Μικροοικονομική Μορφές αγοράς
Μορφές αγοράς Μεγάλο μέρος της οικονομικής θεωρίας χτίστηκε με βάση τη θεώρηση ότι ζούμε σε ένα κόσμο τέλειων ανταγωνιστικών αγορών. Αν παρατηρήσουμε τον κόσμο θα διαπιστώσουμε ότι η θεώρηση αυτή δεν πρόκειται παρά για ένα ακόμα υπόδειγμα. Στην πραγματικότητα ζούμε σε ένα κόσμο ατελούς ανταγωνισμού. Για το λόγο αυτό σε αρκετές περιπτώσεις φαίνεται ότι η αγορά δε λειτουργεί άριστα και χρειάζεται η παρέμβαση του κράτους για να διορθώσει τις στρεβλώσεις. Θέτοντας ως κριτήρια: την ελευθερία με την οποία οι επιχειρήσεις εισέρχονται σε ένα κλάδο, την ομοιογένεια του προϊόντας που παράγουν οι επιχειρήσεις σέ ένα κλάδο, το βαθμό στον οποίο μία επιχείρηση μπορεί να επηρεάσει την τιμή σε ένα κλάδο, διακρίνονται τέσσερα βασικά είδη αγορών : ο Τέλειος ή Πλήρης Ανταγωνισμός το Μονοπώλιο το Ολιγοπώλιο ο Μονοπωλιακός Ανταγωνισμός Αν θέλαμε να κατηγοριοποιήσουμε τις επιμέρους αυτές αγορές με βάση τη λειτουργία της οικονομίας της αγοράς θα λέγαμε ότι ο τέλειος ανταγωνισμός είναι στο ένα άκρο και το μονοπώλιο στο άλλο άκρο. Η μορφή αγοράς εντός της οποίας λειτουργεί μια επιχείρηση θα καθορίσει τις αποφάσεις της σχετικά με την ποσότητα και την τιμή του προϊόντος που θα προσφέρει
Τέλειος ανταγωνισμός Οι συνθήκες που χαρακτηρίζουν μία αγορά ως τελείως ανταγωνιστική είναι οι εξής: (α) μεγάλος αριθμός παραγωγών (επιχειρήσεων) που προσφέρουν το αγαθό: Όταν υπάρχει μεγάλος αριθμός επιχειρήσεων είναι αδύνατον για μία επιχείρηση να επηρεάσει την τιμή του προϊόντος καθώς είναι ποσοτικά ασήμαντη. Ως εκ τούτου θεωρεί την τιμή που σχηματίζεται στην αγορά ως δεδομένη. (β) ομοιογενές προϊόν: Όταν το προϊόν των διάφορων παραγωγών είναι ομοιογενές στα μάτια του καταναλωτή τότε και δε διαφέρει στην εμφάνιση, στα συστατικά, στην ποιότητα κτλ, τότε το μοναδικό του κριτήριο επιλογής είναι η τιμή. Η ουσιαστική σημασία της ομοιογένειας του προϊόντος βρίσκεται στο ότι η ομοιογένεια είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τον προσδιορισμό μίας και μόνης τιμής του προϊόντος. Κανείς πωλητής ομοιογενούς προϊόντος δεν έχει κίνητρο να θέσει υψηλότερη τιμή διότι κανείς αγοραστής δεν θα τον επιλέξει. Παράλληλα, κανείς πωλητής στον πλήρη ανταγωνισμό δεν έχει κίνητρο για χαμηλότερη τιμή διότι θα μειώσει τα έσοδά του. (γ) ελευθερία εισόδου και εξόδου στην αγορά: η ελεύθερη είσοδος και έξοδος των επιχειρήσεων από την παραγωγή του προϊόντος ισχύει όταν δεν υπάρχουν περιοριστικές ρυθμίσεις (π.χ άδειες ταξί). Επίσης η τεχνολογία της παραγωγής δεν αποτελεί μυστικό των επιχειρήσεων που υπάρχουν και δεν υπάρχουν αξεπέραστες οικονομικές δυσχέρειες στην απόκτηση του απαραίτητου κεφαλαιουχικού εξοπλισμού. Το χαρακτηριστικό αυτό, του τέλειου ανταγωνισμού, το συναντούμε στη γεωργική παραγωγή σε πολύ μεγάλο βαθμό. (δ) τέλεια πληροφόρηση: Παραγωγοί και καταναλωτές έχουν τέλεια γνώση της αγοράς. Οι παραγωγοί γνωρίζουν πλήρως τις τιμές, τα κόστη και τις ευκαιρίες της αγοράς και οι καταναλωτές γνωρίζουν πλήρως την τιμή, την ποσότητα, την ποιότητα και τη διαθεσιμότητα του προϊόντος.
Μεγιστοποίηση του κέρδους στον τέλειο ανταγωνισμό Στον τέλειο ανταγωνισμό η επιχείρηση δε μπορεί να επηρεάσει την τιμή και είναι «λήπτης τιμής» και άρα θα ισχύει D=P=MR=ΑR. P P Δ P1 P1 P2 D Q 0 0 Κέρδος A Β Q1 ΜC AC D= P= MR= ΑR Q AVC Τα έσοδά της θα είναι 0 P1 A Q1 τα έξοδα 0 P2 B Q1 και το κέρδος P2 P1 A B Όταν MR > MC αύξηση Q Όταν MR < MC μείωση Q Όταν MR = MC maxπ (Θέση Ισορροπίας) Δεδομένου ότι η καμπύλη D= P= MR= ΑR είναι οριζόντια στα σημεία τομής της με την καμπύλη MC (αν η τιμή μετατοπιστεί) το τμήμα της που βρίσκεται πάνω από την καμπύλη AVC (κάτω από αυτό η επιχείρηση δεν παράγει) σχηματίζει την καμπύλη προσφοράς της επιχείρησης.
Μονοπώλιο Τα χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν μια αγορά ως μονοπωλιακή είναι: (α) η ύπαρξη μίας μόνο επιχείρησης που παράγει και προσφέρει το προϊόν και αδυναμία εισόδου άλλων επιχειρήσεων στον κλάδο. Με τον τρόπο αυτό η μοναδική επιχείρηση/ παραγωγός του προϊόντος ορίζει τιμή και την προσφερόμενη ποσότητα του προϊόντος. (β) η έλλειψη στενών υποκατάστατων του προϊόντος. Η έλλειψη στενών υποκατάστατων είναι ιδιαίτερα σημαντική, διότι εάν, για κάποιο αγαθό, υπάρχουν στενά υποκατάστατα οι καταναλωτές μπορούν να στραφούν σε αυτά. Συνήθεις λόγοι για τη δημιουργία μονοπωλιών είναι η ύπαρξη τεχνικών και νομικών εμποδίων σε ένα κλάδο είτε η ύπαρξη φυσικών μονοπωλίων. Η Κυβέρνηση μπορεί να παραχωρήσει σε μια μοναδική επιχείρηση το δικαίωμα της παραγωγής ενός αγαθού ή υπηρεσίας (εκχώρηση δικαιωμάτων) αν θεωρηθεί ότι το ύψος της επένδυσης είναι τόσο υψηλό που πρέπει να προστατευτεί από τον ανταγωνισμό ή να θέσει νομικά εμπόδια εισόδου προκειμένου να προστατεύσει δικαιώματα ευρεσιτεχνίας και καινοτομιών για ένα χρονικό διάστημα. Φυσικό μονοπώλιο προκύπτει όταν μία επιχείρηση καταφέρνει να παράξει τόσο αποδοτικά ώστε να μην μπορούν άλλες επιχειρήσεις να την ανταγωνιστούν ή όταν μια μοναδική επιχείρηση μπορεί να προφέρει ένα αγαθό ή υπηρεσία στο σύνολο της αγοράς με χαμηλότερο κόστος συγκριτικά με την περίπτωση όπου υπήρχαν πολλές επιχειρήσεις.
Μεγιστοποίηση του κέρδους στο μονοπώλιο Στο μονοπώλιο η επιχείρηση καθορίζει μόνη της την τιμή στην αγορά ανάλογα με την ποσότητα που θέλει να πουλήσει. Πχ για να πουλήσει ποσότητα Q1 ορίζει τιμή P1. Η ισορροπία βρίσκεται στο σημείο Α στο οποίο MC=MR. P P1 P3 P2 Κέρδος Β Δ A Ε MC AC D=ΑR -Τα έσοδά της θα είναι 0 P1 B Q1 -τα έξοδα 0 P2 Δ Q1 -και το κέρδος P2 P1 B Q1 Αν υπήρχε τέλειος ανταγωνισμός: - η τιμή που θα επικρατούσε θα ήταν P3 - η προσφερόμενη ποσότητα Q2 - τα έσοδα της 0 P3 E Q2. 0 Q1 Q2 MR Q Ένα από τα βασικά μειονεκτήματα του μονοπωλίου σε σχέση με τον πλήρη ανταγωνισμό είναι ότι αυξάνεται η τιμή και μειώνεται η προσφερόμενη ποσότητα γεγονός που πλήττει του καταναλωτές.
Ολιγοπώλιο Το ολιγοπώλιο, όπως φαίνεται από το όνομά του, είναι μια αγορά στην οποία παράγουν και προσφέρουν το προϊόν λίγες επιχειρήσεις. Το «λίγες» δεν είναι ένας συγκεκριμένος αριθμός, αλλά πάντως είναι τόσες ώστε να υπάρχει αλληλεξάρτηση μεταξύ των επιχειρήσεων, η οποία μπορεί να πάρει και τη μορφή αθέμιτης σύμπραξης. Κάθε επιχείρηση, προκειμένου να προβεί σε κάποια ενέργεια, πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις αντιδράσεις των άλλων επιχειρήσεων. Είναι φανερό ότι σε μια αγορά δέκα επιχειρήσεων η αλληλεξάρτηση είναι πιο χαλαρή απ ό,τι μεταξύ τριών επιχειρήσεων. Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό του ολιγοπωλίου είναι η διαφοροποίηση του προϊόντος. Τα προϊόντα των διαφόρων επιχειρήσεων, παρότι ικανοποιούν την ίδια ανάγκη, μπορεί να διαφέρουν σε μικρό ή μεγάλο βαθμό. Έτσι η τιμή παύει να είναι μέσο ανταγωνισμού μεταξύ των επιχειρήσεων, οι οποίες επικεντρώνονται πλέον σε μεθόδους διαφοροποίησης και προώθησης του προϊόντος. Η είσοδος νέων επιχειρήσεων στους ολιγοπωλιακούς κλάδους είναι δύσκολη γιατί οι υπάρχουσες επιχειρήσεις διαθέτουν εδραιωμένα προϊόντα και συστήματα διανομής, διπλώματα ευρεσιτεχνίας, ανεπτυγμένη τεχνολογία κ.ά., και υψηλό sunk cost. Οι συνηθήστερες ολιγοπωλιακές τακτικές που συναντούμε είναι: α) τα υποδείγματα ακολουθίας (υπάρχει ένας ηγέτης και ένας ακόλουθος στον ορισμό της τιμής και της ποσότητας), β) τα υποδείγματα ταυτόχρονου ορισμού τιμής ή ποσότητας και γ) τα υποδείγματα της σύμπραξης (οι επιχειρήσεις σχηματίζουν ένα καρτέλ). Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ολιγοπωλίου είναι οι εταιρείες παροχής κινητής τηλεφωνίας και ιντερνετ οι οποίες έχουν σχεδόν την ίδια τιμή στις υπηρεσίες τους τις οποίες διαφοροποιούν ελαφρώς.
Μονοπωλιακός ανταγωνισμός Μια αγορά χαρακτηρίζεται ως αγορά μονοπωλιακού ανταγωνισμού όταν έχει τα εξής δύο στοιχεία: (α) υπάρχουν τόσες πολλές επιχειρήσεις, που κάθε επιχείρηση μπορεί να παίρνει αποφάσεις, χωρίς να λαμβάνει υπόψιν της τις πιθανές αντιδράσεις των άλλων επιχειρήσεων λείπει, δηλαδή, το στοιχείο της αλληλεξάρτησης. Το γεγονός ότι οι επιχειρήσεις είναι πολλές, κάνει πολύ δύσκολη (και δαπανηρή), ή αδύνατη, τη φανερή ή κρυφή συμφωνία μεταξύ των επιχειρήσεων, αντιθέτως προς το ολιγοπώλιο, όπου οι συμφωνίες είναι συνηθισμένες, παρότι είναι παράνομες. (β) το προϊόν κάθε επιχείρησης διαφέρει σε κάτι από τα προϊόντα των άλλων επιχειρήσεων. Η διαφορά μπορεί να είναι σημαντική, ασήμαντη, ή ακόμα και φανταστική. Στοιχεία τέτοιων διαφορών είναι η ποιότητα του προϊόντος, το σχήμα του, η συσκευασία του, το χρώμα του, η φίρμα του, η τοποθεσία της επιχείρησης, κ.λπ. Η διαφοροποίηση του προϊόντος προσθέτει ένα στοιχείο μονοπωλιακού χαρακτήρα στην αγορά, δηλ. η επιχείρηση μπορεί να αυξήσει την τιμή του προϊόντος χωρίς να χάσει όλη την πελατεία της. Η διαφοροποίηση του προϊόντος, επιτρέπει μεταξύ των επιχειρήσεων τον ανταγωνισμό, όχι μόνο πάνω στην τιμή του προϊόντος, αλλά και πάνω σε άλλα στοιχεία, και με διάφορα μέσα προσδίδοντας ένα στοιχείο ανταγωνισμού (πολλές επιχειρήσεις) και ένα στοιχείο μονοπωλίου (διαφοροποίηση του προϊόντος). Γι αυτό και λέγεται μονοπωλιακός ανταγωνισμός. Ως παραδείγματα μονοπωλιακά ανταγωνιστικών αγορών, μπορούμε να αναφέρουμε τα καταστήματα που πωλούν ενδύματα, τα κουρεία και τα κομμωτήρια,, τα συνεργεία επισκευής αυτοκινήτων και τα πρατήρια καυσίμων, στα οποία σημαντικό ρόλο έχει η τοποθεσία, κ.λπ.
Μορφές αγοράς Τέλειος ανταγωνισμός Αριθμός επιχειρή σεων πολύ μεγάλος Τύπος προϊόντος Συνθήκες εισόδου Μονοπώλιο μία μοναδικό δύσκολη ή αδύνατη Μονοπωλιακός ανταγωνισμός μεγάλος Μονοπ ωλιακή δύναμη Ρόλος διαφήμισης π.χ. ομοιογενές εύκολες καθόλου καθόλου γεωργικοί κλάδοι ελαφρά διαφοροποιη μένο Ολιγοπώλιο λίγες ομοιογενές ή διαφοροποιη μένο Τυπολογία οργάνωσης της αγοράς σχετικά εύκολη σχετικά δύσκολη μεγάλη αρκετή κοινής ωφέλειας μικρή μεγάλη λιανικό εμπόριο αρκετή μεγάλη όταν υπάρχει διαφοροποίηση προϊόντος βιομηχανία
Αποτυχίες της αγοράς Εκτός από τις μονοπωλιακές και ολιγοπωλιακές αγορές που προαναφέρθηκαν, υπάρχουν και άλλοι λόγοι για τους οποίους ο μηχανισμός της αγοράς αποτυγχάνει και συνεπώς απαιτείται η κρατική παρέμβαση. Ατελής και Ασύμμετρη Πληροφόρηση: Υπάρχουν περιπτώσεις αγορών στις οποίες δεν υπάρχει τέλεια πληροφόρηση για την ποιότητα του προϊόντος (π.χ. οι αγορές ασφαλιστικών υπηρεσιών). Έτσι, ο μηχανισμός της αγοράς μέσω της διαμόρφωσης των τιμών αποτυγχάνει να κατανείμει αποτελεσματικά τους πόρους. Εξωτερικές Οικονομίες: Εξωτερικές οικονομίες δημιουργούνται, όταν η συμπεριφορά ενός ατόμου ή μιας επιχείρησης προκαλεί κέρδος ή ζημιά σε κάποιον τρίτο (επιχείρηση ή άτομα), χωρίς, όμως, να υπάρχει μηχανισμός της αγοράς που θα εσωτερικεύσει τις συνέπειες αυτές μέσω των τιμών. Κλασικό παράδειγμα είναι η μόλυνση του περιβάλλοντος. Δημόσια Αγαθά: Τα δημόσια αγαθά έχουν δυο σημαντικές ιδιότητες: α) δεν αυξάνεται το κόστος παραγωγής, αν ένα επιπλέον άτομο καταναλώσει το αγαθό και β) είναι αδύνατον να αποκλειστεί κάποιο άτομο από την κατανάλωση του αγαθού. Η αγορά είτε αποτυγχάνει να προσφέρει αυτά τα αγαθά είτε τα προσφέρει σε ανεπαρκείς ποσότητες. Παράδειγμα τέτοιων αγορών είναι η εθνική άμυνα, η δημόσια ασφάλεια κ.ά. Σε αυτές τις περιπτώσεις κρίνεται αναγκαία η παρέμβαση του κράτους στην αγορά. Ο μηχανισμός αποκάλυψης των προτιμήσεων των καταναλωτών για το βαθμό και το περιεχόμενο της κρατικής παρέμβασης γίνεται μέσω της ψηφοφορίας