ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΜΙΑΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗΣ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗΣ Θάλεια Μπελλάλη Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Προϊσταµένη Τµήµατος Νοσηλευτικής-ΑΤΕΙΘ
Ποσοτική έρευνα Ποιοτική έρευνα Βιβλιογραφική ανασκόπηση
Ποσοτικές µελέτες Ποιοτικές µελέτες
Είδη ανασκόπησης: ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ
Βιβλιογραφική ανασκόπηση Δε δίνω απλά µια βιβλιογραφία (παράθεση των λεγοµένων άλλων συγγραφέων), αλλά µια αναλυτική και κριτική εκτίµηση των σηµαντικών και πρόσφατων ουσιαστικών εξελίξεων στο θέµα µου. Πρέπει να δείξω το πώς η µελέτη µου θα αποσαφηνίσει, αναθεωρήσει επεκτείνει ή ξεπεράσει ό,τι είναι έως σήµερα γνωστό. Για αυτό κάθε εργασία πρέπει να τελειώνει µε προτάσεις προς περεταίρω διερεύνηση του θέµατος από µελλοντικούς ερευνητές
Στις περιγραφικές ή αφηγηµατικές ανασκοπήσεις στις οποίες ανήκει η πλειοψηφία των δηµοσιευµένων ανασκοπήσεων, παρουσιάζονται τα αποτελέσµατα ερευνών πάνω σε ένα θέµα κατά τη διάρκεια µιας συγκεκριµένης χρονικής περιόδου (ενηµερωτικού τύπου), ή παρουσιάζονται τα αποτελέσµατα νέων ερευνών µε αξιολογική σειρά, τα οποία συσχετίζονται µε την προϋπάρχουσα γνώση και διατυπώνονται νέες ερευνητικές, υποθέσεις και κατευθύνσεις (κριτικού τύπου) (Γερµενής 2000) Αποτυπώνουν την ιστορική συνέχεια της επιστήµης και συζητούν τα ερευνητικά αποτελέσµατα υπό το φως της υποκείµενης θεωρίας (Garfield 1987)
Δοµή Βιβλιογραφικής, περιγραφικής ανασκόπησης Σύντοµη εισαγωγή (επισκόπηση θέµατος, σκοπός, χρησιµότητα) Κύριο θέµα ανασκόπησης (σε ενότητες) Υποθέµα Υποθέµα κλπ Συµπεράσµατα Προτάσεις (µελλοντικής έρευνας ή/και πρακτικής)
ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ ΑΣΘΕΝΩΝ ΜΕ ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΟ ΕΡΥΘΗΜΑΤΩΔΗ: ΜΙΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ Εισαγωγή (και θεωρητικό υπόβαθρο) Σκοπός Σκοπός της παρούσας βιβλιογραφικής ανασκόπησης ήταν η διερεύνηση των παραγόντων που επηρεάζουν την ΣΥΠΖ ασθενών µε ΣΕΛ. Η παρουσίαση των ευρηµάτων γίνεται βάσει του κλασικού θεωρητικού προτύπου ερµηνείας της ΠΖ των Wilson and Cleary (1995) που δίνει έµφαση στην πολυδιάστατη φύση µιας χρόνιας ασθένειας και έχουν οργανωθεί σε δυο ενότητες: α) στη βιολογική/οργανική διάσταση και την υποκειµενική αντίληψη των συµπτωµάτων της ΠΖ και β) στη λειτουργικότητα, την αντίληψη για την κατάσταση υγείας και τη συνολική ΠΖ. Η βιολογική/οργανική διάσταση και η υποκειµενική αντίληψη των συµπτωµάτων σε σχέση µε την ποιότητα ζωής Η λειτουργική διάσταση, η αντίληψη για την κατάσταση υγείας και η συνολική ΠΖ Συµπεράσµατα- προτάσεις Βιβλιογραφία
Συστηµατική Ανασκόπηση Οι συστηµατικές ανασκοπήσεις αφορούν σε δευτερογενείς ερευνητικές εργασίες, τόσο γιατί οι ερευνητικές µονάδες είναι οι πρωτογενείς µελέτες, όσο και γιατί απαιτείται συγκεκριµένη ερευνητική µεθοδολογία για την εκπόνησή τους. Η αξιοπιστία τους τεκµηριώνεται από την ύπαρξη ερευνητικής οµάδας, για αυτό και οι συγγραφείς είναι συνήθως περισσότεροι από δύο. Ανάλογα µε τη µεθοδολογία ανάλυσης που χρησιµοποιούν διακρίνονται σε διάφορους τύπους µε συχνότερες τις µετα-αναλύσεις (σύνθεση και στατιστική επεξεργασία των δεδοµένων ποσοτικών ερευνών), τις ποιοτικές (µετα-σύνθεση, αφηγηµατική σύνθεση, κλπ) και σε αυτές µικτού τύπου που συνθέτουν παράλληλα ή συµπληρωµατικά δεδοµένα ποσοτικών και ποιοτικών πρωτογενών µελετών
Σε µια συστηµατική ανασκόπηση, το ερευνητικό ερώτηµα είναι σαφώς διατυπωµένο, αναφέρονται οι συγκεκριµένες πηγές και η στρατηγική αναζήτησης των πρωτογενών άρθρων, υπάρχουν ενιαία κριτήρια εισαγωγής και αποκλεισµού των πρωτογενών µελετών ώστε να έχουν την απαραίτητη οµοιογένεια και εγκυρότητα, συνήθως υπάρχει ποσοτική σύνθεση των δεδοµένων (µετα-ανάλυση) και καταλήγει σε σαφή συµπεράσµατα και προτάσεις περαιτέρω διερεύνησης του θέµατος ή πεδία προς έρευνα σε αδιευκρίνιστα θέµατα. Ουσιαστικά πρόκειται για την παραγωγή νέας γνώσης από προϋπάρχοντα αποτελέσµατα (Badgett et al 1997)
Πυραµίδα ερευνών
οµή Πρωτογενούς Έρευνας (ποσοτικής ή ποιοτικής) Εισαγωγή Θεωρητικό υπόβαθρο Μεθοδολογία Αποτελέσµατα Ευρήµατα Συζήτηση Συµπεράσµατα- Προτάσεις και περιορισµοί
Ερευνητικό Ερώτηµα «Ποια παρέµβαση για ένα πρόβληµα υγείας/κατάσταση είναι πιο κατάλληλη για αυτόν τον πληθυσµό»; Παράδειγµα: «School based secondary prevention programmes for preventing violence» (Mytton et al 2007)
Αρχικά Κριτήρια (eligible criteria) (eligible population) των µελετών από τον πληθυσµό αναφοράς (reference population) που είναι το σύνολο των επιστηµονικών µελετών στις οποίες διερευνήθηκε το θέµα που ανασκοπείται Μαθητές δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης που εκδήλωσαν ή ήταν σε κίνδυνο να εκδηλώσουν επιθετική, αντικοινωνική ή άλλου τύπου βίαιη συµπεριφορά που συµµετείχαν σε σχολικά προγράµµατα πρόληψης της βίας. Τα αποτελέσµατα που αξιολογήθηκαν ήταν οι στάσεις και οι αντιδράσεις επιθετικότητας µέσα από τη χορήγηση ψυχοµετρικών δοκιµασιών ή/και µέσα από την παρατήρηση περιστατικών βίας στο σχολικό χώρο
Πιθανάκριτήριαεπιλογής (α) το είδος των πρωτογενών µελετών που θα αξιοποιηθεί όπως π.χ. ποσοτικές, ποιοτικές ή συνδυασµός αυτών (β) ο τύπος των µελετών π.χ. στην ανασκόπηση ποσοτικών µελετών αν θα συµπεριληφθούν µόνο µη πειραµατικές ή πειραµατικές όπως τυχαιοποιηµένες ελεγχόµενες µελέτες κ.ά. (γ) το χρονικό διάστηµα εντοπισµού των άρθρων π.χ. την τελευταία πενταετία (δ) η γλώσσα στην οποία είναι δηµοσιευµένες οι µελέτες (ε) ο τόπος υλοποίησης των µελετών πχ σε εθνικό ή διεθνές επίπεδο (στ) δηµογραφικά και κλινικά χαρακτηριστικά
«Αξιολόγηση της αποτελεσµατικότητας των παρεµβάσεων που παρέχονται στη Μ. Βρετανία από τους νοσηλευτές ψυχικής υγείας» (Curran & Brooker 2007) Συλλογή µόνο τυχαιοποιηµένων ελεγχόµενων µελετών, για το διάστηµα της προηγούµενης δεκαετίας, στις οποίες συµµετείχαν Άγγλοι νοσηλευτές ψυχικής υγείας σε διάφορες δοµές ψυχικής υγείας της Αγγλίας, εφαρµόζοντας νοσηλευτικές παρεµβάσεις σε διάφορους κλινικούς πληθυσµούς
Εισαγωγή Συστηµατικής Ανασκόπησης Περιλαµβάνει µια γενική συζήτηση πάνω στο ερευνητικό πρόβληµα και τονίζει τη σηµαντικότητα της περαιτέρω διερεύνησής του. Με άλλα λόγια, παρουσιάζεται η υπάρχουσα θεωρητική γνώση µέσα από τη γενική περιγραφή προηγούµενων ανασκοπήσεων, οι οποίες ανέδειξαν τα διαφορετικά ερευνητικά αποτελέσµατα των πρωτογενών µελετών ή/και άφησαν κάποια αναπάντητα ερωτήµατα σχετικά µε τη µελετώµενη υπόθεση
ΣκοποίκαιΣτόχοιτηςΣΑ Μπορεί να αφορούν: (α) στη σύνθεση των αποτελεσµάτων µεµονωµένων πρωτογενών µελετών για να εντοπιστούν οι συσχετίσεις κλινικών παρεµβάσεων µε διάφορους παράγοντες, καθώς και η αποτελεσµατικότητά τους (β) στην εξεύρεση των αιτιών που οδηγούν στη διατύπωση διαφορετικών «τεκµηρίων» από µελέτες που υλοποιήθηκαν στο συγκεκριµένο θέµα (γ) στον έλεγχο των υποκειµενικών «τεκµηρίων» στην εφαρµογή µιας παρέµβασης, όπως αυτή προκύπτει από την κλινική εµπειρία (δ) στη σύνδεση ευρηµάτων από διαφορετικές περιοχές έρευνας που σχετίζονται µεταξύ τους
Παράδειγµα: Fisher, EB., Thorpe CT, DeVellis BM, DeVellis RF. (2007). Healthy Coping, Negative Emotions, and Diabetes Management. A systematic Review and Appraisal The Diab Educ 33: 1080-1103 Σκοπός: να προσδιοριστούν οι υγιείς στρατηγικές διαχείρισης του διαβήτη από τους ασθενείς και να αναγνωριστούν οι αποτελεσµατικές κλινικές παρεµβάσεις, αλλά και εκείνα τα θέµατα που θα απαιτούσαν περαιτέρω διερεύνηση Οι στόχοι ήταν: (α) να γίνει σύνοψη των «τεκµηρίων» σχετικά µε τη διαχείριση του διαβήτη από τους ασθενείς, σε συσχέτιση µε τη γενική κατάσταση της υγείας, την ποιότητα ζωής τους και διάφορους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες, (β) να γίνει σύνοψη των «τεκµηρίων» που δείχνουν τη συσχέτιση του διαβήτη µε εξειδικευµένα ψυχοκοινωνικά θέµατα ή µε άλλες νόσους, όπως π.χ. µε την κατάθλιψη και (γ) να ελεγχθούν τα «τεκµήρια» της αποτελεσµατικότητας των κλινικών παρεµβάσεων, µε στόχο την εκπαίδευση των ασθενών πάνω σε υγιείς στρατηγικές αυτοφροντίδας για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής τους
Στρατηγική αναζήτησης του πρωτογενούς υλικού (α) σχετικές διεθνείς και εθνικές βάσεις δεδοµένων, τουλάχιστον σε 2 (30% εντοπισµός άρθρων) (β) παραποµπές άρθρων που πιθανά να µην είναι αποδελτιωµένα (γ) προσωπική επικοινωνία µε άλλους ερευνητές ή συναφείς οργανισµούς (αδυναµία ανάκτησης άρθρων ή σε διαδικασία δηµοσίευσης) (24% εντοπισµός άρθρων) (δ) τόµοι περιλήψεων από πρακτικά συνεδρίων (ε) βάσεις δεδοµένων διπλωµατικών ή διδακτορικών εργασιών (στ) αναφορές υπουργείων, φορέων, οργανισµών κ.λπ. «Γκρίζα» βιβλιογραφία Grey literature (β, δ και στ)
ΕΠΟΜΕΝΟ ΒΗΜΑ: Αναζήτηση τίτλων και περιλήψεων πρωτογενών µελετών. Ορισµός κριτηρίων ένταξης και αποκλεισµού, εντοπισµός πλήρων κειµένων µελετών Kριτήρια «ένταξης» και «αποκλεισµού» (inclusion and exclusion criteria) χωριστά για κάθε µία εργασία Πολλές φορές τα κριτήρια «ένταξηςαποκλεισµού» µπορεί να συµπίπτουν µε τα αρχικά κριτήρια που όρισαν κατά τη διατύπωση του ερευνητικού προβλήµατος
(Curran & Brooker 2007) Πέρα από τα αρχικά κριτήρια επιλογής, µετά την εξεύρεση του υλικού ανέκυψαν θέµατα όπως εάν θα συµπεριληφθούν στην ανάλυση οι µελέτες στις οποίες: (α) οι νοσηλευτικές παρεµβάσεις δεν είναι κλινικού τύπου, αλλά αφορούν σε εκπαίδευση και συµβουλευτική, (β) οι νοσηλευτές δεν δρουν µόνοι τους, αλλά ως µέλη µιας ευρύτερης θεραπευτικής οµάδας, (γ) Άγγλοι νοσηλευτές δεν συµπεριλαµβάνονταν στην οµάδα παρέµβασης, αλλά οι µελέτες εκπονήθηκαν από Άγγλους νοσηλευτές (δ) το δείγµα ήταν ενήλικων, αλλά και παιδιατρικών ασθενών. Οι αποφάσεις για τα παραπάνω θέµατα αποτελούν τα οριστικά κριτήρια «ένταξης-αποκλεισµού» των µελετών που τελικά συλλέχθηκαν. 353 περιλήψεις άρθρων, επιλέχθηκαν 198 για περαιτέρω αξιολόγηση στην πρώτη φάση και µετά την εφαρµογή των κριτηρίων «ένταξης-αποκλεισµού» κατέληξαν να αναλύσουν µόνο 52 άρθρα. Τα άρθρα που αποκλείονται από την ανάλυση, επιβάλλεται να περιγράφονται στο τελικό κείµενο της συστηµατικής ανασκόπησης (συνήθως µε τη µορφή πίνακα), όπως και τα αίτια αποκλεισµού τους, σε διαφορετική στήλη, έτσι ώστε ο αναγνώστης να έχει τη δυνατότητα αξιολόγησης και ελέγχου
Διάγραµµα ροής
Μπελλάλη Θ. Καραµήτρη Ι. Αθανασάκης Ε. Μηνασίδου Ε. (2013) «H αβεβαιότητα στην κλινική νοσηλευτική πράξη»
Κριτήρια ένταξης και αποκλεισµού αγγλική γλώσσα πρωτογενείς ερευνητικές µελέτες να αναφέρονται σε κλινικούς νοσηλευτές να περιγράφεται µε σαφήνεια η αβεβαιότητα που σχετίζεται µε τις νοσηλευτικές παρεµβάσεις ή το νοσοκοµειακό περιβάλλον και να µελετούν τους λόγους που εµφανίζεται η αβεβαιότητα και τους τρόπους διαχείρισης/αντιµετώπισής της. Κριτήρια αποκλεισµού : απλή αναφορά και ασάφεια ως προς τη µελέτη της αβεβαιότητα που υπάρχει στην κλινική νοσηλευτική πράξη ή το νοσοκοµειακό περιβάλλον µελέτες που διεξήχθησαν σε µη κλινικές δοµές (δοµές πρωτοβάθµιας φροντίδας-κοινότητα, νοσηλευτική οικογένειας, δηµόσιας υγείας, προνοσοκοµειακά, σχολεία, εργασιακό περιβάλλον) µελέτες που διερεύνησαν την αβεβαιότητα ως προς µια µόνο ασθένεια ή την αποτελεσµατικότητα ενός θεραπευτικού σχήµατος µελέτες στις οποίες χρησιµοποιήθηκε άλλος πληθυσµός εκτός κλινικών νοσηλευτών (ασθενείς, γονείς, συγγενείς, φοιτητές νοσηλευτικής, βοηθοί, σχολικοί νοσηλευτές) µελέτες που διερεύνησαν την αβεβαιότητα απέναντι σε θέµατα: ηθικά, ευθανασίας, διοικητικά, εργασιακά, επαγγελµατικά, νοσηλευτικής εκπαίδευσης, µη εκτέλεσης αναζωογόνησης, µελέτης µοντέλων, πρωτοκόλλων, εγκυρότητας ερωτηµατολογίων αδυναµία εύρεσης του πλήρους κειµένου.
Αξιολόγηση ποιότητας των µελετών Δεν προέβησαν σε αποτίµηση της ποιότητας των µελετών βάσει κάποιου συγκεκριµένου δηµοσιευµένου εργαλείου, τόσο γιατί η αποτελεσµατικότητα των µεθόδων της νοσηλευτικής τεκµηρίωσης δεν ήταν στους σκοπούς της ανασκόπησης (ο σκοπός τους ήταν µόνο περιγραφικός), όσο και γιατί υπήρχε µεγάλη ετερογένεια των δεδοµένων που συνέλεξαν
Καταγραφή και ανάλυση των δεδοµένων Η καταγραφή των δεδοµένων γίνεται συνήθως σε προσχεδιασµένη φόρµα µε τη µορφή πίνακα. Ανάλογα µε το ερευνητικό ερώτηµα ο πίνακας µπορεί να περιλαµβάνει στοιχεία όπως τα εξής: τα στοιχεία των ερευνητών και το έτος δηµοσίευσης της µελέτης, τη µεθοδολογία, τα χαρακτηριστικά και τον αριθµό του δείγµατος, τα είδη της θεραπείας ή άλλης παρέµβασης, τα αποτελέσµατα κ.ά. Mετα-ανάλυση Ποιοτική τεχνική της ανάλυσης περιεχοµένου (content analysis) Μετασύνθεση
Συζήτηση ΣΑ Παρεµβάσεις για τις οποίες υπάρχουν επαρκείς ενδείξεις που παρέχουν σαφείς οδηγίες για την κλινική πρακτική: α) παρεµβάσεις που βελτιώνουν τα κλινικά ή άλλα αποτελέσµατα β) παρεµβάσεις που θα έπρεπε να εγκαταλειφθούν, βάσει των διαθέσιµων ενδείξεων γ) παρεµβάσεις για τις οποίες υπάρχει διχογνωµία ανάµεσα στα γνωστά θετικά και αρνητικά αποτελέσµατά τους Παρεµβάσεις για τις οποίες δεν υπάρχουν επαρκείς ενδείξεις που παρέχουν σαφείς οδηγίες για την κλινική πρακτική, αλλά µπορούν να δώσουν κατευθύνσεις για µελλοντική έρευνα: α) παρεµβάσεις που είναι πολλά υποσχόµενες, αλλά απαιτούν περεταίρω αξιολόγηση β) παρεµβάσεις που δεν έχουν δείξει ακόµη τα αναµενόµενα αποτελέσµατα, αλλά χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής γ) παρεµβάσεις που δεν είναι αποτελεσµατικές για το σκοπό τον οποίο χρησιµοποιήθηκαν1
ΑΣΚΗΣΗ: Εντοπίστε σε µια βάση δεδοµένων, µια περιγραφική και µια συστηµατική ανασκόπηση σε οποιοδήποτε θέµα επιθυµείτε. Καλό θα ήταν να είναι και οι δύο στο ίδιο θέµα πχ στο διαβήτη, στην επαγγελµατική εξουθένωση, σε µια χρόνια αρρώστια κλπ Παραδοτέα: για την περιγραφική (τυπώστε µόνο την πρώτη σελίδα), ενώ για τη συστηµατική µέχρι και τη µεθοδολογία.
Λέξεις κλειδιά για την αναζήτηση Συστηµατικών Ανασκοπήσεων systematic review academic review review tutorial practice guidelines literature review or review of the research literature Cochrane Collaboration (www.cochrane.org) Cambell Collaboration (www.campbellcollaboration.org)
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΣΕΛΙ Α 1. Μπελλάλη Θ. (2010). Η συµβολή των Συστηµατικών Ανασκοπήσεων στην Τεκµηριωµένη Νοσηλευτική Πρακτική. Νοσηλεία και Έρευνα 28:36-40 2. Μπελλάλη Θ. (2011). Βασικές Αρχές και Μεθοδολογία της Συστηµατικής Ανασκόπησης Ποσοτικών Μελετών. Νοσηλευτική 50 (1): 10 22 3. Γαλάνης Π. (2009). Συστηµατική ανασκόπηση και µεταανάλυση Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 26(6):826-841 4. Curran J. & Brooker C. (2007). Systematic review of interventions delivered by UK mental health nurses. Intern. J Nurs Stud, 44: 479 509 5. Παρουσίαση Μαθήµατος σε pdf