Χρόνια καθημερινή κεφαλαλγία στην παιδιατρική: ταξινόμηση, κλινική εικόνα, επιδημιολογικά δεδομένα

Παιδιατρική ΒΟΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ, 23, 1 55 ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΑΡΘΡΟ Χρόνια καθημερινή κεφαλαλγία στην παιδιατρική: ταξινόμηση, κλινική εικόνα, επιδημιολογικά δεδομένα Μ. Κρεμενόπουλος, E. Kοντόπουλος Α Παιδιατρική κλινική Α.Π.Θ, Ιπποκράτειο Νοσοκομείο θεσσαλονίκης Chronic daily headache in children: classification, clinical findings, epidemiology Kremenopoulos M, Kontopoulos E 1 st Pediatric Department, Aristotle University of Thessaloniki, Hippokration Hospital of Thessaloniki Περίληψη: Ως Χρόνια Καθημερινή Κεφαλαλγία (ΧΚΚ) θεωρείται η κεφαλαλγία που εμφανίζεται περισσότερο από 4 ώρες ημερησίως, 15 φορές ή και παραπάνω τον μήνα, για ένα χρονικό διάστημα τουλάχιστον 3 συνεχόμενων μηνών, χωρίς κανένα παθολογικό αίτιο. Η ΧΚΚ μπορεί να ταξινομηθεί σε 4 διαγνωστικές κατηγορίες: 1) Μετατρεπόμενη - Xρόνια Ημικρανία 2) Χρόνια Κεφαλαλγία Τύπου Τάσεως (XKTT) 3) Χρόνια Καθημερινή Εμμένουσα Κεφαλαλγία (ΧΚΕΚ) και 4) Συνεχής Ημικρανία. H Xρόνια Ημικρανία θεωρείται φυσική εξέλιξη της ημικρανίας. Οι περισσότεροι ασθενείς είναι κορίτσια και έχουν ιστορικό ημικρανίας χωρίς αύρα. Η Χρόνια Κεφαλαλγία Τύπου Τάσεως (ΧΚΤΤ) είναι εξέλιξη της επεισοδιακής ΚΤΤ και είναι καθημερινή ή πολύ συχνή με διάρκεια ολίγων λεπτών μέχρι και ημερών. H Χρόνια Καθημερινή Εμμένουσα Κεφαλαλγία είναι πρωτοπαθής κεφαλαλγία με οξεία έναρξη, που αποδίδεται σε ιογενή ή άλλη λοιμώδη αιτιολογία, σε ιστορικό τραυματισμού χωρίς απαραίτητα προηγούμενο ιστορικό. H Συνεχής Ημικρανία είναι κεφαλαλγία αυστηρά ετερόπλευρου άλγους, σχετίζεται με εκδηλώσεις του αυτόνομου νευρικού συστήματος κι έχει ανταπόκριση στην ινδομεθακίνη. Στον παγκόσμιο πληθυσμό, το ποσοστό εμφάνισης της ΧΚΚ είναι 3 με 5%. Abstract: Chronic Daily headache is diagnosed when cephalalgia s duration is more than 4 hours a day, 15 times or more per month, for more than 3 months without an underlying cause. It can be divided into 4 major categories: 1) Transformed - Chronic Migraine 2) Chronic Tension Type Headache 3) New Daily persistent Headache and 4) Continuous Migraine. Chronic Migraine is the evolution of migraine. In most cases the patients are girls and suffer from typical migraine without aura in the past. Chronic Tension Type Headache is the evolution of episodic tension type headache, it is daily or very often, lasting a few minutes to days. New Daily Persistent Headache is a primary headache with a sudden onset, which is due to viral or other infectious or post traumatic causes, without necessarily headaches in the past. Continuous migraine is a cephalalgia whose pain is strictly located unliterary, it is related to autonomous clinical manifestations, and it responds to the use of indomethacin. Chronic Daily Headache is found in about 3 to 5 % of the general population. Λέξεις-Κλειδιά: xρόνια καθημερινή κεφαλαλγία, χρόνια ημικρανία, χρόνια κεφαλαλγία τύπου τάσεως, συνεχής ημικρανία, xρόνια καθημερινή εμμένουσα κεφαλαλγία Keywords: chronic daily headache, chronic migraine, chronic tension type headache, continuous migraine, new daily persistent headache 1. Εισαγωγή Η Χρόνια Καθημερινή Κεφαλαλγία (ΧΚΚ) θεωρείται ένα εξελισσόμενο πρόβλημα στην παιδιατρική. Αποτελεί νεοσύστατη κλινική ταξινόμηση των πονοκεφάλων και μαζί με την Ημικρανία, την Κεφαλαλγία Τύπου Τάσεως, την Αθροιστική κεφαλαλγία και άλλες τριδυμικές κεφαλαλγίες του αυτόνομου νευρικού συστήματος, απαρτίζει τις πρωτοπαθείς κεφαλαλγίες της παιδικής ηλικίας. Εμφανίζεται σε συχνότητα 2-4 % των ενήλικων γυναικών και στο

56 Παιδιατρική ΒΟΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ, 23, 1 0.8-2 % των ανδρών και διαγιγνώσκεται όταν η κεφαλαλγία εμφανίζεται περισσότερο από 4 ώρες ημερησίως, 15 φορές ή και παραπάνω τον μήνα, για ένα χρονικό διάστημα τουλάχιστον 3 συνεχόμενων μηνών, χωρίς κανένα παθολογικό αίτιο 1. Στα παιδιά οι περισσότεροι ασθενείς με ΧΚΚ έχουν ημικρανικά χαρακτηριστικά 2. Η πρωτοπαθής ΧΚΚ δε σχετίζεται με οργανικά ή συστηματικά αίτια και διακρίνεται σε μεγάλης ή μικρής διάρκειας, ανάλογα αν υπερβαίνει ή όχι τις 4 ώρες. Έχει αναφερθεί και ΧΚΚ οργανικής αιτιολογίας (δευτεροπαθής), λόγω κατάχρησης φαρμάκων, τραύμα κεφαλής, διαταραχές της σπονδυλικής στήλης, αγγειακές βλάβες και ενδοκράνια υπέρταση 3. Βάσει των κριτηρίων του Silberstein-Lipton και της δεύτερης έκδοσης της ICHD ( International Classification of Headache Disorders), η ΧΚΚ μπορεί να ταξινομηθεί σε 4 διαγνωστικές κατηγορίες : 1) Μετατρεπόμενη - Xρόνια Ημικρανία 2) Χρόνια Κεφαλαλγία Τύπου Τάσεως (XKTT) 3) Χρόνια Καθημερινή Εμμένουσα Κεφαλαλγία (ΧΚΕΚ) και 4) Συνεχής Ημικρανία 1. 2. Ταξινόμηση - κλινική εικόνα - διαγνωστικά κριτήρια 2.1 Xρόνια Ημικρανία H Xρόνια Ημικρανία θεωρείται φυσική εξέλιξη της ημικρανίας. Οι περισσότεροι ασθενείς, (περίπου το 90%), είναι κορίτσια και έχουν ιστορικό ημικρανίας χωρίς αύρα 4. Αναφέρουν μια περίοδο εναλλαγής, κατά την οποία οι πονοκέφαλοι εμφανίζονται συχνότερα με την πάροδο του χρόνου, ως επιπλοκή της ημικρανίας χωρίς αύρα, ενώ τα συνοδά συμπτώματα της φωτοφοβίας, της φωνοφοβίας και της ναυτίας είναι λιγότερο έντονα και αραιότερα 5,8. Εμφανίζονται καθημερινά ή σχεδόν καθημερινά επεισόδια κεφαλαλγιών, που αποτελούν μια σύνθεση Κεφαλαλγίας Τύπου Τάσεως (ΚΤΤ) και ημικρανίας. Δηλαδή, πόνος ήπιος ή ισχυρός που δε σχετίζεται πάντα με ηχοφοβία, φωτοφοβία ή γαστρεντερικές εκδηλώσεις. Συνήθως επιμένουν οι άλλες κλινικές εκδηλώσεις της ημικρανίας, όπως επίταση των συμπτωμάτων από την έμμηνο ρύση ή άλλους εκλυτικούς παράγοντες, καθώς και η ετερόπλευρη κεφαλαλγία και τα κοιλιακά συμπτώματα. Ο όρος Μετατρεπόμενη Ημικρανία, αναφέρεται σε παιδιά που εμφανίζουν επεισόδια ημικρανίας σε υπόστρωμα μειωμένης έντασης κεφαλαλγιών 3. Τα κριτήρια της Μετατρεπόμενης Ημικρανίας συνδέονται με 3 τρόπους με την ημικρανία : Iστορικό ημικρανίας Μία περίοδος αυξανόμενης συχνότητας πονοκεφάλων με μειωμένη ένταση ημικρανικών χαρακτηριστικών Πρόσφατα επεισόδια πονοκεφάλων που πληρούν τα κριτήρια της ημικρανίας εκτός από τη διάρκεια Η διάγνωση της Χρόνιας Ημικρανίας βασίζεται στα ημικρανικά επεισόδια >15 ημέρες το μήνα για περισσότερο από 3 μήνες, χωρίς κατάχρηση φαρμάκων (πίνακας 1). Στην κατάχρηση των φαρμάκων η διάγνωση είναι αμφίβολη μέχρι και 2 μήνες από την απόσυρση. Αν τα κριτήρια της Χρόνιας Ημικρανίας εξακολουθούν 2 μήνες μετά την διακοπή των φαρμάκων, τότε πιστοποιείται η διάγνωση της ημικρανίας 9. Τα διαγνωστικά κριτήρια για την ημικρανία χωρίς αύρα, σύμφωνα με την IHS του 2004, απεικονίζονται στον πίνακα 2 9. 2.2 Χρόνια Κεφαλαλγία τύπου τάσεως Η Χρόνια Κεφαλαλγία Τύπου Τάσεως (ΧΚΤΤ) είναι εξέλιξη της επεισοδιακής Κεφαλαλγίας Τύπου Τάσεως και είναι καθημερινή ή πολύ συχνή με διάρκεια ολίγων λεπτών μέχρι και ημερών 4. Ο πόνος είναι αμφοτερόπλευρος, πιεστικός ή συσφικτικός, ήπιας έως μέτριας έντασης και δεν επιτείνεται με τη φυσι- Πίνακας 1. Κριτήρια Χρόνιας Ημικρανίας 9 Α. Κεφαλαλγίες που πληρούν τα κριτήρια Γ και Δ της ημικρανίας, χωρίς αύρα για > 15 ημέρες τον μήνα, και > 3 μήνες (πίνακας 2) Β. Δεν οφείλεται σε άλλη διαταραχή Πίνακας 2. Κριτήρια Ημικρανίας χωρίς αύρα 9 A. Τουλάχιστον 5 επεισόδια που πληρούν τα κριτήρια Β-Δ. B. Επεισόδια κεφαλαλγιών διάρκειας τουλάχιστον 4-72 ώρες, υπό θεραπεία ή μη (για τα παιδιά αρκεί διάρκεια άνω των 30 λεπτών) Γ. Η κεφαλαλγία έχει τουλάχιστον 2 από τα παρακάτω χαρακτηριστικά: Ετερόπλευρη εντόπιση Σφύζων χαρακτήρα Μέτρια έως ισχυρή ένταση πόνου Επιδείνωση από / ή αποφυγή καθημερινής φυσικής δραστηριότητας (π.χ. περπάτημα ή άνοδος σκάλας) Δ. Κατά τη διάρκεια της κεφαλαλγίας τουλάχιστον 1 από τα παρακάτω: Ναυτία ή/και έμετο Φωτοφοβία και ηχοφοβία E. Nα μην οφείλεται σε άλλη αιτία

Παιδιατρική ΒΟΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ, 23, 1 57 Πίνακας 3. Κριτήρια Χρόνιας Κεφαλαλγίας Τύπου Τάσεως 9 Α. Κεφαλαλγία με συχνότητα 15 φορές/μήνα για 3 μήνες ( 180 μέρες/χρόνο και να πληρεί τα κριτήρια Β-Δ) Β. Διάρκεια ωρών ή συνεχής Γ. Έχει τουλάχιστον 2 από τα παρακάτω χαρακτηριστικά: Αμφοτερόπλευρη εντόπιση Πιεστικό/συσφικτικό (όχι σφύζων) χαρακτήρα Ελαφρά έως μέτρια ένταση Δεν επιτείνεται με τη καθημερινή φυσική δραστηριότητα, όπως περπάτημα ή άνοδο σκάλας Δ. Και τα 2: Χωρίς ναυτία ή τάση για έμετο (πιθανή ανορεξία ) Όχι περισσότερα από ένα εκ των: φωτοφοβία, ηχοφοβία ή ναυτία E. Χωρίς άλλη υποκείμενη αιτιολογία Πίνακας 4. Διαγνωστικά κριτήρια ΧΚΕΚ 9 Α.Κεφαλαλγία για περισσότερο από 3 μήνες που πληρεί τα κριτήρια Β-Δ Β. Κεφαλαλγία καθημερινή, δεν υποχωρεί σε λιγότερο από 3 ημέρες από την έναρξή της Γ. Έχει τουλάχιστον 2 από τα παρακάτω χαρακτηριστικά : Αμφοτερόπλευρη εντόπιση Πιεστική ή συσφικτική ποιότητα πόνου Ήπια έως μέτρια ένταση πόνου Χωρίς επίταση από φυσικές δραστηριότητες, όπως περπάτημα ή σκαρφάλωμα Δ. Και τα 2: Ένα μόνο εκ των: φωτοφοβία, ηχοφοβία ή ήπια ναυτία Χωρίς μέτρια έως ισχυρής έντασης ναυτία ή έμετο Ε. Δεν οφείλεται σε άλλη διαταραχή κή δραστηριότητα. Μπορεί να συνυπάρχει ελαφρά ναυτία, φωτοφοβία ή φωνοφοβία 3. Tα διαγνωστικά κριτήρια της ΧΚΤΤ καταγράφονται στον πίνακα 3. 2.3 Xρόνια Καθημερινή Εμμένουσα Κεφαλαλγία (ΧΚΕΚ) Είναι πρωτοπαθής κεφαλαλγία με οξεία έναρξη, που αποδίδεται σε ιογενή ή άλλη λοιμώδη αιτιολογία, σε ιστορικό τραυματισμού χωρίς απαραίτητα προηγούμενο ιστορικό. Τα χαρακτηριστικά των πονοκεφάλων είναι παρόμοια με αυτά της χρόνιας ΚΤΤ δηλαδή απουσιάζουν τα ημικρανικά χαρακτηριστικά 4. Η ΧΚΕΚ χαρακτηρίζεται από την σχετικά οξεία έναρξη μιας χρόνιας καθημερινής κεφαλαλγίας που δεν υποχωρεί. Σύμφωνα με τα κριτήρια της IHS o πόνος είναι τυπικά αμφοτερόπλευρος, συσφικτικός ή πιεστικός, ήπιας έως μέτριας εντάσεως και συνυπάρχει με φωτοφοβία, ηχοφοβία ή ήπια ναυτία 9. Οι Silberstein και Lipton 10 διέγνωσαν τη ΧΚΕΚ σε ασθενείς με προηγούμενο ιστορικό ημικρανίας ή ΚΤΤ, όταν τα επεισόδια των κεφαλαλγιών αυτών δεν αυξάνονται σε συχνότητα. Η ύπαρξη ή μη προηγούμενου ιστορικού πονοκεφάλου ξεχωρίζει την Xρόνια Καθημερινή Εμμένουσα Κεφαλαλγία από την Χρόνια Κεφαλαλγία τύπου τάσεως και την Χρόνια Ημικρανία 11,12. Σε απουσία οξείας έναρξης, η κεφαλαλγία κατατάσσεται ως ΧΚΤΤ ή Χρόνια Ημικρανία. Η ΧΚΕΚ μπορεί να σχετίζεται και με την κατάχρηση των φαρμάκων 3. Σε πρόσφατες μελέτες, βρέθηκε ότι το 91.8% των παιδιών με ΧΚΕΚ δεν έκανε κατάχρηση φαρμάκων και τα μισά από τα παιδιά θυμόταν τον μήνα έναρξης των πονοκεφάλων 13. Συμπερασματικά, στη ΧΚΕΚ ο πονοκέφαλος είναι καθημερινός, δεν υποχωρεί και συνήθως παρατηρείται σε άτομα χωρίς προηγούμενο ιστορικό κεφαλαλγιών 9. Στον πίνακα 4 καταγράφονται τα διαγνωστικά κριτήρια της ΧΚΕΚ σύμφωνα με τα κριτήρια της ICHD-2 9 : 2.4 Συνεχής Ημικρανία H Συνεχής Ημικρανία είναι κεφαλαλγία αυστηρά ετερόπλευρου άλγους. Είναι πρωτοπαθής κεφαλαλγία με περιοδικές εξάρσεις που υποχωρεί με την επίδραση της ινδομεθακίνης 14. Η ινδομεθακίνη θεωρείται φάρμακο εκλογής, καθώς η Συνεχής Ημικρανία δεν ανταποκρίνεται στα αναλγητικά που χρησιμοποιούνται στην ημικρανία και στην κεφαλαλγία τύπου τάσεως 4. Ο πονοκέφαλος σχετίζεται συνήθως με εκδηλώσεις του αυτόνομου νευρικού συστήματος, όπως βλεφαρόπτωση, μύση και εφίδρωση 3. Τα διαγνωστικά κριτήρια της συνεχούς ημικρανίας φαίνονται στον πίνακα 5. Πίνακας 5. Διαγνωστικά κριτήρια Συνεχούς Ημικρανίας 9 Α. Επεισόδια κεφαλαλγίας με διάρκεια > 3 μηνών, που να πληρούν τα κριτήρια Β-Δ Β. Όλα τα παρακάτω χαρακτηριστικά: Ετερόπλευρος πόνος, χωρίς αλλαγή πλευράς Καθημερινός και συνεχής πόνος, χωρίς περιόδους ελεύθερες άλγους Μέτριας έντασης πόνος με εξάρσεις μεγάλης έντασης Γ. Τουλάχιστον ένα από τα παρακάτω συμπτώματα του αυτόνομου νευρικού συστήματος προκύπτει κατά τη διάρκεια των εξάρσεων σύστοιχα στην πλευρά του άλγους: Ένεση του επιπεφυκότα και/ή δακρύρροια Ρινική συμφόρηση και/ ή ρινόρροια Βλεφαρόπτωση και /ή μύση Δ. Πλήρης απάντηση στη θεραπεία με ινδομεθακίνη Ε. Δεν οφείλεται σε άλλη διαταραχή

58 Παιδιατρική ΒΟΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ, 23, 1 3. ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Το 4% του πληθυσμού πάσχει από ΧΚΚ 15. Σε μελέτες που έγιναν, η πρωτοπαθής ΧΚΚ βρέθηκε στο 4.1% των Αμερικανών, 4.35% των Ελλήνων, 3.9% των Κινέζων και 4.7% των Ισπανών 16,19. Ο μέσος όρος του επιπολασμού ήταν 4.1% (2.8% ανδρών - αγοριών, 5% γυναικών - κοριτσιών, δηλαδή 1 προς 1.8). Ήταν αυξημένος στα κατώτερα κοινωνικοοικονομικά και μορφωτικά στρώματα. Περισσότεροι από τους μισούς (52% των γυναικών, 56% των ανδρών) πληρούσαν τα κριτήρια της χρόνιας κεφαλαλγίας τύπου τάσεως, σχεδόν το 1/3 (25% των ανδρών, 33% των γυναικών) κάλυπταν τα κριτήρια της μεικτής ημικρανίας και οι υπόλοιποι (15% των γυναικών,19% των ανδρών) ήταν αταξινόμητοι. Συνολικά το 30% των γυναικών και το 25% των ανδρών που έπασχαν από συχνά επεισόδια κεφαλαλγίας πληρούσαν τα κριτήρια της ημικρανίας (με αύρα ή χωρίς) 16,19. Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Ινδία σε παιδιά, το ποσοστό με Χρόνια Καθημερινή Κεφαλαλγία ήταν 6.3% των πρωτοπαθών κεφαλαλγιών στην ομάδα που εξετάστηκε (22 παιδιά). Παιδιά με ΧΚΚ θεωρήθηκαν αυτά που εμφάνιζαν κεφαλαλγία >15 μέρες τον μήνα για >6 εβδομάδες ή κεφαλαλγία για >3 μέρες την εβδομάδα, για χρονικό διάστημα >6 εβδομάδων με τα επεισόδια κεφαλαλγίας να διαρκούν >1 ώρα. Τα 15 από τα 22 παιδιά εμφάνισαν ΧΚΚ με κλινική εικόνα Xρόνιας Καθημερινής Εμμένουσας Κεφαλαλγίας, τα 3 κλινική εικόνα Χρόνιας Ημικρανίας και τα 4 κλινική εικόνα Κεφαλαλγίας Τύπου Τάσεως 20. Στον παγκόσμιο πληθυσμό, το ποσοστό εμφάνισης της ΧΚΚ είναι 3-5% σύμφωνα με τα νεότερα στατιστικά δεδομένα 21. Στη Γαλλία, σε ενήλικες και παιδιά, η ΧΚΚ εμφανίζεται με ποσοστά 2-4% του γυναικείου πληθυσμού και 0.8-2% του ανδρικού 1. Στον Καναδά, διερευνήθηκαν 70 ανήλικα άτομα ( 18 ετών) με ΧΚΚ σε χρονικό διάστημα 2 ετών (22 αγόρια, 48 κορίτσια). Ποσοστό 77% (44 άτομα) είχαν υποτροπιάζοντα επεισόδια κεφαλαλγίας πριν τη μετατροπή σε ΧΚΚ. Η Χρόνια Μετατρεπόμενη Ημικρανία και η ΧΚΤΤ ήταν η πιο συχνή μορφή κεφαλαλγίας, (53%, 37 άτομα) 22. Σε τελευταία επιδημιολογική μελέτη 1994 παιδιών ηλικίας 5-12 ετών, το ποσοστό των παιδιών με Χρόνια Ημικρανία ήταν 0.8% (1.15 % στα κορίτσια και 0.5% στα αγόρια) 23. Στη Γαλλία, σε διετή έρευνα 206 παιδιών με υποτροπιάζοντα επεισόδια κεφαλαλγίας, διερευνήθηκαν 34 παιδιά με ΧΚΚ. Η πλειοψηφία των παιδιών αυτών ήταν κορίτσια (61.8%) με μέση ηλικία διάγνωσης 10.5+/- 3.1 έτη. Σύμφωνα με τα κριτήρια της ICHD-2 9, το ποσοστό της Χρόνιας Ημικρανίας ήταν το 50% των ατόμων 24. Σε πρόσφατη επιδημιολογική έρευνα, εξετάστηκαν 306 ημερολόγια παιδιών με κεφαλαλγία, από τα οποία 187 είχαν ΧΚΚ. Χρησιμοποιήθηκαν τα κριτήρια της ICHD-2 9 και μη λαμβάνοντας υπόψη κάποια ημικρανικά χαρακτηριστικά (για λόγους κλινικής κατηγοριοποιήσης) βρέθηκαν 56 άτομα με ΧΚΕΚ. Το 48.1% αυτών θυμόταν το μήνα έναρξης των πονοκεφάλων. Τα άτομα με ΧΚΕΚ είχαν κεφαλαλγία που πληρούσε τα ημικρανικά χαρακτηριστικά για ένα μέσο όρο άνω των 18.5 ημερών το μήνα 13. Τα παιδιά με ΧΚΚ είναι σε μεγαλύτερο κίνδυνο συναισθηματικών διαταραχών 21. Τα πιο επώδυνα επεισόδια ΧΚΚ είναι ημικρανικού τύπου 25. Οι μικροί ασθενείς που πάσχουν από αυτούς τους πονοκεφάλους εμφανίζουν συναισθηματικές διαταραχές, φοβία για το σχολείο, οικογενειακά και ψυχολογικά προβλήματα 26. Η θεραπευτική προσέγγιση των παιδιών αυτών περιλαμβάνει τα εξής: Προσδιορισμός των εκλυτικών παραγόντων του πονοκεφάλου, παύση της αλόγιστης χρήσης φαρμάκων, περιορισμός των στρεσσογόνων καταστάσεων και λογική και προσαρμοσμένη χρήση φαρμάκων 27,29. Bιβλιογραφία 1. Cuvellier JC, Cuisset JM, Vallée L. Chronic daily headache in children and adolescents. Arch Pediatr. 2008 Dec;15(12):1805-14 2. Andrew Hershey, Marielle Kabbouche, Scott Powers. Chronic Daily Headaches in Children. Curr Pain Headache Rep. 2006 Oct ;10 (5):370-376 3. Stephen D, Silberstein SD. MD. Chronic Daily Headache. JAOA 2005 April;105(4) : 23-29 4. Gary E, Ruoff MD. Chronic Daily Headache: Understanding and Treating It. Αpplied Neurology 2007;3(5) 5. Mathew NT, Stubits E, Nigam MR. Transformation of episodic migraine into daily headache: analysis of factors. Headache.1982; 22:66-68 6. Mathew NT, Reuveni U, Perez F. Transformed or evolutive migraine. Headache. 1987;27:102-106 7. Diamond S. A view of chronic daily headache. Headache Quarterly 2000; 11: 177 8. Mathew NT. Transformed migraine. Cephalalgia 1993 Apr;13 Suppl 12:78-83. 9. Headache Classification Committee of the International Headache Society. The International Classification of

Παιδιατρική ΒΟΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ, 23, 1 59 Headache Disorders, 2nd Edition. Cephalalgia 2004; 24 (1): 1-160. 10. Silberstein SD, Lipton RB, Sliwinski M. Classification of daily and near-daily headaches: field trial of revised IHS criteria. Neurology.1996; 47:871-875. 11. Li D, Rozen TD. The clinical characteristics of new daily persistent headache. Cephalalgia. 2002;22 (1): 66-69. 12. Baron EP, Rothner AD. Νew daily persistent headache in children and adolescents. Curr Neurol Neurosci Rep. 2010 Mar;10(2):127-32. 13. Kung E, Tepper SJ, Rapoport AM, Sheftell FD, Bigal ME. New daily persistent headache in the paediatric population. Cephalalgia 2009 Jan; 29(1): 17-22 14. Prakash S, Krutik J, Niraj T Chawda and Nidhhi Tandon. Hemicrania Continua Responsive to Intravenous Methyl Prednisolone. Headache: The Journal of Head and Face Pain 2008;49(4):604-607 15. Manzoni GC, Stovner LJ. Epidemilogy of Headache. Handb Clin Neurol. 2010;97:3-22. 16. Silberstein SD, Lipton RB, Solomon S, Mathew NT. Classification of daily and near-daily headaches : proposed revisions to the IHS criteria. Headache 1994; 34:1-7 17. Scher AI, Stewart WF, Liberman J, Lipton RB. Prevalence of frequent headache in a population sample. Headache.1998; 38:497-506. 18. Castillo J, Munoz P, Guitera V, Pascual J. Epidemiology of chronic daily headache in the general population. Headache.1999; 39:190-196. 19. Wang SJ, Fuh JL, Lu SR, Liu CY, Hsu LC, Wang PN, et al. Chronic daily headache in Chinese elderly: prevalence, risk factors and biannual follow-up. Neurology.2000; 54:314-319. 20. Chakravarty A. Chronic daily headache in children and adolescents: a clinic based study from India, Department of Neurology Vivekamanda Institute of Medical Sciences Calcutta, India. Cephalalgia 2005 Oct;25(10):795-800 21. Katarzyńska A, Domitrz I. Chronic daily headache- history, epidemiology clinic and future. Neurol Neurochir Pol. 2009 Mar-Apr;43(2):155-61. 22. Seshia SS, Phillips DF, von Baeyer CL. Childhood chronic daily headache: a biopsychosocial perspective. Dev Med Child Neurol. 2008 Jul;50(7):541-5. 23. Arruda MA, Guidetti V, Galli F, Albuquerque RC, Bigal ME. Primary headaches in childhood- a population-based study. Cephalalgia. 2010 Sep;30(9):1056-64 24. Cuvellier JC, Couttenier F, Joriot-Chekaf S, Vallée L. Chronic daily headache in French children and adolescents. Pediatr Neurol. 2008 Feb;38(2):93-8. 25. Μack KJ. Management of chronic daily headache in children. Expert Rev Neurother. 2010 Sep;10(9):1479-86 26. Fujita M, Fujiwara J, Maki T, Shibasaki K, Shigeta M, Nii J. Pediatric chronic daily headache associated with school phobia. Pediatr Int. 2009 Oct;51(5):621-5 27. Pakalnis A, Butz C, Splaingard D, Kring D, Fong J. Emotional problems and prevalence of medication overuse in pediatric chronic daily headache. J Child Neurol. 2007 Dec;22(12):1356-9 28. Mack KJ, Gladstein J. Management of chronic daily headache in children and adolescents. Paediatr Drugs. 2008;10(1):23-9. 29. Cuvellier JC. Management of chronic daily headache in French children and adolescents. Rev Neurol. 2009;165(6-7):521-31. Αλληλογραφία Κρεμενόπουλος Μηνάς Βενιζέλου 49 546 31 Θεσσαλονίκη e-mail: minas270580@hotmail.com Corresponding author Kremenopoulos Minas Venizelou 49 546 31 Thessaloniki, Greece e-mail: minas270580@hotmail.com