Ε ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΗΜΟΣΙΑΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΕ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ: ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ Θέµα: Η περίπτωση των Clusters («συστάδες») στην Ιταλία και Ηνωµένο Βασίλειο. Η διερεύνηση της δυνατότητας µεταφοράς εµπειρίας στην Ελλάδα. Σπουδάστρια: Μαρία Α. Κιάµου Επιβλέπων: Εµµανουήλ Χριστοφάκης ΑΘΗΝΑ - Οκτώβριος 2004 1
Περίληψη Στην παρούσα εργασία εξετάζονται οι περιπτώσεις των βιοµηχανικών τόπων (industrial districts) στην Ιταλία και τα Clusters («συστάδες») στο Ηνωµένο Βασίλειο, µε σκοπό αυτή η διερεύνηση των δύο αυτών συστηµάτων οργάνωσης και λειτουργίας των ΜΜΕ να χρησιµεύσει ως εργαλείο στην προσπάθεια αναβάθµισης του ρόλου των ΜΜΕ στην χώρα µας. Στο πρώτο κεφάλαιο επιχειρείται µία εισαγωγική θεωρητική ανάλυση του περάσµατος από βιοµηχανικό σύστηµα µαζικής παραγωγής, γνωστό ως Φορντισµό σε ένα ευέλικτο σύστηµα οργάνωσης της παραγωγής. Παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά του φορντικού συστήµατος, χαρακτηριστικά που τον οδήγησαν στην παρακµή του σε αντιπαράθεση µε αυτά της ευέλικτης εξειδίκευσης, που καλύπτουν µε αποτελεσµατικότητα τις νέες απαιτήσεις της ζήτησης. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται και αναλύονται οι έννοιες του βιοµηχανικού τόπου µέσα από την προβληµατική της Ιταλικής Σχολής Βιοµηχανικής Οικονοµίας και του Cluster, όπως παρουσιάζεται στην σκέψη του αµερικάνου οικονοµολόγου Michael Porter. Ο νέος ευέλικτος τρόπος παραγωγής αναζητούσε και εναλλακτικούς τόπους εγκατάστασης, διαφορετική οργάνωση και φυσικά άλλη δυναµική. Αυτές οι απαιτήσεις της σύγχρονης παραγωγής έρχονται να καλύψουν αυτές τις έννοιες. Για να γίνει πιο κατανοητή η συµβολή τους παρουσιάζονται και εξηγούνται τα χαρακτηριστικά του σε συνδυασµό πάντα µε την τοπική ανάπτυξη και την ανάπτυξη του ανταγωνισµού των εµπλεκοµένων επιχειρήσεων. Γίνεται κατανοητό ότι µέσα από τον ανταγωνισµό των επιχειρήσεων σε µια συγκεκριµένη γεωγραφική περιοχή δηµιουργούνται πλεονεκτήµατα που ωφελούν όλο το παραγωγικό σύστηµα, όπως καινοτοµία, νέες επιχειρήσεις, µεγαλύτερη παραγωγικότητα κτλ. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η οικονοµικό-κοινωνική κατάσταση της Ιταλίας σε συνδυασµό µε την παρουσία και ανάπτυξη των βιοµηχανικών τόπων στην επικράτεια της που οδήγησαν στην ανέλπιστη οικονοµική ανάκαµψη της χώρας ιδίως µετά από τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο και εξακολουθούν µέχρι σήµερα να συγκεντρώνουν το πολύ πετυχηµένο µίγµα του Made in Italy. Καταγράφονται 199 βιοµηχανικοί τόποι σε διάφορες περιφέρειες (ISTAT), ενώ 2
γίνεται αναλυτική παρουσίαση του Βιοµηχανικού τόπου του Prato (Περιφέρεια Τοσκάνης) που εξειδικεύεται στην παραγωγή υφασµάτων και ενδυµάτων και κυριαρχεί στις αγορές του εξωτερικού. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η περίπτωση του Ηνωµένου Βασιλείου και πώς κατάφερε µια οικονοµία που είχε µπει σε πορεία παρακµής να συγκρατήσει αυτή την πτώση µέσα από αλλαγές τόσο στην πολιτική όσο και στην κουλτούρα. Η δηµιουργία δοµών clusters συνέβαλε σηµαντικά σε αυτό το κλίµα ανατροπής, ενώ µπόρεσε να εξοικειωθεί σε µεγάλο βαθµό µε τις αλλαγές στην παγκόσµια οικονοµία. Στο πέµπτο κεφάλαιο γίνεται µια συνοπτική περιγραφή της πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τα clusters, κάτι που φυσικά δε θα µπορούσε να απουσιάζει από την παρούσα µελέτη Και τέλος, στο έκτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η Ελληνική πραγµατικότητα για τον κλάδο των ΜΜΕ καθώς και το Ε.Π. «Ανταγωνιστικότητα 2000-2006» του Γ Κ.Π.Σ. αναφορικά µε τις δράσεις του για τις ΜΜΕ. Παρουσιάζεται συνοπτικά µια µελέτη περίπτωσης για το τοπικό παραγωγικό σύστηµα του Νοµού Μαγνησίας, ενώ επιχειρείται µία θεώρηση για τη µεταφορά της εµπειρίας των δύο εξεταζόµενων κρατών στα ελληνικά δεδοµένα. Summary In the current essay are examined the cases of the industrial districts in Italy and the Clusters in the United Kingdom. The aim of this investigation is to be used as a tool in the effort to upgrade the role of the SMEs in our country. In the first chapter is attempted an introductory theoretical analyses of the passing from the Mass Production Industrial system, known as Fordism, into a flexible production system. Are presented the characteristics of the Fordism system, characteristics that lead it to the decline in contrast with those of the flexible specialization, that cover with efficiency the new demands of the market. In the second chapter are presented and analyzed the notions of the Industrial District seen through the problematic of the Italian School of Industrial Economics and the notion of Cluster, as is presented in the though of the American economist, Michael Porter. The new flexible production way was 3
seeking also alternative premises, different organization and off course different dynamic. Those notions are coming to cover the modern production demands. In order their contribution to be understood, their characteristics are being presented and analyzed in combination with the local development and competition of the enterprises. Through the enterprise competitiveness in a specific geographical district are created advantages that benefit the whole production system, such as innovation, new enterprises, larger production etc. In the third chapter is presented the social-economic situation of Italy in combination with the presence and development of the industrial districts. Those industrial lead to the economic recovery of Italy, especially after the Second World War and till today continue to collect the very successful mix of made in Italy. Are registered 199 industrial districts in various regions. Also, is presented the Industrial District of Prato, which is specialized in textile and clothing and is dominant in foreign markets. In the forth is presented the case of United Kingdom and way it managed to discourage its decline via political and cultural changes. The creation of clusters contributed significantly to this reversal state, while it managed to get familiar with the major changes of the world economy. In the fifth chapter the European Union policy for the clusters is being presented, something that could not miss from this study. And finally, in the sixth chapter is been presented the Greek reality for SMEs and the Program Antagonistikotita 2000-2006 of the 3 rd Community Support Framework. Is presented an case study for the local production system of Magnisia Prefecture, while it is attempted an approach for the transfer in the Greek situation the experience from the two studied countries. Λέξεις - Κλειδιά Φορντισµός, µαζική παραγωγή, ευέλικτη εξειδίκευση, cluster, βιοµηχανικός τόπος, καινοτοµία, spin offs, ΜΜΕ, 4
ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 2 ΛΕΞΕΙΣ - ΚΛΕΙ ΙΑ... 4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ I... 10 ΑΠΟ ΤΟ ΦΟΡΝΤΙΣΜΟ ΣΤΗΝ ΕΥΕΛΙΚΤΗ ΕΞΕΙ ΙΚΕΥΣΗ... 10 1.1 Ο ΦΟΡΝΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ... 11 1.2 Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΦΟΡΝΤΙΣΜΟΥ... 12 1.3 ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΣΤΗΝ ΕΥΕΛΙΞΙΑ... 14 1.3.1 ΕΥΕΛΙΚΤΗ ΕΞΕΙ ΙΚΕΥΣΗ: ΟΡΙΣΜΟΣ... 15 1.3.2 ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΥΕΛΙΚΤΗΣ ΕΞΕΙ ΙΚΕΥΣΗΣ... 16 1.3.3 ΕΥΕΛΙΞΙΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΑ... 19 1.3.4 ΕΥΕΛΙΞΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ... 20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ II... 22 CLUSTERS («ΣΥΣΤΑ ΕΣ») ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΙ ΤΟΠΟΙ («INDUSTRIAL DISTRICTS»): Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ Η ΥΝΑΜΙΚΗ ΤΟΥ... 22 2.1 ΤΟ ΝΕΟ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ... 23 2.2 ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΕΣ ΣΥΝΑΘΡΟΙΣΗΣ... 25 2.3 ΤΑ CLUSTERS («ΣΥΣΤΑ ΕΣ»)... 25 2.3.1 ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ... 25 2.3.2 ΤΟ «ΙΑΜΑΝΤΙ» ΤΟΥ PORTER ΚΑΙ Η ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ... 28 2.3.3 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ CLUSTERS ΣΤΟ ΙΕΘΝΗ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟ... 36 2.3.4 ΓΕΝΝΗΣΗ, ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΩΝ CLUSTERS... 38 2.4 ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΙ ΤΟΠΟΙ (INDUSTRIAL DISTRICTS)... 40 2.4.1 ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ... 40 2.4.2 ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΠΩΝ... 42 2.4.3 Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΟΜΗΣ ΕΝΟΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΥ ΤΟΠΟΥ... 43 2.5 ΤΑ FILIERES («ΥΦΑΝΣΕΙΣ»)... 46 ΚΕΦΑΛΑΙΟ III... 47 ΤΟ ΙΤΑΛΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ: ΟΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΙ ΤΟΠΟΙ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ... 47 3.1 ΓΕΝΙΚΑ... 48 3.2 ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ... 48 3.2 1 ΟΙ ΤΡΕΙΣ «ΙΤΑΛΙΕΣ»... 50 3.2.2 ΤΟ ΕΠΙΤΥΧΗΜΕΝΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΗΣ ΤΡΙΤΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ... 52 3.3 ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΥ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ... 56 3.3.1 Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΩΝ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΩΝ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ... 57 3.3.2 Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΖΗΤΗΣΗ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ... 58 3.3.3 ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΕΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ... 58 3.3.4 Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ, Η ΟΜΗ ΚΑΙ Ο ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ 61 3.3.5 Η ΙΤΑΛΙΚΗ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ... 62 5
3.4 ΟΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΙ ΤΟΠΟΙ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ: ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ... 62 3.4.1 ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΥΣ ΤΟΠΟΥΣ... 63 3.4.2 Η ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΠΩΝ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ.... 65 3.4.2.1 Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ... 65 3.4.2.2 Η ΕΞΕΙ ΙΚΕΥΣΗ ΣΤΟΥΣ ΤΟΜΕΙΣ... 68 3.4.2.3 Η ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΣΤΙΣ ΕΞΑΓΩΓΕΣ... 68 3.5 Ο ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΣ ΤΟΠΟΣ ΤΟΥ PRATO... 68 3.5.1 Η ΙΣΤΟΡΙΑ... 69 3.5.2 Η ΚΡΙΣΗ... 70 3.5.3 Η ΑΝΑΚΑΜΨΗ... 70 3.5.4 ΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΟΥ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ... 72 3.5.5 ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ... 72 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV... 75 Η ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ: ΤΑ CLUSTERS ΣΤΟ ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ... 75 4.1 ΓΕΝΙΚΑ... 76 4.2 ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΟ ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ... 76 4.2.1 ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΥ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΟΣ ΣΤΟ ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ... 77 4.2.2 Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΩΝ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΩΝ ΣΤΟ ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ... 78 4.2.3 Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΖΗΤΗΣΗ ΣΤΟ ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ... 79 4.2.4 ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΕΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ ΣΤΟ ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ... 80 4.2.5 Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ, Η ΟΜΗ ΚΑΙ Ο ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ... 81 4.2.6 Η ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ... 82 4.3 Η ΛΥΣΗ ΑΠΟ ΤΟ Α ΙΕΞΟ Ο... 83 4.4 Η ΑΝΑ ΥΣΗ ΤΩΝ CLUSTERS ΣΤΗ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ... 84 4.5 Η ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΩΝ CLUSTERS ΣΤΟ ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ... 86 4.5.1 ΙΑΦΟΡΕΣ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΙΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΕΣ ΤΟΥ ΗΝΩΜΕΝΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ... 88 4.5.2 Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ CLUSTERS ΓΙΑ ΤΙΣ ΒΡΕΤΑΝΙΚΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΕΣ... 89 4.5.3 Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ CLUSTERS ΚΑΙ Η ΥΝΑΜΙΚΗ ΤΟΥΣ... 89 4.6 ΤΑ CLUSTERS ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΤΟΥ ΛΟΝ ΙΝΟΥ... 92 4.6.1 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ... 93 4.6.2 ΕΚ ΟΣΕΙΣ... 94 4.6.3 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ... 95 4.6.4 ΙΑΦΗΜΙΣΗ... 95 4.6.5 ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ, ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΑΙΝΙΩΝ ΚΑΙ ΡΑ ΙΟΦΩΝΟ... 95 4.6.6 ΜΟΥΣΙΚΗ... 96 4.6.7 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ... 97 4.6.8 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ Η/Υ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ... 97 4.6.9 Ι ΙΟΚΤΗΣΙΑ ΚΑΙ ΑΚΙΝΗΤΑ... 98 4.6.10 ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ, ΤΑΞΙ ΙΑ ΚΑΙ ΙΑΣΚΕ ΑΣΗ... 98 4.6.11 ΈΝ ΥΣΗ... 99 4.6.12 ΛΙΓΟΤΕΡΟ ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ CLUSTERS ΣΤΟ ΛΟΝ ΙΝΟ... 99 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V... 101 6
Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΑ CLUSTERS... 101 5.1 Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ CLUSTERS ΓΙΑ ΤΗΝ Ε.Ε.... 102 5.2 ΟΙ ΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΗΣ Ε.Ε. ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΩΝ CLUSTERS 103 5.2.1 ΓΡΑΜΜΗ ΡΑΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ (REGIONAL INNOVATION ACTION LINE)... 103 5.2.2 PAXIS: ΠΙΛΟΤΙΚΗ ΡΑΣΗ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥΣ ΕΓΚΑΘΙ ΡΥΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙΝΟΤΟΜΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ... 104 5.2.3 ΤΟ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΜΜΕ: ΤΑ «ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΑ CLUSTERS ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ»... 105 5.2.4 EURO INFO CENTRE NETWORK... 106 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI... 107 Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ... 107 6.1 ΓΕΝΙΚΑ... 108 6.2 Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΜΙΚΡΩΝ ΚΑΙ ΜΕΣΑΙΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α... 109 6.2.1 Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΜΜΕ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ... 109 6.2.2 ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΩΝ ΜΜΕ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΥΝ... 110 6.3 Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ Γ Κ.Π.Σ. ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑ Α... 113 6.3.1 ΤΟ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ «ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ 2000-2006»... 113 6.3.2 ΟΙ ΆΞΟΝΕΣ ΤΟΥ Ε.Π. «ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ 2000-2006»... 113 6.4 Η ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ... 118 6.4.1 Η ΕΡΕΥΝΑ... 118 6.4.2 ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ... 118 6.4.3 ΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 120 6.5 Η ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΤΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ ΚΡΑΤΩΝ: ΜΙΑ ΘΕΩΡΗΣΗ... 121 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 123 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 131 7
Εισαγωγή Γιατί άραγε κάποιες περιοχές καταφέρνουν και σηµειώνουν σηµαντικές επιδόσεις και άλλες µένουν πίσω; Τι είναι αυτό που ωθεί σε συνεχή αναζήτηση και καινοτοµία τους βιοµηχανικούς τόπους στην Τρίτη Ιταλία και γιατί κάτι τέτοιο δε µπορεί να είναι εφικτό σε µία περιοχή του Νότου; Τι είναι αυτό που τις κάνει και ξεχωρίζουν; Αυτά και άλλα ερωτήµατα επιχειρεί να απαντήσει η ανά χείρας εργασία. Και πιο συγκεκριµένα να ανακαλύψει αυτά τα χαρακτηριστικά που διαθέτει κάθε περιοχή του χάρτη και είναι µοναδικά και, όπως θα έλεγε ο Michael Porter, αποτελούν το ανταγωνιστικό της πλεονέκτηµα. Στην απαρχή της νέας χιλιετίας µια θα ήταν η λέξη - έννοια που θα µπορούσε να σταθεί δίπλα σε λέξεις όπως τεχνολογία, καινοτοµία, γνώση και αυτή θα ήτανε η λέξη «Συν-Ανταγωνισµός». Όσο αντιφατικό κι αν φαίνεται η νέα εποχή συνδυάζει µε θαυµαστό τρόπο τη συνεργασία µέσα στον ανταγωνισµό ή τον ανταγωνισµό µέσα στη συνεργασία. Στο πρώτο κεφάλαιο αυτής της παρουσιάζεται η θεωρία της µαζικής παραγωγής (Φορντισµός) σε αντιδιαστολή µε αυτή της ευέλικτης εξειδίκευσης. Οι νέες συνθήκες στην οικονοµία επέβαλαν την αλλαγή προτύπου παραγωγής και από το εργοστάσιο της γραµµής παραγωγής και των µεγάλων αποθεµάτων να περάσουµε σε µία ευέλικτη λογική του tailor made και του just in time, Στο δεύτερο κεφαλαίο παρουσιάζονται αναλυτικά οι έννοιες του cluster και του βιοµηχανικού τόπου και γίνεται µία προσπάθεια να αποσαφηνισθούν. Η αλλαγή προτύπου στη ζήτηση, επέβαλε έναν νέο ευέλικτο τρόπο παραγωγής µε εναλλακτικούς τόπους εγκατάστασης, διαφορετική οργάνωση και φυσικά άλλη δυναµική. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η κατάσταση της βιοµηχανίας στην Ιταλία µε την κυριαρχία της ΜΜΕ έτσι όπως οργανώνεται µέσα στους βιοµηχανικούς τόπους. Παρουσιάζεται µελέτη σχετική µε τα χαρακτηριστικά των βιοµηχανικών τόπων και γίνεται προσπάθεια χωροθέτησης τους στις περιφέρειες της χώρας. Επίσης, γίνεται αναφορά και στο βιοµηχανικό τόπο 8
υφασµάτων και ένδυσης της περιοχής του Prato, στην Τοσκάνη της κεντρικής Ιταλίας, ένας από τους πιο ισχυρούς βιοµηχανικούς τόπους της Ιταλίας. Στο τέταρτο κεφάλαιο εξετάζεται η κατάσταση των clusters στο Ηνωµένο Βασίλειο καθώς και οι δοµές που αναπτύσσουν οι Βρετανοί προκειµένου να αναπτύξουν το βιοµηχανικό τους τοµέα. Η µεθοδικότητα και η ικανότητα δηµιουργίας δοµών που χαρακτηρίζει τους Βρετανούς κατάφεραν µέσα σε µια δεκαετία να δηµιουργήσουν πολιτικές στήριξης των βιοµηχανικών clusters τους. Η περίπτωση του Λονδίνου που αναλύεται είναι ένα παράδειγµα βιοµηχανικής περιοχής σε παρακµή, που όµως κατάφερε και συγκράτησε την πτωτική της τάση ενισχύοντας άλλους τοµείς και ιδίως τις υπηρεσίες. εν είναι τυχαίο που σήµερα το Λονδίνο το οικονοµικό κέντρο της Ευρώπης. Στο πέµπτο κεφάλαιο δεν θα µπορούσε να λείψει και η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τα clusters. Η Ευρωπαϊκή Ένωση επιλέγοντας άλλοτε να κάνει πράγµατα και άλλοτε να µην κάνει πράγµατα στον χώρο των ΜΜΕ και των δικτύων, εφαρµόζει µια σοφή πολιτική. Στο έκτο και τελευταίο κεφάλαιο παρουσιάζεται η Ελληνική πραγµατικότητα για τον κλάδο των ΜΜΕ καθώς και το Ε.Π. «Ανταγωνιστικότητα 2000-2006» του Γ Κ.Π.Σ. αναφορικά µε τις δράσεις του για τις ΜΜΕ. Παρουσιάζεται συνοπτικά µια µελέτη περίπτωσης για το τοπικό παραγωγικό σύστηµα του Νοµού Μαγνησίας, ενώ επιχειρείται µία θεώρηση για τη µεταφορά της εµπειρίας των δύο εξεταζόµενων κρατών στα ελληνικά δεδοµένα. 9
ΚΕΦΑΛΑΙΟ I Από το Φορντισµό στην Ευέλικτη Εξειδίκευση 10
1.1 Ο Φορντισµός και η εποχή του Ο Φορντισµός, που πήρε το όνοµά του από τις καινοτοµίες του Αµερικανού επιχειρηµατία Henry Ford, είναι ένα σύστηµα εντατικής συσσώρευσης µε µαζική κατανάλωση και µονοπωλιακή ρύθµιση, το οποίο κυριάρχησε στη Βόρεια ύση από το 1945 έως το 1970. Βασίζεται στην οργάνωση της εργασίας που συνδυάζει τον τεϊλορισµό (κατάτµηση και τυποποίηση των κινήσεων) και την εκµηχάνιση (µε την ενσωµάτωση της συστηµατικής κοινωνικής τεχνογνωσίας στις µηχανές) 1. Το αποτέλεσµα είναι η ταχεία αύξηση της φαινοµενικής παραγωγικότητας της εργασίας και του σταθερού κατά κεφαλήν κεφαλαίου. Η ρύθµιση του εν λόγω συστήµατος συσσώρευσης στηρίζεται: α) στη ρύθµιση της µισθωτής σχέσης: διατάξεις αναγκαστικού χαρακτήρα, όπως γενικευµένες συλλογικές συµβάσεις, αυξανόµενος κατώτερος µισθός, το κράτος πρόνοιας, που ελέγχουν την παράλληλη αύξηση της ζήτησης β) στην παγίωση του νοµισµατικού συστήµατος µε την έκδοση καθαρά πιστωτικού χρήµατος αναγκαστικής κυκλοφορίας γ) και στη στενή του σχέση µε τον εθνικό χώρο, όπου επικυρώνεται το πιστωτικό νόµισµα αναγκαστικής κυκλοφορίας και όπου εξισώνονται τα εισοδήµατα µέσω του κράτους πρόνοιας. Μερικά από τα βασικά χαρακτηριστικά του Φορντισµού είναι η κινητή γραµµή παραγωγής, οι εργαλειοµηχανές στενής και ειδικής χρήσης και η τυποποίηση των προϊόντων 2. Στην κλασική του εκδοχή ο Φορντισµός παίρνει δύο βασικές µορφές, είτε τη συνεχή παραγωγή (όπως για παράδειγµα τα πετροχηµικά και η παραγωγή χάλυβα) είτε τις διαδικασίες συναρµολόγησης που προϋποθέτουν βαθύ τεχνικό καταµερισµό της εργασίας (όπως στην αυτοκινητοβιοµηχανία, στις ηλεκτρικές συσκευές και µηχανές). Η παραγωγή ήταν σταθερά προσανατολισµένη στην αναζήτηση εσωτερικών οικονοµιών κλίµακας µέσα από την προϊούσα τυποποίηση της παραγωγής και τη 1 Lipietz, A., «Το εθνικό και το περιφερειακό: Ποια η αυτονοµία τους για την αντιµετώπιση της παγκόσµιας καπιταλιστικής κρίσης», περιέχεται στο Περιφερειακή Ανάπτυξη και Πολιτική (επ. Χατζηµιχάλης), Εξάντας, 1985, σ. 171 2 Λυµπεράκη, Α., Ευέλικτη Εξειδίκευση. Κρίση και Αναδιάρθρωση στη µικρή βιοµηχανία, Gutenberg, 1991, σ. 54 και σσ. 26-27 11
«ρουτινοποίηση» της εργασιακής διαδικασίας. Συνεπώς, υπήρχε µια εγγενής τάση του συστήµατος που ωθούσε τόσο το µέγεθος της παραγωγής όσο και την παραγωγικότητα ανά εργαζόµενο να αυξάνουν σταθερά µέσα στο χρόνο. Αυτά τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά του Φορντισµού απαιτούσαν την ύπαρξη µεγάλων και σταθερών αγορών. Αρκετά µεγάλων, ώστε να είναι σε θέση να απορροφούν τις µεγάλες ποσότητες των τυποποιηµένων προϊόντων. Αρκετά σταθερών προκειµένου να εξασφαλίσουν την απόσβεση του υψηλού επενδυτικού κόστους και τη µόνιµη απασχόληση των συντελεστών της παραγωγής. Η δηµιουργία αυτών των αγορών αποτέλεσε και το λόγο ύπαρξης του θεσµικού µηχανισµού που πλαισιώνει το φορντικό σύστηµα (η µεγάλη επιχείρηση, ο έλεγχος των αγορών µέσα από εθνικές και υπερεθνικές ρυθµίσεις και διακανονισµούς, συλλογικές διαπραγµατεύσεις µε τα σωµατεία κ.λ.π.). Το φορντικό σύστηµα στο σύνολό του έτεινε να εξαπλώνεται και να ενδυναµώνεται στη διάρκεια της µεταπολεµικής περιόδου, παρόλες τις κυκλικές και περιοδικές υφέσεις που κατά καιρούς δοκίµαζε. Για την εξασφάλιση της απρόσκοπτης και οµαλής λειτουργίας του συστήµατος, στο επίπεδο των ρυθµιστικών µηχανισµών υιοθετήθηκαν µια σειρά από µέτρα οικονοµικής πολιτικής εµπνευσµένα από τις αρχές του κεϋνσιανισµού. Αυτό το σύστηµα ρύθµισης στόχευε: α) στην άµβλυνση των υφεσιακών καταστάσεων και αυξηµένης ανεργίας µέσα από επιδοτούµενη κατανάλωση, και β) στη διατήρηση της κοινωνικής και εργασιακής ειρήνης µέσα από αναδιανεµητικού τύπου ρυθµίσεις και παροχές (όπως επίδοµα ανεργίας, στεγαστική πολιτική, κοινωνική πρόνοια, καταναλωτική πίστη). 1.2 Η κρίση του Φορντισµού Από το δεύτερο µισό της δεκαετίας του 60, ο Φορντισµός αρχίζει να κάµπτεται. Οι παραγωγικές του µέθοδοι κατά βάση σηµειώνουν φθίνουσα αύξηση της παραγωγικότητας για συνεχώς αυξανόµενη τεχνική σύνθεση του κεφαλαίου 3. Το αποτέλεσµα είναι ότι µειώνεται η αποδοτικότητα του κεφαλαίου, συνεπώς και η δυνατότητα συσσώρευσης. Ο µειωµένος ρυθµός συσσώρευσης 3 Lipietz, A., (1985), σ.172 12
δηµιουργεί όλο και λιγότερες θέσεις εργασίας, προκαλώντας κρίση στη χρηµατοδότηση του κράτους-πρόνοιας, κρίση που µε τη σειρά της µειώνει περισσότερο το ρυθµό συσσώρευσης. Η απορύθµιση αυτή ήταν έκδηλη στην άνοδο του θατσερισµού στη Μεγάλη Βρετανία και του ρηγκανισµού στις ΗΠΑ και επιταχύνθηκε από τα προγράµµατα νεοσυντηριτικής µεταρρύθµισης, τα οποία άρχισαν να εγκαινιάζουν οι διοικήσεις αυτές. Τα προβλήµατα του φορντικού µοντέλου αποδίδονται κυρίως σε εγγενείς τάσεις του συστήµατος και όχι σε συγκυριακές αιτίες 4. Ένας κατάλογος αυτών των προβληµάτων συµπεριλαµβάνει τα εξής: 1. Το σύστηµα πάσχει από ακαµψία και αδυναµία προσαρµογής στις αλλαγές της ζήτησης, καθώς έχει µια εγγενή τάση προς την τυποποίηση των προϊόντων. 2. Στην περίπτωση της παραγωγής σύνθετων προϊόντων υπάρχουν δυσκολίες στο συντονισµό της ροής των διαφόρων συστατικών µερών του τελικού προϊόντος µε τρόπο τέτοιο που να προλαµβάνει στενότητες και µπλοκαρίσµατα. 3. Προκειµένου να εξασφαλιστεί η κατά το δυνατόν απρόσκοπτη λειτουργία της συνεχούς γραµµής παραγωγής χρειάζεται η αποθήκευση µεγάλων ποσοτήτων εισροών (πρώτων υλών και ενδιάµεσων προϊόντων), αλλά και τελικών προϊόντων, προκειµένου να αντιµετωπιστούν ξαφνικές αυξήσεις στη ζήτηση. Αυτά τα αποθέµατα έχουν σηµαντικό κόστος που αυξάνει ακόµα περισσότερο, όταν απαιτείται αλλαγή στις προδιαγραφές του παραγόµενου αγαθού. 4. Ο ποιοτικός έλεγχος αποτελεί ίσως την αχίλλειο πτέρνα του φορντικού συστήµατος. Σε εποχή αβεβαιότητας και αυξηµένου ανταγωνισµού, το κόστος των ελαττωµατικών προϊόντων αποκτά κρίσιµες διαστάσεις για την επιχείρηση για τον πρόσθετο λόγο ότι αυξάνει την ανάγκη για αποθέµατα. 5. Οι απόµακρες σχέσεις µε τους προµηθευτές δηµιουργούν προβλήµατα που σχετίζονται µε αραιές παραλαβές (µεγάλων ποσοτήτων), 4 Λυµπεράκη, Α., (1991), σσ. 29-30 13
προβλήµατα ποιοτικού ελέγχου των εισροών και επιτείνουν την αδυναµία προσαρµογής στα µεταβαλλόµενα σήµατα της αγοράς. 6. Στο επίπεδο της άσκησης ρυθµιστικής πολιτικής µέσα στα εθνικά όρια άρχισαν να εµφανίζονται προβλήµατα αναποτελεσµατικότητας. Και αυτό γιατί η ολοένα εντεινόµενη διεθνοποίηση της παραγωγής σε κάποιους κλάδους έβαζε εµπόδια στην άσκηση αντι-κυκλικής κεϋνσιανής πολιτικής, µια και το σύστηµα είχε ρωγµές και ανοίγµατα τέτοια που προκαλούσαν διαρροές των ωφελειών πέρα από τα όρια της εθνικής αγοράς. 7. Τέλος, πάλι γύρω από το θέµα της ρύθµισης του φορντικού συστήµατος, έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι η τάση των µεγάλων επιχειρήσεων να χωροθετούν µέρος της παραγωγής τους σε οικονοµίες χαµηλού εργατικού κόστους αναγκαστικά έσπασε το συναινετικό δόγµα της σύνδεσης των µισθών µε την παραγωγικότητα. Αξίζει να σηµειωθεί ότι στις συνθήκες των δεκαετιών του 50 και του 60 που ακολούθησαν, το σύστηµα διέθετε την προσαρµοστικότητα που χρειαζόταν προκειµένου να αντεπεξέλθει επιτυχώς στις µικρές διακυµάνσεις της εποχής. Αν τώρα µας φαίνεται εξαιρετικά άκαµπτο, είναι γιατί οι συνθήκες άλλαξαν και οι ρυθµιστικοί µηχανισµοί αδυνατούν πλέον να παίξουν αποτελεσµατικά το ρόλο τους. Σε κάθε περίπτωση η ακαµψία φαίνεται να βρίσκεται στην καρδιά των προβληµάτων που σήµερα αντιµετωπίζει το φορντικό σύστηµα παραγωγής. Και είναι η αναζήτηση περισσότερης ευελιξίας το σηµείο εκείνο που σηµαδεύει τη σηµερινή µεταβατική περίοδο. 1.3 Το πέρασµα στην Ευελιξία Ενώπιον, λοιπόν, του όλο και περισσότερο ανεφάρµοστου φορντικού καθεστώτος οι κυβερνήσεις τόσο στη Βόρεια Αµερική όσο και στη υτική Ευρώπη άρχισαν να διαλύουν αποφασιστικά τις διευθετήσεις του κεϋνσιανού κράτους πρόνοιας, οι οποίες είχαν µεν βοηθήσει στη ρύθµισή του αλλά τώρα αποτελούσαν απλώς ένα επιπρόσθετο στοιχείο της συνολικής κρίσης 5. 5 Scott, A., «Ευέλικτα συστήµατα παραγωγής και περιφερειακή ανάπτυξη: Η ανάδυση νέων βιοµηχανικών χωρών στη Βόρεια Αµερική και τη υτική Ευρώπη», περιέχεται στο Περιφερειακή Ανάπτυξη και Πολιτική (επ. Χατζηµιχάλης), Εξάντας, 1988, σ. 202 14
Σταδιακά άρχισαν να σχηµατίζονται οι γενικές γραµµές ενός εναλλακτικού καθεστώτος συσσώρευσης ιδίως στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Κατά κύριο λόγο εµφανίστηκαν στο προσκήνιο νέες ευέλικτες µορφές παραγωγικής δραστηριότητας σε όλες τις προηγµένες καπιταλιστικές κοινωνίες, οι οποίες, µολονότι συχνά διαφέρουν µεταξύ τους σε σηµαντικό βαθµό όσον αφορά τις τεχνολογίες, τις εργασιακές διαδικασίες και τις εκροές, έχουν κοινά ορισµένα βασικά χαρακτηριστικά. Κάτι που αξίζει να διευκρινιστεί είναι ότι το πέρασµα στην ευέλικτη εξειδίκευση, στις νέες ευέλικτες µορφές παραγωγικής δραστηριότητας δεν προκύπτει ως λογική και ιστορική συνέπεια και συνέχεια του φορντιστικού συστήµατος. Στην πραγµατικότητα η ευελιξία δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει και να συντηρείται ακόµα και σε περιόδους που ο Φορντισµός και η µαζική παραγωγή βρισκόταν στο αποκορύφωµά τους. Μια σειρά κοινωνικών διεργασιών και αλλαγών στην παγκόσµια οικονοµία επέβαλαν στο προσκήνιο την ευέλικτη παραγωγή, ως διέξοδο από την κρίση. 6 1.3.1 Ευέλικτη Εξειδίκευση: Ορισµός Η A. Λυµπεράκη (1991, σελ. 60) υιοθετεί έναν στενό ορισµό της ευέλικτης εξειδίκευσης, που αναφέρεται σε εκείνη την παραγωγική συγκρότηση που χαρακτηρίζεται από σύµπλεγµα χωρικά συγκεντρωµένων, εξειδικευµένων και αλληλεξαρτώµενων µικροµεσαίων επιχειρήσεων, που χρησιµοποιούν µηχανήµατα ευρείας και πολλαπλής χρήσης, εργαζόµενους µε πολλαπλή και ευρεία τεχνική δεξιότητα που δεν περιορίζεται µόνο στην υλοποίηση (εκτέλεση) της παραγωγής αλλά συµµετέχουν και στο σχεδιασµό των προϊόντων και των µεθόδων. Έναν πιο αναλυτικό ορισµό της ευέλικτης εξειδίκευσης δίνουν οι M. Piore και C. Sabel 7. Ευέλικτη εξειδίκευση είναι η παραγωγή διαφοροποιηµένων προϊόντων (differentiated products) σε µικρές παρτίδες (batch production) από µικρές και µεσαίες µονάδες παραγωγής (small firms) οργανωµένες σε δίκτυα (networks), που χρησιµοποιούν νέες ευέλικτες µηχανές πολλαπλών χρήσεων (multi-purpose machinery) και τεχνολογικά 6 Για περισσότερα σχετικά µε αυτή την προβληµατική βλ. Λυµπεράκη, Α. (1991), σ. 68-71 στο Κεφάλαιο µε τίτλο «Είναι κάτι ολότελα καινούργιο;» 7 Πελαγίδης, Θ. Η διεθνοποίηση της ελληνικής βιοµηχανίας: ευελιξία και αναδιάρθρωση, Εξάντας, 1997, σ. 46 15
συστήµατα Η/Υ, τα οποία χειρίζονται πολυειδικευµένοι εργαζόµενοι (multi-skilled workers). Βιοµηχανικοί τόποι (industrial districts), όπως αυτοί στην Τρίτη Ιταλία, συγκροτούνται από ευέλικτα παραγωγικά συστήµατα συνεργαζοµένων µικροµεσαίων επιχειρήσεων στην παροχή υπηρεσιών και αγαθών, γεγονός που επιτρέπει την εκµετάλλευση κυρίως «εξωτερικών οικονοµιών στόχου» (external economies of scope), αλλά και των «εσωτερικών οικονοµιών στόχου / γκάµας» (internal economies of scope), µέσα από παραγωγικά συστήµατα «άµεσης ανταπόκρισης» (just in time) στις διακυµάνσεις των αγορών. 1.3.2 Χαρακτηριστικά Ευέλικτης Εξειδίκευσης Η προσέγγιση της ευέλικτης εξειδίκευσης συνδέεται άρρηκτα τόσο µε την καινοτοµία, όσο και µε τη βιωσιµότητα και την αποδοτικότητα. Αυτό το υπόδειγµα της ευέλικτης εξειδίκευσης βασίζεται σε τρία κεντρικά χαρακτηριστικά 8 : 1. Το πρώτο χαρακτηριστικό είναι ότι τα συµπλέγµατα µικρών επιχειρήσεων παράγουν ευρύ φάσµα προϊόντων για εξειδικευµένες και απαιτητικές αγορές. Και αυτό γιατί ευέλικτα εξειδικευµένες µικρές επιχειρήσεις είναι ικανές για συνεχείς προσαρµογές και αναπροσαρµογές, επειδή το παραγωγικό σύστηµα στο σύνολό του είναι κάθετα αποδιαρθρωµένο και έτσι υπάρχει η δυνατότητα για αέναη αλλαγή προµηθευτών και ενδιάµεσων εισροών. 2. Το δεύτερο χαρακτηριστικό των µικρών επιχειρήσεων είναι η χρήση ευέλικτων τεχνολογιών και µεθόδων παραγωγής που προσφέρουν δυνατότητες πολλαπλών εφαρµογών. Έτσι, στις µικρές µονάδες της ευέλικτης εξειδίκευσης η καινοτοµία των προϊόντων δεν εµποδίζεται, µια και οι διαφοροποιήσεις του παραγωγικού φάσµατος γίνονται µε σχετικά µικρότερο κόστος σε σύγκριση µε τις ανελαστικότητες που επέβαλε το φορντικό σύστηµα και τα εξειδικευµένα µηχανήµατά του. 3. Το τρίτο χαρακτηριστικό της ευέλικτης εξειδίκευσης είναι ότι στόχο έχει την εξισορρόπηση ανάµεσα στον ανταγωνισµό και τη συνεργασία. 8 Λυµπεράκη, Α. (1991), σσ. 38-41 16
Ο συνδυασµός αυτών των δύο αντιθέτων, της συνεργασίας και του ανταγωνισµού, αποτελεί το ελατήριο της συνεχούς καινοτοµίας και της διάχυσης τεχνογνωσίας εξασφαλίζοντας ότι η παραγωγικότητα δε θα βαλτώσει και ότι ο ανταγωνισµός δε γίνεται αθέµιτος. Αξίζει πάντως να σηµειωθεί ότι αυτό που υπόσχεται η στρατηγική της ευέλικτης εξειδίκευσης δεν είναι ο µαγικός µετασχηµατισµός κάθε µικρής επιχείρησης σε όαση δυναµισµού και καινοτοµίας. Αυτό που υπόσχεται είναι απλά ότι το µικρό µέγεθος µπορεί επιτέλους να πάψει να είναι κατάρα, κάτω από ορισµένες προϋποθέσεις. Κατά τα άλλα, οι µικρές επιχειρήσεις µπορούν να γίνουν δυναµικές και ανταγωνιστικές, παραµένοντας πάντα µικρές, αν υποστηρίξουν την παραγωγή τους µε νέες τεχνολογίες, δίκτυα διεπιχειρησιακών σχέσεων, κανάλια πληροφόρησης, συνεργατικά σχήµατα και ανάλογη κοινωνικοθεσµική υποδοµή. Στον πίνακα που ακολουθεί (Πίνακας 1) παρουσιάζονται αντιπαραθετικά τα χαρακτηριστικά της µαζικής παραγωγής και της ευέλικτης εξειδίκευσης. 17
Πίνακας 1: Χαρακτηριστικά Μαζικής Παραγωγής και Ευέλικτης Εξειδίκευσης Μαζική Παραγωγή Ευέλικτη Εξειδίκευση Μέγεθος επιχείρησης / µονάδας µεγάλο δυνατότητες και για µικρό και για µεγάλο Τεχνολογία εξειδικευµένα µηχανήµατα ειδικής χρήσης Απασχόληση / εργαζόµενοι στενά ειδικευµένοι διαχωρισµός ανάµεσα στη σύλληψη και υλοποίηση αποσπασµατικό έργο ρουτίνας «στενός» ορισµός έργου µηχανήµατα γενικής και πολλαπλής χρήσης ευρεία ειδίκευση συνοχή ανάµεσα στη σύλληψη και εκτέλεση ποικιλία διαφορετικών έργων µε ευρεία ειδίκευση ευρύς ορισµός έργου ιοίκηση ιεραρχική και άτυπη άτυπη άσκηση και εγκατάλειψη ιεραρχικών διακρίσεων Προϊόντα Μεγάλες ποσότητες Μικρή ποικιλία τυποποιηµένων προϊόντων Μεγάλες και µικρές σειρές, αλλά και µεµονωµένα προϊόντα Μεγάλη ποικιλία µητυποποιηµένων και κατά παραγγελία προϊόντων Ανταγωνιστική συµπεριφορά Θεσµικό πλαίσιο Στρατηγική ελέγχου της αγοράς Συγκεντρωτικό Εθνικό και διεθνικό σύστηµα κεϋνσιανής ρύθµισης Γρήγορη προσαρµογή στις αλλαγές, καινοτοµία Αποκεντρωµένο Τοπικοί θεσµοί που συνδέουν δηµιουργικά τον ανταγωνισµό µε τη συνεργασία Πηγή: Schmitz, 1988 Αναδηµοσίευση: Λυµπεράκη, Α., 1991 18
1.3.3 Ευελιξία και εργασία Σύµφωνα µε τις θεωρίες της ευέλικτης εξειδίκευσης ο παράγοντας εργασία σε αυτό το σύστηµα παραγωγής αναβαθµίζεται αισθητά καθώς και η θέση του εργαζοµένου και γίνεται ο βασικός µοχλός της επιτυχίας του. Το προσωπικό αποκτά περισσότερες ειδικευµένες γνώσεις αλλά και περισσότερες δεξιότητες, ενώ η συνεχής εκπαίδευση και επιµόρφωση του πολλαπλασιάζουν το εύρος των δυνατοτήτων του. Το ζητούµενο τώρα που παρουσιάζεται είναι κατά πόσο το νέο αυτό ευέλικτο σύστηµα οργάνωσης της παραγωγής µε τις αλλαγές που επιφέρει στην εργασία είναι προς το συµφέρον του εργαζοµένου και της εργαζόµενης ή όχι. Υπάρχουν πολλές απόψεις. Ορισµένοι θεωρητικοί (όπως οι Piore και Sabel, Best, Zeitlin) υποστηρίζουν ότι οι προοπτικές που ανοίγει η ευέλικτη εξειδίκευση στο χώρο της εργασίας είναι σε γενικές γραµµές πολύ αισιόδοξες. Υποστηρίζουν ότι το νέο υπόδειγµα της βιοµηχανικής οργάνωσης που στηρίζεται σε µικρές δυναµικές µονάδες οδηγεί αναγκαστικά σε διεύρυνση των τεχνικών δεξιοτήτων και του ελέγχου που ασκούν οι εργαζόµενοι/ες στο αντικείµενο της εργασίας τους 9. Και καθώς η εργασία γίνεται περισσότερο πολύ-ειδικευµένη, οι µισθοί θα ανεβαίνουν. Επιπλέον, το κεφάλαιο θα αναγκάζεται να εγκαταλείπει τις αυταρχικές εκείνες µεθόδους ελέγχου των εργαζοµένων παραχωρώντας έτσι µεγαλύτερη σιγουριά απασχόλησης, δεδοµένου ότι οι εργαζόµενοι/ες υψηλής ειδίκευσης δεν είναι εύκολα αναπληρώσιµοι/ες. Τέλος, η έµφαση στην ποιότητα των προϊόντων αντί εκείνης της στην τιµή, αδυνατίζει την πίεση του κεφαλαίου για περικοπές των αµοιβών. Όσον αφορά τις δυσκολίες που αντιµετωπίζουν τα εργατικά συνδικάτα, όταν η βιοµηχανική βάση είναι πολυδιασπασµένη, υποστηρίζουν αυτοί οι θεωρητικοί ότι µπορούν να ξεπεραστούν µε νέες µορφές εργατικής οργάνωσης 10. Αυτή την τόσο αισιόδοξη πορεία των εργασιακών σχέσεων στην ευέλικτη παραγωγή δε φαίνεται να τη συµµερίζονται κάποιοι άλλοι θεωρητικοί ( όπως οι Gough, Murray κ.α.) και αυτό γιατί πρώτον, ενώ δηµιουργούνται νέες τεχνικές 9 Λυµπεράκη, Α. (1991), σσ. 62-67 10 Χαρακτηριστικό παράδειγµα υψηλού ποσοστού οργάνωσης των συνδικάτων και παράλληλα µεγάλου αριθµού µικροµεσαίων επιχειρήσεων είναι η περιοχή της Τρίτης Ιταλίας, όπου και οι τεχνικές δεξιότητες των εργαζοµένων είναι υψηλές αλλά και οι αµοιβές τους. 19
δεξιότητες, συνήθως οι τελευταίες τείνουν να είναι απλούστερες και άρα προσφέρουν µικρότερη και όχι περισσότερη διαπραγµατευτική δύναµη στο εργατικό δυναµικό. εύτερον, καθώς δηµιουργούνται νέες τεχνικές δεξιότητες, κάποιες άλλες υποβαθµίζονται µε αποτέλεσµα να δηµιουργούνται «εργαζόµενοι δύο ταχυτήτων» µε υψηλές τεχνικές δεξιότητες από τη µια και µε ανειδίκευτους εργαζόµενους από την άλλη. Τρίτον, η ζήτηση φαίνεται να αφορά και µεγαλύτερες αλλά και µικρότερες τεχνικές δεξιότητες αλλά και νέες τεχνικές δεξιότητες µε αποτέλεσµα και πάλι να υπάρχουν και κάποιες ειδικότητες που θα είναι και επαναληπτικές και άχαρες. Τέταρτον, η εµπειρία έχει δείξει ότι συχνά η ευηµερία των απασχολούµενων µέσα στις ευέλικτες επιχειρήσεις συνοδεύεται από την υπερεκµετάλλευση κάποιων κρυµµένων, αόρατων «εξωτερικών» εργαζοµένων 11. Και πέµπτον, φαίνεται ότι στην ουσία υπάρχουν σοβαρά προβλήµατα στην οικοδόµηση συλλογικών οργανώσεων και εργατικής αλληλεγγύης. 1.3.4 Ευελιξία και πολιτικοί θεσµοί Το πέρασµα από την εποχή της µαζικής παραγωγής του Φορντισµού στην εποχή της Ευέλικτης Εξειδίκευσης και του Just In Time παραγωγικού συστήµατος προϋποθέτει, όπως είναι φυσικό, και µια αλλαγή της δηµόσιας πολιτικής και των πολιτικών θεσµών. Το κεϋνσιανό κράτος µε τις παρεµβατικές πολιτικές του, που στόχο είχαν τη διαιώνιση του παραγωγικού συστήµατος του Φορντισµού και της ζήτησης των προϊόντων του, δεν είχαν πια θέση στην εποχή του (νεο)φιλελευθερισµού. Ο νέος ρόλος του κράτους προσανατολίζεται στις εξής κατευθύνσεις 12 : Ουσιαστική ενίσχυση της επιχειρηµατικότητας Απορύθµιση (deregulation) της αγοράς εργασίας Απόδοση νέου ρόλου στις δηµόσιες επενδύσεις Ενίσχυση των τοπικών θεσµών και «νοοτροπιών» 11 Με αυτή την άποψη συµφωνεί και ο Scott (1988) και συµπληρώνει ότι η ρευστότητα των τοπικών αγορών εργασίας φαίνεται στην εκτεταµένη ύπαρξη µερικής απασχόλησης και προσωρινής εργασίας και στις µεγάλες αναλογίες περιθωριακών εργατών, όπως µεταναστών, γυναικών και ανηλίκων στο εργατικό δυναµικό. 12 Σταύρου, Π., Βιοµηχανικά δίκτυα και Clusters. Μια θεωρητική και µεθοδολογική προσέγγιση, ΙΑΠΑ, 2002, σ. 51 20
Αυτού του είδους η πολιτική ακολουθείται το δίχως άλλο από όλες τις χώρες του ΟΟΣΑ. Ο R. Murray 13 υποστηρίζει ότι το µεταφορντιστικό κράτος µπορεί και πρέπει να µεταµορφωθεί σε ένα κράτος-στρατηγείο, που θα συντονίζει και θα επικουρεί ενεργά τους παραγωγούς και ταυτόχρονα θα µεριµνά για την ανάπτυξη της καινοτοµίας. Αναγκαία προϋπόθεση για κάτι τέτοιο αποτελεί η αναδιάρθρωση του κράτους στις αρχές της δηµοκρατικοποίησης, της αποκέντρωσης και της ευέλικτης οργανωτικής δοµής. 13 Πελαγίδης, Θ. (1997), σ. 60 21
ΚΕΦΑΛΑΙΟ II Clusters («συστάδες») και Βιοµηχανικοί Τόποι («Industrial Districts»): ο χώρος και η δυναµική του 22
2.1 Το νέο βιοµηχανικό περιβάλλον Σε µια προσπάθεια να αποφευχθεί η ακαµψία της παραγωγής και να θεσµοθετηθεί ο νέος ευέλικτος τρόπος παραγωγής και συσσώρευσης αναζητήθηκαν εναλλακτικοί τόποι εγκατάστασης µακριά από τις επιρροές της φορντικής περιόδου, τις δραστηριότητες µεγάλης κλίµακας και των σχέσεων εργασίας µε τον υψηλό εργατικό συνδικαλισµό. Οι νέοι αυτοί βιοµηχανικοί χώροι, όπως σηµειώνει ο Α. Scott (1988, σελ. 205-206) περιλαµβάνουν είτε έναν αριθµό θυλάκων στο εσωτερικό παλιότερων βιοµηχανικών περιφερειών, είτε µια σειρά περιοχών που τότε συνέπιπταν µε τα εκτεταµένα γεωγραφικά όρια της καπιταλιστικής εκβιοµηχάνισης. Η πρώτη κατηγορία περιλαµβάνει πολλές ενδοαστικές περιοχές σε µεγάλες µητροπολιτικές περιφέρειες µε αναστηµένες βιοτεχνίες, όπως ο ρουχισµός, τα έπιπλα, τα κοσµήµατα, τα δερµάτινα και στην περίπτωση του Los Angeles η βιοµηχανία του κινηµατογράφου. Περιλαµβάνει επίσης προαστιακές επεκτάσεις των ίδιων µητροπολιτικών περιφερειών, όπου ενίοτε βρίσκονται βιοµηχανικά συµπλέγµατα υψηλής τεχνολογίας 14. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν οι διάφορες «ζώνες του ήλιου» και «ζώνες τρίτης ανάπτυξης» στη Βόρεια Αµερική και υτική Ευρώπη. Πρόκειται για περιοχές που προηγουµένως ήταν περιφερειακές ή ηµιπεριφερειακές ζώνες και περιέβαλλαν τις παλιές πολωµένες περιφέρειες της φορντικής συσσώρευσης. Οι οικονοµίες τους βασίζονταν παραδοσιακά σε µεγάλο βαθµό στη γεωργία, στο εµπόριο και στη βιοµηχανία µικρής κλίµακας και η ανάπτυξη αστικών κέντρων ήταν µέχρι πρόσφατα σχετικά περιορισµένη. Αυτές οι περιοχές αποτελούν πολλούς από τους νέους χώρους της ευέλικτης συσσώρευσης και αναπτύσσονται µε εξαιρετική ζωτικότητα. Μερικά παραδείγµατα είναι η επονοµαζόµενη «Τρίτη Ιταλία», που περιλαµβάνει τη βορειοανατολική και κεντρική χώρα και εστιάζεται στις διοικητικές περιφέρειες Emilia-Romagna, Marche, Toscana, Veneto. Η κυριότερη δύναµή της έγκειται στις πολλές εξειδικευµένες συγκεντρώσεις 14 Ξεχωριστό παράδειγµα του τελευταίου φαινοµένου είναι το Route 128, βιοµηχανικό σύµπλεγµα στα δυτικά προάστια της Βοστώνης. 23
βιοτεχνικών επιχειρήσεων που παράγουν προϊόντα διαφοροποιηµένα µε σύντοµη διάρκεια παραγωγής και παρουσιάζουν αξιοθαύµαστη προσαρµοστικότητα, όσον αφορά τις οργανωτικές σχέσεις και τις σχέσεις αγοράς εργασίας. Άλλο παράδειγµα είναι τα συγκεντρωµένα βιοµηχανικά συµπλέγµατα υψηλής τεχνολογίας στην Αγγλία και Γαλλία στις περιοχές του Cambridge, Grenoble, Montpellier, Sophia Antipolis και Toulouse. Τέλος, στη «ζώνη του ήλιου» των ΗΠΑ µπορεί να παρατηρηθεί συγκέντρωση της βιοµηχανίας υψηλής τεχνολογίας σε αποµονωµένες αστικές περιοχές και προαστιακές τεχνοπόλεις, όπως η Albuquerque, το Austin, το Colorado Springs αλλά φυσικά και το Orange County και το Silicon Valley, που αναµφισβήτητα είναι δύο από τα πυκνότερα και δυναµικότερα νέα παραγωγικά συµπλέγµατα της υψηλής τεχνολογίας στον κόσµο. Ανάλογα φαινόµενα ευέλικτης εκβιοµηχάνισης και επανασυγκέντρωσης διαπιστώθηκαν στη Νότια Νορβηγία, στη ανία, στη Φλάνδρα, στη Βαυαρία και στη Βάδη-Βυρτεµβέργη της Γερµανίας, στην περιφέρεια του Ιούρα στην Ελβετία, στη Βορειοανατολική Ισπανία, στην Κεντρική Πορτογαλία και αλλού. Σχήµα 1: «Αστερισµός» στην πόλη Castellòn της Ισπανίας Πηγή:www.competitiveness.com 24
2.2 Οι Οικονοµίες Συνάθροισης Στο νέο αυτό βιοµηχανικό περιβάλλον που δεσπόζει µετά το τέλος της φορντικής περιόδου δηµιουργούνται οικονοµίες συνάθροισης (agglomeration economies). Οι οικονοµίες συνάθροισης συναντώνται σε εκείνες τις περιφέρειες που προσφέρουν το απαραίτητο εργατικό δυναµικό, το κεφάλαιο και τις υποδοµές κοινωνικού εξοπλισµού, που είναι απαραίτητα και συνεισφέρουν στην πτώση του κατά µονάδα προϊόντος κόστος 15. Οι µεγάλες πόλεις της φορντικής περιόδου που κυριαρχούνται από τη δραστηριότητα µιας και µόνης µεγάλης επιχείρησης (για παράδειγµα το Τορίνο της αυτοκινητοβιοµηχανίας FIAT, ή το Detroit της αυτοκινητοβιοµηχανίας της Ford) δίνουν τη θέση τους σε διάφορες µορφές οικονοµιών συνάθροισης, όπως είναι τα Clusters (ή «συστάδες»), οι Βιοµηχανικοί Τόποι (ή Industrial Districts), τα Filières («υφάνσεις»). Πρόκειται για περιοχές συστήµατα, στις οποίες συναντά κανείς νέες µορφές ευέλικτης παραγωγής και για τις οποίες γίνεται λόγος αναλυτικά παρακάτω. 2.3 Τα Clusters («συστάδες») 2.3.1 Ορισµός και Χαρακτηριστικά Ένας όρος δανεισµένος από την Αστρολογία, που δηλώνει την τεράστια συγκέντρωση της ύλης σε συγκεκριµένα σηµεία του σύµπαντος, έρχεται να περιγράψει µια οικονοµική έννοια, για την οποία πρώτος άνοιξε την κουβέντα ο Αµερικανός οικονοµολόγος και σύµβουλος του Προέδρου των ΗΠΑ Ronald Reagan σε θέµατα βιοµηχανικού ανταγωνισµού Michael E. Porter. Στο βιβλίο του ο Porter µε τίτλο «The Competitive Advantage of Nations» (1990) οριοθετούνται τα clusters ως η κινητήρια δύναµη της νέας ανταγωνιστικής εποχής, ως το νέο παράδειγµα της µετα-φορντικής οικονοµίας. Τα κράτη επιτυγχάνουν όχι µε µεµονωµένες βιοµηχανίες, αλλά µε συστάδες clusters επιχειρήσεων που συνδέονται µε κάθετες και οριζόντιες σχέσεις. 15 Σταύρου, Π. (2002), σ. 11, όπως επίσης Jacobson, D.- Andreosso O Callaghan, B. Industrial Economics and Organization. A European Perspective, The McGraw Hill, 1998, σ. 113 25
Κάθε εθνική οικονοµία, συµπληρώνει ο Porter, περιλαµβάνει ένα µείγµα από συστάδες επιχειρήσεων που µέσω του ανταγωνισµού καθρεφτίζουν την κατάσταση της οικονοµικής του ανάπτυξης (σελ.73). Σε ένα άλλο του κείµενο ο Porter µε τίτλο «Clusters and the New Economics of Competition» (1998) δίνει έναν ορισµό του cluster, που πολλοί άλλοι συγγραφείς τον έχουν αναπαράγει (σελ. 78): τα clusters είναι γεωγραφικές συγκεντρώσεις από εταιρίες και ιδρύµατα που συνδέονται µεταξύ τους σε ένα συγκεκριµένο πεδίο. Τα clusters περιλαµβάνουν µια ποικιλία από βιοµηχανίες και άλλες οντότητες που ενώνονται και είναι σηµαντικές στον ανταγωνισµό. Περιλαµβάνουν, για παράδειγµα, προµηθευτές εξειδικευµένων µηχανηµάτων και υπηρεσιών και παροχείς εξειδικευµένης υποδοµής. Τα clusters συχνά, επίσης, εκτείνονται σε παρεµφερή δίκτυα και πελάτες καθώς και κατασκευαστές συµπληρωµατικών προϊόντων και εταιριών µε σχετική τεχνολογία και ανθρώπινες δεξιότητες. Επίσης, πολλά clusters περιλαµβάνουν κυβερνητικούς και άλλους θεσµούς, όπως πανεπιστήµια, εταιρίες πιστοποίησης, «δεξαµενές σκέψης» (think tanks), παροχείς επαγγελµατικής κατάρτισης και εµπορικά επιµελητήρια, τα οποία προσφέρουν εξειδικευµένη κατάρτιση, εκπαίδευση, πληροφόρηση, έρευνα και τεχνική υποστήριξη. Μερικά από τα βασικά χαρακτηριστικά των clusters είναι τα εξής 16 : ο ανταγωνισµός και η συνεργασία που συνυπάρχουν στον ίδιο βαθµό η γεωγραφική συγκέντρωση σε µια περιοχή παρά το γεγονός ότι οι επεκτάσεις τους είναι παγκόσµιες η εξειδίκευσή τους σε ένα συγκεκριµένο πεδίο και οι κοινές τεχνολογίες και δεξιότητες που αναπτύσσουν µπορεί να βασίζονται στην παράδοση ή και στις σύγχρονες τεχνολογίες µπορεί να είναι θεσµοθετηµένα (και να έχουν τον µάνατζερ τους) ή να µην είναι θεσµοθετηµένα Αυτά βεβαίως τα χαρακτηριστικά των clusters έχουν σηµαντικές επιδράσεις τόσο στην ανταγωνιστικότητα όσο και στην καινοτοµία, στην κατάρτιση των δεξιοτήτων και φυσικά στον πλούτο και στη µακροζωία της επιχείρησης. 16 European Commission, Enterprise Directorate General, Final Report of the Expert Group on Enterprise Clusters and Networks, 2002 26
Ένα παράδειγµα, που δίνει ο Porter στην αµερικάνικη ήπειρο, είναι το cluster κρασιού στην Καλιφόρνια. Περιλαµβάνει 680 οινοποιεία όπως επίσης και αρκετές χιλιάδες ανεξάρτητους αµπελουργούς. Υπάρχει ένα εκτεταµένο συγκρότηµα από βιοµηχανίες που υποστηρίζουν τόσο την παραγωγή κρασιού όσο και την καλλιέργεια των σταφυλιών, και συµπεριλαµβάνει προµηθευτές σταφυλιών, προµηθευτές αρδευτικού και θεριστικού εξοπλισµού, προµηθευτές βαρελιών και ετικετών, εταιρίες διαφηµιστικές και δηµοσίων σχέσεων καθώς και πολυάριθµες εκδόσεις µε θέµα το κρασί στοχεύοντας σε καταναλωτές και εµπόρους. Μια πληθώρα από τοπικούς οργανισµούς εµπλέκονται µε το κρασί, όπως το παγκοσµίως ξακουστό Τµήµα Αµπελουργίας και Οινολογίας του Πανεπιστηµίου της Καλιφόρνιας στο Davis, το Ινστιτούτο Κρασιού και ειδικές επιτροπές στη Γερουσία και τη Συνέλευση της Καλιφόρνιας. Το cluster επίσης απολαµβάνει και λιγότερο ισχυρούς δεσµούς και µε άλλα καλιφορνέζικα clusters, όπως αγροτικά clusters, clusters εστίασης και αγροτουρισµού. Σχήµα 2: Ανατοµία του Cluster παραγωγής κρασιού της Καλιφόρνια Κυβερνητικές Υπηρεσίες Εξοπλισµός παραγωγής κρασιού Βαρέλια Αποθέµατα Σταφυλιών Φυτοφάρµακα, λιπάσµατα, ζιζανιοκτόνα Αµπελουργοί και Αµπελώνες Οινοποιεία και Μονάδες Επεξεργασίας Μπουκάλια Πώµατα, φελλοί Εξοπλισµός συγκοµιδής σταφυλιών Τεχνολογία άρδευσης Εκπαιδευτικοί Οργανισµοί, Εµπορικά Επιµελητήρια Ετικέτες ιαφήµιση & ηµόσιες Σχέσεις Εξειδικευµένες εκδόσεις Cluster κρασιού Καλιφόρνιας Cluster αγροτουρισµού Πηγή: Porter, M. (1998), p.79 Cluster εστίασης 27
2.3.2 Το «διαµάντι» του Porter και η ανταγωνιστικότητα Στην προσπάθειά του ο Porter να εφοδιάσει τις εθνικές οικονοµίες µε ένα νέο παράδειγµα, µε µια νέα θεωρία προκειµένου να εξετάσει την εποχή µετά το τέλος του Φορντισµού, προτείνει τη νεοφιλελεύθερη πρακτική του ανταγωνισµού των δυνάµεων της αγοράς, τη µετατόπιση δηλαδή της σκέψης από το συγκριτικό πλεονέκτηµα στο ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα των κρατών 17. Η νέα αυτή θεωρία για τον Porter πρέπει να αντικατοπτρίζει µια αντίληψη για τον ανταγωνισµό που περιλαµβάνει τµηµατοποιηµένες αγορές, διαφοροποιηµένα προϊόντα, διαφορές στην τεχνολογία. Η ποιότητα και η καινοτοµία στη σύλληψη νέων προϊόντων βρίσκονται στη βάση του νέου σχεδιασµού. Στην προβληµατική του ο Porter θεωρεί ότι ο ανταγωνισµός ανάµεσα στα κράτη δε διαφέρει από εκείνο των επιχειρήσεων του ιδιωτικού τοµέα. Όπως οι επιχειρήσεις απειλούνται από καινούργιους εισβολείς στην αγορά τους, από αντικατάστατα προϊόντα ή υπηρεσίες, από τη διαπραγµατευτική δύναµη των προµηθευτών τους από τη διαπραγµατευτική δύναµη των αγοραστών τους και από την αντιπαλότητα µε τους υπάρχοντες ανταγωνιστές τους, έτσι και οι εθνικές οικονοµίες αντιµετωπίζουν τις ίδιες απειλές και πρέπει να προστατευτούν. Τι είναι όµως αυτό που καθορίζει το ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα των κρατών; Τι συµβάλει στην διεθνή επιτυχία µιας συγκεκριµένης βιοµηχανίας; Ο Porter διακρίνει τέσσερα χαρακτηριστικά 18, τέσσερις αναπόσπαστες συνθήκες που συγκεντρώνονται στις τέσσερις άκρες ενός «διαµαντιού», όπως χαρακτηριστικά το ονοµάζει ο ίδιος, και που συγκλίνουν, όταν και τα τέσσερα είναι ισχυρά, σε µια ανταγωνιστική οικονοµία. Αυτά είναι: 1. η κατάσταση των παραγωγικών συντελεστών (factor conditions) Οι παραγωγικοί συντελεστές δεν είναι τίποτα περισσότερα από τα αναγκαία µέσα που έχει ανάγκη µια εταιρία για να ανταποκριθεί στον ανταγωνισµό. Αυτά είναι: 17 Porter, M. (1990), σ. 20 18 ό.π. σσ. 71-126 28
οι ανθρώπινοι πόροι, δηλ. η ποσότητα, οι ικανότητες και το κόστος του προσωπικού λαµβάνοντας υπόψη τις εργάσιµες ώρες και την ηθική της εργασίας οι φυσικοί πόροι, δηλ. η αφθονία, η ποιότητα, η προσβασιµότητα και το κόστος στη χρήση της γης, το νερό, η ξυλεία, οι υδροηλεκτρικές πηγές ενέργειας, το κλίµα και άλλα φυσικά χαρακτηριστικά οι πηγές γνώσης, δηλ. τα αποθέµατα σε επιστηµονική, τεχνική γνώση και γνώση της αγοράς σχετική µε αγαθά και υπηρεσίες. Πηγές γνώσης θεωρούνται τα πανεπιστήµια, κρατικά ή ιδιωτικά ερευνητικά ινστιτούτα, στατιστικές υπηρεσίες, έρευνες αγοράς και βάσεις δεδοµένων, εµπορικά επιµελητήρια και άλλες πηγές οι πηγές κεφαλαίου, δηλ. η ποσότητα του διαθέσιµου κεφαλαίου για επένδυση στη βιοµηχανία και οι υποδοµές, δηλ. ο τύπος, η ποιότητα και το κόστος χρήσης της διαθέσιµης υποδοµής. Εδώ περιλαµβάνονται το µεταφορικό σύστηµα, το σύστηµα επικοινωνιών, οι υπηρεσίες ταχυδροµείου, το σύστηµα υγείας, όπως επίσης και η διαθεσιµότητα στέγης και κάθε είδους πολιτιστικές εκδηλώσεις, που κάνουν ένα µέρος πιο ελκυστικό να ζεις και να δουλεύεις. Οι παραγωγικοί συντελεστές διακρίνονται σε βασικούς συντελεστές, δηλ. πρώτες ύλες, κλιµατικές συνθήκες, ανθρώπινο δυναµικό κ.α. και σε προηγµένους συντελεστές, όπως είναι η ψηφιακή επικοινωνιακή υποδοµή, τα κέντρα ερευνών κ.α. Επίσης, διακρίνονται σε γενικούς συντελεστές, όπως για παράδειγµα το συγκοινωνιακό δίκτυο, αποθέµατα κεφαλαίου κ.α. και σε εξειδικευµένους συντελεστές, όπως είναι η υποδοµή για εξειδικευµένους σκοπούς, το εξειδικευµένο προσωπικό κ.α. Ένα κράτος στη σηµερινή εποχή µπορεί να αποκτήσει αξιοσηµείωτα και βιώσιµα ανταγωνιστικά πλεονεκτήµατα στο βαθµό που καταφέρνει να συγκεντρώσει περισσότερο προηγµένους και εξειδικευµένους παραγωγικούς συντελεστές. Και φυσικά πρόκειται για παράγοντες που µπορούν να δηµιουργηθούν µε την κατάλληλη πολιτική και σχεδιασµό µέσα από δηµόσιες και ιδιωτικές επενδύσεις στο χώρο της εκπαίδευσης, της επιστηµονικής έρευνας, της υποδοµής κ.α. 19 19 Ένα παράδειγµα εµπλοκής του ιδιωτικού τοµέα στη δηµιουργία παραγωγικών συντελεστών είναι η ανία, όπου λειτουργούν δυο νοσοκοµεία που εξειδικεύονται στη θεραπεία ασθενών που 29
2. η εσωτερική ζήτηση (home demand) Η εσωτερική ζήτηση είναι ένα άλλο χαρακτηριστικό µιας ανταγωνιστικής οικονοµίας. Τρία είναι τα χαρακτηριστικά που καθορίζουν τη σπουδαιότητα της ζήτησης: η σύνθεση της αγοράς, δηλ. η φύση των αναγκών των αγοραστών και πώς αυτές διανέµονται καθώς και η φύση των αγοραστών και πόσο απαιτητικοί είναι αυτοί στις επιλογές τους το µέγεθος της ζήτησης και το µοντέλο ανάπτυξης, δηλ. η ύπαρξη µεγάλης εσωτερικής ζήτησης και πώς αυτή συµβάλει στη δηµιουργία οικονοµιών κλίµακας καθώς και η ταχεία ανάπτυξη και πώς οδηγεί στη δηµιουργία επενδύσεων και η διεθνοποίηση της εσωτερικής ζήτησης, δηλ. οι µηχανισµοί µε τους οποίους η εσωτερική ζήτηση µεταφέρεται σε άλλες αγορές Η πιο σηµαντική συνεισφορά της εσωτερικής ζήτησης σε µια ανταγωνιστική οικονοµία είναι ότι δίνει ώθηση τόσο στις επενδύσεις όσο και στην καινοτοµία. Ένα παράδειγµα για το πόσο η εσωτερική ζήτηση µπορεί να καθορίσει την εξωτερική, έρχεται από την Ιαπωνία στον τοµέα των τηλεοράσεων. Στην Ιαπωνία υπήρχε η ζήτηση για µικρές και φορητές τηλεοράσεις λόγω χαµηλού εισοδήµατος και µικρών διαµερισµάτων. Απεναντίας, στις ΗΠΑ λόγω καλύτερου εισοδήµατος και µεγαλύτερων διαµερισµάτων οι καταναλωτές ζητούσαν µεγάλες τηλεοράσεις. Το αποτέλεσµα ήταν, υπό την πίεση της εσωτερικής ζήτησης, οι Ιάπωνες να αφιερωθούν στην κατασκευή και τελειοποίηση µικρών τηλεοράσεων, ενώ να εισάγουν από τις ΗΠΑ µεγάλες όταν και όπου υπήρχε ανάγκη. Η διεθνής ζήτηση, όµως, υπό το βάρος των καταστάσεων οδηγήθηκε σε µικρές, ευέλικτες και φορητές τηλεοπτικές συσκευές, µια ζήτηση που οι ιαπωνικές εταιρίες µπόρεσαν να καλύψουν και να γίνουν οι παγκόσµιοι ηγέτες στον τοµέα των εξαγωγών µικρών τηλεοράσεων και να αποκτήσουν ένα ισχυρό ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα έναντι των Αµερικανών ανταγωνιστών τους. πάσχουν από διαβήτη και ανήκουν σε δύο µεγάλες εταιρίες που παράγουν ινσουλίνη, η Novo Industri και η Nordisk Insulin. 30
3. οι σχετικές και υποστηρικτικές βιοµηχανίες (related and supporting industries) Το τρίτο χαρακτηριστικό για τη δηµιουργία µιας ανταγωνιστικής εθνικής οικονοµίας είναι η παρουσία σχετικών ή υποστηρικτικών βιοµηχανιών που είναι διεθνώς ανταγωνιστικές. Τα οφέλη που προκύπτουν περιγράφονται παρακάτω: η πρόσβαση σε δαπανηρά εξαρτήµατα γίνεται πιο εύκολα, πιο γρήγορα και πιο αποτελεσµατικά. Ένα παράδειγµα είναι το προβάδισµα της Ιταλίας στην κατασκευή χρυσών και ασηµένιων κοσµηµάτων, που οφείλεται εν µέρει στην ισχυρή βιοµηχανία µηχανηµάτων για την κοπή κοσµηµάτων καθώς και στον εξοπλισµό για την ανακύκλωση πολύτιµων µετάλλων. η διαδικασία της αναβάθµισης και της καινοτοµίας επιτυγχάνεται πιο γρήγορα. Οι προµηθευτές βοηθούν τις εταιρίες να αντιληφθούν τις νέες µεθόδους και ευκαιρίες και να υιοθετήσουν τη νέα τεχνολογία. Οι εταιρίες κερδίζουν γρήγορη πρόσβαση στην πληροφόρηση, σε ιδέες και οράµατα. Και παράλληλα έχουν την ευκαιρία να επηρεάσουν τις τεχνικές προσπάθειες των προµηθευτών τους. η γειτνίαση µε τεχνικό και διευθυντικό προσωπικό σε συνδυασµό µε την πολιτισµική οµοιότητα διευκολύνει την ελεύθερη και ανοικτή ροή πληροφοριών. Έτσι τα έξοδα δοσοληψίας µειώνονται. Η παρουσία ιθαγενών προµηθευτών σε κεντρικά σηµεία παραγωγής έρευνας δίνει ευκολότερη πρόσβαση στους αγοραστές για πληροφόρηση και συµµετοχή στην από κοινού ανάπτυξη. η διεθνής επιτυχία µιας βιοµηχανίας µπορεί επίσης να προκαλέσει ζήτηση και για συµπληρωµατικά προϊόντα ή υπηρεσίες. Ένα παράδειγµα στις ΗΠΑ είναι οι πωλήσεις ηλεκτρονικών υπολογιστών στο εξωτερικό της χώρας, που οδήγησε στη ζήτηση περιφερειακών Η/Υ, λειτουργικό Η/Υ και υπηρεσίες βάσεων δεδοµένων. 4. η στρατηγική των επιχειρήσεων, η δοµή και ο ανταγωνισµός (firm strategy, structure, and rivalry) Το τέταρτο και τελευταίο χαρακτηριστικό του «διαµαντιού» αφορά στο συµφραζόµενο µέσα στο οποίο οι εταιρίες δηµιουργούνται, οργανώνονται και διοικούνται όπως επίσης και στη φύση του εσωτερικού ανταγωνισµού. Το εθνικό ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα µπορεί να επιτευχθεί µε έναν καλό 31