ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Πειραιά Τεχνολογικού Τομέα Ιστορία Κατασκευών Ενότητα 2.2: Το Δομικό Σύστημα «ΔΟΚΟΣ ΕΠΙ ΣΤΥΛΩΝ» - Το δομικό σύστημα «δοκός επί στύλων» στην Αρχαία Ελλάδα Δρ Σταματίνα Γ. Μαλικούτη Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών Τ.Ε.
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Πειραιά Τεχνολογικού Τομέα» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Σκοποί ενότητας Η γενικότερη και ειδικότερη τοποθέτηση των φοιτητών στα ζητήματα της εξέλιξης του συγκεκριμένου δομικού συστήματος στο πλαίσιο του τεχνικού και του άλλου πολιτισμού κάθε εποχής ανάπτυξης και διάδοσής του. Η γνώση της οικείας αρχιτεκτονικής και οικοδομικής τεχνολογίας, παράλληλα με την κατανόηση των αρχών διαμόρφωσης του συστήματος. Η απόκτηση βασικής ικανότητας για τη συγκριτική παράθεση των δομικών αρχών του συστήματος και για την αναγνώριση των επιδράσεών του στον τρέχοντα δομικό σχεδιασμό των κτιρίων. 4
Περιεχόμενα ενότητας Ο αρχαίος ελληνικός ναός - τυπολογική, κατασκευαστική και μορφολογική ανάλυση. Στοιχεία για την κτιριοδομία κατά τους Κλασσικούς και Ελληνιστικούς Χρόνους. 5
Ελληνικές και φοινικικές αποικίες, 7 ος 5 ος π.χ. Πηγή: http://el.wikipedia.org 6
Γεωμετρική και Πρώιμη Αρχαϊκή 11 ος -7 ος π.χ. (1) 1200 π.χ.: τέλος Μυκηναϊκού πολιτισμού /μετακινήσεις μετανάστευση 1100 π.χ.: γενίκευση χρήσης σιδήρου για όπλα και σκεύη 1050 π.χ.: μεταβολές στην τεχνοτροπία της κεραμεικής (γεωμετρικός ρυθμός) 9 ος π.χ.: τάσεις ανανέωσης ελληνικού κόσμου (θαλάσσιες επικοινωνίες εμπορικές συναλλαγές) 8 ος π.χ.: χρήση αλφαβήτου /επανεμφάνιση γραπτών μαρτυριών 7
Γεωμετρική και Πρώιμη Αρχαϊκή 11 ος - 7 ος π.χ. (2) διαμόρφωση ιστορικού ελληνικού κόσμου ζητήματα ενότητας / τοπικισμός 8 ος - 7 ος π.χ.: ανεξάρτητες πόλεις ελληνικού κόσμου (Δήλος, Δελφοί, Ολυμπία -776) /αρχή δημιουργίας αποικιών (Ιταλία Κριμαία) Μέχρι τα μέσα του 6 ου π.χ. αιώνα, η Ελλάδα έγινε το πολιτισμικό και γλωσσικό κέντρο μιας γεωγραφικής περιοχής πολύ μεγαλύτερης από τα φυσικά όριά της. 8
Αρχαϊκή εποχή 7 ος 5 ος π.χ. (1) πολιτικοί θεσμοί, «πόλη-κράτος» πολιτισμική ενότητα τοπικισμός Πανελλήνια ιερά (Δήλος, Δελφοί, Ολυμπία) Ολυμπιακοί Αγώνες, 776 π.χ. δημιουργία αποικιών (Ιταλία Κριμαία παράλια Μικράς Ασίας παράλια Βόρειας Αφρικής) Βάσεις τεχνολογικές και καλλιτεχνικές επική και λυρική ποίηση, τέχνες, αρχή επιστημονικής σκέψης Τα τέλη του 7 ου αιώνα είναι μια γόνιμη περίοδος γα την αρχιτεκτονική δημιουργία και τη βελτίωση της τεχνικής των κατασκευών (ένα παγκόσμια γνωστό παράδειγμα αποτελεί το Ευπαλίνειο όρυγμα στη Σάμο). 9
Αρχαϊκή εποχή 7 ος -5 ος π.χ. (2) Υλικά κυριαρχία των ευγενών υλικών (μάρμαρο, ασβεστόλιθος) αύξηση όγκου κτιρίων αντικατάσταση ευτελών υλικών (ξύλο, τούβλο,χώμα, μείγμα αργίλου - πέτρας - άχυρου, χοντρό χαλίκι) εισαγωγή κομμένης πέτρας στα εργοτάξια Οικοδομική δραστηριότητα ιερά (σηκός με πρόστεγο), αρχή μετάβασης στην μνημειακή αρχιτεκτονική ναοί (η γενναιοδωρία του θρησκευτικού αισθήματος ενισχυόταν από τον ανταγωνισμό) 10
Αρχή διάκρισης ρυθμών Αλλαγή υλικών Τυπολογική και μορφολογική αποκρυστάλλωση της Κλασικής Αρχιτεκτονικής λειτουργική και μορφολογική τυπολογία αρχαίου ελληνικού ναού 11
1 2 Προέλευση αρχαίου ελληνικού ναού 1)Ιερό του Δαφνηφόρου Απόλλωνα Ερέτριας 8 ος π.χ. αιώνας 2)Ηραίο Άργους: μικρός αναθηματικός ναός 7 ος π.χ. αιώνας Πηγές εικόνων: 1)Lawrence A.W. (1996), Greek Architecture, 5th edition, Primitive Temples, p. 63. /2) Σαρμπονό Ζαν, Μαρτέν Ρολάν, Βιγιάρ Φρανσουά (2007, 1970), Ελλάδα Αρχαϊκή Εποχή από τον 7ο έως τον 5ο αιώνα π.χ., Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Βιβλιοθήκη Τέχνης, σειρά Μεγάλοι Πολιτισμοί, σελ. 26. 12
μέγαρον πρόδομος/πρόστυλο είσοδος αίθριο Η λειτουργική τυπολογία του αρχαϊκού ναού είναι επηρεασμένη από το μυκηναϊκό μέγαρο. Στην εικόνα βλέπετε μία ενδεικτική κάτοψη της αρχαίας ελληνικής κατοικίας, η οποία αποτελεί με τη σειρά της μετεξέλιξη αυτής του αρχαϊκού ναού. Πηγή: http://el.wikipedia.org 13
Θησαυρός Αθηναίων στους Δελφούς 490-480 π.χ. Οι θησαυροί ήταν κτίσματα αφιερώματα στους θεούς, όπου φυλάσσονταν πολύτιμα ιερά αναθήματα. Πηγή: Σαρμπονό Ζαν, Μαρτέν Ρολάν, Βιγιάρ Φρανσουά (2007, 1970), Ελλάδα Αρχαϊκή Εποχή από τον 7ο έως τον 5ο αιώνα π.χ., Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Βιβλιοθήκη Τέχνης, σειρά Μεγάλοι Πολιτισμοί, σελ. 236. 14
Θησαυρός Σιφνίων στους Δελφούς, 520-525π.Χ. Πηγή εικόνας: http://el.wikipedia.org/wiki/%ce%91%cf%81%cf%87%ce%b5%ce%af%ce%bf:treasury_of_the_siphnians_by_h ansen.jpg Ένα ενδιαφέρον άρθρο της γλύπτριας Ασπασίας Παπαδοπεράκη με τον τίτλο «Η τάξη της Γεωμετρίας και των αριθμών στην τέχνη του Θησαυρού των Σιφνίων στους Δελφούς» μπορείτε να δείτε στο: Λευκαδίτης Γ.- Μαλικούτη Στ. επιμ. (2012), ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΣΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ, Τ.Ε.Ι. ΠΕΙΡΑΙΑ, σελ. 637-646, www.teipir.gr/pde/symposio) 15
Χορηγικό μνημείο Νικία 319 π.χ. (Ακρόπολη Αθηνών) Η διάρθρωση της κάτοψης των αναθηματικών κτιρίων στα πανελλήνια ιερά επηρεάζει και αυτήν των χορηγικών μνημείων της Ελληνιστικής περιόδου. Οι κύριες διαφορές συνοψίζονται στην κατά το ύψος οργάνωση του κτίσματος και στις αναλογίες. Φωτ.: αρχαιολογικός χώρος Ακρόπολης, Σταμ. Μαλικούτη, 04.11.2012. 16
Τυπολογία αρχαίων ελληνικών ναών Ναός «εν παραστάσι» Πηγή εικόνας: παρουσίαση, 4ο μάθημα, ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ, Πρόγραμμα Αρχιτεκτονικής, εαρινό εξάμηνο 2007-08, Frederick University Cyprus, AARCH 120. Αναφορά στον ψευδοπερίπτερο 17
23.50μ*66.90μ Αναπαράσταση της αρχικής όψης του πρώτου ναού του Παρθενώνα στην Ακρόπολη «δίπτερου εν παραστάσι», 570-550, από λευκό πωρόλιθο. Πηγή: http://el.wikipedia.org 18
Ναός Απόλλωνα στην Κόρινθο 540 π.χ. Κάτοψη Πηγή εικόνας: Σαρμπονό Ζαν, Μαρτέν Ρολάν, Βιγιάρ Φρανσουά (2007, 1970), Ελλάδα Αρχαϊκή Εποχή από τον 7ο έως τον 5ο αιώνα π.χ., Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Βιβλιοθήκη Τέχνης, σειρά Μεγάλοι Πολιτισμοί, Παράρτημα, εικ. 361. 19
Ναός Απόλλωνα στην Κόρινθο 540 π.χ. Πηγή εικόνας: Σαρμπονό Ζαν, Μαρτέν Ρολάν, Βιγιάρ Φρανσουά (2007, 1970), Ελλάδα Αρχαϊκή Εποχή από τον 7ο έως τον 5ο αιώνα π.χ., Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Βιβλιοθήκη Τέχνης, σειρά Μεγάλοι Πολιτισμοί, σελ. 26. 20
30.88m*69.51m Παρθενώνας. Κάτοψη Ικτίνου, 8*17, 1:2,25 (1: 2,32 στον ναό Διός στην Ολυμπία, 1:2,65 στον ναό της Αφαίας) 448 437 π.χ. Πηγή: Σαρμπονό Ζαν, Μαρτέν Ρολάν, Βιγιάρ Φρανσουά (2007, 1970), Ελλάδα Κλασική Εποχή από τον 5ο έως τον 3ο αιώνα π.χ., Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Βιβλιοθήκη Τέχνης, σειρά Μεγάλοι Πολιτισμοί, Παράρτημα, εικ. 249. 21
6*12 /13.77m*28.81m Ναός πρότυπο για τους Ικτίνο και Καλλικράτη Ναός Αφαίας, Αίγινα 500-490 (560) π.χ. /κάτοψη Πηγή εικόνας: Σαρμπονό Ζαν, Μαρτέν Ρολάν, Βιγιάρ Φρανσουά (2007, 1970), Ελλάδα Αρχαϊκή Εποχή από τον 7ο έως τον 5ο αιώνα π.χ., Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Βιβλιοθήκη Τέχνης, σειρά Μεγάλοι Πολιτισμοί, Παράρτημα, εικ. 364, 365. 22
Ναός Αφαίας, Αίγινα 500-480 π.χ. Πηγή εικόνας: www.aeginainfo.gr 23
Ναός Ποσειδώνα στην Ποσειδωνία Πηγή: παρουσίαση, 5ο μάθημα, ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ, Πρόγραμμα Αρχιτεκτονικής, εαρινό εξάμηνο 2007-08, Frederick UniversityCyprus, AARCH120, διαφάνεια 31. 24
Παρθενώνας Πηγή εικόνας: παρουσίαση, 5o μάθημα, «Ιστορία Αρχιτεκτονικής», 2007-2008, Frederick University Cyprus, AARCH 120, slideno35. 25
Διαστάσεις στυλοβάτη 13.71μ*31.77μ Ναός Ηφαίστου στην Αθήνα (Θησείο), Ικτίνου, 494-444 π.χ. από πεντελικό μάρμαρο Πηγή: http://el.wikipedia.org 26
Αρχιτέκτων ο Λίβων από την Ήλιδα Εμβάτης ο δωρικός πόδας =32.6εκ. Μεταξόνιο 16 πόδες Υ=4,7 d Φειδίας, 430 Ναός Δία στην Ολυμπία Πηγή: παρουσίαση, 5ο μάθημα, ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ, Πρόγραμμα Αρχιτεκτονικής, εαρινό εξάμηνο 2007-08, Frederick University Cyprus, AARCH 120, διαφάνεια 32. 27
1 2 Ο ναός του Επικούριου Απόλλωνα στις Βάσσες -Φιγάλειας- Νομού Ηλείας. Τμήμα της κιονοστοιχίας της περίστασης (1), εφελκυόμενη τέντα προστασίας κατά την αναστήλωση (2). Φωτ.: Σταμ. Μαλικούτη, Αύγουστος 2013. 28
Ο ναός του Επικούριου Απόλλωνα στις Βάσσες -Φιγάλειας- Νομού Ηλείας 420 π.χ. - Ικτίνος; - 14.48μ*38.24μ στο επίπεδο του στυλοβάτη / 6*15 ασύνηθες για την εποχή - μεγαλύτερα μετακιόνια διαστήματα στις στενές πλευρές Αρχαϊκά χαρακτηριστικά Πηγή εικόνας και πληροφοριών: ομώνυμο φυλλάδιο Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, 2011, διαθέσιμο στον αρχαιολογικό χώρο. 29
Η Θόλος του Ασκληπιείου της Επιδαύρου από ενημερωτική πινακίδα του Αρχαιολογικού Μουσείου της Επιδαύρου Φωτ.: Σταμ. Μαλικούτη, Σεπτ. 2014. 30
Η Θόλος του Ασκληπιείου της Επιδαύρου από ενημερωτική πινακίδα του Αρχαιολογικού Μουσείου της Επιδαύρου Φωτ.: Σταμ. Μαλικούτη, Σεπτ. 2014. Διάμετρος στην ευθυντηρία 21,82μ 31
Τμήμα της Θόλου του Ασκληπιείου της Επιδαύρου υπό αναστήλωση Φωτ.: Σταμ. Μαλικούτη, Σεπτ. 2014. 32
Δομική συγκρότηση Δωρικού ναού 33
Αρχιτέκτων «τεκτοσύνη» = ξυλουργική τέχνη κολόνες, επενδύσεις στις γωνίες των τοίχων, ξύλο και πηλός στις στέγες Πιθανή ξύλινη προέλευση αρχαίου ναού. Αναπαράσταση. Πηγή: Κωνσταντινίδης, 1973, σελ. 67. 34
Ηραίο Ολυμπίας 7 ος π.χ. Πωρόλιθος, ωμές πλίνθοι, ξύλινες κολόνες (σταδιακή αντικατάσταση) Πηγή εικόνας: παρουσίαση, 4ο μάθημα, ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ, Πρόγραμμα Αρχιτεκτονικής, εαρινό εξάμηνο 2007-08, Frederick University Cyprus, AARCH 120. 35
στέψη ΕΞΩ ΜΕΣΑ κορμός εγκάρσια τομή στέψης Ορολογία τμημάτων αρχαίου ελληνικού ναού Δωρικού ρυθμού Πηγή: Κωνσταντινίδης, 1973: σελ. 16 (αριστερά) και 52 (δεξιά). βάση 36
Σφόνδυλος κίονα αρχαίου ελληνικού ναού. Κάτοψη και αξονομετρικό. Πηγή: Μιχελής, 1973, σελ. 167. 37
Σφόνδυλος στα Προπύλαια της Άκρόπολης των Αθηνών. Φωτ.: Σταμ. Μαλικούτη, 04.11.2012. 38
Τομή δωρικού κιονοκράνου Πηγή: Κωνσταντινίδης, 1973, σελ. 26 Δωρικό κιονόκρανο στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας. Φωτ. Στ. Μαλικούτη, 25.03.2011. 39
Ημίεργο κιονόκρανο Από το λατομείο στο εργοτάξιο Πηγή: πτυχιακή εργασία Γιώργου Γιανουλλέλη, Αλεξίας Σκιαδαρέση και Νικολέτας Σταυράκη, σπουδαστών Τμήματος ΠΔΕ ΤΕΙ Πειραιά, με θέμα «Ο ναός του Ολυμπίου Διός», επιβλ. Βασίλης Γεωργιάννης, 2008. 40
Συστήματα ανύψωσης Πηγή: Μπούρας, 1999. σκαριφήματα μακέτες (φυσικά ομοιώματα, 1:1) «παραδείγματα» (μακέτες οικοδομικών λεπτομερειών, 1:1) 41
Αναπαράσταση εργοταξίου στα πλαίσια της έκθεσης του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου με θέμα Ερέτρια: Ματιές σε μια αρχαία πόλη, άνοιξη 2010. Πηγή: εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, 18.04.2010, σελ. 10. 42
οριζόντιοι σύνδεσμοι και κατακόρυφοι γόμφοι Πηγή: Μπούρας, 1999, εικ. 11 και 12. 43
Φωτ: από τον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης, Σταμ. Μαλικούτη, 04.11.2012. 44
Φωτ.: από τον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας Σταμ. Μαλικούτη, 25.03.2011. 45
Φωτ.: θριγκός Παρθενώνα, Στ. Μαλικούτη, 04.11.2012. έξω μέσα Εγκάρσια τομή θριγκού. Πηγή: Κωνσταντινίδης, 1973: 52 (δεξιά). 46
επιστύλιο ζωφόρος Επιστύλιο και ζωφόρος. Τομή και όψη. Πηγή: Κωνσταντινίδης, 1973, σελ. 26 47
Επιστύλιο από τον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης. Φωτ.: Σταμ. Μαλικούτη, 04.11.2012. 48
Τμήμα ζωφόρου (τρίγλυφο) από τον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας. Φωτ.: Σταμ. Μαλικούτη, 25.03.2011. 49
Επιστύλιο από τον αρχαιολογικό χώρο του ναού Επικούριου Απόλλωνα στις Βάσσες. Φωτ.: Σταμ. Μαλικούτη, 04.11.2012. 50
Δωρικό γείσο. Τομή, άνοψη και κυμάτια. Πηγή: Μπούρας, 1999. 51
Τμήμα προμόχθου από τον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας. Φωτ.: Σταμ. Μαλικούτη, 25.03.2011. 52
Σίμες σε όψη. Πηγή: Μπούρας, 1999. 53
Επίκρανο παραστάδας. Τομή. Πηγή: Κωνσταντινίδης, 1973, σελ. 40. παραστάδα Παρθενώνας. Αξονομετρική τομή. Πηγή: Lawrence A.W. (1996), Greek Architecture, 5th edition, Early Sanctuaries and the Acropolis of Athens, p. 114. 54
Φάτνωμα τομή και άνοψη Πηγή: Μπούρας, 1999, εικ. 10 Φατνωματικές πλάκες / δοκοί /θράνος Πηγή: Κωνσταντινίδης, 1973, σελ. 40. 55
Πηγή: Σαρμπονό Ζαν, Μαρτέν Ρολάν, Βιγιάρ Φρανσουά (2007, 1970), Ελλάδα Κλασική Εποχή από τον 5ο έως τον 3ο αιώνα π.χ., Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Βιβλιοθήκη Τέχνης, σειρά Μεγάλοι Πολιτισμοί σελ. 234. Αξονομετρική απόδοση ναού Αφαίας 56
στέγη και τοιχοποιία /επιχρίσματα Τα αρχιτεκτονικά σχέδια οφείλονται στον γνωστό γλύπτη Σκόπα. ξύλινος ναός 7 ου αιώνα νέος τον 4 ο αιώνα Τεγέα. Ναός της Αλέας Αθηνάς. Κατα μήκος τομή. Πηγή: Σαρμπονό Ζαν, Μαρτέν Ρολάν, Βιγιάρ Φρανσουά (2007, 1970), Ελλάδα Κλασική Εποχή από τον 5ο έως τον 3ο αιώνα π.χ., Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Βιβλιοθήκη Τέχνης, σειρά Μεγάλοι Πολιτισμοί, σελ. 60. 57
συστήματα τοιχοποιίας ισόδομο Πηγή: Μπούρας, 1999. Πολυγωνική λιθοδομή Α)Με καμπύλες Β)με ευθύγραμμα τμήματα Α ψευδισόδομο Β 58
Τέλος Ενότητας