κατηγοριών, εννοιών και εννοιολογικών κατασκευών του υπό µελέτη φαινοµένου 24,28. H εξωτερική εγκυρότητα αναφέρεται ως «εφαρµοσιµότητα στο φαινόµενο» (applicability), «εφαρµοσιµότητα σε παρόµοιες οµάδες» (transferability) και «εφαρµοσιµότητα στη µελετούµενη οµάδα» (fittingness). Πρόκειται για έννοιες οι οποίες παρέχουν επεξηγηµατική ισχύ στα ερευνητικά συµπεράσµατα, δηλαδή εξασφαλίζουν την προγνωστική ικανότητά τους. Όσον αφορά στην εκτίµηση της αξιοπιστίας της ερευνητικής διαδικασίας, το κριτήριο αυτό αναφέρεται σε διάφορες όψεις της σταθερότητας των δεδοµένων και στην ποιοτική έρευνα αποδίδεται µε τους όρους «σταθερότητα» (stability) και «δυνατότητα αναπαραγωγής» (reproducibility) των δεδοµένων και κατ επέκταση των αποτελεσµάτων της µελέτης 7,13,19,29. Για τη διασφάλιση της αξιοπιστίας και της εγκυρότητας της ποιοτικής έρευνας η ευρύτερα εφαρµοζόµενη µέθοδος είναι η «τριγωνοποίηση» ή «διασταύρωση» (triangulation) 3,30. Η τριγωνοποίηση αφορά στη χρήση διαφόρων µεθόδων στο πλαίσιο µιας µελέτης µε στόχο την επιβεβαίωση ή την επίτευξη της πληρότητας στην κατανόηση ενός φαινοµένου. Αυτό µπορεί να επιτευχθεί µε τέσσερις τρόπους: α) τη διασταύρωση µεθόδων, όπου ελέγχεται η συνέπεια και η ταύτιση δεδοµένων που πηγάζουν από διαφορετικές µεθόδους συλλογής, 2) τη διασταύρωση πηγών, όπου ελέγχεται η συνέπεια των αποτελεσµάτων της ανάλυσης µέσα από τη σύγκριση του υλικού που προέρχεται από διαφορετικές πηγές, 3) τη διασταύρωση αναλυτών, όπου η επιβεβαίωση γίνεται µέσω της σύγκρισης των αποτελεσµάτων πολλών ανεξάρτητων κριτών, γεγονός που ελαχιστοποιεί τον κίνδυνο διαστρέβλωσης όταν υπάρχει ένας µόνο ερευνητής, 4) τη διασταύρωση πολλαπλών θεωριών για την ερµηνεία των αποτελεσµάτων ή διασταύρωση των αποτελεσµάτων µε την υπάρχουσα βιβλιογραφία 30. 16

Πολυµεθοδολογική προσέγγιση Η µεθοδολογική προσέγγιση που θα επιλέξει ο ερευνητής κατά την εκπόνηση µιας µελέτης εξαρτάται από πολλούς παράγοντες τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Εξαρτάται από το σκοπό της έρευνας, το επίπεδο των γνώσεων που διαθέτει για το υπό µελέτη φαινόµενο, τις µεταβλητές που θα ορίσει, τις διαθέσιµες πηγές πληροφόρησης και το ερευνητικό δείγµα, την εκπαίδευση, την εµπειρία και τις ικανότητές του, το κόστος (ψυχικό, οικονοµικό και χρονικό) διεξαγωγής της έρευνας σε σχέση µε το όφελος, πρακτικά θέµατα, ζητήµατα ηθικοδεοντολογικής φύσεως κλπ. 3,7,13,31 (Πίνακας 2). Oι αρχικές επιλογές και αποφάσεις του ερευνητή συνδέονται µε το ερευνητικό ερώτηµα και αφορούν κυρίως στην ενδεδειγµένη προσέγγιση για τη διερεύνηση του υπό µελέτη φαινοµένου. Αν ο σκοπός του ερευνητή είναι να µάθει την ακριβή τιµή δύο µεταβλητών προκειµένου να τις συγκρίνει, για παράδειγµα, ποια θεωρούν οι ασθενείς ως περισσότερο σηµαντική, την ενηµέρωση ή την ψυχολογική στήριξη από το προσωπικό υγείας, θα χρησιµοποιήσει ποσοτική µεθοδολογία για την προσέγγιση του θέµατος. Αν όµως, επιθυµεί να ερµηνεύσει εις βάθος το νόηµα που αποδίδεται από τους ασθενείς στις δύο αυτές µεταβλητές, τότε θα χρησιµοποιήσει κάποια µέθοδο της ποιοτικής προσέγγισης. Όσον αφορά στο ποια από όλες τις ποιοτικές µεθόδους θα εφαρµόσει, εάν ο σκοπός είναι η εξεύρεση νοηµάτων κατά τη µελέτη ενός φαινοµένου, σύµφωνα µε τον Jasper 32 ιδιαίτερα αποτελεσµατική είναι η φαινοµενολογία. Για την περιγραφή διαφορών και οµοιοτήτων στις απόψεις των ατόµων ενδείκνυται η φαινοµενογραφία 33, ενώ εάν ο ερευνητής σκοπεύει να διαµορφώσει ένα επεξηγηµατικό θεωρητικό µοντέλο η πιο αποτελεσµατική είναι η µέθοδος της θεµελιωµένης θεωρίας. Παρόλο που συχνά εκφράζονται δογµατικές απόψεις από τους ερευνητές υπέρ της χρήσης της ποσοτικής ή της ποιοτικής µεθοδολογικής προσέγγισης, επειδή και οι δύο εµφανίζουν τόσο πλεονεκτήµατα όσο και µειονεκτήµατα, σε πολλούς επιστηµονικούς χώρους οι ερευνητές αναζητούν µια µέθοδο ώστε τα 17

διάφορα φαινόµενα να γίνονται κατανοητά µε επιστηµονικό τρόπο, µέσα όµως στην πολυσύνθετη και συνεχώς µεταβαλλόµενη κοινωνική πραγµατικότητα. Στη νοσηλευτική έρευνα, τις τελευταίες δεκαετίες χρησιµοποιείται από τους ερευνητές µε αυξανόµενο ρυθµό ο γόνιµος συνδυασµός της ποιοτικής και ποσοτικής προσέγγισης στη µεθοδολογία (πολυµεθοδολογική προσέγγιση) µε στόχο να εξαχθούν περισσότερες πληροφορίες και συµπεράσµατα και να προαχθεί η έρευνα 2,15. Η χρήση πολλών µεθόδων, µε τρόπο συµπληρωµατικό, συνθετικό και όχι αθροιστικό, τόσο κατά τη συλλογή, όσο και κατά την ανάλυση των εµπειρικών δεδοµένων, µπορεί να συµβάλλει ουσιαστικά στο να προσεγγίζεται κάθε φαινόµενο «µε τρόπο γνήσιο, εις βάθος, αλλά και αυστηρό και συστηµατικό» 14. Στην ουσία, η πολυµεθοδολογική προσέγγιση αποτελεί ένα είδος τριγωνοποίησης 13,30,34. Σε κάθε έρευνα µπορεί να χρησιµοποιηθεί πλήθος τεχνικών µέτρησης ή συλλογής ποσοτικών και ποιοτικών δεδοµένων, διάφορες στρατηγικές δειγµατοληψίας, καθώς και διαφορετικές µέθοδοι ποιοτικής και ποσοτικής ανάλυσης δεδοµένων. Για παράδειγµα, µπορεί µια έρευνα να είναι κατά βάση ποιοτική και η συλλογή δεδοµένων να γίνεται µέσω συνεντεύξεων, αλλά στην πορεία να χρησιµοποιηθεί ένα ψυχοµετρικό (ποσοτικό) εργαλείο που θα τονίσει ή θα διευκρινίσει τα ευρήµατα που προέκυψαν από την ποιοτική ανάλυση. Εφαρµογές της ποιοτικής προσέγγισης στη νοσηλευτική έρευνα Τα ερευνητικά ερωτήµατα που τίθενται στη νοσηλευτική έρευνα είναι σύνθετα και απαιτούν µια πλουραλιστική ερευνητική προσέγγιση. Από τη µια πλευρά, είναι σηµαντικό µέσω αυστηρών ποσοτικών µεθόδων να ελέγχονται και να επιβεβαιώνονται ή να ανασκευάζονται οι ερευνητικές υποθέσεις που προκύπτουν από τις διαµορφωµένες νοσηλευτικές θεωρίες και µοντέλα. Από την άλλη, είναι εξίσου σηµαντικό µέσω συστηµατικών ποιοτικών µεθόδων να προσεγγίζονται τα πιο σύνθετα φαινόµενα που συναντά ο νοσηλευτής στην καθηµερινή του πρακτική, προκειµένου να αναπτυχθούν νέες, εµπειρικά τεκµηριωµένες έννοιες, προτάσεις και θεωρητικά µοντέλα. 18

Παρόλο που τα τελευταία χρόνια έχουν εκπονηθεί πολλές νοσηλευτικές µελέτες ποιοτικής προσέγγισης, αρχικά οι συγκρούσεις µεταξύ των ερευνητών ήταν πολύ έντονες σχετικά µε την αξία της ποιοτικής µεθοδολογίας, προφανώς εξαιτίας της στενής σχέσης της νοσηλευτικής µε την ιατρική επιστήµη, σύµφωνα µε την οποία «όλα τα πράγµατα µπορούν να ποσοτικοποιηθούν και να µετρηθούν» 13. Η Νοσηλευτική όµως, όπως και πολλές άλλες εφαρµοσµένες επιστήµες, οφείλει να προχωρά πέρα από τη διαµάχη µεταξύ θετικισµού και φαινοµενολογίας, καθώς ο σκοπός της δεν είναι απλά η περιγραφή και επεξήγηση των υπό µελέτη φαινοµένων, αλλά η αλλαγή στην καθηµερινή πρακτική. Η νοσηλευτική έρευνα δε γίνεται αποκλειστικά µε σκοπό την αύξηση της επιστηµονικής γνώσης σε θεωρητικό επίπεδο (βασική έρευνα), αλλά κατευθύνεται προς τη λύση πρακτικών προβληµάτων (εφαρµοσµένη έρευνα). Με τις ποιοτικές µεθόδους προσέγγισης διατυπώνονται εµπειρικά τεκµηριωµένες προτάσεις οι οποίες συνιστούν την καλύτερη βάση για την πρακτική, σε σύγκριση µε τις απλές αναφορές και προτάσεις που στηρίζονται στη βιβλιογραφία ή στην κλινική εµπειρία 35-37. Η Βenoliel 11 εντοπίζει διάφορα θέµατα στο πεδίο της νοσηλευτικής έρευνας τα οποία θα µπορούσαν να διερευνηθούν πιο αποτελεσµατικά µε ποιοτικές µεθόδους. Αυτά αφορούν τις περιβαλλοντικές επιδράσεις στα συστήµατα παροχής φροντίδας, τις διεργασίες λήψης κλινικών και άλλων αποφάσεων, τις διαδικασίες προσαρµογής των ανθρώπων σε κρίσιµες εµπειρίες ζωής (π.χ. χρόνιες νόσοι ή αναπτυξιακές αλλαγές) καθώς και τη φύση της αλληλεπίδρασης µεταξύ του νοσηλευτή, του αρρώστου και της οικογένειάς του. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Από όλα τα παραπάνω συµπεραίνει κανείς ότι η ποσοτική µεθοδολογία στην έρευνα προσδιορίζει συγκεκριµένα, µετρήσιµα, στατικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης εµπειρίας και διατυπώνει αρχικές υποθέσεις που βασίζονται σε υπάρχουσες θεωρίες τις οποίες καλείται να επιβεβαιώσει ή να απορρίψει µέσα από µία παραγωγική-συµπερασµατική διαδικασία. Από την άλλη πλευρά, η ποιοτική 19

έρευνα τονίζει µε ολιστικό τρόπο τις µοναδικές και δυναµικές πλευρές των ανθρώπινων εµπειριών µέσα στο φυσικό πλαίσιο όπου αυτές συµβαίνουν, διατηρώντας ελάχιστες προσχηµατισµένες ιδέες. Μέσα από µια υποθετικοεπαγωγική συλλογιστική διαδικασία οδηγείται στη διατύπωση επεξηγηµατικών σχηµάτων των υπό µελέτη φαινοµένων. Στην πραγµατικότητα, η ποσοτική και η ποιοτική προσέγγιση δεν αφορούν δύο ξεχωριστές, αντίθετες µεθοδολογίες, αλλά πρόκειται για δύο διαφορετικά σηµεία κατά µήκος του ίδιου συνεχούς. εν είναι η µία καλύτερη από την άλλη, είναι απλά διαφορετικές γιατί παράγουν διαφορετικά αποτελέσµατα για διαφορετικούς σκοπούς. Σύµφωνα µε τη Hunt 38 οι ερευνητές θα πρέπει να έχουν επίγνωση ότι όποια µέθοδο και να επιλέξουν θα έχει ατέλειες και περιορισµούς σε σχέση µε τις ερευνητικές τους ανάγκες. Το κατά πόσον ο ερευνητής θα επιλέξει να δει µε µεγαλύτερη ακρίβεια µια «στενή λωρίδα της πραγµατικότητας», γενικεύοντας τα ευρήµατα στον ευρύτερο πληθυσµό (ποσοτική έρευνα), ή να δει µε µικρότερη ακρίβεια µια «ευρύτερη λωρίδα της πραγµατικότητας», γενικεύοντας σε ειδικότερους πληθυσµούς (ποιοτική προσέγγιση) εξαρτάται από πολλούς παράγοντες τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο 4. Παρόλο που οι δύο βασικές µεθοδολογικές προσεγγίσεις στην έρευνα έχουν τις ρίζες τους σε διαφορετικές φιλοσοφικές παραδόσεις, ο συνδυασµός πολλών και διαφορετικών µεθόδων και τεχνικών σε όλες τις φάσεις µιας ερευνητικής διαδικασίας είναι εφικτός και µπορεί να έχει ως αποτέλεσµα την πλήρη και εις βάθος κατανόηση σύνθετων φαινοµένων. Η αξία της πολυµεθοδολογικής προσέγγισης αποδεικνύεται από την ολοένα και µεγαλύτερη εφαρµογή της στις έρευνες όχι µόνο των κοινωνικών επιστηµών, αλλά και των επιστηµών υγείας και συγκεκριµένα της νοσηλευτικής. Στη νοσηλευτική έρευνα, τα ερωτήµατα είναι πολλά και διαφορετικά λόγω της πολυπλοκότητας της ανθρώπινης ύπαρξης και κυρίως λόγω της πολλαπλότητας των πλαισίων στα οποία δρουν οι νοσηλευτές. Ο γόνιµος συνδυασµός της ποσοτικής και ποιοτικής µεθοδολογικής προσέγγισης αποτελεί ένα ανεκτίµητο 20

εργαλείο που µπορεί να αποκαλύψει περισσότερες διαστάσεις της σύνθετης πραγµατικότητας, τόσο από εµπειρική όσο και από θεωρητική πλευρά, προσφέροντας πλούσια συµπεράσµατα, χρήσιµα για τη νοσηλευτική πρακτική. 21

Ευχαριστίες Ευχαριστούµε ιδιαίτερα την κ. ανάη Παπαδάτου, Καθηγήτρια Κλινικής Ψυχολογίας του Τµήµατος Νοσηλευτικής του Πανεπιστηµίου Αθηνών, για την πολύτιµη καθοδήγηση. 22

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Glaser B, Strauss A. Discovery of Grounded Theory: Strategies for qualitative research. Chicago, Aldine Publishing, 1967. 2. Strauss A, Corbin J. Basics of qualitative research: Techniques and procedures for developing grounded theory. 2 nd ed. Thousand Oaks, California, Sage Publications, 1998. 3. Patton MQ. Qualitative evaluation and research methods. Thousand Oaks, California, Sage Publications, 1990. 4. ραγώνα Θ. Ποσοτικές και ποιοτικές προσεγγίσεις: Αποκλίσεις και κατασκευασµένα στεγανά. Στο: Τσαλίκογλου Φ (επιµ) Η ψυχολογία στην Ελλάδα σήµερα: Από ένα συνέδριο στο Πάντειο Πανεπιστήµιο. Αθήνα, Εκδόσεις Πλέθρον, 1994: 247-258. 5. Lakshman M, Sinha L, Biswas M, Charles M, Arora NK. Quantitative vs qualitative research methods. Indian Journal of Pediatrics 2000, 67(5): 369-377. 6. Rubin HJ, Rubin IS. Qualitative interviewing: The art of hearing data. Thousand Oaks, California, Sage Publications, 1995. 7. Chenitz WC, Swanson JM. Qualitative research using grounded theory. In: Chenitz WC, Swanson JM (eds) From practice to grounded theory: Qualitative research in nursing. California, Addison-Wesley Publishing Company, 1986: 3-15. 8. Μαντζούκας, Στ. Έρευνα και αντιληπτικά περιγράµµατα: Τα είδη και η χρησιµότητά τους για τους ερευνητές νοσηλευτές. Νοσηλευτική 2003, 42(4): 405-413. 9. Catanzaro Μ, Woods NF. Developing nursing theory. In: Woods NF, Catanzaro M (eds) Nursing Research: Theory and Practice. Washington, The C.V. Mosby Company, 1988: 18-34. 23

10. Harper Μ, Hartman Ν. Research paradigms. In: Smith P (ed) Research mindedness for practice. An interactive approach for nursing and health care. New York, Churchill Livingstone, 1997: 21-52. 11. Benoliel JQ. Advancing nursing science: Qualitative approaches. Western Journal of Nursing Research 1984, 6: 1-8. 12. Σαχίνη-Καρδάση Α. Μεθοδολογία Έρευνας: Εφαρµογές στο χώρο της υγείας. Γ Έκδοση. Αθήνα, Εκδόσεις ΒΗΤΑ, 1997. 13. Begley CM. Using triangulation in nursing research. Journal of Advanced Nursing 1996, 24: 122-128. 14. ραγώνα Θ. Συναρθρώσεις ποσοτικών και ποιοτικών προσεγγίσεων ή όταν τα διχαστικά τείχη καταρρέουν. Ανάτυπο «ωδώνη» - Επιστηµονική Επετηρίδα του Τµήµατος Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων, 1990 (ΙΘ, µέρος 3 ο ): 31-39. 15. Neimeyer RA, Hogan NS. Quantitative or qualitative? Measurement issues in the study of grief. In: Stroebe MS, Hansson RO, Stroebe W, Schut H (eds) Handbook of bereavement research: Consequences, coping and care. Washington, American Psychological Association, 2001: 89-118. 16. Silverman D. Doing qualitative research. London, Sage, 2000. 17. Lincoln Y, Cuba E. Naturalistic Inquiry. Beverly Hills, Sage Publications, 1985. 18. Annells M. Grounded theory method, part II: Options for users of the method. Nursing Inquiry 1997, 4: 176-180. 19. Hall WA, Callery P. Enhancing the rigor of Grounded Theory: Incorporating reflexivity and relationality. Qualitative Health Research 2001, 11 (2): 257-272. 20. Charmaz K. The grounded theory method. In: Emerson R (ed) Contemporary field research. Boston, Little Brown, 1983: 109-126. 21. Kirk J, Miller Μ. Reliability, validity and qualitative research. Beverly Hills, Sage, 1986. 24

22. Sandelowski Μ. The problem of rigor in qualitative research. Advances in Nursing Sciences 1988, 8: 27-37. 23. Wolkott HF. Transforming qualitative data: description, analysis and interpretation. California, Sage, 1994. 24. Woods NF, Catanzaro M. Designing studies to describe phenomena. In: Woods NF, Catanzaro M (eds) Nursing Research: Theory and Practice. Washington, The C.V. Mosby Company, 1988: 133-149. 25. Payne S. Selecting an approach and design in qualitative research. Palliative Medicine 1997, 11: 249-252. 26. Denzin Ν. The research act: a theoretical introduction to sociological methods. New Jersey, Prentice Hall, 1989. 27. Cutcliffe JR. Methodological issues in grounded theory. Journal of Advanced Nursing 2000, 31: 1476-1484. 28. Koch T. Establishing rigor in qualitative research. Journal of Advanced Nursing 1994, 19: 976-986. 29. Catanzaro M, Olshansky EF. Evaluating research reports. In: Woods NF, Catanzaro M (eds) Nursing Research: Theory and Practice. Washington, The C.V. Mosby Company, 1988: 469-478. 30. Τζιαφέρη Σ, Σουρτζή Π. Τριγωνοποίηση: Μια µεθοδολογική προσέγγιση στη µελέτη της φροντίδας υγείας. Νοσηλευτική 2002, 3: 258-265. 31. Thorson JA. Qualitative thanatology. Mortality 1996, 1: 177-190. 32. Jasper M. Issues in phenomenology for researchers of nursing. Journal of Advanced Nursing 1994, 19: 309-314. 33. Marton F. Phenomenography describing conceptions of the surrounding world. Instruct Science 1981, 10: 177-200. 34. Beeby J. Triangulation: An issue of method mixing. In: Thomson Sally (ed) Nurse teachers as researchers: A reflective approach. London, Arnold, 1997: 181-201. 25

35. Gamel C, Grypdonck M, Hengeveld M, Davis B. A method to develop a nursing intervention: The contribution of qualitative studies to the process. Journal of Advanced Nursing 2001, 33 (6): 806-819. 36. MacPhee M. Evidence-Based practice in action. Journal of Pediatric Nursing 2002, 17 (4): 313-320. 37. Mulhall A. Nursing research and nursing practice: an exploration of two different cultures. European Journal of Oncology Nursing 2001, 5 (2): 121-127. 38. Hunt M. Qualitative research. In: Desmond FS, Cormack DFS (eds) The research process in nursing. 2 nd ed. Oxford, Blackwell Scientific Publications, 1991: 117-128. 26

Πίνακας 1 Λογικό Θετικιστικό ρεύµα Στατική απεικόνιση µιας και µοναδικής αλήθειας Γραµµική, αναλυτικο-παραγωγική αλληλουχία Ποσοτικός τρόπος προσέγγισης Φαινοµενολογικό Φυσιοκρατικό ρεύµα υναµική αλήθεια Κυκλική, ολιστική-επαγωγική αλληλουχία Ποιοτικός τρόπος προσέγγισης 27

Πίνακας 2 Επιλογές κατά τον ερευνητικό σχεδιασµό 1. Ποιος είναι ο πρωταρχικός σκοπός της έρευνας; 2. Ποια είναι τα ερευνητικά «υποκείµενα»; 3. Ποιες στρατηγικές δειγµατοληψίας ενδείκνυνται; 4. Τι είδος δεδοµένων θα συλλεχθούν και µε ποιο τρόπο; 5. Ποια µέθοδος/τεχνική ανάλυσης θα χρησιµοποιηθεί; 6. Πώς θα εξασφαλιστεί η εγκυρότητα και αξιοπιστία των ευρηµάτων; 7. Πότε και πώς θα πραγµατοποιηθεί χρονικά η έρευνα; 8. Πρακτικά θέµατα 9. Ηθικοδεοντολογικά ζητήµατα Περιγραφή, ερµηνεία ενός φαινοµένου κλπ. Άτοµα, οµάδες ατόµων, πρόγραµµα, θεραπευτική τεχνική κλπ. Τυχαία ή σκόπιµη, θεωρητική δειγµατοληψία Ποσοτικά, ποιοτικά ή συνδυασµός; Ερωτηµατολόγιο, συνέντευξη κλπ. Στατιστική ανάλυση, ανάλυση περιεχοµένου, συνδυασµοί ποιοτικών και ποσοτικών τεχνικών ανάλυσης Στάθµιση ερωτηµατολογίων, τριγωνοποίηση (δεδοµένων, πηγών, µεθόδων) κλπ. Μακροχρόνια έρευνα πεδίου, ελεύθερο χρονικό διάστηµα ή περιορισµένο, σε φάσεις κλπ. Πρόσβαση στο δείγµα, εκπαίδευση ερευνητών, κόστος σε χρήµα και χρόνο κλπ. Εξασφάλιση πληροφορηµένης συναίνεσης, προστασία των συµµετεχόντων κλπ. 28