Networks of Innovators: a review and introduction to the issue. DeBresson, Chris

Networks of Innovators: a review and introduction to the issue DeBresson, Chris Research Policy, vol. 20, σελ. 363 379, 1991 Το Αντικείμενο της Μελέτης Η έννοια των δικτύων χρησιμοποιείται για να περιγράψει αρκετά πράγματα στην οικονομική θεωρία. Στο άρθρο, χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη συνεργασία μεταξύ καινοτομικών εταιριών. Επιπλέον, το άρθρο δεν ενδιαφέρεται για τις συνεργασίες μεταξύ εταιριών γενικά, αλλά μονάχα για εκείνες μεταξύ καινοτομικών εταιριών. Ακόμα και σε αυτή την πιο περιορισμένη ομάδα, υπάρχουν αρκετοί τύποι δικτύων καινοτόμων εταιριών: δίκτυα προμηθευτή πελάτη, δίκτυα πρωτοπόρων και ακολουθητών στον ίδιο κλάδο, περιφερειακά διακλαδικά δίκτυα, διεθνείς στρατηγικές συμμαχίες στις νέες τεχνολογίες, επαγγελματικά διεπιχειρηματικά δίκτυα ανάπτυξης και προώθησης νέας τεχνολογίας, κλπ. Όπως και με κάθε ισχυρή έννοια, εκείνη του δικτύου είναι αναγκαστικά αρκετά περιεκτική, και συνεπώς αρκετά ασαφής της αποδίδονται διαφορετικές σημασίες και χρήσεις. Σε σχέση με την αντίληψη των δικτύων ως σύστημα 1, μπορεί κανείς να θεωρήσει ένα δίκτυο ως μια μορφή ανόργανου και ανασυνθέσιμου 2 συστήματος. Όπως και σε κάθε σύστημα, το δίκτυο είναι κάτι περισσότερο από το άθροισμα των μερών του. Με άλλα λόγια, το δίκτυο προσλαμβάνει θετική, ή αρνητική, συνεργία. Οι οικονομολόγοι θα έλεγαν πως τα δίκτυα θα πρέπει να δημιουργούν συστημικές οικονομίες, οι οποίες είναι εν μέρει εξωγενείς προς την κάθε εταιρία 3. Τα δίκτυα θα πρέπει να αποτελούν ένα positive sum παίγνιο, στο οποίο κάποια μέλη μπορεί να βγαίνουν χαμένα κάποιες φορές, όμως τα πιο πολλά μέλη βγαίνουν κερδισμένα τις περισσότερες φορές. Όπως και με κάθε σύστημα, τα όρια του δικτύου είναι εκείνα του τεχνολογικά πιο αδύναμου κρίκου του. Στην τεχνολογική ανάπτυξη, αυτό θα αντιστοιχούσε στην 1 Von Bertalanffy, 1968 2 Ανασυνθέσιμου: του οποίου η σύνθεση μπορεί σχετικά εύκολα να αλλάζει 3 David, P., A., 1985, Katz, M., L. και Shapiro, C., 1985 1

έννοια του μποτιλιαρίσματος (bottleneck) 4. Για το λόγο αυτό, ο χρόνος στον οποίο δημιουργούνται οι διάφοροι δεσμοί μέσα σε ένα δίκτυο μπορεί να είναι πολύ σημαντικός 5. Σε σύγκριση με άλλα συστήματα, ωστόσο, τα δίκτυα καινοτομικών εταιριών είναι σχετικά χαλαρά, άτυπα, σιωπηρά, ανασυνθέσιμα συστήματα σχέσεων, αν και τα πιο επιτυχημένα δίκτυα μπορεί να διαρκέσουν πολλές δεκαετίες. Υπάρχουν και άλλες έννοιες που αναφέρονται στο φαινόμενο των δικτύων, αλλά με άλλα λόγια: ο ενιαίος ιστός (seamless web) 6, οι συστάδες καινοτομίας (innovation clusters) του Schumpeter 7, και ο πόλος ανάπτυξης (development pole) του Perroux 8. Όλοι αυτοί οι όροι αναφέρονται περιγραφικά στα ίδια παρατηρούμενα χαρακτηριστικά, ο καθένας με ελαφρώς διαφορετική οπτική. Οι συστάδες καινοτομίας εστιάζουν στην εγγύτητα μεταξύ των καινοτομιών στον οικονομικό χώρο, η οποία κάποιες φορές καταλήγει σε αυθόρμητη συσσώρευση (agglomeration). Οι τεχνοπόλοι και τα συστήματα αναφέρονται στη δομή των διασυνδέσεων οι οποίες σχηματίζουν το οικονομικό τοπίο 9, ενώ η ανάλυση δικτύων εστιάζει στη διαμόρφωση, τη φύση και το περιεχόμενο ενός συνόλου διεπιχειρηματικών σχέσεων. Είναι συνήθως αποδεκτό πως τα δίκτυα είναι κάτι περισσότερο από ένα άθροισμα διμερών σχέσεων. Ο πυρήνας ενός δικτύου μπορεί να αποτελείται από δυο μόνον εταιρίες, αλλά περιλαμβάνει επίσης τα δίκτυα των προμηθευτών τους, καθώς και άλλες εταιρίες και μια ολόκληρη αλυσίδα διασυνδέσεων 10. Επειδή οι επαφές μεταξύ των εταιριών του δικτύου είναι διαδοχικές και ευρείες σε ότι αφορά το περιεχόμενο, το χρόνο και το χώρο που καλύπτουν, εκείνο που έχει αληθινά σημασία είναι η μελέτη ολόκληρου του συνόλου αυτών των σχέσεων 11. Η Ελκυστικότητα της Δικτυακής Προσέγγισης Η δικτυακή προσέγγιση επιτρέπει την ενσωμάτωση πολλών πρόσφατων και συμπληρωματικών μεταξύ τους ρευμάτων ανάλυσης της καινοτομίας. Η δυναμική του Schumpeter, η ανάλυση του κόστους συναλλαγής (transaction cost analysis), η πλούσια βιβλιογραφία σχετικά με τις διασυνδέσεις προμηθευτών πελατών 12, η 4 Hughes, T., P., 1983 5 Eriksson, A., K. και Hakansson, H., σελ. 23, 1990 6 Hughes, T., P., 1983 7 Schumpeter, J., σελ. 100 01, 1939 8 Perroux, F., 1955, DeBresson, C., 1989a, Debresson, C., 1989b 9 Scott, A., J., 1991 10 Clark, O. και Stauton, N., 1989 11 Mody, A., 1990 12 Teubal, M., 1987, Von Hippel, E., 1988 2

διαδραστική μάθηση 13 και, γενικότερα, η περιοχή που βρίσκεται στα σύνορα μεταξύ οικονομικής και κοινωνιολογίας, η οποία ασχολείται με τη δημιουργία και το σχηματισμό των αγορών και των εταιριών. Αν και η δικτυακή προσέγγιση χρησιμοποιεί τα καλύτερα τμήματα της βιβλιογραφίας των διασυνδέσεων και βασίζεται στο υπόβαθρο της διεπιχειρηματικής ανάλυσης, εστιάζει περισσότερο στη σημασία της ύπαρξης τέτοιων διεπιχειρηματικών διασυνδέσεων και με τη δομή του δικτύου. Η κληρονομιά του Schumpeter είναι αυταπόδεικτη. Αν η καινοτομία είναι νέοι τεχνικοί συνδυασμοί, τα δίκτυα προσφέρουν την ευελιξία με την οποία μπορεί να γίνει καλύτερη εκμετάλλευση των ευκαιριών για νέους συνδυασμούς διαφόρων υπαρχόντων τεχνολογικών τμημάτων. Τα δίκτυα μπορεί να είναι ένας προνομιακός τρόπος καινοτομίας 14. Αν η εταιρία θεωρηθεί ως ένας (προσωρινός) συνδυασμός πόρων, η καινοτομική εταιρία είναι ένας καινούργιος τέτοιος συνδυασμός, αλλά όχι και ο μοναδικός. Τα διεπιχειρηματικά δίκτυα προσφέρουν επίσης ένα μέσο για καινούργιους συνδυασμούς, ένα μέσο με σημαντικά πλεονεκτήματα έναντι των μεμονωμένων εταιριών. Χάρη στην ευελιξία τους, που υπάρχει χάρη στις περιορισμένες μη αναστρέψιμες επενδύσεις, το κάθε μέλος μπορεί να εκμεταλλευθεί καλύτερα τις ευκαιρίες για νέους συνδυασμούς πόρων. Αυτοί οι πιθανοί συνδυασμοί διερευνώνται μέσα από τη διαδικασίας της αλληλεπίδρασης μέσα στο δίκτυο, μέσα από την ανακάλυψη συμπληρωματικών πόρων οι οποίοι είναι απαραίτητοι για την καινοτομία 15. Επιπλέον, η δικτυακή προσέγγιση επιτρέπει να ξεπερασθεί η μεθοδολογική ατέλεια του Schumpeter, ο «ηρωικός» επιχειρηματίας. Οι Teubal et al. 16 Υποστηρίζουν πως, πέρα από τον επιχειρηματία και την αρχική καινοτομία, και πέρα από τις διμερείς σχέσεις προμηθευτή πελάτη, τα δίκτυα είναι πρότυπο λειτουργίας που διασφαλίζει την επιτυχία μιας καινοτομίας. Για τους Teubal et al., η επιτυχημένη καινοτομία απαιτεί το στήσιμο ενός δικτύου και τη δημιουργία συλλογικής γνώσης, προκειμένου να παγιωθούν τα πρότυπα της νέας αγοράς. Το δεύτερο προφανές ρεύμα ανάλυσης που μπορεί να ενσωματωθεί στη δικτυακή προσέγγιση είναι εκείνο της ανάλυσης του κόστους συναλλαγών. Τα διεπιχειρηματικά δίκτυα είναι «έντασης συναλλαγών» 17. Όλες οι τεχνολογικές 13 Lundvall, B., A., 1990 14 Clark, P., 1990, Saxenian, A., 1991 15 Baba, T. και Imai, K I, 1990, Hakansson, H., 1989 16 Teubal, M., et al., 1991 17 Scott, A., J., 1991 3

συναλλαγές έχουν έναν αριθμό κοινών χαρακτηριστικών: συστημική αλληλεξάρτηση (system interdependence), αδιαιρετότητες (indivisibilities), ιδιαιτερότητα των πόρων (asset specificity), σιωπηρή φύση της γνώσης (tacitness), τεχνολογική και εμπορική αβεβαιότητα, και μη ιδιοποίηση (inappropriability) 18. Ο επιταχυνόμενος ρυθμός της τεχνολογικής αλλαγής μπορεί να αυξήσει τη σημασία της δικτύωσης. Ωστόσο, οι περίοδοι τεχνολογικών αναταράξεων δεν εμφανίζονται πρώτη φορά στην ιστορία. Κάθε τεχνική επανάσταση φαίνεται να ήταν συνδεδεμένη με τέτοια τοπικά δίκτυα. Ακόμα και μια σχετικά μικρή τεχνική ανατάραξη φαίνεται να είναι αρκετή για να πολώσει την ανάπτυξη. Η οικονομική και τεχνολογική ιστορία δείχνουν πως οι συστάδες καινοτομίας που συνδέονταν με δίκτυα καινοτομικών εταιριών θα πρέπει να ήταν ο γενικός κανόνας. Περίοδοι έντονων τεχνολογικών, θεσμικών και εμπορικών αναταράξεων μπορούν να ωθήσουν τις εταιρίες προς αυξημένη δικτυακή δραστηριότητα 19. Ένα από τα διδάγματα της ιστορίας της τεχνολογικής εξέλιξης είναι το ότι τα δίκτυα πάντοτε δημιουργούνται γύρω από τις εταιρίες που προάγουν τη νέα τεχνολογία. Για τις σημερινές καινοτομίες, τα δίκτυα είναι ένα περίπου προφανές προαπαιτούμενο. Για παράδειγμα, στον κλάδο της βιοτεχνολογίας, μια καινοτομική εταιρία δεν μπορεί να υπάρξει δίχως δεσμούς προς τα πίσω με τα Πανεπιστημιακά ερευνητικά κέντρα, ή δεσμούς προς τα εμπρός με τα νοσοκομεία και με τα κρατικά νομοθετικά όργανα. Η βιβλιογραφία σχετικά με τις βιομηχανικές προμήθειες (industrial purchasing) δεν αφήνει καμία αμφιβολία για το ότι πάντοτε υπήρχαν μακροχρόνιες σχέσεις προμηθευτών πελατών 20. Η ύπαρξη δικτύων επιλεγμένων προμηθευτών και προνομιακών πελατών είναι ο συνήθης τρόπος λειτουργίας στην πλειοψηφία των κλάδων: καμία εταιρία δεν είναι απομονωμένο νησί. Για τις περισσότερες μάλιστα εταιρίες, τουλάχιστον το 50% της αξίας του προϊόντος τους προέρχεται από εξωτερικούς προμηθευτές. Ωστόσο, τα συνήθη δίκτυα προμηθευτών μπορεί να διαφέρουν από τα δίκτυα καινοτόμων ως προς την έμφαση. Ενώ ο σκοπός στα συνήθη δίκτυα είναι η μείωση της εξάρτησης από κάθε μεμονωμένο προμηθευτή, με την αύξηση του αριθμού των προμηθευτών, οι σχέσεις με τους τεχνολογικά 18 Teece, D., J., 1990 19 Mody, A., 1990 20 Hakansson, A., (ed.), 1092 4

στρατηγικούς προμηθευτές είναι λιγότερες, με μεγαλύτερη ένταση συναλλαγών, και καταλήγουν σε κάποιο βαθμό αλληλεξάρτησης 21. Αν τα δίκτυα είναι το αποτέλεσμα περιόδων τεχνολογικών και εμπορικών αναταράξεων, μήπως είναι τελικά μονάχα μεταβατικές μορφές λειτουργίας προς τη διαδικασία των συνενώσεων; Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε. Ίσως τα δίκτυα να είναι μια μορφή οργάνωσης καλύτερα προσαρμοσμένης στην εποχή της διαρκούς τεχνολογικής επανάστασης που διανύουμε. Οι Freeman και Perez 22 συζητώντας τη θεωρία των μακροχρόνιων κύκλων (long wave theory) υποθέτουν πως κάθε τεχνολογική επανάσταση προκαλεί νέες μορφές οργανισμών που είναι καλύτερα προσαρμοσμένες για τη διαχείριση και εκμετάλλευση των δυνητικών πλεονεκτημάτων του νέου τεχνικού συστήματος που δημιουργείται. Οι μεγάλες κάθετα ολοκληρωμένες εταιρίες κυριάρχησαν στο 4 ο Kondratieff. Είναι τα δίκτυα η επόμενη γενιά οργανισμών που είναι καλύτερα προσαρμοσμένη στο 5 ο Kondratieff; Στο Second Industrial Divide, οι Piore και Sabel 23 θέτουν αυτή την υπόθεση, η οποία αντανακλάται και στη Saxenian 24 και τον Scott 25. Η Θέση των Δικτύων Καινοτομίας Για ποιο λόγο κάποια δίκτυο καινοτόμων είναι γεωγραφικά εστιασμένα και άλλα όχι; Τα γεωγραφικά εστιασμένα δίκτυα φαίνεται να είναι περισσότερο διαρκή απ ότι οι διεθνείς στρατηγικές συμμαχίες. Τα διεπιχειρηματικά τοπικά δίκτυα ενισχύονται από προσωπικά και πολιτισμικά δίκτυα. Ιστορίες σχετικές με εταιρίες εκκολαπτήρια, spin offs και start ups δείχνουν πως η γεωγραφική εγγύτητα είναι ζωτική για την υποστήριξη της πρώιμης φάσης ενός καινοτομικού εγχειρήματος. Μπορεί αυτό να οφείλεται στο γεγονός ότι οι περισσότεροι εξωγενείς παράγοντες που ενισχύουν και βοηθούν στη διατήρηση των δικτύων καινοτόμων προέρχονται από την ίδια γεωγραφική περιοχή. Η ερευνητική ομάδα GREMI αναφέρεται σε αυτούς τους παράγοντες ως «το περιβάλλον» 26. Η μελέτη του Scott 27 στην περιοχή της Ν. Καλιφόρνια δείχνει την αλληλεπίδραση ενός πολύπλοκου συνόλου, πέρα από τα δίκτυα. Μεταξύ των παραγόντων, η τοπική συσσώρευση εξειδικευμένου εργασιακού 21 Eriksson, A., K. και Hakansson, H., 1990 22 Freeman, C. και Perez, C. στο Dosi, G., et al., 1988 23 Piore, M. και Sabel, C., 1984 24 Saxenian, A., 1991 25 Scott, A., J., 1991 26 Perrin, J., C. και Maillat, D., (eds.), 1989 27 Scott, A., J., 1991 5

δυναμικού φαίνεται ιδιαίτερα σημαντική για την αεροπορική βιομηχανία. Η Saxenian 28 και οι Bianchi και Bellini 29 υποστηρίζουν τη σημασία της «κοινωνικής συνοχής», και της «κοινής μορφωτικής και επαγγελματικής εμπειρίας, η οποία διατηρείται καλύτερα μέσα από τη διαρκή αλληλεπίδραση, γεωγραφική εγγύτητα και την κοινή κουλτούρα», οι οποίες μπορούν να υποστηρίξουν τη μετάδοση άτυπης και σιωπηρής γνώσης, ως πλεονεκτήματα των τοπικών διεπιχειρηματικών δικτύων. Προς τη Συστηματική Σύγκριση και Μέτρηση Όταν διανοίγεται ένα νέο ερευνητικό πεδίο, οι μελέτες περιπτώσεις είναι υποχρεωτικά περιγραφικές, αναζητώντας όλα τα ζητήματα που μπορεί να παίζουν κάποιο ρόλο, και τις πιθανές αιτιακές σχέσεις. Αυτή η προκαταρκτική εργασία συνεχίζεται για τη μελέτη των δικτύων. Ωστόσο, έχει ήδη ξεκινήσει η μέτρηση και η ρητή τυποποίησή τους. Μετά την ανάγνωση έστω και λίγων από τις μελέτες περίπτωσης, γίνεται φανερό πως οι ερευνητές κάνουν λόγο για μια πλειάδα πολύ διαφορετικών πραγμάτων. Κάποια άρθρα τόνισαν την ανάγκη για κάποια τυπολογία 30. Διαφορετικά δίκτυα εξυπηρετούν διαφορετικούς σκοπούς. Οι Storper και Harrison 31 έχουν συνεισφέρει μια αναλυτική τυπολογία βασισμένη στη διάκριση μεταξύ «κορμού» και «δακτυλίου». Για να γίνει συστηματική σύγκριση, χρειάζεται να μπορεί να γίνει κάποια μέτρηση. Η έννοια του δικτύου μπορεί σχετικά εύκολα να υπαχθεί σε ακριβή μέτρηση μέσα από έναν κλάδο των μαθηματικών που ονομάζεται graph analysis 32. Ωστόσο, καθώς οι συγκριτικές μελέτες μόλις πρόσφατα έχουν ξεκινήσει, η τυποποίηση και η μέτρηση μπορεί να είναι ακόμα πρώιμες απαιτήσεις. Εξετάζοντας τις διάφορες προσπάθειες τυποποίησης και μέτρησης, είναι φανερό πως η graph ανάλυση θα μπορούσε να προσφέρει πολλά στον τομέα αυτό. Το πλεονέκτημα της graph ανάλυσης είναι το πώς είναι προσβάσιμη με σε μη ειδικούς. Η θεωρία graph καταλήγει τελικά σε κουκίδες και βέλη. Η δομή των γραφημάτων μπορεί να περιγραφεί σε απλές μορφές που είναι οπτικά αναγνωρίσιμες και σημαντικές, για το λόγο αυτό είναι ένα γνήσια ελκυστικό αναλυτικό εργαλείο. 28 Saxenian, A., 1991 29 Bianchi, P. και Bellini, N., 1991 30 Rothwell, R., 1991 31 Storper, M. και Harrison, B., 1991 32 Knole, R. και Kuklinski, J., H., 1982 6

Η οπτική απεικόνιση της μαθηματικής πλευράς των δικτύων μέσα από τη θεωρία graph δεν υποβαθμίζει την αξιοπιστία της ως εργαλείου ανάλυσης. Καθένα από τα γραφήματα αντιστοιχεί σε διαφορετικές μήτρες μέτρησης των σχέσεων μεταξύ των παραγόντων και σε ρητούς αλγεβρικούς ορισμούς. Επίσης, οποιαδήποτε μήτρα σχέσεων μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο πρόβλεψης. Διαιρώντας το κάθε κελί με το σύνολο της γραμμής, η μήτρα δίνει μια υπό προϋποθέσεις πιθανότητα (ή μεταβατική μήτρα), η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε στοχαστικά υποδείγματα (όπως οι αλυσίδες Markov). Αυτά είναι πολύ απλά υποδείγματα τα οποία μπορούν να χρησιμοποιήσουν ολόκληρο τον πλούτο πληροφόρησης που είναι διαθέσιμη από τη μελέτη των δικτύων. Η ύπαρξη αυτών των σχετικά απλών εργαλείων ανάλυσης και μέτρησης μπορεί να συνεισφέρει σε μια περισσότερο ενδελεχή διερεύνηση των δικτύων από τους κοινωνικούς επιστήμονες 33. Το πλεονέκτημα της χρήσης μαθηματικών διατυπώσεων γίνεται μεγαλύτερο αν από αυτές προκύψουν μη αναμενόμενα ευρήματα. Για παράδειγμα, αντίθετα από την αρχική διαίσθηση, δεν είναι η πυκνότητα των εσωτερικών σχέσεων που προσφέρει δυναμική σε ένα δίκτυο. Αν ήταν έτσι, τότε οι βέλτιστες σχέσεις θα ήταν εκείνες τύπου «κλίκας». Η έννοια της κλίκας σημαίνει ότι ο κάθε παράγοντας αλληλεπιδρά άμεσα με όλους τους υπόλοιπους, αλλά κανένας τους (ή ελάχιστοι) αλληλεπιδρούν με το εξωτερικό περιβάλλον. Οι κλίκες είναι τυπικές στα καρτέλ και τα σταθερά ολιγοπώλια, αλλά όχι στα δυναμικά δίκτυα καινοτόμων. Αντίθετα, «οι ασθενείς δεσμοί» είναι που έχουν την πιο δυναμική επίδραση 34. Τα ατελή γραφήματα που είναι ανοικτά σε εξωτερικές διασυνδέσεις φαίνονται να αναπαριστούν τα πιο δυναμικά δίκτυα. Πέρα από τη σύγκριση των δομών των δικτύων, η θεωρία graph επιτρέπει και την εξέταση του ρόλου των μελών και τις σχέσεις ισχύος μέσα σε κάθε δίκτυο. Με άλλα λόγια, η θεωρία graph δεν αποδίδει τα όποια φαινόμενα στη δομή του δικτύου. Ο παράγοντας που βρίσκεται στο κομβικό σημείο θα είναι πιθανότατα, σύμφωνα με τον Czepiel 35, είτε ο πρωτοπόρος είτε ο πρώιμος ακολουθητής. Με τον τρόπο αυτό μπορεί να ξεπερασθεί η διχοτόμηση μεταξύ της εξέτασης του μεμονωμένου παράγοντα από τη μια, και του περιβάλλοντός του από την άλλη, μέσα από την 33 Beije, P., R., 1990, Callon, M., et al., 1990 34 Granovetter, M., S., 1973 35 Czepiel, J., A., 1975 7

εξέταση ενός ιστού σχέσεων που αποτελούν ένα περιβάλλον που διαμορφώνεται από «πολλά χέρια» (και όχι από ένα αόρατο χέρι). Το Νέο Πλαίσιο της Πολιτικής για την Καινοτομία Αν τελικά είναι επιθυμητή η ανάπτυξη των εταιρικών δικτύων, προκύπτει μια σειρά ερωτημάτων. Θα αρκέσει η ιδιωτική πρωτοβουλία για τη δημιουργία δικτύων, ή είναι μια περίπτωση στην οποία η «ελεύθερη αγορά» θα αποτύχει; Στα τέλη της δεκαετίας του 80 και στις αρχές εκείνης του 90, οι πολιτικές δικτύωσης έγιναν ιδιαίτερα δημοφιλείς, ειδικά ως απόκριση των αντίστοιχων Ιαπωνικών πολιτικών 36. Ωστόσο, η επίδραση αυτών των πολιτικών στη συνολική ευημερία δεν είναι πάντοτε ξεκάθαρη. Η παγκόσμια απελευθέρωση του εμπορίου αποτελεί μια πρόκληση για εκείνους που σχεδιάζουν πολιτικές για την επιστήμη και την τεχνολογία. Από τη μια πλευρά, η εξέλιξη δίδει στην πολιτική επιστήμης και τεχνολογίας ακόμα μεγαλύτερη σημασία από την άλλη περιορίζει τις δυνατότητες για άσκηση οποιασδήποτε πολιτικής. Οι προτιμήσεις που δείχνουν οι κυβερνήσεις για προμήθειες από τοπικούς προμηθευτές θα πρέπει ίσως να εκλείψουν, τα οικονομικά κίνητρα για Ε&Α θα πρέπει να εναρμονισθούν και το βάρος της χρηματοδότησης διεθνών δημοσίων αγαθών να επιμερισθεί. Τι απομένει στο οπλοστάσιο της πολιτικής επιστήμης και τεχνολογίας; Σε αυτή τη νέα εποχή «φιλελευθεροποίησης», φαίνεται για αρκετές κρατικές υπηρεσίες, τμήματα και συμβούλια πως ίσως δεν υπάρχει πλέον τρόπος επιδίωξης πολιτικής για επιστήμη και τεχνολογία. Τα ρητά και άμεσα εργαλεία «τεχνολογικής ώθησης» δεν είναι πια στη μόδα, ωστόσο, ο ιδιωτικός τομέας απαιτεί περισσότερη έμμεση υποστήριξη του κλίματος καινοτομίας: η προσφορά και η ζήτηση δημόσιων αγαθών (όπως εκπαίδευση, έρευνα και τεχνολογικές υποδομές) και εργαλείων διασύνδεσης (π.χ. για μεταφορά τεχνολογίας) γίνονται όλο και πιο δημοφιλείς. Ταυτόχρονα, οι πολιτικές επιστήμης και τεχνολογίας έχουν μετασχηματισθεί σε «πολιτικές καινοτομίας». Η ατζέντα της πολιτικής έχει κινηθεί προς την κατεύθυνση της βιομηχανικής καινοτομίας. Η οικονομική μεγέθυνση και η αυξανόμενη παραγωγικότητα και ανταγωνιστικότητα φαίνεται να προσφέρουν τη μοναδική αιτιολογία για την ύπαρξη 36 Soete, L., 1991 8

μιας πολιτικής επιστήμης και τεχνολογίας. Το δίλημμα, ωστόσο, έγκειται στο πως όταν η Ε&Α δημιουργεί καινοτομία, η καινοτομία δεν οδηγεί αυτόματα σε μεγέθυνση. Διεθνή Δίκτυα Καινοτόμων: Ποια στάση να κρατήσουν τα κράτη; Υπάρχουν δυο διαφορετικά επίπεδα πολιτικής: το πρώτο σχετίζεται με τις διεθνείς στρατηγικές συμμαχίες και το δεύτερο με τα περιφερειακά δίκτυα. Η Saxenian 37 υποστηρίζει πως τα δίκτυα μπορούν να χρησιμεύσουν ως «φραγμοί εισόδου» 38. Οι Eriksson και Hakansson 39 υποστηρίζουν πως τα δίκτυα προμηθευτών είναι ένας πιθανός τρόπος ιδιοποίησης μιας τεχνολογίας, μέσα από τη χρήση αποκλειστικών δικαιωμάτων με αντάλλαγμα τη χρηματοδότηση της εκάστοτε τεχνολογίας. Όταν μια εταιρία δεν μπορεί να δημιουργήσει η ίδια ένα φραγμό εισόδου, η ενδιάμεση μορφή του δικτύου θα της επιτρέψει να αποφύγει να καταφύγει στην ανταγωνιστική αγορά. Αυτή η ιδέα είναι συνεπής με τη σύγχρονη άποψη σχετικά με τους φραγμούς εισόδου, η οποία ουσιαστικά θεωρεί πως ο μόνος ουσιαστικός φραγμός είναι οι μη αναστρέψιμες επενδύσεις (sunk cost) 40. Η δημιουργία ενός δικτύου αποτελεί οπωσδήποτε μη αναστρέψιμη επένδυση, η οποία είναι μάλιστα και απόλυτα εξειδικευμένη, δίχως άλλες πιθανές χρήσεις. Από αυτή την άποψη, τα δίκτυα καινοτόμων, με τη μορφή στρατηγικών συμμαχιών ή συνενώσεων, μπορεί να δημιουργούν συλλογικά φραγμούς εισόδου μονάχα αν απαγορεύεται η είσοδος κάποιου νέου μέλους σε χρόνο της επιλογής του, ή μονάχα αν δίδονται αποκλειστικά δικαιώματα για την τεχνολογία που δημιουργεί ένα δίκτυο 41. Αν δε συμβαίνει τίποτε από τα παραπάνω, τόσο το κόστος εισόδου είναι μικρότερο και τα οικονομικά ωφελήματα μεγαλύτερα για έναν παίκτη που θα μπει αργότερα στο δίκτυο, απ ότι για τους πρωτεργάτες του. Πρέπει λοιπόν κανείς να ακολουθεί πολύ προσεκτικά. Η ύπαρξη μη αναστρέψιμων επενδύσεων δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί να διεκδικηθεί μια αγορά, ειδικά όταν κάνουμε λόγο για νέα προϊόντα σε έναν τεχνολογικά ανώριμο τομέα. Ούτε συνεπάγονται αναγκαστικά τα δίκτυα την απουσία γενικότερων οφελών 37 Saxenian, A., 1991 38 Camagni, R., 1990 39 Eriksson, A. και Hakansson, H., 1990 40 Baumol, W., J., et al., 1982 41 Eriksson, A. και Hakansson, H., 1990 9

ευημερίας αντίθετα, συχνά τα δίκτυα δημιουργούν σημαντικά εξωτερικά οφέλη και η κατάλληλη πολιτική μπορεί να επιδράσει σε αυτή τη θετική συνολική έκβαση. Η συμμετοχή των εταιριών σε δίκτυα τείνει να σταθεροποιείται με την πάροδο του χρόνου, εξαιτίας του μη αναστρέψιμου κόστους της συμμετοχής και των συνακόλουθων τεχνικών επιλογών 42. Οι διεπιχειρηματικές σχέσεις προμηθευτή πελάτη που οδηγούν στην καινοτομία είναι επαναλαμβανόμενες 43. Από τη στιγμή που μια εταιρία θα καινοτομήσει μια φορά σε συνεργασία με κάποιον εταίρο, τείνει να καινοτομεί και στη συνέχεια με τον ίδιο, καθότι το κόστος της μεταξύ τους συναλλαγής καταρρέει μετά την πρώτη αλληλεπίδραση 44. Αυτό παραδόξως συνεπάγεται πως μετά από έναν πρώτο συνδυασμό πόρων, και την πιθανή ριζική καινοτομία, η σχέση καινοτομίας που διέπει τους εταίρους θα γίνει μάλλον πιο συντηρητική. Μελέτες περίπτωσης στη Σουηδία δείχνουν πως οι διασυνδέσεις προμηθευτή πελάτη χρησιμοποιούνται ξανά και ξανά σε πολλά διαφορετικά έργα, όχι γιατί έχει επιτευχθεί το βέλτιστο ταίριασμα, αλλά γιατί πρέπει να γίνει εκμετάλλευση του μη αναστρέψιμου κόστους στη δημιουργία της σχέσης 45. Αποτέλεσμα είναι να τείνουν να διαρκούν μακροχρόνια αυτές οι σχέσεις. Αν και κάποιες από τις τεχνολογικές συμμαχίες μπορεί να οδηγήσουν σε καρτέλ ή σε εξαγορές όταν σταθεροποιηθεί η τεχνολογία, μέγα μέρος της αντιμονοπωλιακής ανησυχίας και συζήτησης έχει νόημα μονάχα όταν αναφέρεται σε συνθήκες στατικής αποτελεσματικότητας. Αυτές οι συνθήκες προφανώς δεν ισχύουν στη διάρκεια δημιουργίας νέας τεχνολογίας. Μονάχα όταν σταθεροποιηθεί η τεχνολογία, και εμφανισθούν καρτέλ ή μονοπώλια, επανεμφανίζονται πιθανώς ζητήματα αντιμονοπωλίου. Ένα ζήτημα σχετικό με τα δίκτυα, το οποίο έχει μια ενδιαφέρουσα δημόσια πλευρά, είναι εκείνο της προτυποποίησης. Πολλά δίκτυα καινοτόμων ενδιαφέρονται σφόδρα για την επιβολή των δικών τους αρχιτεκτονικών και προτύπων. Αυτά τα πρότυπα μπορούν να λειτουργήσουν ως σημαντικοί φραγμοί εισόδου και μηχανισμοί αποκλεισμού. Οι κυβερνήσεις έχουν εκ των πραγμάτων δυνατότητα επηρεασμού των προτύπων και θα πρέπει, κατά συνέπεια, να δράσουν υπεύθυνα. Το ζήτημα, ωστόσο, αφορά περισσότερο την παρακίνηση υιοθέτησης μιας «συμβατότητας» μεταξύ των 42 Acs, Z., J., 1990 43 DeBresson, C. και Murray, B., 1988, DeBresson, C., et al., 1986 44 DeBresson, C., 1989 45 Eriksson, A. και Hakansson, H., 1990 10

διαφορετικών προτύπων, η οποία θα επιτρέψει τη μελλοντική είσοδο και άλλων εταιριών στον κλάδο, παρά την επιλογή ενός προτύπου έναντι άλλου. Η ειρωνεία είναι πως μεγάλο μέρος της δικτύωσης στον κλάδο των τηλεπικοινωνιών στις ΗΠΑ είναι άμεσο αποτέλεσμα αντιμονοπωλιακών δράσεων, ειδικά ο διαχωρισμός της λειτουργίας Ε&Α από τις συστημικές τεχνολογίες και τους συμπληρωματικούς πόρους 46. Με άλλα λόγια, είναι οι αντιμονοπωλιακές δράσεις που τροφοδοτούν μεγάλο μέρος της τεχνολογικής δικτύωσης. Αν οι σχεδιαστές της κρατικής πολιτικής δεν πιστεύουν πως τα δίκτυα είναι προτιμότερα από την ενδοεταιρική ολοκλήρωση (καθετοποίηση), έχουν μάλλον αργήσει. Ωστόσο, κατά την εκτίμηση του DeBresson 47 η δικτύωση είναι προτιμότερη της καθετοποίησης μακροπρόθεσμα, καθότι επιτρέπει ένα περισσότερο διαφοροποιημένο σύνολο νέων συνδυασμών στην παραγωγική διαδικασία, ενώ παράλληλα επιτρέπει την ταχύτερη τεχνολογική ανάπτυξη. Με τη δικτύωση αποφεύγεται το κόστος των διπλών προσπαθειών έρευνας στους αγώνες τεχνολογικής ανάπτυξης 48, ενώ αντικαθίσταται η ενοχλητική παρέμβαση του νομοθετικού ρυθμιστή με έναν διακριτικό παρατηρητή 49. Το κύμα ενδιαφέροντος που δείχνουν οι κυβερνήσεις για τις διεθνείς στρατηγικές συμμαχίες φαίνεται να ξεπερνά κατά πολύ τη δυνατότητά τους να τις επηρεάσουν με οποιονδήποτε τρόπο. Οι μικρές χώρες συνήθως δεν έχουν πολλές σημαντικές μεγάλες εταιρίες που να είναι ικανές να συμμετέχουν σε τέτοιες διεθνείς στρατηγικές συμμαχίες. Κάποιες από αυτές τις εταιρίες μπορεί να εμπλακούν αυθόρμητα σε διεθνείς συνεργασίες για την εκμετάλλευση κάποιων ιδιαίτερων τμημάτων της αγοράς, αλλά η δυνατότητα για κρατική παρέμβαση είναι ανύπαρκτη. Οι μεγάλες χώρες, από την άλλη, δεν μπορούν να πράξουν τίποτε περισσότερο από να βοηθήσουν στη χρηματοδότηση των εταιριών τους που επιδιώκουν συμμετοχή σε τέτοιες διεθνείς συμμαχίες, επειδή αν αυτές δεν επιτραπούν τότε οι εταιρίες θα πρέπει να βρουν άλλους, λιγότερο ωφέλιμους, τρόπους να αποκτήσουν την τεχνολογία που επιθυμούν. Η μοναδική αιτιολογία για πολιτικές ενίσχυσης των συμμαχιών φαίνεται να είναι η μείωση ενός πιθανού ή πραγματικού τεχνολογικού χάσματος, ή η διατήρηση του Εθνικού προβαδίσματος. Για το λόγο αυτό, τα δίκτυα θα πρέπει να σταθμισθούν έναντι άλλων τρόπων απόκτησης και ανάπτυξης νέας τεχνολογίας (Εθνικά 46 Zanfrei, A., 1989 47 DeBresson, C., 1991 48 Barzel, Y., 1968, Dasgupta, P., D. και Maskin, E., 1987 11

προγράμματα Ε&Α, εξαγορά ξένων εταιριών, κίνητρα για άμεση ξένη επένδυση, ή licensing). Υποβοηθώντας Περιφερειακά Δίκτυα Καινοτόμων Ένα μάλλον πιο απλό θέμα πολιτικής σχετίζεται με τα περιφερειακά δίκτυα. Συνήθως, περιοχές και οικονομικές οντότητες περικλείονται σε μια χώρα, αλλά όχι πάντοτε. Τα περιφερειακά δίκτυα είναι ο κύριος τόπος πραγμάτωσης των τεχνολογικών και οικονομικών εξωτερικών οικονομιών οι οποίες ωφελούν τη χώρα. Πιο σημαντικό, τα τοπικά δίκτυα μπορούν με πολλούς τρόπους να επηρεασθούν από τη δημόσια πολιτική. Παραδόξως, η παγκοσμιοποίηση της επιστήμης και της τεχνολογίας έχει αυξήσει τη σημασία της περιφέρειας 50. Τα ζητήματα πολιτικής που εγείρονται εδώ έχουν συνεπώς μεγάλη στρατηγική σημασία, τόσο για τις χώρες όσο και για τις περιφέρειες. Αν αυτές σταθούν ικανές να κατανοήσουν πώς να καλλιεργήσουν τη μεγέθυνση των δικτύων καινοτόμων σε λίγες «μητροπολιτικές» περιοχές, τότε θα έχουν δημιουργήσει πόλους τεχνολογικής συσσώρευσης και θα μπορούν να δρέψουν τους καρπούς των μελλοντικών εξωτερικών ωφελημάτων από την καινοτομία. Αυτά τα δίκτυα θα συντηρήσουν την καινοτομία και την τεχνολογική ικανότητα για προσαρμογή της ξένης τεχνολογίας. Παραδόξως, στην εποχή της διεθνούς απελευθέρωσης, οι περιφέρειες και μαζί τους οι μικρές τοπικές εταιρίες προορίζονται να έχουν αυξημένη σημασία. Εκ των προτέρων δεν είναι προφανές το που θα πρέπει να στηριχθεί μια δημόσια πολιτική. Είναι φανερό ότι η κινητοποίηση των ενδογενών δυνάμεων θα πρέπει να γίνει ουσιαστικά σε τοπικό επίπεδο, με τη μείωση του μη αναστρέψιμου κόστους συναλλαγών για τη δημιουργία δικτύων. Η δημιουργία ενός δικτύου είναι υποχρεωτικά μια διαδικασία ταυτοποίησης κοινά έθιμα, γλώσσες, πολιτισμικές ταυτότητες και παραδόσεις είναι σημαντικές και η συμμετοχή του δημοσίου στη δημιουργία των δικτύων θα αυξήσει την παραγωγή «δημόσιων αγαθών». Σε μια τέτοια σχέση, οι δημόσιες υπηρεσίες (όπως τα τεχνολογικά πάρκα) μπορούν να παίξουν το ρόλο του καταλύτη. Έτσι, τα εργαλεία πολιτικής που θα χρησιμοποιηθούν δεν είναι μονάχα η δημιουργία κατάλληλου «κλίματος», η εργαλεία προσφοράς και 49 Sabel, C., F., 1990 50 Soete, L., 1991 12

ζήτησης, αλλά κυρίως εργαλεία διασύνδεσης 51. Με αυτά, η δημόσια υπηρεσία θα βοηθά στον ορισμό του δημόσιου συμφέροντος, καθώς και στον προσδιορισμό των στόχων και των συμπληρωματικών πόρων που θα πρέπει να έχουν τα μέλη του δικτύου. Αυτά τα εργαλεία συνήθως δεν απαιτούν ιδιαίτερους οικονομικούς πόρους, μπορούν όμως να μεταβάλλουν την ισορροπία προς την οικοδόμηση σχέσεων συνεργασίας και εμπιστοσύνης 52. Βιβλιογραφία Acs, Z., J., High Technology Networks in Maryland, Networks of Innovators-An International and Inter-Disciplinary Approach Workshop, Montreal, 1990 Baba, T. and Imai, K-I, Systemic Innovation and Cross-Border Networks: The Case of the Evolution of VCR Systems, Third Schumpeter Society Conference, Airlie House, Virginia, 2-5 June, 1990 Barzel, Y., Optimal Timing of Innovation, Review of Economics and Statistics, vol. 50, pp. 348-355, 1968 Baumol, W., J., Panzar, J., C. and Willig, R., D., Contestible Markets, Harcourt, Brace, Jovanovich, New York, 1982 Bell, G., Aubert, J-E, DeBresson, C. and Dubarie, P., Policies to Stimulate Industrial Innovation, OECD, Paris, 1978 Beije, P., R., An Analytical Approach to Knowledge Accumulation in a Network of Innovating Firms, Networks of Innovators-An International and Inter-Disciplinary Approach Workshop, Montreal, 1990 Von Bertalanffy, L., General Systems Theory, Brazilier, New York, 1968 Bianchi, P. and Bellini, N., Public Policies for Local Networks of Innovators, Research Policy, vol. 20, pp. 487-497, 1991 Callon, M., Courtial, P. and Laville, F., Co-word Analysis as a Tool for Describing the Network of Interactions between Basic and Technological Research: the Case of Polymer Chemistry, Networks of Innovators -An International and Inter-Disciplinary Approach Workshop, Montreal, 1990 Camagni, R., Local Milieu, Uncertainty and Innovation Networks: Towards a New Dynamic Theory of Economic Space, Networks of Innovators -An International and Inter-Disciplinary Approach Workshop, Montreal, 1990 Clark, P., Anglo-American Innovation, de Gruyter, Berlin, 1987 Clark, P., International and Domestic Networks in the Diffusion, Adoption and Usage of Production and Inventory Control Systems (PICS) in British Manufacturing, Networks of Innovators -An International and Inter-Disciplinary Approach Workshop, Montreal, 1990 Clark, P. and Stauton, N., Innovation in Technology and Organization, Routledge, London, 1989 51 Bell, G., et al., 1978 13

Czepiel, J., A., Patterns of Inter-organizational Communications and the Diffusion of a Major Technological Innovation in a Competitive Industrial Community, Academy of Management Journal, vol. 18, 1, pp. 6-24, 1975 Dasgupta, P., D. and Maskin, E., The Simple Economics of Research Portfolios Economic Journal, vol. 97, pp. 581-595, 1987 David, P., A., Clio and the Economics of QWERTY, American Economic Review, pp. 30-49, 1985 David, P., A., Narrow Windows, Blind Giants & Angry Orphans, Working Paper no. 10, Centre for Economic Policy Research, Stanford University, March, 1986 DeBresson, C., (a), Breeding Innovation Clusters: a Source of Dynamic Development, World Development, vol. 17, 1, pp. 1-16, 1989 DeBresson, C., (b), Innovation Clusters and Location: some Sceptical Notes about Canada, Association of American Geographers, Baltimore, 1989 DeBresson, C., (c), Les Poles Technologiques du Developpement: Vers un Concept Operationnel, Revue Tiers-Monde, vol. XXX, 118, pp. 245-270, 1989 DeBresson, C. and Murray, B., Innovation in Canada, report to the Science Council of Canada, New Westminster: CRUST reprint, De Certaines, J., La Fievre des Technopoles, Syros / Alternatives, Paris, 1988 Dosi, D. er al. (eds.), Technical Change and Economic Theory, Frances Pinter, London, 1988 Eriksson, A-K. and Hakansson, H., Getting Innovations out of Supplier Networks, Networks of Innovators -An International and Inter-Disciplinary Approach Workshop, Montreal, 1990 Freeman, C. and Perez, C., Structural Crises of Adjustment: Business Cycles and Investment Behaviour, in Dosi, G. et al. (eds.), Technical Change and Economic Theory, Frances Pinter, London, pp. 38-66, 1988 Granovetter, M., S., The Strength of Weak Ties American Journal of Sociology, vol. 78, 6, pp. 1360-80, 1973 Hakansson, H., (ed.), International Marketing and Purchasing of Industrial Goods: an Interaction Approach, John Wiley, Chichester, 1982 Hakansson, H., Corporate Technological Behaviour: Cooperation and Networks, Routledge, London, 1989 Hughes, T., P., Networks of Power: Electrification in Western Society 1880-1930, Johns Hopkins University Press, Baltimore, 1983 Katz, M., L. and Shapiro, C., Network Externalities, Competition and Compatibility, AER, vol. 75, 3, pp. 424-440, 1985 Knole, R. and Kuklinski, J., H., Network Analysis, Sage, Beverly Hills, 1982 Lemay, J. and DeBresson, C., Le Reperage des Grappes Technologiques: une Analyse de Graphes Orientes Appliquée a des Matrices Technologique, CREDIT, note de recherche, Montréal, pp. 88-107, 1988 52 Miller, R. και Cote, M., 1988, Sabel, C., F., 1990 14

Lundvall, B., A., Explaining Inter-firm Cooperation and Innovation Limits of the Transaction Cost Approach, Workshop on the Socio-economics of Inter-firm Cooperation, Wissenschafts Zentrum, Berlin, 1990 Miller, R. and Cote, M., Breeding the Next Silicon Valley, D. C. Heath, Lexington, 1988 Mody, A., Learning through Alliances, World Bank mimeo, Washington, 1990 Perrin, J., C. and Maillat, D., (eds.), Milieux Innovateurs et Processus d Innovation dans les Enterprises, Economica, Paris, 1989 Perroux, F., Note sur la Notion de Pole de Croissance, Economie Appliquee, col. III(1-2), pp. 307-320, 1955 Perroux, F., La Théorie Générale du Progrès Economique, Cachiers de l ISEA, (I)1, 2, 3, no. 47, 1956-57 Piore, M. and Sabel, C., The Second Industrial Divide, Basic Books, New York, 1984 Rosenberg, N., Perspectives on Technology, Cambridge University Press, Cambridge, 1976 Rothwell, R., External Networking and Innovation in Small and Medium-sized Manufacturing Firms in Europe, Networks of Innovators-An International and Inter-Disciplinary Approach Workshop, Montreal, 1990, Technovation, 1991 Sabel, C., F., Studied Trust: Building new Forms of Cooperation in a Volatile Economy, T.E.P. Conference, Paris, 1990 Saxenian, A., The Origins and Dynamics of Production Networks in Silicon Valley, Research Policy, vol. 20, pp. 423-437, 1991 Schumpeter, J., Business Cycles, McGraw Hill, New York, 1939 Scott, A., J., The Aerospace-Electronics Industrial Complex of Southern California: the Formative Years 1940-1960, Research Policy, vol. 20, pp. 439-456, 1991 Soete, L., Internationalization of Science and Technology: how Nations Cope, Hydro Quebec Lecture on the Management of Technology, Feb. 7, Montreal, 1991 Storper, M. and Harrison, B., Flexibility, Hierarchy and Regional Development: the Changing Structure of Industrial Production Systems and their Forms of Governance in the 1990s, Research Policy, vol. 20, pp. 407-422, 1991 Teece, D., J., Innovations and the Organization of Industry, Working Paper no. 90-6, Consortium on Competitiveness and Cooperation, Berkeley, 1990 Teubal, M., Innovation Performance, Learning and Government Policy Selected Essays, University of Wisconsin Press, Madison, Wisconsin, 1987 Teubal, M., Yinnon, T. and Zuscovitch, E., Networks and Market Creation, Research Policy, vol. 20, pp. 381-392, 1991 VonHippel, E., The Sources of Innovation, Oxford University Press, New York, 1988 Zanfrei, A., Patterns of Collaborative Agreements and Innovation in the US Telecommunications Industry, Centre for Economic Policy Research, Stanford, 1989 15