Σοφία Χ. Χατζή Δρ Οργανωσιακής Συμπεριφοράς/ Ψυχολογίας Τμήμα Διοικητικής Επιστήμης και Τεχνολογίας Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών E-mail: hatsof@aueb.gr Ώρες Γραφείου: Πριν ή μετά το μάθημα ή μετά από επικοινωνία μέσω e mail 1. Σύντομη Περιγραφή και Στόχοι του Μαθήματος Επιλογής Η οικονομική ψυχολογία ως επιστήμη έχει αναπτυχθεί ως αποτέλεσμα της μελέτης της οικονομικής συμπεριφοράς. Η οικονομική συμπεριφορά αφορά αποφάσεις σχετικές με το χρήμα, τον χρόνο, και τις προσπάθειες, και ό, τι έπεται των οικονομικών αποφάσεων. Χρησιμοποιώντας θεωρίες και τεχνικές της γνωστικής, κοινωνικής, ατομικής και της πειραματικής ψυχολογίας μελετάει εις βάθος την οικονομική συμπεριφορά των καταναλωτών, των επενδυτών και των επιχειρηματιών, η οποία απομακρύνεται από τη βασική αρχή της ορθολογικής οικονομικής συμπεριφοράς. Τα τελευταία χρόνια μεγάλο έχει υπάρξει το ενδιαφέρον των οικονομολόγων να μελετήσουν τη σύνδεση των οικονομικών με τη ψυχολογία. Αποτέλεσμα αυτού αποτελεί η διαμορφωθείσα άποψη ότι οι ψυχολογικές αντιλήψεις γύρω από την ανθρώπινη φύση μπορούν να αποτελέσουν πηγές πληροφόρησης για τα οικονομικά μοντέλα. Το μάθημα, λοιπόν, έχει σχεδιαστεί με σκοπό να γίνει μία επισκόπηση όλων των θεμάτων στα οποία τα οικονομικά και η ψυχολογία συναντιούνται. Το μάθημα επικεντρώνεται στη μελέτη τριών τύπων της οικονομικής πραγματικότητας: 1) την καταναλωτική αγορά όπου η συμπεριφορά του καταναλωτή αποτελεί το επίκεντρο της προσοχής, 2) την επιχειρηματική αρένα όπου η επιχειρηματικότητα, η επιχειρηματική συμπεριφορά και η ψυχολογία του επενδυτή αποτελούν κεντρικά σημεία, και 3) την 1
κοινωνική αρένα όπου η αγοραστική διάθεση, η αποταμίευση, το εισόδημα, η απασχόληση, τα κοινωνικά επιδόματα/ φόροι και οι αντιδράσεις των οικονομικών υποκειμένων σε μέτρα οικονομικής πολιτικής αποτελούν το επίκεντρο της προβληματικής. Μέσα από το μάθημα οι φοιτητές θα μπορέσουν να κατανοήσουν την ψυχολογία των οικονομικών, να αφομοιώσουν θεωρίες και πρακτικές οι οποίες λαμβάνουν υπόψη ταυτόχρονα και τις δύο επιστήμες. Oι φοιτητές μετά το πέρας του μαθήματος: Θα είναι σε θέση να εξηγήσουν τη σύνδεση της ψυχολογίας με τα οικονομικά, Θα μπορούν να κατανοούν τις μεθοδολογίες που χρησιμοποιεί ο κλάδος της οικονομικής ψυχολογίας, και να χρησιμοποιούν τα μοντέλα, τις έννοιες και τις πρακτικές εφαρμογές της, Θα μπορούν να διακρίνουν με σιγουριά τις κανονιστικές και περιγραφικές θέσεις της οικονομικής θεωρίας από τη μια και της ψυχολογικής θεωρίας από την άλλη, Θα μπορούν να δείξουν, μέσω της διερεύνησης των διαφορετικών δεδομένων που εξάγουν οι δύο επιστημονικοί κλάδοι, τα κοινά οφέλη που μπορούν να αποκομίσουν. 2. Περιγραφή των Θεματικών Ενοτήτων Εισαγωγή: ΘΕ1 η Ορίζοντας την Οικονομική Επιστήμη Κλασσικές οικονομικές θέσεις της ανθρώπινης φύσης Το νεοκλασσικό μοντέλο και το αξίωμα του ορθολογισμού Ο ρόλος της Ψυχολογίας στη διαμόρφωση του τομέα της Συμπεριφορικής Οικονομικής και της κατανόησης της οικονομικής συμπεριφοράς: Ιστορία, μέθοδοι Η εμφάνιση της Οικονομικής Ψυχολογίας Η σύνδεση της κλασσικής οικονομικής επιστήμης με τις νέες επιστήμες της οικονομικής ψυχολογίας και της νευροοικονομίας 2
Προβολή video. Rational Choice Theory Δραστηριότητες Λήψη οικονομικών αποφάσεων 1: Μοντέλα της Συμπεριφορικής Λήψης Απόφασης Λήψη απόφασης και διαδικασία λήψης απόφασης Το Μοντέλο του Οικονομικού Ορθολογισμού The economic rationality model - Οι αξιωματικοί κανόνες της λογικής και της απόφασης σύμφωνα με τους John von Neumann και Oskar Morgenstern Τα όρια του Οικονομικού Ορθολογισμού Ο περιορισμένος ορθολογισμός: Η συνεισφορά του Simon Λήψη απόφασης και ο ρόλος της διαίσθησης ΘΕ 2 η, 3 η Προβολή videos Δραστηριότητα: Περιγραφή ατομικών εμπειριών θετικής και αρνητικής λήψης απόφασης Ασκήσεις: πχ., 1. The Asian disease problem 2. Το Παράδοξο του Allais Παιχνίδια με θέμα τη διαίσθηση Case studies με θέμα τη λήψη απόφασης Ατομική/ Ομαδική Λήψη Απόφασης Ορίζοντας την ομάδα και την ομαδική λήψη απόφασης Η ομάδα και τα χαρακτηριστικά της Δυναμικές ομάδων: Λούφα, Groupthink, Κοινωνική Συμμόρφωση Ομαδική Λήψη Αποφάσεων: Μειονεκτήματα/ Πλεονεκτήματα Συμβουλές για μια καλύτερη λήψη ομαδικών αποφάσεων Ασκήσεις- Δραστηριότητες Προβολή videos. 1. Περλ Χάρμπορ_Η αγνόηση των έγκαιρων ενδείξεων 2. Το πείραμα του Asch 3
Η Θεωρία του Συμπεριφορισμού και η οικονομική συμπεριφορά Ψυχολογική ανάλυση της οικονομικής συμπεριφοράς από τον Katonα και η επίδραση της ψυχολογικής Θεωρίας Gestalt: Το ψυχολογικό μοντέλο της διαμόρφωσης των προσδοκιών, ο ρόλος της προηγούμενης εμπειρίας, και της μάθησης Το μοντέλο του Strümpel Η θεωρία των παιγνίων και έρευνες που εμπνέονται από αυτή, το δίλημμα του κρατουμένου, η στρατηγική Tit for Tat, εμπιστοσύνη, συνεργασία και οικονομική πραγματικότητα Προβολή videos. Προσδοκίες Ένας υπέροχος άνθρωπος The Prisoner s dilemma Παιχνίδι ρόλων Case studies Λήψη οικονομικών αποφάσεων 2: Η συμπεριφορά των Επενδυτών και οι χρηματοοικονομικές αγορές Διάφοροι τύποι Επενδυτών και βασικές κατηγοριοποιήσεις Η ψυχολογία των Επενδυτών και ατομικές διαφορές Ο ρόλος των διαθέσεων στις επενδυτικές/ οικονομικές αποφάσεις Η προσωπικότητα των Επιχειρηματιών ΘΕ 4 η Η ερευνητική εργασία των Kahneman & Tversky Γνωστικές ευρετικές ή ευριστικοί κανόνες Διανοητικά (ή αλλιώς γνωστικά) και συναισθηματικά σφάλματα στη λήψη αποφάσεων σε συνθήκες αβεβαιότητας Προβολή videos. Συνέντευξη του Daniel Kahneman (Νόμπελ Οικονομίας 2002) 4
Ασκήσεις Δραστηριότητες Πειράματα (οπτικές ψευδαισθήσεις) Παιχνίδια (heuristics) Ερωτηματολόγιο: Locus of control/ IPC Scales Case studies. Lessons from a 17-year-old investor 7 Things You May Not Know About Howard Hughes Αποταμίευση, κατανάλωση, δανεισμός και χρέος ΘΕ 5 η, 6 η Αποταμίευση/ δανεισμός _Βασικοί ορισμοί Η ψυχολογία της αποταμίευσης στην πρώιμη οικονομική σκέψη Θεωρίες αποταμίευσης στα οικονομικά στις οποίες απουσιάζει η ψυχολογία Η ψυχολογία της αποταμίευσης και η έννοια του αυτοελέγχου Χαρακτηριστικά προσωπικότητας και αποταμίευση Συνήθεια και αποταμίευση Η ψυχολογία της κατανάλωσης. Στρατηγικές που βοηθούν στην ενίσχυση του αυτοελέγχου στην κατανάλωση και στην αποταμίευση Η έννοια του χρέους. Ο ρόλος του αυτοελέγχου και της ανυπομονησίας στην ύπαρξη υπερβολικού χρέους Χαρακτηριστικά προσωπικότητας και προβλήματα χρέους Κοινωνικές επιδράσεις στην αποταμίευση, κατανάλωση, δανεισμό και χρέος (οι θεωρίες της κοινωνικής μάθησης και της κοινωνικής σύγκρισης) Η οικονομικο-ψυχολογική θεωρία του Katona για την αποταμίευση (1974, 1975) Η σχέση της οικονομικής ψυχολογίας με την οργανωσιακή ψυχολογία Η στάση των οικονομικών υποκειμένων απέναντι στο χρήμα και το εισόδημα - πως αυτή μπορεί να επηρεάσει τις αποφάσεις που αφορούν την εργασία τους Προβολή videos. Self control by Dan Ariely Ασκήσεις Δραστηριότητες Πειράματα («φέρε το κουτί τώρα») Case studies. 1. Why We Buy: The Psychology of Overspending. 2. Poor people may make bad decisions, but you would too if you had no money 5
Φόροι: Φόροι, φορολογική πολιτική και τύποι αποφυγής των φόρων Αποφυγή των φόρων σύμφωνα με την οικονομική θεωρία Ο ρόλος της φορολογικής ηθικής Αποφυγή των φόρων σύμφωνα με τις θεωρίες της κοινωνικής ψυχολογίας Ο ρόλος των άλλων και η συμμόρφωση στη πληρωμή των φόρων (οι θεωρίες της Κοινωνικής Ταυτότητας και της Αυτοκατηγοριοποίσης) Δίλημμα του Κρατουμένου και αποφυγή της πληρωμής των φόρων Φορολογικό σύστημα, φορολογική δικαιοσύνη και διάλογος (οι θεωρίες της Ισότητας του Adams και της Οργανωσιακής Δικαιοσύνης) ΘΕ 7 η, 8 η Προβολή videos. Tax ethic: paying taxes is not just about money. The case of Denmark Ασκήσεις Case studies. 1. H φορολογία και το φορολογικό μας σύστημα 2. «Το φορολογικό σύστημα με διώχνει από την Ελλάδα» Προσωπική ευημερία και ατομική ευτυχία vs άγχος και κατάθλιψη και οικονομική συμπεριφορά Ικανοποίηση, μη ικανοποίηση, έκφραση παραπόνων Ερωτηματολόγιο: Financial Distress/Financial Well-Being Scale Καταναλωτική Συμπεριφορά: ΘΕ 9 η, 10 η Η σχέση της οικονομικής ψυχολογίας με την έρευνα στο χώρο του μάρκετινγκ Καταναλωτική Συμπεριφορά - Καταναλωτικό μοντέλο λήψης απόφασης Ο συμπεριφορισμός στην εξήγηση της καταναλωτικής συμπεριφοράς Οι γνωστικές θεωρίες μάθησης (μάθηση μέσω παρατήρησης) και η επίδρασή τους στη συμπεριφορά. Ο ρόλος της μάθησης στη μνήμη Ο ρόλος των πεποιθήσεων και των στάσεων Καταναλωτική Συμπεριφορά και Θεωρίες της Κοινωνικής Ψυχολογίας 6
(γνωστική ασυμφωνία, ψυχολογική αναδραστικότητα, κοινωνική σύγκριση, κοινωνική απόδοση, κοινωνική επιρροή και συμμόρφωση) Άλλοι παράγοντες που διαμορφώνουν την αγοραστική συμπεριφορά των καταναλωτών (χαρακτηριστικά της κουλτούρας, πολιτισμικό περιβάλλον, προσωπικότητα) Συνειδητά, μη συνειδητά κίνητρα των καταναλωτών όταν παίρνουν αποφάσεις, οι διάφορες θεωρίες αναγκών και καταναλωτική συμπεριφορά Αισθήσεις (χρώματα, ήχοι, μυρωδιές, αφή, γεύσεις), ερέθισμα και οι διαδικασίες της αντίληψης. Ο ρόλος των σχημάτων στην καταναλωτική συμπεριφορά Προγραμματισμένες/ μη προγραμματισμένες αγορές/ παρορμητικές αγορές/ καταναγκαστική ή εξαναγκαστική αγορά. Όταν η καταναλωτική συμπεριφορά γίνεται ψύχωση Διάφοροι τύποι συμπεριφοράς όταν οι καταναλωτές λαμβάνουν αποφάσεις (πχ., πολύπλοκη αγοραστική συμπεριφορά, αγοραστική συμπεριφορά αποτέλεσμα της συνήθειας) Στρατηγικές διαχείρισης της καταναλωτικής συμπεριφοράς προκειμένου να μεγιστοποιηθούν οι εμπειρίες και η ικανοποίηση των καταναλωτών Συμπεριφορικές γνωστικές αποκρίσεις των καταναλωτών στις διάφορες στρατηγικές μάρκετινγκ. Διαφήμιση και ψυχολογικός χειρισμός των καταναλωτών Προβολή videos. «Coca Cola Best Effect/ Look/ Move/ Sound» «Shopaholic: I ve Hit Rock Bottom» Ασκήσεις-Δραστηριότητες (ερμηνεύοντας ελληνικές και ξένες διαφημίσεις) Case studies. 1. Η επίδραση των αισθήσεων 2. Ψυχολογική Αναδραστικότητα και Καταναλωτική Συμπεριφορά: Τo πείραμα των Brehm και Weiner (1966) 7
3. Δομή του Μαθήματος: Μέθοδοι Τεχνικές Διδασκαλίας Το μάθημα θα περιλαμβάνει διαλέξεις, συζητήσεις επί των θεμάτων ενδιαφέροντος μέσω του καταιγισμού ιδεών και του debate ή της διαλογικής αντιπαράθεσης, πιθανότατα προσκεκλημένο ομιλητή, μικρά projects/ δραστηριότητες, παιχνίδια, role-playing, προβλήματα/ ασκήσεις, αναλύσεις case studies, συμπλήρωση ψυχομετρικών αξιολογήσεων (tests) και βίντεο. Θα είναι διαδραστικό, γι αυτό και οι φοιτητές θα ενθαρρύνονται να παίρνουν μέρος στις συζητήσεις. Η εν λόγω δομή του μαθήματος, με όλη την τρέχουσα-σύγχρονη βιβλιογραφία σε θέματα οικονομικής ψυχολογίας θα εμπλουτίσουν την γνώση των φοιτητών γύρω από το σχετικά πρόσφατο πεδίο έρευνας. 3.1 Προσκεκλημένος ομιλητής/ τρια Βασική μέριμνα αποτελεί η πραγματοποίηση διάλεξης από ομιλητή/ τρια - ειδικό/ ή του χώρου. 4. Απαιτήσεις του μαθήματος: 4.1 Προαιρετική Ατομική Γραπτή Εργασία Η ατομική γραπτή εργασία θα αποτελέσει προαιρετική διαδικασία του μαθήματος. Οι φοιτητές θα πρέπει να μελετήσουν και να αναλύσουν ένα επιστημονικό άρθρο με περιεχόμενο που άπτεται του γνωστικού αντικειμένου της οικονομικής ψυχολογίας. Η εργασία συμπεριλαμβανομένων των διαγραμμάτων, των πινάκων και της βιβλιογραφίας δεν θα πρέπει να ξεπερνά τις 1.500 λέξεις 1. Επιστημονικά άρθρα μπορούν να αναζητηθούν μέσω της ηλεκτρονικής βιβλιοθήκης του ΟΠΑ, επιλεγμένα από την ακόλουθη λίστα επιστημονικών περιοδικών (βλ. παρακάτω). Η γραπτή εργασία μαζί με το επιστημονικό άρθρο θα υποβάλλονται μέσα στην προκαθορισμένη ημερομηνία (βλ. παρακάτω). 1 Καθυστερημένη υποβολή της γραπτής εργασίας δεν θα γίνεται δεκτή. Παρατάσεις δεν δίνονται εκτός εξαιρετικών περιπτώσεων και μόνο μετά από προηγούμενη συνεννόηση με τη διδάσκουσα. 8
4.2 Τελικές εξετάσεις Οι εξετάσεις του μαθήματος θα είναι με κλειστά βιβλία. Στην εξεταστέα ύλη περιλαμβάνεται το υλικό όπως αυτό περιγράφεται ακολούθως, όπως επίσης και ό, τι θα παρουσιάζεται/ συζητείται κατά τη διάρκεια των διαλέξεων. Οι εξετάσεις μπορούν να περιλαμβάνουν μικρά cases, ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών και ανοικτού τύπου (σύντομη απάντηση) κλπ. Ο τελικός βαθμός κάθε φοιτητή/ τριας θα προκύπτει ως ακολούθως: Τελικός Βαθμός = max {Τελική Εξέταση, 70%Τελικής Εξέτασης + 30%Προαιρετικής Εργασίας}, εφόσον, όμως, η τελική εξέταση είναι 5. Η Γραπτή Εργασία θα παραδίδεται στη διδάσκουσα την ημέρα της εξέτασης του μαθήματος (Μάιο-Ιούνιο 2018). Ο βαθμός της εργασίας μπορεί να μεταφερθεί και στην επαναληπτική εξεταστική του Σεπτεμβρίου 2018. 5. Βιβλίο και Υλικό μαθήματος Βασικό Βιβλίο: Σακαλάκη, M. (2006). Ψυχολογία της Οικονομικής Σκέψης. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση (Κωδικός Βιβλίου στον Εύδοξο: 30505) Συμπληρωματικό Βιβλίο: Μπαλτάς, Γ. και Παπασταθοπούλου Π. (2013). Συμπεριφορά Καταναλωτή. Αθήνα: Εκδόσεις Rosili (Κωδικός Βιβλίου στον Εύδοξο: 32997528) Υλικό μαθήματος: Κατά τη διάρκεια του εξαμήνου θα μοιρασθούν στους φοιτητές κάποιες πανεπιστημιακές σημειώσεις, οι οποίες μαζί με τις παρουσιάσεις του μαθήματος (.ppt) που θα υπάρχουν στο διαδικτυακό χώρο του μαθήματος (eduportal), το Βασικό βιβλίο και ενδεχομένως επιλεγμένα τμήματα από το Συμπληρωματικό βιβλίο θα αποτελέσουν την ύλη εξέτασης του μαθήματος. Στο eduportal οι φοιτητές θα βρουν, επίσης, κάποια βασικά επιστημονικά άρθρα του χώρου και case studies, τα οποία θα αποτελούν υλικό για εμπλουτισμό των γνώσεών τους και ενισχυτικό βοήθημα στη μελέτη τους, ενώ δεν συμπεριλαμβάνονται στην ύλη εξέτασης του μαθήματος. 9
6. Επιστημονικά περιοδικά Journal of Economic Psychology Applied Psychology: An International Review Journal of Applied Psychology Journal of Economic Behavior & Organization Games and Economic Behavior Journal of Experimental Psychology: Learning Memory and Cognition Cognitive Psychology Journal of Cognitive Psychology European Journal of Social Psychology European Review of Social Psychology Journal of Applied Social Psychology Journal of Experimental Social Psychology Journal of Personality and Social Psychology Journal of Social Psychology Judgment and Decision Making Journal of Behavioral Decision Making Journal of Risk and Uncertainty Journal of Consumer Psychology Journal of Consumer Research Journal of Consumer Behavior Journal of Customer Behavior Journal of Marketing Management Journal of Consumer Marketing Journal of Marketing Behavior Journal of Marketing Journal of Marketing Research International Journal of Research in Marketing European Journal of Marketing Journal of Advertising Journal of Advertising Research 10