& KHU T TR H I NINH. H i Quân Cán Chính H i Ninh phát hành

NG I NÙNG & KHU T TR H I NINH VI T NAM H i Quân Cán Chính H i Ninh phát hành

In t i nhà in T & L Printing, Inc. 17331 Newhope St. Fountain Valley CA 92708 M i sao chép, trích d ch ph i có s ch p-thu n minh th c a H i Quân Cán Chính H i-ninh và ng i ch -biên. Hình bìa: Toàn c nh thành ph Moncay, th ph Khu T Tr Nùng H i Ninh. Huy hi u Khu T Tr Nùng H i Ninh. Library & Congress Cataloging Publication Date ISBN:

kính c n t ng ni m và tri ân c lãnh t Vòng A Sáng, các chi n s Nùng ã hy sinh vì chính ngh a qu c gia cùng t t c ng h ng và thân nhân ã b mình trên ng i tìm t do.

B n Khu T Tr Nùng H i Ninh (phía Tây B c)

B n Khu T Tr Nùng H i Ninh (phía ông B c)

Huy hi u Khu T Tr Nùng H i-ninh

Huy Hi u H i Quân Cán Chính H i-ninh

BAN BIÊN T P Tr ng Ban Tr n- c-lai Th ký G p-a-dzi ng Thành Viên Vòng-Ch n-s nh Làu-V nh-dz nh Làu-Ch -Ph n Ch ng-a-ki u Vòng-L p-quay G p-s n-c nh N ng-cún-sáng Sl n-c m-h ng (kiêm d ch-g a chuy n ng Hoa v n) C V n Linh-Quang-Viên Ph m-v n- ng Chi ng-d nh-quay Hoàng-Gia-C u Tr ng-th ng-ch c Phàng-Công-Phú Lý-Ng c-d ng Liêu-Nguyên M c-m nh-và Tsú-A-C u Phòng-Tit-Ch ng Châu-C m-sáng

L i t a ôi dòng c m t ng T a L i nói u M C - L C Trang I IV VI VIII PH N M T 1 Ch ng 1 : Ngu n g c ng i Nùng t nh H i-ninh 1 Ch ng 2 : S hình thành Khu T Tr H i-ninh 16 PH N HAI 28 Ch ng 1 : a lý 28 Ch ng 2 : Nhân v n 33 A- Dân s 33 B- T ch c sinh ho t 35 1. Qu n tr hành chánh 36 2. T ch c t pháp 39 3. V giao thông 39 4. V kinh t 43 5. Giáo d c và thông tin 46 6. Y t và th thao 54 7. An ninh và quân s 54 Ch ng 3 : c i m m i Huy n 61 -Huy n Moncay 61 -Huy n Hà-C i 70 -Huy n m-hà 78 -Huy n Tiên-Yên 81 -Huy n Bình-Liêu 88 -Huy n ình-l p 92 -Huy n Ba-Ch 93 -Huy n V n-hoa 94

trang PH N BA : Cu c di c vô Nam 98 Ch ng 1 : nh c vùng Sông-Mao, t nh 101 Bình-Thu n 1. V trí qu n H i-ninh và th tr n 106 Sông-Mao 2. Khí h u và th i ti t 106 3. V v n hóa 107 4. V kinh t 108 5. V quân s và chính tr 109 Ch ng 2 : L p nghi p t i Saigon-Cholon 124 A. Nh ng thành t u v ph ng di n chính tr 124 B. Nh ng thành t u v ph ng di n quân s 130 C. Nh ng thành t u trong ngành hành-chánh 134 D. Nh ng thành t u v ph ng di n xã h i 136 E. Nh ng thành t u v kinh doanh, th ng 141 nghi p PH N B N : Sau ngày 30/4/1975 164 Ch ng 1 : Th m c nh c a xã h i Mi n Nam 168 A. Chính sách cai tr hà kh c 168 B. Qu n o Ng c Tù 170 Ch ng 2 : Nh ng k ra i và ng i l i. 174 A. Thuy n nhân 174 B. Nh ng ng i l i 177 Ch ng 3 : Cu c s ng t i h i ngo i 180 A. nh c t i Canada và các n i khác 180 B. nh c t i Hoa-K 183

PH L C trang i-tá Vòng-A-Sáng 210 Th Lãnh Khu T Tr Nùng H i-ninh Th ng Ngh -S Vi t-nam C ng-hòa Ti u s c Vòng-A-Sáng 211 Trung-Tá Vòng-A-Sáng 213 v i chi c m n i truy n th ng c a ng i chi n s Nùng Bài ca S - oàn 3 Hành Khúc 214 Ph b n 1 : Danh sách h c viên tr ng 216 Cán B Quân S Ph b n 2 : Danh sách h c viên tr ng 218 Thi u Sinh Quân Ph b n 3 : Danh sách h c viên tr ng 224 S -Ph m Ph b n 4 : Danh sách h c viên tr ng 227 Hành-Chánh Ph b n 5 : Danh sách h c viên tr ng 228 Võ B Qu c-gia Vi t-nam. Ph b n 6 : Danh sách các s quan Nùng 230 Ph b n 7 : Danh sách quân, cán, chính Nùng b 236 tù c i t o i nh c các n c

L I T A Tr c h t tôi xin phép c gi i thi u s l c T nh H i- Ninh v i quý v c gi. Trên b n Vi t-nam, T nh H i-ninh c ghi b ng m t ch m en phía c c ông biên gi i B c Vi t. T nh t ng i nh nh ng ã ph i tr i qua nhi u giai o n th ng tr m. Kh i th y d i tri u Nguy n là Ph H i- ông, n th i Pháp thu c c nâng lên thành o H i-ninh, r i tr thành T nh H i-ninh. Trong th i Pháp thu c, các t nh sát v i biên gi i Hoa Vi t u do các quân nhân Pháp t c p i Tá tr lên tr c ti p ch huy c hành chánh l n quân s cho nên T nh H i-ninh còn có danh x ng n a là Khu Quân Chính Th Nh t (Premier Territoire Militaire de Haininh). Giai o n huy hoàng nh t c a T nh H i-ninh là trong 8 n m, t n m 1947 n n m 1954, H i-ninh tr thành Khu T Tr Nùng H i-ninh, d i s lãnh o c a m t v Th Lãnh tài ba và sáng su t, i-tá Vòng- A-Sáng. Ti c thay, sau này, khi t n c b chia ôi, b n Vi t-nam b ng y quy n c ng s n s a l i. T nh H i-ninh tr v v trí c a m t qu n nh, t c là Huy n H i-ninh, thu c T nh Qu ng-ninh. i v i dân t c Vi t-nam, c ng nh i v i ng bào thu c s c t c Nùng, nói riêng, t nh H i-ninh luôn luôn c ghi nh n nh m t y u i m chi n l c b o v biên c ng Vi t-nam. Khi tình hình chính tr I

òi h i, vào n m 1947, T nh H i-ninh c ng ã ch ng minh có kh n ng, nhân l c, tài nguyên xây d ng Khu T Tr Nùng H i-ninh, em l i an l c và th nh v ng trong 8 n m li n cho a ph ng. Trong khi ó, c n c, t Nam chí B c, ang chìm m trong khói l a chi n tranh. S d có thành tích này chính là nh vào tài n ng lãnh o c a v Th Lãnh Khu T Tr Nùng, i Tá Vòng-A-Sáng, cùng v i s c ng tác ch t ch c a quân dân trong t nh và trên h t, tinh th n oàn k t ch ng c ng c a m i t ng l p dân chúng. Nói n quân dân trong Khu T Tr H i-ninh, là m c nhiên nh c n s c t c Nùng, m t s c t c có tinh th n ch ng c ng mãnh li t, tuy chi m 3 ph n 4 dân s c a t nh nh ng luôn luôn chung s ng hài hòa v i các s c dân thi u s khác. B ng máu và n c m t, h ã vi t lên nh ng trang s bi hùng, ngay t khi di c t ng t t mi n Hoa Nam n vùng H i-ninh, r i ph i liên t c i phó v i m i áp b c e d a, c p bóc, gi c giã c ng nh sau này, khi ph i cùng nhau d c lòng xây d ng Khu T Tr tránh không b lôi cu n vào cu c chi n tranh huynh t ng tàn kéo dài trong nhi u n m. R i n Hi p nh Genève n m 1954 chia ôi t n c. Hàng tri u ng bào mi n B c không ch p nh n ch c ng s n nên ã quy t tâm di c vào Nam. H n 50 ngàn ng bào Nùng t c 1 ph n 3 dân s c a t nh, m t t l r t l n so v i t ng s ng bào mi n B c di c, ã t túc theo v Th Lãnh vào Nam, nh c ph n l n Sông-Mao, t nh Bình-Thu n và thi t l p m t qu n m i v i tên c là qu n H i-ninh. Trong giai o n khó kh n này, ng bào Nùng ã ph i i phó v i nhi u ngh ch c nh v kinh t và chính tr nh ng ng th i h c ng tích c c óng góp vào s ph n th nh c a Mi n Nam. R t nhi u thành II

công ã c ghi nh n v ph ng di n chính tr, quân s và hành chánh trong Nh t và nh t là Nh C ng Hòa Vi t-nam. Sau h t, vào tháng t en n m 1975, khi Mi n Nam Vi t-nam b b c t, toàn b lãnh th Vi t-nam b c ng chi m, h n 3 tri u ng bào m t l n n a ph i tr m t gía r t t r i b quê h ng i tìm T Do. ng bào Nùng, nh có s n tinh th n oàn k t, và ngh l c tranh u, c ng ã thành công hoàn toàn trong khi nh c nh ng qu c gia t m dung, nh t là Hoa-K, c bi t là Los Angeles. Riêng t i Los, C ng ng Nùng không nh ng ã n nh c cu c s ng hi n t i mà còn có k ho ch r t chu áo b o m t ng lai c a các th h con em c a mình x ng i. Trên ây tôi ã ghi nh n m t vài c m ngh sau khi c hân h nh c tác ph m Ng i Nùng và Khu T Tr H i-ninh do m t s nhân s ng i Nùng H i- Ninh ã kiên nh n th c hi n ròng rã trong nhi u tháng nay. ây là m t công trình biên kh o r t y v ng bào Nùng H i-ninh, b t u t khi l p nghi p r i n khi t qu n tr quê h ng mình tr c khi di c vào Nam; r i v t biên t n n, trong cu c di c v i nh t trong l ch s Vi t-nam. M i giai o n sinh ho t c a Khu T Tr, c a t ng qu n h t ã c ghi l i m t cách s ng ng, trung th c v i nhi u chi ti t c th. Do ó, tôi thi t ngh tác ph m này r t có gía tr và s h u ích cho nh ng ai mu n tham kh o v Khu T Tr Nùng H i-ninh, nh t là các th h tr sau này. Tôi xin trân tr ng gi i thi u tác ph m c bi t này n quí v c g a. Linh-Quang-Viên Trung-T ng Quân L c Vi t-nam C ng-hòa III

ÔI DÒNG C M T NG Tôi th t c m- ng và vuim ng sau khi c xong cu n l c s Ng i Nùng và Khu T -Tr H i-ninh, Vi t-nam do quí v trong Ban Biên-T p H i Quân Cán Chính H i-ninh so n-th o. Tôi th t-s c m- ng vì th y c m t cu n sách s ra i vi t r t phong-phú v ng i Nùng và Khu T -Tr H i-ninh. Cu n sách c trình-bày th t chi-ti t và y- v ngu n-g c, a-lý, nhân-v n, phong-t c t p-quán c a ng i Nùng H i-ninh, nh t là bao g m nhi u s -li u quan-tr ng v quá-trình và lý-do thành-l p Khu T -Tr H i-ninh ã chính-th c c Hoàng- B o i công-nh n vào n m 1949 t i Hà-N i. Cu n sách c ng tóm-l c v nh ng n p-s ng sinh-ho t c a c ng- ng và h i- oàn ng i Nùng trên kh p n m-châu. Tôi c ng r t vui-m ng vì ây s là b n- nh i m ng và kim-ch -nam nh h ng cho t p-th ng i Nùng trong c ng- ng th -gi i. Cu n sách vi t l i quá kh bi-hùng, ghi l i công-lao và x ng-máu c a ng i Nùng t ngày thành-l p khu t -tr H i-ninh cho n ngày hôm nay. Tr i qua bao bi n-c auth ng, ng i Nùng v n hiên-ngang t n-t i trên th gi i, chúng ta và con em h u-th ph i c -g ng ti p-t c ph n- u thích-nghi v i m i bi n-chuy n c a th i- IV

cu c, ng-th i gi -v ng tinh-th n oàn-k t, phát-huy truy n-th ng c n-cù và tình t ng-thân t ng-tr. Thành-th t cám- n H i Quân Cán Chính H i- Ninh Vi t-nam ã b o-tr phát-hành cu n sách giá-tr và c n-thi t này cho ng i Nùng và ây c ng s là tàili u tham-kh o quý-giá cho các c ng- ng b n mu n tìm hi u thêm v ng i Nùng và khu t -tr H i-ninh. Trân-tr ng, Hoàng Gia C u C u i-tá Quân-L c Vi t-nam C ng-hòa V

T A Sau nhi u n m nóng lòng ch i, nay tác ph m NG I NÙNG VÀ KHU T TR H I- NINH VI T-NAM ã chính th c ra i và c phát hành b i H i Quân Cán Chính H i- Ninh. V i t cách là h i-tr ng H i Quân Cán Chính H i-ninh, tôi r t l y làm vinh d c bày t lòng trân tr ng và ng ng m i v i huynh tr ng ch biên Tr n- c-lai, huynh tr ng th ký G p-a-dzi ng, huynh tr ng d ch gi (Vi t Hoa) Sl n-c m-h ng cùng quý huynh tr ng khác trong Ban Biên T p ã óng góp nhi u công s c và trí tu hoàn thành cu n s li u vô cùng quý gía này. Nh chúng tôi c bi t trong công tác biên kh o v a qua, Ban Biên T p ã c g ng s u t m nhi u ngu n t li u, th t ch, s sách và thu th p nhi u h i c t các b c ti n b i cao niên liên h. K n Ban Biên T p ph i gom góp, i chi u, phân tích và sàng l c t ng s ki n, t ng bi n c c a th i cu c r i t ng k t và h th ng l i b ng v n ki n theo trình t th i gian và không gian. Nh v y cu n s li u có th ph n ánh m t cách trung th c v quá trình hình thành và phát tri n c a Khu T Tr cùng n p s ng v n hóa m i m t c a ng i Nùng H i-ninh. Dù cu n s li u ra i h i mu n màng, nh ng ó là m t nhu c u thi t th c và b ích cho th h ng i H i-ninh hi n t i và th h VI

con cháu sau này. Tuy không ph i là nh ng nhà vi t s chuyên nghi p, nh ng quý huynh tr ng trong Ban Biên T p ã c m bút v i m t thái nghiêm túc, m t tinh th n khách quan trong vai trò làm s ng l i m t giai o n l ch s y bi n ng c a m t s c t c nhi u kiêu hãnh và c ng l m au th ng. Tác ph m NG I NÙNG VÀ KHU T TR H I-NINH VI T-NAM là m t thiên anh hùng ca y bi tráng và truy n k, là m t hình nh thu h p v b i c nh l ch s c a s c t c Nùng nh bé cùng các c ng ng thi u s anh em khác n m trong toàn c nh l ch s c n i Vi t-nam. c nó, tu i tr H i-ninh s th y rõ h n con ng c a th h cha ông ã i qua là con ng tràn y chông gai và gian kh, là con ng máu và n c m t! ó là m t quá trình u tranh liên t c ch ng l i thiên tai, nhân h a, khai s n phá th ch, d i non l p bi n c a m t s c t c c n cù, hi u hòa, nh ng r t kiên c ng và b t khu t. V i ni m t hào v s c t c mình, chúng tôi v ng tin r ng tu i tr H i-ninh s k th a và phát huy truy n th ng c h u c a cha ông không ng ng v n lên trên con ng h c v n và s nghi p, chung s ng hài hòa oàn k t, t ng thân tu ng tr, h u góp ph n làm r ng danh cho c ng ng Nùng H i-ninh trên toàn th gi i. H i-ninh t tr l u thanh s, Quân chính ng tâm báo qu c ân. Los Angeles, mùa thu n m 2007 Châu-C m-sáng H i-tr ng H i QCC/HN VII

L I NÓI U Ý- nh th c-hi n m t cu n k -y u cho t p-th ng i Nùng H i-ninh c manh-nha t n m 2002 trong gi i các anh ch em thu c H i Quân Cán Chính H i- Ninh nh c t i Hoa-K. Cu i n m 2003, m t Ban Biên-T p c thành-hình v i quy t- nh so n-th o m t cu n l c-s ghi l i quá-trình hìnhthành và phát-tri n c a Khu T -Tr H i-ninh, Vi t- Nam. Cu i cùng t a- Ng i Nùng và Khu T -Tr H i-ninh,vi t-nam c l a-ch n bao-g m c giai- o n ng i Nùng di-c vô Nam và sau ó, do th i-cu c, ph i r i b quê-h ng Vi t-nam i sinhs ng x ng i. V tài-li u, chúng tôi ã may-m n g p l i itá Chamouton, nguyên là Trung-úy Giám- c Tr ng Cán-B Quân-S và Tr ng Thi u-sinh Quân Moncay cu i th p-niên 40 c a th -k tr c, và c ông cho m n m y t p tài li u ánh máy có giá-tr v T nh H i-ninh mà ông còn l u-gi. Vi c s u-t m t -li u c ti p-t c t i Trung-Tâm L u-tr H -S H i- Ngo i (Centre d Archives d Outre-Mer) Aix-en- Provence (Pháp-qu c), và t i S L ch-s L c-quân Pháp (Service Historique de l Armée de Terre) Château de Vincennes, ngo i-ô Paris. B -túc cho các v n-ki n này là các bài vi t c a nh ng v cao-niên giàu kinh-nghi m, các cu c ph ng-v n nh ng nhân v t Pháp, Vi t,nùng ã ph c v nhi u n m t i t nh H i- Ninh. Chúng tôi c ng trông-c y vào s Công-báo Vi t- Nam (1949-1955) l u-tr t i Th -Vi n Qu c-gia VIII

Paris tìm ra nh ng v n-ki n c n-b n v Ng i Nùng và Khu T -Tr H i-ninh. R t ti c là gi y báo ã b m c-nát và vi c làm thành micro-film cho c-gi tham-kh o c ng ch a th c-hi n c. Ngay t u, chúng tôi ã ch -tr ng c n trung-th c và khách-quan trong vi c biên-so n, súctích v hình-th c. Trung-thành v i ch -tr ng này, m t bài vi t xong c truy n cho các biên-t p viên, ôi khi cho c các v c -v n, thêm b t ho c s a i n u c n; vi c làm th n-tr ng này là lý-do chính gi ithích th i-gian òi-h i b y lâu. Thay m t toàn Ban Biên-T p, chúng tôi xin h t s c cám n quí v ã óng góp dù ít hay nhi u, cách này hay cách khác cho vi c hoàn-thành tác-ph m này. Là ch -biên, tôi c ng xin thành-th c c m n s h ptác m t-thi t c a t t c anh em trong Ban Biên-T p, s h ng d n, khích-l c a các v c -v n, nh t là n -l c l n-lao c a d ch-gi Sl n-c m-h ng trong vi c chuy n ng sang Hoa-v n. N u cu n sách áp- ng c ph n nào s mong- i c a ng h ng ng i Nùng mu n vinh danh s c ng hi n c a mình i v i quê h ng x s, t o c s thông-c m c a các c ng- ng b n và ng i a-ph ng n i mà mình ang c -trú,giúp cho con cháu mình th y rõ lai- l ch và quá trình ph n u hào-hùng c a ông cha, c nh th ã là ph n th ng quí-hóa i v i toàn-th Ban Biên-T p. Vì ch ng ph i là nhà nghiên-c u hay v n-gia, nên dù v i thành-tâm thi n-chí và r t nhi u c -g ng, h n chúng tôi không tránh kh i nh ng khuy t- i m. c mong quí v cao-minh vui lòng ch -giáo thêm cho, chúng tôi xin chân-thành c m-t. Mùa hè n m 2007 Tr n- c-lai IX

PH N M T NGU N G C S C T C NÙNG & S THÀNH L P KHU T TR H I-NINH CH NG M T NGU N G C NG I NÙNG T NH H I-NINH T th i xa-x a, trên lãnh-th sau này hìnhthành t nh H i-ninh, nhi u s c-dân ã t i l p-nghi p. Có nh ng b -t c ã t i ây nh-c r t lâu i, có nh ng s c-t c ch m i phiêu-b t n vùng t này t vài th -k. Trong s nh ng s c-dân này, có nh ng ng i mang theo nh ng ngu n-g c v n hóa khác nhau, s khác l i có nh ng truy n-th ng g n-g i, khi n s dung-h p tr nên d -dàng sau nh ng n m tháng giaoti p. A. Nh ng s c-dân chính h p thành ng i Nùng. C -dân nguyên-th y c a H i-ninh là Tsínl u (nh ng ng i sinh-s ng ch n quê-mùa). H dùng th th -ng là tsín-và (1) ; cho t i gi a th -k 20 th ti ng này ch còn l u-truy n chút ít nh ng làng nh T n-mài, Vày-Kháy... B -t c ông- o h n là ng i Ngái (ch Hán có ngh a là xa-xôi, t n-mát) (2). H s ng r i-rác NG I NÙNG 1

mi n nam Trung-Qu c t huy n Phòng-S nh, và t i l p-nghi p ã t nhi u i t i vùng H i-ninh. M t s c-t c khác là ng i Sán-Dìu, nguyên t L ng-qu ng qua nh-c t i vùng núi r ng mi n b c và ông-b c Vi t-nam t th -k 16 (3). Nh ng n i có ng i Sán-Dìu ông- o nh t trong t nh H i-ninh là Xuân-L n, Qu t- ông, Qu t- oài, Thìn-Nong, ông-ng, Tiên-Yên, H -D ng, Hà-Gián, Hà-V c và K -Bào (4). M t s c-dân khác m i t i c -ng trong vùng t h bán th -k 19 trong tr ng-h p t ng- i c-bi t, ó là ng i Hac-Cá. G c-gác t l u-v c sông D ng-t, h di-c xu ng mi n Qu ng- ông vì n n nhân-mãn. Ng i b n x g i h là Hac-Cá t c ng i khách t xa t i. Kh i ng i Hac-Cá này ã tham-gia phong-trào Thái-Bình Thiên-Qu c c a lãnh-t H ng- Tú-Toàn ch ng l i nhà Thanh (1848-1863). Phong- Trào c ng ch -tr ng u i ngo i-bang và ra nhi u c i-cách có tính cách-m ng r t c lòng dân, nh ó ã làm ch m i m y t nh thu c mi n nam Trung- Qu c, l y Nam-Kinh làm th - ô. Sau vì thoái-hóa, nh t là b t-hòa n i-b, nên ã b nhà Thanh ánh b i. Kh i ng i Hac-Cá b ày v phía biên-gi i c a L ng-qu ng và Vi t-nam (1860), t ó h tràn vào a-ph n H i-ninh, b t u là khu-v c Hà-C i, sau t i m-hà, Moncay (5). Dân a-ph ng t cho h cái tên làu-m n, t c dân b l u-l c, lang-thang ây ó. S xâm-l n c a ng i Hac-Cá ã khi n các dân Tsín- L u, Ngái và Sán-Dìu k t-h p nhau ch ng l i (các tr n ánh T n-mài, M -T, Ph -Tài Mùn, vùng Hà- C i). Tr c u-th c a các s c-t c này, ng i Hac-Cá ành qui-thu n. Sau vì l i-ích chung, t t c các s c-t c ã sinh-s ng v i nhau m t cách hài-hòa, và d n-d n do 2 KHU T TR H I NINH VI T NAM

liên-h hôn-nhân, ã tr thành m t i gia- ình cùng c -ng trên m nh t thân-yêu này. V i ng-b ng r ng l n có nhi u sông-ngòi thu n-ti n cho vi c canhtác, nên dân-c n i ây tuy t i a s s ng b ng ngh nông. V i th i-gian, h ng-nhiên hình-thành s ct c Nùng, t c n ng nh n (ti ng Qu ng có ngh a là ng i s ng b ng ngh nông) (6). Có ng i cho r ng t -ng n ng-nh n ch m t sinh-ho t ngh -nghi p h n là ch m t ngu n-g c ch ng-t c, m t s c dân v i nh ng c-tính riêng-bi t. Th c ra, s hình-thành s c-dân Nùng n m trong m t b i-c nh l ch-s hoàn-toàn t -nhiên. Nh ng d -ki n nêu ra sau ây ch ng-minh i u này. 1. Trong l ch-s, m t t p-th có ngu n-g c nào ó, t i sinh-s ng lâu i chung- ng v i nh ng ng i có n n v n-hóa khác, có th tr thành m t s c dân m i v i nh ng t p-t c, truy n-th ng khác tr c. Tr ngh p này, có th k nhi u ng i Miên vùng ngb ng sông C u-long v n t coi là ng i Vi t; nh ng ng i Minh-H ng (mà t -tiên t bên Trung-Hoa ch y qua khi nhà Minh b Mãn-Thanh ánh chi m) Hà- Tiên, R ch-giá không coi mình là dân c -qu c n a; ng i M mà a-s g c Anh-Qu c không còn g i mình là English, mà x ng là Americans. V y ch ng có gì l n u nh ng ng i mà t -tiên Trung-Hoa, qua l p-nghi p nhi u i vùng H i- Ninh, h p-th v n-hóa Vi t-hoa, t x ng mình là ng i Nùng. T lâu, h ã t ng thi-hành các ngh a-v c ng nh h ng-th t t c nh ng quy n-l i công-dân c a ng i Vi t-nam; do ó, không ai có th ph -nh n ng i Nùng là m t trong nh ng thành-ph n c a dânt c Vi t-nam, nh t là khi nh ng ng i này không có ý- nh tr v Trung-Qu c (7), mà mu n l i Vi t- NG I NÙNG 3

Nam sinh-c l p-nghi p lâu dài. Ý mu n ó ã c th -hi n rõ-ràng qua danh-hi u Ti u- oàn M Dù (Bataillon des Becs d Ombrelle, BBO) do ông Vòng- A-Sáng ã t cho i quân chính-th c u-tiên do con dân Nùng h p thành (xem ph n hai ch ng 2), quy ttâm bám ch t vào t- ai l p-nghi p b o-v cu c s ng yên- n cho dân mình nh chi c dù che n ng, che m a. M t s -ki n khác càng bi u-l hùng-h n thêm ý-chí mu n tr nên m t th c-th riêng-bi t, ó là ch tr ng thành-l p khu t -tr c a t p-th ng i Nùng k t tháng 7 n m 1947 (xin coi ch ng ti p theo). 2. Trên quan-h Vi t-hoa, m t ti n-l v ng ch c ã c t ra v danh-x ng Vi t. Trong cu n Ngu n-g c Mã-Lai c a dân-t c Vi t-nam (Xuân- Thu tái b n, Hoa-K, trang 154-156), tác-gi Bình- Nguyên-L c ã d n ch ng nh sau : Danh x ng Vi t Tàu có thói quen l y bi t s c c a các dân l m i n mà t tên cho h. Th y r ông Di x m mình, nhu m r ng en, bi t s c là có l i rìu xéo b ng ng pha cán ng n b ng g (dùng ném) mà r này g i là vi t, thì g i tên dân m i n y là r Vi t, t c là th r có cái rìu vi t dùng làm v khí. Khi có ch vi t, thì Tàu dùng phép t ng hình v l i cái rìu xéo y mà vi t thành ch Vi t nguyên th y g m có m t nét ngang dài (cái cán), d i có cái móc (l i rìu xéo) ch l i rìu y, và c ng ch ng i dân dùng l i rìu y làm v khí. n i Chu (1122-256 tr. KN) Tàu không dùng ch Vi t nguyên th y y n a, mà theo phép h i ý ghép b kim 4 KHU T TR H I NINH VI T NAM

(ch kim lo i) v i ch thích (ch rìu, búa), gom l i thành m t ch Vi t khác, thay th ch Vi t nguyên th y, ch dân có v khí l i rìu ng thau y. (Ch vi t trong hai d u ngo c là ch thích ). V y là ng i Hoa ã c n-c vào m t d ng-c c-bi t c g i là vi t mà t tên cho ng i dùng nó là dân Vi t. Chi u theo ti n-l này, nay nh ng ng i mà s c-thái c-bi t là sinh-s ng v ngh nông, mang tên là ng i Nùng (ti ng nông c theo âm Qu ng- ông) ch là chuy n thông-th ng c a l ch-s. V y ng i Nùng H i-ninh khác v i ng i Nùng vùng L ng-s n, Cao-B ng ra sao? L ch-s Vi t-nam có nói t i vi c ng i Nùng L ng-s n r i Nông Tuyên-Quang t ng n i lên ch ng l i tri u- ình vào th -k 11 và 19 (Vi t-nam S -L c, Tr n-tr ng-kim). H u thu c s c-t c Nùng (h Nông g i theo âm Vi t-nam, còn Nùng c theo âm ti ng Qu ng), trong kh i Bách-Vi t, v n c ng t x a t i nay t i vùng L ng-qu ng, Vân-Nam và vùng ông-b c Vi t-nam (Tuyên-Quang, Thái- Nguyên, Th t-khê, Hà-Giang), ông nh t L ng-s n, Cao-B ng (8). Ngôn-ng ng i Nùng này thu c nhóm Tày-Thái ; khi ti p-xúc v i ng i Lào, ng i Thái, ng i Choang bên Trung-Qu c, h v n hi u nhau. Hi n không tìm c con s th ng-kê chính-xác, nh ng ch c-ch n dân-s c a s c-t c này ph i cao h n s ng i Nùng H i-ninh r t nhi u. V v n-hóa, m c dù ch u nh-h ng sâu- m c a ng i Hoa, n p s ng NG I NÙNG 5

ng i Nùng vùng th ng-du c ng mang m t s s cthái c a ng i Kinh Vi t-nam. i u này khi n cho h khác h n v i ng i Nùng vùng H i-ninh Moncay v n g n-g i v i ng i Hoa h n v phong-t c t p-quán c ng nh v ngôn-ng. B. Tín-ng ng và phong-t c ng i Nùng H i-ninh. Ng i Nùng H i-ninh h u h t sinh-s ng ng-b ng, t ven bi n t i bìa r ng. Y-ph c c a h c ng nh nhà, phong-t c, t p-quán không khác ng i Qu ng bên kia biên-gi i là bao. B n-tính trungtín, hi u-khách và hay t ng-tr, h có m t cu c s ng hi n-hòa và thành-công v nhi u ph ng-di n. Ngôn-ng thông-d ng nh t c a ng i Nùng là ti ng ngái, sau ó t i ti ng qu ng (vì là chuy n-ng ), ti ng hac-cá r i ti ng sán-dìu. Ng i Ngái và ng i Hac-Cá nghe hi u nhau ; ti ng hac-cá ch khác ti ng ngái âm- i u và m t ít t -ng, vì v y nó còn c g i là hac-cá ngái. Riêng tsín-và thì coi nh ã bi n m t. V ph ng-di n tín-ng ng, c ng nh h u h t các s c dân trong vùng, ng i Nùng th m-nhu n t t ng chung c a Nho, Lão, Thích v i nh-hu ng sâu- m ít, nhi u tùy tr ng-h p, nhi u khi hòa l n vào nhau không còn phân-bi t ranh-gi i (tam giáo ng qui). V c n-b n, h u th cúng t -tiên. ây là nh-h ng c a nho-giáo, ch -tr ng ch hi u là ctính u tiên c a m i ng i. Vi c báo hi u ông bà cha m c c-bi t th -hi n qua tang-l, trong ó con cái t lòng bi t n nh tang (t m t t i ba n m), và c u cho vong-h n ng i quá c c siêu-thoát b ng cúngki ng (nh cúng b y l n th t nh t, tr m ngày), nh 6 KHU T TR H I NINH VI T NAM

th y pháp làm ma-chay (t chái, m t êm hay m t ngày hai êm). Vi c báo hi u còn th hi n qua hôn-nhân mà m c- ích chính là sinh con cái n i-dõi tông- ng. Qua các nghi th c mai-m i, d m-h i n l nghinhthân hay r c dâu trên chi c ki u hoa v i pháo n, tr ng kèn, em l i không-khí t ng-b ng, náo-nhi t cho hai h nhà trai và nhà gái. Tr c khi v nhà ch ng, cô dâu có l h c chíu, t c là khóc-lóc trong n m, b y ngày, sáng s m và chi u t i, k -l công- n d ng-d c, than r ng ph i xa-lìa gia- ình, không c nhà ch m-sóc cha m già (l này ngày nay không còn n a). Vi c c i-h i c a ng i Nùng còn có m t ngo i-l c- áo. C -nhân ã d y r ng : b t hi u h u tam, vô h u vi i (có ba i u b t hi u, mà không có con trai n i dõi dòng h là h -tr ng h n c ). Cho nên, nh ng gia- ình ch ng may không sinh con trai, ã cho r, b o- m có ng i ph ng-d ng cha m lúc tu i già và ti p-n i vi c th -ph ng khi ph -m u ã khu t núi. N u hi u theo ngh a r ng, vi c tin phong-th y c a ng i Nùng c ng c coi nh thu c v ph m-vi o hi u, nh m ch m-sóc m -ph n t -tiên sao cho ám h u-du làm n phát- t, làm r ng-r dòng-gi ng. Mu n th, ng i ta nh th y a-lý i tìm nh ng th t có hình-thù k -d, n i h i-t khí thiêng sông núi (th ng g i là v ng- a), r i em thi-th ho c hài-c t ng i nhà t i táng, v i hy-v ng m s phát và con cháu s thành t v ng tài-l c, ng danh-v ng hay n i ti ng v v n hay ch t t. Tuy không ph i là nh ng ph t-t thu n-thành, nh ng ng i Nùng r t sùng-bái Quan Th Âm, m t v b -tát trong Ph t-giáo. M i làng-m c, th -xã u l p NG I NÙNG 7

chùa th Quan-Âm B -Tát, nh v th n h -m nh, c u kh c u n n, nh m t n i n ng-t a tinh-th n thiêngliêng và linh-nghi m. Tr c m t tai-h a có th s p x y ra, ng i ta thành tâm ni m danh-hi u Ph t Bà xin phù-h -trì, th ng c tai qua n n kh i. Nh ng ngày sóc v ng, thi n-nam tín-n t i chùa l -bái ông- o. Ng i ta s m l t i mi u Bà (A Pl M u) u n m c u xin c bình-an, may-m n, thành- t, th ng g i là h ph c ; n cu i n m hay khi c to inguy n l i cúng t - n hay vàn ph c. Ngày vía c Quan Th Âm (Cún-D m tan) 19 tháng hai âl là ngày l tr ng- i, có t -ch c t pháo bông th t là c-bi t (xem m c Síu Phá Plao huy n Hà-C i). Ch u nh-h ng tín-ng ng bình-dân c a o Lão, ng i Nùng c ng tin-t ng các v th n-linh, tiên, thánh nh Ng c-hoàng Th ng- v i tri u- ình c a Ngài trên tr i, th - a cai-qu n t- ai, táo-quân trông-nom m i nóc gia, thành-hoàng b o-tr làng xã, Quan-Công nêu g ng trung-d ng và hi n thánh... Các v này c th cúng chung trong chùa Ph t Bà, hay n i n, mi u riêng. Tr c bàn th bày-bi n l ph m khói h ng nghi-ngút, ng i ta kh n vái, c u kh n, có khi còn xin âm-d ng hay xin keo (khàu cao púi), ho c xin xâm (khàu tsím) xin Th n, Ph t ch ng-giám cho lòng thành ho c xin a ng, mách b o. Các l -ti t c a ng i Nùng di n ra quanh n m tùy theo t th i, bát ti t hay công vi c ng-áng. 1. T t Nguyên- án. Là ngày t t quan-tr ng và l n nh t trong n m, v i nh ng t c-l nh ng-bào Vi t và Hoa, coi nh ngày u xuân, lúc t tr i i m i, v n v t tái sinh, âm-d ng giao-hòa. T t này c s a-so n t 23 tháng ch p v i t c Táo-Quân lên 8 KHU T TR H I NINH VI T NAM

ch u tr i (9) và kéo dài ít nh t là ba ngày u n m. Ng i ta quét d n nhà c a, trang-hoàng b ng câu i t t ho c nh ng i-t ghi nh ng l i hay ý p vi t trên gi y h ng- i u t ng-tr ng cho s vui-v, may-m n. Ngay chi u ba m i t t, m i ng i dù xa c ng c g ng v nhà sum-h p, cúng-bái t -tiên và n b a c m oàn-t. Trong ba ngày t t, pháo n ran xua- u i tàma, chào m ng n m m i. Con cháu chúc m ng ông bà, cha m, th y cô; b n-bè t i nhà th m và chúc t t l n nhau. Quà-cáp c trao-t ng cho nhau, giàu nghèo c ng n u ng th a-thuê. M ng nh t là tr con, xúng-xính qu n áo m i, vui-v ón nh n nh ng bao lìxì (ph ng-páo) m ng tu i (10). Ngày t t c ng là d p tuân-th nhi u t c-l c-bi t, nh bói-toán tiên- oán th i-v n (11), nh kiêng-c tránh xui-x o trong n m. i u có ý-ngh a nh t là ng i ta kiêng nói t c, tránh gi n-d hay cãi-l n... mong gi c lòng thanh-th n và tinh-th n hòa-nhã v i m i ng i quanh n m. 2. T t Thanh-Minh, trong tháng ba, là d p i t o m (quét d n m -m ). Ng i ch t có m yên m p thì con cháu m i c bình-an, m nh-kh e hay n nên làm ra. Chính vì l ó, vi c ch m-sóc m -m c coi là h -tr ng i v i ng i Nùng, c ng nh ng i Kinh hay ng i Hán. Ng i ta th ng chôn-c t ng i thân trên núi i, nên em i th m-vi ng, cúng-bái m -m, r i th a-l c ng ra n u ng t i ch, nh m t bu i i c m tr i ngày nay v y. ây c ng là c -h i ra ngoài i ch i xuân (h i p thanh), lúc ti t tr i b t u m-áp. 3. T t oan-ng hay trùng-ng, mùng n m tháng n m, ng i ta gói bánh tro cúng, t -ch c ua NG I NÙNG 9

thuy n g i là h i long-châu (12), r nhau i hái thu c (nh t là lá ng i c u), vì ó là giai- o n chuy n mùa d ch b nh d phát sinh, c n gi t sâu b b o-v mùamàng, s c-kh e. 4. L Vu-Lan, ngày 14 tháng b y âl, nguyên là m t d p l chính c a Ph t-giáo, m c- ích siêu- vong-linh ng i quá-c, nh t là nh ng oan-h n, u ngt, nh ng ng i ã ch t vì tai-n n b t-tr c. L chính nh m ngày r m, nh ng di n ra t chi u 14 qua sáng 16. Ngay chi u t i m i t, pháp-s n tr c sân nhà mà ch -nhân ã ch t s n vàng mã thành ng, v a làm phép v a ch ng giám vi c hóa vàng ; th c-hi n i u này, gia-ch c m th y an-vui, nh -nhàng, cho r ng ã làm c vi c thi n. T i chùa Quan Âm, ngoài vi c cúng-bái và t vàng mã cho ng i d i âm-ph, ng i ta còn thí-th c cho ng i d ng-gian: nh ng k thi u-th n hay hành-kh t có th n h ng nh ng m-th c do các nhà h o-tâm b -thí làm ph c (13). 5. T t Trung-Thu, nh m t i ngày r m tháng tám, gi a mùa thu, lúc tr ng thanh gió mát. Ngày này c coi nh ngày t t c a nhi- ng, v i thú th ngth c nh t-p ng (14), r c èn l ng, ch i èn kéo quân, v i hình-thù, m u-s c. ây là d p cho ng i l n u ng r u, ngâm th, ng m tr ng, th ng-th c trà. ây c ng là c -h i hào-h ng i v i thanh-niên, traitráng, v i trò múa lân, bi u-di n võ-thu t, t pháo, th t là h p-d n. 6. T t Trùng-C u hay Trùng-D ng vào ngày 9 tháng 9 âl, b t ngu n t s -tích c a o Lão, tìm lên núi t -n n d ch. Ng i i sau v n gi l này (15), g i là h i ng cao (lên cao), du ngo n núi-non, 10 KHU T TR H I NINH VI T NAM

ho c th m vi ng m -ph n nh ng ng i m i m t, hay không i t o-m c trong d p thanh-minh. 7. Sau mùa g t tháng m i, khi lúa ã y l m, là lúc ki m- i m k t-qu thu-ho ch m t n m qua. ây là d p n T t ông-chí (tháng 11âl.) th ng-th c c m m i (x c sl n) và món x i-ìn (bánh trôi) thêm chút g ng cho m b ng, c ng là lúc ngh -ng i chu n-b cho t t nguyên- án s p t i. M t t p-t c mà ng i H i-ninh coi tr ng n a là t tài-phán. ó là vi c l p àn-tràng khi có nh ng thiên-tai, d ch-t gây nhi u thi t-h i v nhân-m ng, gia-súc hay mùa-màng. àn c t -ch c r t qui-c, th ng kéo dài b n ngày n m êm, pháp-s tr tà, u i ma, cung nghinh Th n, Ph t lâm- àn ph - cho chúng-sanh, cho xóm làng c làm n yên- n. o-tràng tài-phán c l p trên m t bãi t tr ng, v i nhà cao c ng l n, m t ngoài dán nhi u câu i, bên trong treo y hình c Ph t và Thánh Hi n. Nghi-th c di n ra th t l p-lang, t cu c m màn v i c xí, ki u khiêng, ng a c i r m-r, qua vi c t u bi u, dâng s uy-nghi. B c sang ngày th ba, có các nghi-l chính nh r c âm-binh, ch t u heo bò t th n và khao quân... Ngày th t là ngày o-s long-tr ng h n c. C nh c-s c nh t là th ng ao-s n, thu c v võ- àn (bên o hay Lão-giáo). Hai c t-tr tròn cao 5 n 6 mét, d ng thành hình thang ho c m i c t riêng-r th ng ng, có g n 12 con dao l n s c-bén l i h ng lên tr i. Sau khi c i-phan s làm phép, hai pháps tr tu i g i là khiêu-s i chân không t -t b c trên t ng l i dao leo lên t i nh tr, gi kinh sách ra c, r i hô to nh ng l i c u xin ch v thiên-th n, a- NG I NÙNG 11

k xá t i-l i cho ng i th -gian, c u cho âm siêu d ng th i, qu c thái dân an, phong i u v thu n. Pháp-s này c ng th ng mang theo trang-s c c a ph -n hay tr em do thi n-nam tín-n nh em lên nh ao-s n h p-th linh-khí, tin r ng nó s giúp cho ng i eo nó tr kh tà-ma. Sau ó, v pháp s c ng b c trên t ng l i dao leo xu ng, n âu tháo dao n ó, t i t mà chân tay không h -h n gì, gi a ti ng reo-hò tán-th ng c a ám ông. ph i-h p v i nh ng nghi-th c, có lúc tr ng kèn n i lên, ti ng tùvà vang xa, nh chiêu-t p cô-h n, ng -qu v n i àntràng i ch siêu-. c-bi t là t i th t có màn h a-luy n, thu c v v n- àn (bên nhà Ph t). Sau khi m t lu ng than h ng dài ch ng ch c mét c t lên, r i v pháp-s ch -trì làm phép, hai o-h u óng vai t ng-quân c m c m màn ch y qua lu ng than b ng chân không mà ch ng h b ph ng. K ti p là thân-nhân nh ng vong-linh b t- c-k t c ng chân không ôm bài-v ng i quá-c ch y qua h a-luy n. Th là ng i ch t coi nh c siêu-th ng, có th h ng nhang èn th ph ng chung v i t -tiên và c tiêu-diêu v mi n c c-l c. Trong nh ng ngày t -ch c àn-tràng, nhi u s p hàng, quán-xá c d ng lên xung-quanh, ng i ta t t p n u ng, tham-d các trò ch i, xem bi u-di n nh ng màn t p-k hay o-thu t, th ng-th c nh ng i u ca-dao khôi-hài, lý-thú. Th t là nh ng ngày h i l n cho dân-chúng quanh vùng (16). Nói chung các phong-t c, t p-quán ã ít nhi u bi n- i theo th i-gian. Vì s ti n-hóa c a cu c s ng, 12 KHU T TR H I NINH VI T NAM

vì hoàn-c nh sinh-ho t m i-m, có nh ng t c-l b r i vào lãng-quên, không còn c noi theo nh tr c. Chú-thích 1. Habitants des coins reculés. Petite Histoire du Territoire Nung de Hai-Ninh, Vong-A-Sang (vi t t t VAS), trang 3. 2. Eloigné. VAS, trang 3. 3. Hi n v n còn nhi u tranh-lu n v ngu n-g c ng i Sán-Dìu. Có tài-li u cho r ng h là ng i M ng mi n trung-du B c-vi t b ng i Ngái ng-hóa (VAS, tr.45. Géographie Sommaire du Territoire de Hai-Ninh - vi t t t GEO, tr.6). Có ng i l i cho r ng h cùng gi ng v i ng i Dao (xem biên-b n phiên h p Ban Biên-T p m r ng ngày 21/12/03 và Bulletin d Information c a Association Lycée Albert Sarraut, s 152 tr.18,19). 4. VAS, tr.7. 5. T p chí Dragon tháng 7+8/2004, tr.76-77. VAS, tr.21-22. 6. VAS, tr.22, 45. 7. H ã t -nguy n ghi tên n i s inh các làng-m c Vi t-nam ngay khi m i t i (xem tài-li u Doctrine des Minh-Huong de l Indochine et des Nung du Tonkin, Centre des Archives d Outre-Mer - CAOM, và Notice sur le 1er Territoire Militaire - vi t t t NOT, tr.14). 8. H th Th c Khanh - Nghiên c u và thi t-k trangph c dân-t c Nùng, tr.15, 20-23. c-bi t là l ch-s ng i Nùng này c ng có truy n-thuy t m t m tr m con v i nh ng tên g i khác nhau, t ng-t nh s -tích bà Âu-C sinh ra tr m tr ng, và truy n-thuy t Th c- Phán chi m n c V n-lang, l p thành Âu-L c, l y NG I NÙNG 13

hi u là An-D ng V ng, óng ô Loa-Thành. S d, tr. 16-17 9. dâng s lên Ng c-hoàng Th ng- báo-cáo m i vi c c a gia-ch và thiên-h trong n m qua. 10. C ng nh ng-bào Vi t và Hoa, c t t n, ng i ta chúc m ng nhau thêm m t tu i. Ng i ta không s tu i già, vì tu i già ng-ngh a v i s tích-l y khônngoan, c m i ng i trong gia- ình và ngoài xã-h i kính-tr ng. 11. M t l i bói-toán c-bi t là xem chân giò. Khi lu c gà giò cúng, ch lúc n c s i t m, ng i ta v t c p chân gà ra ngâm trong tô n c l nh t trên bàn th ; cúng ông bà xong, ng i ta em nh m t b c tr nglão coi và gi i- oán v tài-v n, s c kh e c a m i ng i trong gia- ình - Nhóm nhân-s San Jose (vi t t t NSSJ) - 24/02/05, tr. 2. 12. Theo tích Khu t-nguyên n c S th i ông-châu khuyên vua không nghe, bèn tr m mình xu ng sông M ch-la t v n ngày mùng n m tháng n m; ng i i sau th ng-ti c m t v quan trung-ngh a, t i ngày ó b i thuy n em bánh qu n ch ng -s c ra cúng Khu t- Nguyên. 13. Nhóm nhân-s San Jose (vi t t t NSSJ) - 24/02/05, tr. 2. B n b -túc 28/09/04 c a ô. Vòng Ch n S nh.nssj,góp ý t ng h p 15/5/07,tr.2. Ng i ta tin-t ng r ng ti n gi y, nh ng thoi vàng, b c ho c nh ng mã t i s hóa thành vàng, b c và dùng th c s th -gi i bên kia mà ng i ch t có th tiêu dùng. 14. Bánh trung-thu, hình tròn t ng-tr ng m t nguy t, theo s tích vua ng-minh-hoàng du nguy t- i n, xem b y tiên-n múa khúc nghê-th ng. 14 KHU T TR H I NINH VI T NAM

15. Tài-li u 12 L -T t c -truy n Vi t-nam. Báo Bút Vi t - Dallas, ngày 16-01-04. 16. Xem thêm H i-ninh Chi Quang c a tác-gi Liêu- Nguyên, và tài-li u b -túc ngày 26-12-03 c a ô. Vòng- Ch n-s nh. NG I NÙNG 15

CH NG HAI S HÌNH- THÀNH KHU T - TR H I-NINH A. D I TH I NHÀ NGUY N. u th -k 19, lúc nhà Nguy n m i khainguyên, ph H i- ông khi ó thu c t nh Qu ng-yên, c i thành H i-ninh. Ph này r ng l n h n aph n H i-ninh ngày nay (phía tây t i mãi Hòn-Gai, phía ông n m i B ch-long) (1 ), và g m hai châu : - Châu V n-ninh g m các châu Moncay, Hà- C i, m-hà sau này ; - Châu Tiên-Yên g m các châu Tiên-Yên, Bình-Liêu, ình-l p sau này (2). Th -k 19 là th i-k lo n-l c. Gi c c p Hoa có, Vi t có, hoành-hành kh p n i, nh t là vùng Hà- C i, m-hà. H t b n này n b n khác, chúng c p phá mùa-màng, trâu bò, b t i àn bà, con gái em v sào-huy t th ng sâu trong n i a Trung-Hoa. Quan-quân nhà Nguy n ra s c d p lo n, có khi c quan-quân bên Trung-Hoa c ng theo ng bi n qua ti u-tr, nh ng ch yên c nh t th i. Dân chúng ch ng m y lúc c yên- n làm n, i s ng th c là c -c c (3). Trong s nh ng b ng ng này, áng k nh t là Lê-Duy-Ph ng. Ph ng x ng là con cháu nhà Lê mu n khôi-ph c l i s -nghi p, d y binh Qu ng-yên (1861), em quân chi m ph H i-ninh, dùng n i ây làm bàn p, ti n v trung-châu vây hãm H i-d ng, trong khi - ng c a y t n-công thành B c-ninh. 16 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Tri u- ình Hu ph i sai ông Nguy n-tri- Ph ng ra ánh d p. Nhi u tr n ánh di n ra trên t và trên bi n, gây nhi u thi t-h i cho c ôi bên. Sau nh s h p-tác c a quan-quân nhà Thanh t Khâm- Châu qua, quân tri u- ình m i d p tan c quân phi n-lo n và chi m l i ph H i-ninh (1865). c-bi t trong b n n m tr i này, dân-chúng r t l m-than, ói kh. ây c ng là th i-k mà ng i Hac-Cá l i-d ng tình-tr ng nhi u-nh ng tràn vào t H i-ninh (4). B. D I S CAI-TR C A NG I PHÁP. Sau hòa- c Giáp-Thân (1884), ng i Pháp b t u t n n cai-tr và ký v i Trung-Hoa hòa- c Thiên-Tân (1885) phân- nh ranh-gi i Hoa-Vi t. Sông B c-luân phía b c a-ph n Hà-C i và Moncay tr thành biên-gi i thiên-nhiên gi a hai n c (5). N m 1887, ph H i-ninh c nâng lên thành o (g n ngang hàng t nh), ng u là m t Qu n- o. T i n m 1905, o H i-ninh c nâng lên thành t nh. N m 1912, t nh H i-ninh tr thành Khu Quân- Chính th nh t (1er Territoire Militaire) (6). Trong th i cai-tr c a ng i Pháp, dân chúng trong t nh c yên- n làm n, tuy th nh tho ng v n có nh ng b n gi c c p ho c nh ng ám lo n-quân n i lên ánh phá. ** Ngay tháng 11 n m 1885, l i-d ng lúc ph n l n quân trú-phòng tháp-tùng viên công-s Pháp i th -sát vùng Cóng-Pl nh (khi ó còn thu c a-ph n H i-ninh), m t ám lo n-quân g m Vi t và Hoa b t ng t n-công thành Moncay, sát h i m t y-viên trong y-h i phân- nh ranh-gi i, trong khi ó quân Hac-Cá ánh n Hà-C i và m-hà. T i tháng giêng n m 1886, quân Pháp m i chi m c l i Moncay.. NG I NÙNG 17

** N m 1895, m t toán lo n-quân t T ng- H nh ( ông-h ng) n a êm t nh p vào trung-tâm Moncay gi t tr ng ty quan-thu ng i Pháp, b t v và con gái em i nh t vùng M -Thàu Sán g n biêngi i, sáu tháng sau m i ch u th ra i l y ti n chu c. ** Qua n m 1896, b n phi n-lo n táo-b o h n, t i t n o K -Bào b t cóc hai ch em m t ng i àn ông và m t ng i àn bà Pháp, em v sào-huy t t i vùng núi Pán-Ái g n biên-gi i. Chúng òi món ti n chu c quá cao, nên nhà c m quy n Pháp quy t- nh m cu c hành-quân l n t tháng ba t i tháng sáu ánh tan sào-huy t này, song lo n-quân em c các con tin tr n qua Trung-Hoa. Sau nh viên t ng ch huy quân-s vùng L ng-qu ng can-thi p khéo-léo, hai k b b t m i c th ra trong vùng Qu ng-tây (7). ** Th i th -chi n th nh t, áng k là n m 1915, do nh-h ng c a c-qu c t T ng-h nh, m t âm-m u quan-tr ng toan-tính c p Moncay b ng cách n bom sát-h i ng i Pháp trong m t bu i h p, u- c lính tây, phá-h y ng i n-tín, o t súng n, th tù, có m t s binh-s Moncay và các n i khác làm n i- ng. S vi c b i-l, các k âm-m u và ng-lõa b x b n (8). ** T i tháng 11 n m 1918, ám lính g c Hoa trú óng t i Bình-Liêu b t-mãn v i s ng khó-kh n, l i b s -quan n-tr ng ng i Pháp i x c ng r n, bèn n i lên (d i s i u-khi n c a trung-s L -S p- D t và h -s Liên- ình-phong) gi t các c p ch -huy, chi m n, c p súng n, tràn qua chi m Hoành-Mô, r i Ch c-plài-sán, r i m-hà. Quân lính Pháp, có s h -tr c-l c c a bi t kích Nùng (9), ph i t p-trung l c-l ng và m t nhi u tháng m i chi m c l i các n i (10). 18 KHU T TR H I NINH VI T NAM

** N m 1923, kho ng 400 lo n-quân do Vòng- Tài-Ngàu ch -huy, t n-công n P c-ph ng-s nh nh ng th t-b i. Sau cái ch t c a Tôn-Trung-S n (1925), cu c chi n-tranh qu c-c ng bên Trung-Hoa lan t i vùng biên-gi i, gây nên phong-trào c i-cách c m u b i S m-c m-say (d i tr ng có L -S p-d t k trên), ch -tr ng u i quân Pháp, gi i-phóng mi n b c Vi t-nam. Tháng 3 n m 1927, nhóm này g m 300 ng i, b t u ánh Hoành-Mô nh ng không thànhcông ; tháng 11, l c-l ng này t ng thành b y, tám tr m ng i, xâm-nh p N m-s, song b các bi t- i l u- ng y lùi v bên kia biên-gi i (11). Tuy nhiên, c ng ph i k t i công-cu c khángchi n c a ngh a-quân sau khi th c-dân Pháp t n n cai-tr mi n b c n c ta : - êm 24/11/1886 ngh a-quân t n-công thành Moncay; ba ngày sau, dân-quân t ng-c ng ông h n, ch n ng ti p-t và ch n ánh vi n-quân, khi n quân Pháp trong thành ph i m ng máu mà ch y; - Ngày 7/1/1915 quân Vi t-nam Quang-Ph c H i t -ch c ánh thành Moncay, quân Pháp ph i t ngc ng lính thi n-chi n n gi ; - N m 1917 dân chúng các vùng m-hà, Hà- C i, Bình-Liêu liên-ti p t -ch c ánh các n-bót c a th c-dân Pháp (12). Ngoài ra, nh t i kh p ông-d ng trong th chi n 1 và 2, nhà c m quy n Pháp c ng tuy n m lính Nùng qua ph c-v m u-qu c ; m t s ng i này ã hy-sinh t i chi n-tr ng, m t s khác c ng b b t làm tù-binh (13). NG I NÙNG 19

C. NH T CHI M ÓNG VÀ TH I-K CÁC L C- L NG CÁCH-M NG. 1. Quân Nh t và cu c o-chính ngày 9/3/45. N c Pháp b c xâm-chi m n m 1940. Sau khi ký hi p- c liên-minh v i c và Ý, Nh t v n cho ng i Pháp duy-trì n n hành-chánh t i ba n c Vi t, Miên, Lào nh c, nh ng quân Nh t d n d n vào ông-d ng óng t i m t s n i. N m 1943, quân Nh t b t u óng n t i Hà- C i và tìm cách ki m-soát m i sinh-ho t trong t nh. B t-th n ngày 9/3/45, Nh t m cu c t n-công Hà-C i, Tiên-Yên r i Moncay. Sau nhi u ngày ch ng-c, quân Pháp ph i rút qua Trung-Hoa, mang theo nhi u binh-s Nùng (14). Chính nh ng ng i này s tr v tái chi m H i-ninh t cu i n m 1945, sau ó l p nên khu Nùng t -tr cho t i ngày hi p- nh Genève chia ôi t n c Vi t-nam. Ng i Nh t chính-th c cai-tr t nh H i-ninh t ngày 22/3/45, dùng l i n n hành-chánh và các quan-l i c, v i s c ng-tác c a ng i-vi t Qu c-gia Liên- Minh (thân Nh t). duy-trì an-ninh, h tuy n-m nh ng b o-an viên là nh ng quân ô-h p th ng sách nhi u dân-chúng. Th i-gian chi m óng Moncay c a ng i Nh t b gián- o n g n hai tu n-l k t ngày 8/7, do s tkích c a l c-l ng Vi t-nam Cách-M nh ng-minh H i ch -huy b i V -Kim-Thành. T i ngày 18/7, Nh t i u quân t Hà-C i t i tái chi m Moncay (15). 2. Nh t u hàng và th i-k các l c-l ng Cách-M ng. Sau khi b M th hai qu bom nguyên-t xu ng Qu ng- o và Tr ng-k, n c Nh t ph i uhàng vô i u-ki n ngày 14/8/45. Quân- i Trung-Hoa 20 KHU T TR H I NINH VI T NAM

qu c-gia c giao nhi m-v gi i-gi i quân Nh t t i mi n b c Vi t-nam t i v -tuy n 17. T nh H i-ninh b chi m-c l n-l t b i nhi u l c-l ng cách-m ng. ** Th i-k Vi t-nam Cách-M nh ng-minh H i (g i t t là Vi t-cách). Quân- i Nh t, sau khi b gi i-gi i, ã rút kh i Moncay ngày 24/8/45. tam l -quân Vi t-cách i theo quân- i Trung-Hoa, do V -Kim-Thành i ukhi n, t i chi m óng Moncay ngày 1/9. V -Kim- Thành c ng thay m t Chính-ph C ng-hòa Lâm-Th i Vi t-nam do Nguy n-h i-th n lãnh- o, c m t phái- oàn i-di n v Hà-N i th ng-l ng v i Vi t-minh, nh ng không có k t-qu. L -quân c a Vi t-cách g m ba s - oàn : S - oàn 7 do Vy-V n-l u ch -huy óng t i vùng Moncay ; S - oàn 1 do Chi ng- ng-khìu và Làu- Slùi-L ng i u-khi n t Thán-Plún và Hoành-Mô ti n v Tiên-Yên (16); S - oàn 8 chi m óng Hà-C i và m-hà. M t s binh-s Vi t-cách là nh ng ph n-t b t-h o, cùng v i ám lính Bi t- ng (P t-t ng Tùi) t bêntrung-hoa qua, hay bóc-l t dân-chúng và c p phá nh ng n i công-c ng, nh t là sau khi nh ng cu c ng v i Vi t-minh b th t-b i. Cu i cùng thì Vy- V n-l u ã i v i l c-l ng Vi t-nam Qu c-dân- ng và l t V -Kim-Thành ngày 1/5/46 (17). ** Th i-k Vi t-nam Qu c-dân- ng (g i t t là Vi t-qu c). Sau khi c p chính-quy n, l c-l ng Vi t- Qu c c ng-c l i tình-hình hành-chánh, quân-s. T i vùng Moncay, các làng Trà-C và Bình- Ng c không ch u tùng-ph c, tr ng c Vi t-minh lên, kêu g i quân Vi t-minh t m-hà, Tiên-Yên t i t ng-c ng. Ngày 7/5/46, l c-l ng Vi t-qu c Moncay c m t phái- NG I NÙNG 21

oàn t i Trà-C i u- ình. Nh ng ngay êm ó, Vi t- Minh kéo quân v bao vây Moncay, n súng làm ch t m t s -quan Trung-Hoa, khi n quân chính-qui bên T ng-h nh ( ông-h ng) qua can-thi p. Sau ó, Nìm- C m-sáng, v i danh-ngh a T -l nh t i cao các L cl ng Biên-phòng B c-vi t do Hà-N i b -nhi m t tháng 11/45, ã n m quy n ch -huy l c-l ng Vi t- Qu c, và y lui quân Vi t-minh ra kh i Moncay r i Trà-C ngày 25/5/46. L c-l ng Vi t-qu c ã l i-d ng th i-gian ti p theo ch nh- n l i n n hành-chánh, lo i-tr nh ng c p ch -huy quân-s b t h o. Sau ó, Nìm-C m-sáng em quân b n-b, c t ng-c ng m t ti u- oàn quân Trung-Hoa (thu c S - oàn 156 c a T ng Làu- Ch n-tsi ng) h ng v Hà-C i, y lui quân Vi t- Minh óng t i m-hà, r i ti n v Tiên-Yên. Ngày 23/7/46, oàn quân này t i làng Tiên-Lãng (bên kia sông Tiên-Yên), th y quân lính Pháp ã chi m óng th -tr n này t sáng s m r i, nên ành ph i rút quân v (18). M t s -ki n r t c-bi t c n c ghi l i là T ng Làu-Ch n-tsi ng có i theo oàn quân c a Nìm-C m-sáng t i m-hà, và ã tr v Moncay ngày 24/7. Hôm sau, ông này tri u-t p toàn-th các ch c-quy n Vi t và Hoa (g m các gi i-ch c quân-s Trung-Hoa và T ng-pac-kh, ch -huy i T -V Hoa- Ki u) -ngh l p ra H i-ninh T -Tr y-viên H i bi n t nh H i-ninh thành m t khu-v c trung-l p. Các gi i-ch c ng i Vi t còn e-ng i tham-d t -ch c này ; cu i cùng thì y-h i c ng c thành-l p do L u- V n-ch n (tên ti ng Vi t c a T ng Làu-Ch n- Tsi ng) làm ch -t ch và Nìm-C m-sáng làm phó. Nh ng ch t i ngày 18/8/46, y-h i b gi i-tán, 22 KHU T TR H I NINH VI T NAM

nh ng ch cho y-ban Hành-Chánh T nh c a Vi t- Minh mà Nìm-C m-sáng làm c -v n t i-cao (19). ** Th i-k Vi t-nam c-l p ng-minh H i (g i t t là Vi t-minh). u tháng 8/46, V - ình- c, c-phái viên c a chính-quy n trung- ng Vi t-minh, t i T ng- H nh i u- ình v i T ng Làu-Ch n-tsi ng, Nìm- C m-sáng và i-bi u c a Vi t-qu c, sau ó 3 idi n c a Moncay c c i Hà-N i th ng-l ng. K t-qu, Moncay t ây thu c v chính-quy n Vi t- Minh. Ngày 16/8/46, V - ình- c thành-l p t i Moncay y-ban Hành-Chánh T nh H i-ninh do chính y làm ch -t ch. K ó, Vi t-minh cho b u các y-ban hành-chánh xã và th -xã. thành-l p y-ban Hành-Chánh H i-ninh, phía Vi t-minh ã ph i ch u nhi u nh ng-b : * V kinh-t : các bang-h i Hoa-Ki u c quy n thu t t c thu các sòng bài, thu lò heo, thu các công-ty thu c phi n ; * V quân-s : y-ban ch có th s -d ng 30 nhân-viên c nh-sát duy-trì an-ninh trong thànhph ; các v -trí quân-s c a Moncay do lính t -v c a các bang-h i Hoa-Ki u (Và-Khìu Chì-Vày Tùi) chi m gi ; d u v y, m y tháng sau, Vi t-minh c ng tuy nm c c ti u- oàn quân tình-nguy n óng Trà- C. Khi quân Pháp ti n t i V nh-th c, Núi-Ng c, Vi t-minh di-t n v ngo i-ô phía nam Moncay, r i rút v h ng Thán-Plún trong êm 9/3/47, sau ó m t nhóm kéo v Thái-Nguyên, nhóm kia qua T ng-h nh theo ng bi n i v Thái-Bình. ***** NG I NÙNG 23

Sau khi quân- i Vi t-minh t u-thoát, Moncay ã tr i qua m y ngày giao-th i áng k. B n i- i c a Hoa-Ki u T -V tr thành l c-l ng duy-nh t làm ch thành-ph. h p-th c hóa tình-tr ng, Vy-V n- L u c a ra t -ch c các công-v hành-chánh, c Vi t-qu c l i c tr ng lên. Nh ng không quá 24 gi sau, Vy-V n-l u kéo theo m y tay thân-tín cùng ph n l n các t -v Hoa-Ki u ch y qua T ng-h nh, s còn l i thì gi i-tán t i ch. úng tr a ngày 13/3/47, c tam-tài c kéo lên trên n cao thành-ph Moncay (20). D. THÀNH-L P KHU T -TR H I-NINH. Sau ngày Nh t o-chính 9/3/45, h u h t binhs Nùng ph c-v trong quân- i Pháp khi ó u rút lui theo, cùng v i các c p ch -huy c a h nh Vòng-A- Sáng, Nguy n-v n-v, Ph m-v n- ng, oàn-v n- Qu ng. S quân này trú- óng vùng núi r ng Th p-v n i-s n, n i ranh-gi i hai t nh Qu ng- ông và Qu ng-tây. Sau khi Nh t u hàng, oàn quân này - do m t trung-tá Pháp ch -huy và i-úy Vòng-A-Sáng ph -tá - chuy n v Ph ng-s nh (Qu ng- ông) tháng 10/45 và tuy n m thêm g n 300 quân. Vài tháng sau ó, oàn quân xu t-phát t ây trên nh ng chi c thuy n bu m, chia làm hai cánh, cánh th nh t do trung-úy Nguy n- V n-v ch -huy v chi m o Cô-Tô, trong khi cánh th hai do i-úy Vòng-A-Sáng và chu n-úy Ph m- V n- ng i u-khi n, tr c ch V n-hoa coi nh bàn p chi m l i toàn t nh. K t ó, chi c thuy n bu m c coi nh bi u-t ng c a tinh-th n khôiph c và sau tr thành huy-hi u mang ý-ngh a khai sáng ra khu t -tr Nùng. 24 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Kho ng gi a n m 1946, có L -Mào nguyên thu c l c-l ng Vi t-cách Tiên-Yên, a 40 b -h v i súng ng t i V n-hoa qui-hàng. ng-th i, Ch nh- Chì-Làn vùng m-hà, Tiên-Yên c ng em theo kho ng 40 ng i v i v -khí v qui-thu n. Tháng 7/46, l i-d ng lúc Vi t-minh ang giao-tranh v i quân Vi t- Cách có qu c-quân Trung-Hoa y m-tr t i vùng m- Hà, Tiên-Yên, i-úy Vòng-A-Sáng em quân b n-b, v i s ph -l c c a các toán quân L -Mào và Ch nh- Chì-Làn, ti n theo ng Tsà-Lan (Point Pagode) - c a ngõ c a Tiên-Yên - vào ánh chi m th -tr n này. Th a th ng, ch m t tháng sau, oàn quân Nùng ti n chi m m-hà, r i Hà-C i, t i âu c ng c tr m trai-tráng i theo. Tháng 2/47, chi n-d ch thanh-toán Moncay m màn, t i gi a tháng ba thì hoàn-toàn th ng-l i (21). Th là, su t m t gi i t ven bi n t Trà-C - Moncay t i Ba-Ch - V n-hoa, cùng v i vùng caonguyên Bình-Liêu, ình-l p, sau nhi u n m tr i hoang-tàn vì nhi u-nh ng, tao-lo n, ã tìm c l i thanh-bình. Và ng i dân trong vùng, sau cu c s ng b t-tr c, ph p-ph ng, n m b y l n thay ngôi i ch, nay l y l i c ni m tin vào m t t ng-lai t i sáng h n. bình- nh lãnh-th và tranh-th nhân-tâm, ng i Pháp ã khôn-khéo trao nhi u quy n-hành cho i-úy Vòng-A-Sáng - ng i th -lãnh m i trong vùng - và dành cho t nh H i-ninh m t hình-th c t -tr r ngrãi t tháng b y n m 1947. Vì nhu-c u c a th i-cu c, chính Qu c-tr ng B o- i c ng nhìn-nh n r ng s thành-l p các o quân Thái và Nùng t i các vùng tâyb c và ông-b c c a mi n b c Vi t-nam khi n ông khá yên-tâm (22). NG I NÙNG 25

Ngày 14/7/48, H i- ng Khu Quân-Chính long-tr ng bi u-quy t thông qua qui-ch t -tr. Quich này ã c Hoàng- B o- i chính-th c côngnh n ngày 17/7/49 t i Hà-N i, nhân d p l tuyên-th trung-thành c a oàn i-bi u Khu Nùng H i-ninh (23). Tính-cách t -tr c nh rõ b i D ngày 4/4/52 v vi c qu n-tr lãnh-th, vi c i u-hành côngv trong các ph m-vi hành-chánh, t -pháp, quân-s. S th a-nh n nói trên c ng c -c p b i các o d ngày 15/4/50 và ngày 24/4/52 v Hoàng-Tri u C ng- Th (24). Chú-thích. 1. VAS, trang 9, 32. 2. VAS, trang 32, 33. 3. VAS, trang 22-26. 4. VAS, trang 18-22. Tr n-tr ng-kim, Vi t- Nam S -L c (vi t t t VNSL) quy n 2, trang 269-271. 5. Xem H i-ninh Chi Quang c a tác-gi Liêu- Nguyên. Géographie sommaire du Territoire de Hai-Ninh (vi t t t GEO), trang 2. D p này, m t s làng tr c ó thu c v Vi t-nam nh V nh- An, An-Lang (c ng g i là Cóng-Pl nh) l i sápnh p vào Trung-Hoa (VAS,trang 14). 6. VAS, trang 32, 33. Ba khu quân chính khác là L ng-s n, Cao-B ng và Lai-Châu. 7. VAS, trang 29-32. 8. Notice sur le 1er Territoire (vi t t t NOT.), trang 5. 26 KHU T TR H I NINH VI T NAM

9. Có công nh t là Ph ng n-h nh, ng i Ngái vùng Hà-C i, ng i u-tiên mang c p th ngs Pháp và vào làng tây (VAS, trang 35). 10. NOT, trang 5 7 11. NOT, trang 7. VAS, trang 36. 12. N c Tôi Dân Tôi (vi t t t NTDT), ông-ti n xu t-b n, trang 125. 13. VAS, trang 36-37. 14. VAS, trang 37-39. 15. Tr ng-v n-v nh, Rapport sur la Province de Hai-Ninh, (vi t t t TVV), trang 7-23. 16. T i cu i n m 1945 thì Tiên-Yên b quân Viêt- Minh chi m. 17. TVV, trang 25-38. 18. TVV, trang 38 43 19. TVV, trang 43-45 20. TVV, trang 45 55 21. Hoàng-Gia-C u, trang 1 4 22. B o- i, Con R ng Vi t-nam, trang 398. 23. VAS, trang 42. 24. B o- i, Le Dragon d Annam, ph -l c s 6, 5 và 7. NG I NÙNG 27

PH N HAI A-LÝ VÀ NHÂN-V N KHU T -TR NÙNG CH NG M T A - LÝ A. HÌNH - TH. Khu T -Tr Nùng là ph n t c c- ông c a mi n b c Vi t-nam, v i hình-d ng m t qu trám mà ng chéo l n theo h ng ông-b c - tây-nam, phía b c giáp Qu ng- ông và Qu ng-tây c a Trung-Hoa, tây giáp các t nh L ng-s n và B c-giang, nam giáp t nh Qu ng-yên và ông-nam là Bi n ông, t c b b Thái-Bình D ng. Di n-tích t ng-quát là 4 500cs vuông. V a-hình, có hai ph n rõ-r t : 1. Vùng r ng-núi, ng i th a, t i 4/5 di ntích, chi m toàn-th ph n tây-b c c a t nh H i-ninh, g m m t m t nh ng núi tr c có nh ng thung-l ng v i cây-c i th a-th t, ó là các khu-v c ình-l p, Nà- Thu c, Bình-Liêu, Hoành-Mô ( c n i dài qua Trung-Hoa v i dãy Th p-v n i-s n), m t khác g m nh ng dãy núi có r ng r m nh các khu-v c Ba-Ch, Tiên-Yên, m-hà, Ch c-plài Sán, T n-mài, P c- 28 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Ph ng-s nh, ho c có r ng th a nh các khu-v c Hà- C i, Thán-Plún... Ng n núi cao nh t trong t nh là C ng-nàm- Ch u L ng (1507m) phía tây-nam c a P c-ph ng- S nh ; nh ng núi trên 1,000m có C u-lìm Sán (1330m), Tài Vòng-M L ng, Slay Vòng-M L ng ; nh ng núi th p h n là P c-s c L ng, Pán-Ái Sán, M - n Sán, M -Thàu Sán, Thán-Plún L ng (404m). Ng i ta có th i vào nh ng khu r ng-núi này b ng nhi u ng èo, áng k là èo Lãng-T (735m) n i li n C ng-nàm-ch u L ng v i C u-lìm Sán t ng n Sông Tiên-Yên, ngang Bình-Liêu. 2. Vùng ng-b ng và duyên-h i, ông dânc, chi m 1/5 di n-tích t ng-quát ch y dài t m m L c-l m (b c Moncay) d c theo b bi n, g m các khu dân-c chính nh Moncay, Hà-C i, m-hà t i ông- Ng, c a ngõ phía ông c a Tiên-Yên. Chi u r ng c a gi i t này có n i t i 15cs, n i khác ch có 5cs. Các h i- o, dù m t s có núi r ng, u coi nh n m trong vùng ng-b ng (1). B. KHÍ - H U Khí-h u nói chung trong vùng là nóng và mth p, nh ng có b n mùa. Vùng ng-b ng nh g n bi n nên th i-ti t d u-dàng và không-khí trong-lành h n, nh t là trung-tâm Moncay. Tính theo d ngl ch, nhi t- trung-bình t tháng n m t i tháng m i là 30-40 C, n a n m kia tr i nóng-n c h n ; riêng mùa ông (tháng 11 t i tháng giêng tây) có ph n mát l nh (theo sách Routard - Vietnam, 2004). Nh toàn-th B c-ph n, khu H i-ninh c ng l thu c vào gió mùa : t tháng t, tháng n m t i tháng 10, tháng 11, gió th i t phía nam lên em theo nh ng NG I NÙNG 29

tr n m a l n u- n ; n a n m còn l i, gió em theo không-khí khô-khan t l c- a th i ng c l i. M a phùn th ng kéo dài nhi u ngày trong mùa xuân (vào tháng hai và ba dl.). Riêng mùa giông bão trong v nh b c-ph n t tháng tám t i tháng m i có th gây nguy-hi m cho tàu bè i l i (2). C. SÔNG - NGÒI (xem b n- Khu T -Tr H i- Ninh). Khu T -Tr Nùng c bao b c b i ba dòng sông l n : 1. Ká-L ng H (3) : dài 80cs, phía ông-b c t nh H i-ninh, b t ngu n t dãy Th p-v n i-s n, l n theo s n phía ông C ng-nàm-ch u L ng, ch y qua P c-ph ng-s nh, N m-s, P c-s, Thán-Plún, L c- Ph và Tài-Ván, t i phía b c Moncay thì chia làm hai nhánh ; nhánh trên ti p-t c ch y v h ng ông qua L c-l m ra bi n t o-thành ng biên gi i thiên-nhiên v i Trung-Hoa t N m-s t i Trà-C, nhánh d i ch y v nam, d n n c vào ng-b ng Moncay, tr c khi âm ra v nh b c- ph n (n i M i-ng c). c-bi t là t i xã Xuân-Ninh, m t nhánh sông tách ra ch y vào kênh Lái-Khìu, r i thoát ra c a bi n ngang v i Ph -Tài Mùn (4). 2. Sông K -Cùng : phía tây-b c, b t ngu n t ông-b c huy n ình-l p, g n biên-gi i, ch y t i Nà- Thu c qua B n-quy n, vào t nh L ng-s n r i sang a-ph n Trung-Hoa, qua Nam-Ninh thì h p v i dòng Châu-Giang ch y qua thành-ph Qu ng-châu tr c khi ra bi n (4). 3. Sông L c-nam, phía tây, b t ngu n t tâyb c huy n ình-l p, ch y d c theo qu c-l 4, sau ó 30 KHU T TR H I NINH VI T NAM

h ng v tây-nam t i An-Châu (B c-giang), khi n Ph -L ng-th ng thì vào sông Thái-Bình. Ngoài nh ng con sông bao quanh ba m t nh nói trên, có th k ra sáu con sông chính trong n i- a t nh H i-ninh t ông sang tây nh sau, t t c u vào v nh B c-ph n : 1. Sông Vài-Lài (25cs), kh i ngu n t Pán-Ái Sán, ch y vòng theo chân núi Vài-Lài qua Tràng-Vinh, c t ngang qu c-l 4 phía b c Qu t- ông Nùng. Khúc h -ngu n g n bi n có nhi u con hào (ti ng Qu ng là h u-lày, nói ch ch i là h -lày), dân a-ph ng th ng t i y c b t hào (t ng h -lày), vì v y khúc sông này còn c g i là H -T ng Cóng (4). 2. Sông T n-mài (40cs), b t ngu n t C ng- Nàm-Ch u L ng, ch y qua T n-mài (n i ây có sông Nà-P t nh p chung), c t ngang qu c-l 4 phía tâyb c Qu t- oài (t c N m-d ng) tr c khi ra bi n (4). 3. Sông Hà-C i (45cs), do hai nhánh h p l i ; nhánh ông b t ngu n t C ng-nàm-ch u L ng, nhánh tây t èo Ái-Cu c. Hai nhánh sông h p nhau ngang Ch c-plài Sán, r i ch y qua Láng-Kh Nùng, d n n c vào ng-b ng Hà-C i, sau ó h p v i sông Tài-K tr c khi ra bi n. 4. Sông m-hà (25cs), b t ngu n t Tài- Vòng-M L ng, ch y d c theo thung-l ng c a Slay- Vòng-M L ng, qua m-hà ông, M c-bài, d n n c vào ng-b ng m-hà, c t ngang qu c-l 4, r i qua m-buôn tr c khi ra bi n. 5. Sông Tiên-Yên (90cs, dài nh t t nh), b t ngu n t C ng-nàm-ch u L ng, ch y lên h ng b c Hoành-Mô thành biên-gi i Vi t-hoa, r i vòng qua phía tây C u- Lìm Sán, xu ng phía nam qua Bình- NG I NÙNG 31

Liêu, Phong-D r i Tiên-Yên, n i ây h p v i sông Ph -C, tr c khi ch y ra m t v ng t u t i Tsà- Lan là c a b. 6. Sông Ba-Ch (70cs), b t ngu n t dãy núi Minh-C m phía tây huy n, ch y qua Ph Ba-Ch, t i tr c o ng-rui (T ng-lui) thì chia làm hai nhánh ; nhánh b c n i vào v ng Tiên-Yên g n c a bi n Tsà-Lan, nhánh nam tr thành sông Voi-Bé i ra bi n. T t c nh ng con sông trên th ng t u-bè ch l u-thông c h -ngu n. Trong mùa khô, r t nhi u ch có th l i qua d -dàng ; nh ng mùa m a, n c dâng cao r t mau và ch y xi t, nên vi c qua l i th ng g p khó-kh n. V duyên-h i thì b bi n b ng-ph ng t bãi Trà-C phía ông t i v ng Tiên-Yên, nh ng sau ó khá nhi u n i tr nên có á và g -gh (5). Chú-thích. 1. Géographie sommaire du Territoire de Hai- Ninh, vi t t t GEO, trang 1-5. NOT, trang 9-13. 2. GEO, trang 5. 3. Danh-hi u vua Gia-Long (âm ti ng Qu ng) c t cho con sông k t khi chính-th c phân-chia ranh-gi i Vi t-hoa n m 1885. Tr c ó, ng i ta th ng g i l m là sông B c-luân. Th c ra con sông B c- Luân n m trong n i- a Trung-Hoa, ch y qua Nà-Li ng, ch h p-l u v i sông Ká-L ng k t Thán-Plún (4). 4. NSSJ - 15/10/05. 5. GEO trang 2-5. NOT trang 10-11. 32 KHU T TR H I NINH VI T NAM

CH NG HAI NHÂN-V N A. DÂN S Ngoài nh ng s c-dân chính h p thành ng i Nùng g m Tsín-L u, Ngái, Sán-Dìu và Hac-Cá (xem ph n 1, ch ng 1) chi m t i 72% dân-s t nh H i-ninh (xem b n- Khu H i-ninh, s phân-b các s c-t c Nùng và Sán-Dìu), còn nhi u s c-t c thi u-s khác cùng c -ng trên lãnh-th c a khu t -tr này nh : ng i Thái và Th (6%), ng i Kinh (13%), ng i Mán (6%), và các bang-h i Hoa-Ki u chi m 3% trên t ng s dân c 150.000 ng i (1). 1. Ng i Thái và Th. Ng i Thái n t vùng Vân-Nam, d n-d n y lùi Tsín-l u và ng i Ngái v m n bi n. Nh ng tr n ánh m máu x y ra n i h p-l u các sông Tiên- Yên và sông Ph -C (Càu-Cái), khi n ôi bên u b ch t nhi u ngàn ng i. Tsín-L u b thi t-h i n ng, bèn liên-k t v i ng i Ngái v n ông h n ch ng l i ng i Thái. Vì không quen s ng vùng bi n, nên khi t i g n duyên-h i, ng i Thái l i rút tr v phía n i- a, l i m t s di-tích t i các làng mang tên Thái nh Nà-Sìn, Nà-P c thu c huy n Moncay, và Nà-pá thu c huy n m-hà. Khác v i ng i Thái, ng i Th t i sau và n t vùng Qu ng-tây. H giao-tranh v i nhau, khi ng i Thái tìm cách rút lui vào trong n i- a. Cu i cùng NG I NÙNG 33

ng i Thái b d n vào các thung-l ng sông Tiên-Yên và sông Ph -C. Lâu d n thì Thái và Th chung s ng chen l n v i nhau, nh t là vùng ình-l p hi n nay, phong-t c t p-quán c ng hòa- ng v i nhau, nên c coi chung là ng i Th, k c vùng Bình-Liêu v n là nh ng làng di-dân Thái. Ng i Th khác ng i Hoa và ng i Nùng v y-ph c, ngôn-ng. H chuyên s ng v nông-nghi p (2). 2. Ng i Kinh (hay ng i Vi t thu n túy, th i ó g i là dân An-Nam). Nh ng ng -dân ng i Kinh t H i-d ng, Qu ng-yên ã t i sinh-s ng t i vùng H i-ninh t nhi u i. H không thích-nghi v i núi-r ng, nên ch s ng ng-b ng và d c b bi n t Trà-C t i các th xã Moncay, Hà-C i, m-hà, Tiên-Yên, các o V nh-th c, Château Renaud. M t s khác là quan-l i hay binh-lính do tri u- ình c ra tr n-nh m, c ng l i i này qua i khác, sinh con cái. Ng i Kinh chuyên v ánh cá và ngh nông, nh ng nói chung không n ng- ng b ng ng i Nùng, nên ph n l n có cu c s ng v t-v. Cu i th -k 13, khi quân Nguyên chi m c thành Th ng-long, vua Tr n-nhân-tôn ã ph i tr n trong vùng Tiên-Yên, Ba-Ch, tr c khi thoát c v Thanh-Hóa. T i cu i th -k 16, quân nhà M c b quân c a Chúa Tr nh u i ánh trong a-ph n Moncay, c ng ã thoát c nh kinh Lái-Khìu (3). 3. Ng i Mán (c ng g i là Mán Sanh-Ly hay Mán Mèo). a s ng i Mán có ngu n-g c t Th p V n i S n bên Trung-Hoa; m t s nh n t Tuyên- Quang (b c-ph n Vi t-nam). H r i-rác trên vùng cao t P c-x (Moncay), Pò-Hèn (Hà-C i), qua Bình- 34 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Liêu, Tiên-Yên, t i Cao-Tr i (Ba-Ch ), và s ng b ng vi c canh-tác n ng-r y. Vi c cho h nh-canh, nh-c c d -trù m t s n i, nh ng không có k t-qu. Nh nh ng a con c a s n-lâm, h bi t rành-r t môi-tr ng sinhs ng, và i l i d -dàng trong r ng-núi. Ng i ta phân-bi t ba lo i ng i Mán : Pán-Ý, Sán-Ch, và Thanh-Y, v i ngôn-ng khác nhau và y- ph c riêng. Ph n ông h có th dùng ti ng Qu ng, ti ng Ngái giao-d ch v i ng i Nùng (4). 4. Hoa-Ki u. Ng i Hoa-Ki u ph n nhi u n t Qu ng- ông, s nh t Phúc-Ki n ; h v n gi qu c-t ch Trung-Hoa. Sinh-ho t c a h là th ng-m i và côngngh (lò g m, h m than, nghi p-ch, th u-khoán, c phu-phen, th -thuy n ). H s ng t i các n i th -t và h p thành bang-h i nh Moncay, và ti u bang-h i nh Hà-C i, Tiên-Yên (5). Tuy dân chúng trong t nh g m nhi u s c-t c, có ngôn-ng khác nhau, phong-t c t p-quán c ng không gi ng, nh ng m i ng i v n giao-thi p c v i nhau d -dàng và chung s ng thu n-th o, trong s phát-tri n hài-hòa (6). B. T -CH C SINH-HO T. Trên nguyên-t c, vi c cai-tr trong t nh t tr c 1945 v n c duy-trì, riêng viên quan u t nh do tri u- ình Hu b -nhi m nay c thay-th b ng v th -lãnh khu t -tr. V n là ng i có vi n-ki n, l i c trao nhi u quy n-hành r ng-rãi, i-úy Vòng-A-Sáng ã t -ch c chu- áo m t n n t -tr v m i ph ng-di n NG I NÙNG 35

sinh-ho t. D -nhiên lu t-l c a chính-ph trung- ng Vi t-nam v n c tôn-tr ng và thi-hành. 1. Qu n-tr hành-chánh (7). Tính t i tháng 7 n m 1949, khu t -tr Nùng có 8 huy n : Moncay, Hà-C i, m-hà, Tiên-Yên, Bình- Liêu, ình-l p, Ba-Ch và V n-hoa (8), m i huy n g m có nhi u t ng và xã (xem ch ng 3). c-bi t là huy n Hà-C i có thêm bang Cô-Tô, huy n Ba-Ch có bang T ng-lui ( ng-rui) và huy n V n-hoa có bang Hà-V c (9). T -ch c xã-thôn Vi t-nam v n c duy-trì trong Khu T -Tr và vi c cai-tr v n do t p-t c aph ng qui nh. ** ng u m i xã là Xã-Tr ng (10) có Phó- Lý ph -tá, cùng Th -ký H -l i và Th -Qu. Riêng Xã- oàn Tr ng trông coi oàn dân-v gi -gìn tr t-t anninh. Ngoài ra, v Chánh H ng-h i gi vai c -v n, làm tr ng-tài và hòa-gi i nh ng v tranh-ch p. ** C p t ng, có Chánh-T ng và Phó-T ng ; ph n an-ninh có T ng- oàn Tr ng và Phó T ng- oàn v i nhi m-v ki m-soát và i u- ng dân-v oàn trong toàn t ng. ** M i huy n b u ra m t H i- ng i-bi u Huy n mà chánh th -ký th ng-tr c do v Th -Lãnh Khu ch - nh. Ngoài ra còn có Ban Qu n-tr Huy n h p thành b i ch -t ch, các phó ch -t ch và chánh th ký th ng-tr c v a k. ** Trên toàn t nh, Th -Lãnh Khu i u-khi n t ng-quát n n hành-chánh, ch -huy các l c-l ng c nh-sát kiêm ch -t a tòa th ng-th m, v i s tr -l c c a viên Công-s Pháp (trong s có ông Bochet) cùng các c -v n k -thu t và s ph -tá c a hai h i- ng aph ng : 36 KHU T TR H I NINH VI T NAM

- H i- ng i-bi u Khu, g m các v ch t ch và phó ch -t ch c a các huy n, các i-bi u s ct c thi u-s ; - H i- ng Qu n-tr Khu, t c h i- ng thu h p, g m : * Th -Lãnh Khu T -tr, * Ch -t ch và Phó Ch -t ch H i- ng i-bi u Khu (c Cháu-Li ng-d nh và ô. Cao-Nguyên-T ), * Ch -t ch và Phó Ch -t ch các H i- ng Huy n, * Các ng i c y-nhi m c a các s c-t c thi u-s ch a c i-di n nh k trên. Vi c i u-hành công-v c p t nh do 5 c quan ph -trách : - S Bí-th (Chánh-S : ô. Lâm-Phát) v i nhi m-v so n-th o các v n-ki n l p-qui, thi t-k tham-m u cho toàn Khu, g m : ** Phòng Ngân-kh (Ch -s : ô. Vòng-S nh- Chi ng), ** Phòng Biên-t p Nùng-v n (Ch -s : ô. Làu- Ch -Ph n) ; - S Hành-chánh (Chánh-S : ô. Chi ng- V nh-s nh, th ng g i là ô. S ng) g m : ** Phòng Nhân-viên (Ch -s : ô. V n-c ng- M nh), ** Phòng K -toán kiêm Thu -v (Ch -s : ô. H -Nh c-lìn), ** Phòng H u-b ng (Ch -s : ô. Tr n- ình- Di) ; - S Giáo-d c (Chánh-s : ô. T ng-ts ng- Cóng) g m : ** Phòng Thông-tin (Ch -s : ô. Nguy n-v n- C n), NG I NÙNG 37

** Phòng Báo-chí (do ô. L -Chi-Chí ph -trách ph n Hán-v n báo Nùng-v n), ** Phòng Qu n-lý và Giám-sát các tr ng (dân-s ) toàn t nh ; - S T -pháp (Chánh-s : ô. Cao-V n) (xem T -ch c t -pháp d i ây) ; - S Th y-lâm, không t t i th -ph Moncay, mà t i th -xã Tiên-Yên (Chánh-s : ô. Vòng-Phu-D n). Các nhân s Nùng (hình BB) 38 KHU T TR H I NINH VI T NAM

2. T -ch c t -pháp (11). N n t -pháp trong khu t -tr g m ba c p. Tòa án c p 1 : t i các huy n, chánh-án là ch t ch Ban Qu n-tr Huy n (Huy n-tr ng) kiêm-nhi m, có v phó ch -t ch và chánh th -ký th ng-tr c làm h i-th m ; Tòa án c p 2 : t i t nh-l, do m t v th m-phán th c-th ch -t a ; v này c H i- ng i-bi u Khu tuy n-l a (th c-t do ông Thòng-Cún-Sáng làm chánhán) và c ph -tá b i hai h i-th m do v Th -Lãnh Khu -c ; Tòa th ng-th m : là nh-ch t -pháp t i-cao c a Khu t -tr, do Th -Lãnh Khu kiêm chánh-án, có viên Công-s Pháp và i-bi u các s c-t c thi u-s ph -tá (c Cao-V n ph -trách v n- chuyên-môn). Tòa này x chung-th m nh ng ki n t ng v hành-chánh t ng-quát, phúc-th m các phán-quy t c a Tòa c p 2 và làm tr ng-tài trong các v tranh-ch p gi a các s c-t c thi u-s. Trên nguyên-t c, các ng-s có th ch ng phán-quy t c a tòa th ng-th m b ng cách kháng-t lên Tòa Phá-án Hà-n i ; th c t tr ng-h p này ch a h x y ra. 3. V giao-thông (12). Ngoài h -th ng sông ngòi, khu t -tr th a h ng m t h -th ng ng b khá y-, g m : * Qu c-l 4 i lên phía tây-b c, kh i i m t Núi Ng c qua các th -tr n Moncay, Hà-C i, m-hà, Tiên-yên, ình-l p t i các t nh L ng-s n và Cao- B ng ; * Qu c-l 18 i v mi n trung-châu b c-ph n Vi t-nam, n i li n Moncay v i H i-phòng qua Mông- D ng, H ng-gai và Qu ng-yên ; NG I NÙNG 39

* Liên t nh-l s 13, n i li n ình-l p v i An- Châu (B c-giang) ; * T nh-l s 10 i lên h ng b c, t Tsà-Lan t i Hoành-Mô, qua Tiên-Yên và Bình-Liêu. Ngoài ra còn nh ng ng mòn n i li n các thành-ph duyên-h i v i các th -tr n vùng cao, n i hai huy n th ng-du Bình-Liêu v i ình-l p, c-bi t là n i li n v i nhau các th -tr n biên-gi i t L c-ph t i Hoành-Mô, qua Thán-Plún, P c-x, N m-x và P c- Ph ng-s nh (xem b n- ). Vì nh ng th -xã chính u n m g n b bi n, nên ng bi n c ng là m t ph ng-ti n giao-thông thu n-l i cho phép duy-trì s thông-th ng m t m t gi a các th -xã này v i nhau, m t khác v i các h ic ng mi n nam Trung-Qu c (nh P c-h i) và các c ng àng trong nh H i-phòng, Thanh-Hóa, b ng nh ng thuy n bu m c - i n hay nh ng tàu th y ch y duyênh i. C n nói rõ là k -ho ch nh ng n m 30 c a phòng công-chánh t nh d -trù xây c u t i Qu t- ông và Qu t- oài, m t cây c u n a qua sông Moncay trên qu c-l 4. Công-trình này ã không c th c-hi n sau ó có l vì ngân-qu b thu h p. Riêng v hàng-không, ch có m t sân bay nh Moncay dành cho nhu-c u quân-s, ng-th i là bãi áp kh n-c p cho tuy n ng Hà-N i i H ng-kông, ông-kinh, ho c qua Qu ng-châu-v n. 40 KHU T TR H I NINH VI T NAM

T nh H i-ninh ng sá Phía tây NG I NÙNG 41

T nh H i-ninh - ng sá Phía ông 42 KHU T TR H I NINH VI T NAM

4. V kinh-t (13). 41.Nông-nghi p * Cây th c-ph m : Tr ng lúa là canh-tác chính c a khu t -tr. Lúa c tr ng t i kh p các thung-l ng c ng nh t i các ng-b ng phù-sa r ng l n c a Hà-C i, m-hà là nh ng v a lúa c a t nh. Phân n a các ru ng lúa cho hai mùa g t m i n m, vào tháng sáu và tháng m i âm l ch. Nh ng cây th c-ph m khác là b p ngô, s n (khoai mì), khoai lang, khoai s, h t kê, các lo i rau xanh và u. * Cây công-nghi p. Nh ng cây công-nghi p chính c tr ng là : h i, qu, mía, l c ( u ph ng). Nh ng cây ít quantr ng h n là : mè, thu c lá, trà, cà-phê... 42.Ch n-nuôi. Súc-v t l n ch -y u dùng làm ru ng là trâu, c nuôi kh p n i. Bò ch th y m t s ít vùng Moncay. Ng a r t ít, th ng th y vùng ình-l p, là n i có nhi u ng c. Riêng heo (l n) c ng nh gà, v t ch nào c ng có ; gà tr ng thi n r t c a chu ng, c xu t c ng nhi u v mi n trung-châu. Các làng m c u nuôi t m, kéo t v i m c- ích gia-d ng. Ngoài ra ng-bào Mán th ng nuôi ong s n-xu t m t có ph m-ch t h o-h ng. 43.Công-nghi p. * sành và g m là ngành công-nghi p áng k nh t c a khu t -tr ; có 15 lò bát t p-trung Moncay và m t lò bát Hà-C i; các lò chum, lò g ch, lò ngói thì r i-rác t i b n th -xã duyên-h i ; * X ng d t, làm gu c g Moncay, Hà-C i ; NG I NÙNG 43

* H m than c i Tiên-Yên, Ba-Ch là nh ng n i có r ng ; * Ch -t o gi y vàng mã và làm nhang m- Hà, Hà-C i, Tiên-Yên ; * Làm r ng g, diêm-qu t, ph n vi t t i Moncay ; * Ch -t o gi y súc khá qui-mô t i Moncay, Hà- C i, m-hà, Tiên-Yên và Ba-Ch. * Làm ng mía, úc khóa (b ng ng)... Ngoài ra ph i k thêm : * Công-ty i n-l c Moncay ho t- ng t tháng 2/1932 ; * Công-tr ng khai-thác cát V nh-th c, xu t-c ng qua Nh t làm th y-tinh ; * M chì m-hà, m antimoine T n-mài, Thán-Plún ch a c khai-thác. 44. Lâm-s n. Núi r ng c a khu t -tr, nh t là Tiên-Yên, Ba- Ch, cung-c p nhi u lo i g quí nh lim, gié làm nhà, óng m c ; nh b - làm diêm-qu t, g thông làm gu c, va-li. Ngoài ra có tre, n m, m c-nh... c-bi t là nhi u lo i cây d c-th o t i Thán-Plún, m-hà, Tiên-Yên, T n-mài, Ch c-plài Sán. K -ho ch tr ng cây, nuôi r ng c ng c th chi n t nh ng n m 30 t i Hà-C i v i cây thông, và Tiên-Yên v i cây c. 45. Ng -nghi p. Ngh ánh cá r t th nh-hành t i Trà-C, các o V nh-th c, Château-Renaud, Cô-Tô, K -Bào, b o- m cung-c p h i-s n t i cho th c-ph m hàng ngày, ho c làm cá m n, giun cát khô (xá-ts ng), làm n c m m. 44 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Riêng các ru ng mu i t i Qu t- ông/moncay và M -T /Hà-C i ã s n-xu t c th mu i m n r t c a-chu ng. 46.Th ng-m i. l u thông t t c s n-ph m nói trên c ng nh nguyên v t-li u c n-thi t, m t lu ng th ng-m i t ng- i ph n-th nh c hình-thành trong n i-b t nh v i bên ngoài nh T ng-h nh, An-Châu, L ng- S n, c-bi t là gi a các th -xã ven bi n v i các h ic ng mi n trung-châu v phía tây-nam hay v i Trung- Hoa v phía ông-b c. V hàng nh p-kh u, t nh H i-ninh ph i mua : * Th c-ph m nh g o, ngô, u, th c u ng, h p; * Nguyên v t-li u nh d u-h a, x ng, vôi, than, xi-m ng, ch -s i... * V s n-ph m nh kim-khí. Ng c l i, hàng xu t-kh u g m có: * Th c-ph m : gà v t, heo s a, m t và sáp ong, n m và m c-nh, ng mía, d u l c ( u-ph ng), cá m n ; * S n-ph m công-nghi p : v i, g m, chum v i ; * Lâm-s n : gi y súc, gi y vàng mã, b t nhang, g, tre, h i, qu, cây d c-ph m... 47. Tài-chánh. Khu T -Tr có ngân-sách riêng. Trên nguyênt c, chính-ph trung- ng s tài-tr n u có thi u h t. b o- m ng-l i kinh-t và t o ph ngti n tài-chánh h u i u-hành công-v trong khu t -tr, Phòng Thu -v thu c S Hành-chánh lo thâu thu -má trên toàn t nh ( c-bi t là nhân-dân Khu T -Tr c mi n kho n thu tr c-thâu v b t ng-s n nh nhà- NG I NÙNG 45

c a, ru ng- t...) nh t là ki m-soát vi c trao- i hànghóa d c theo biên-gi i. Riêng vi c ki m-soát l u-thông và chuyên-ch s n-ph m trên các tuy n ng duyên-h i c giao cho các n h i-quan Núi- Ng c, Hà-C i và V n-hoa, t d i s i u-khi n c a Phòng Thu - v Moncay (14). 5. Giáo-d c và Thông-tin 51. V giáo-d c (15). Ý-th c v t m quan-tr ng c a v n- giáo-d c, ào-t o, nên ngay t khi m i thành-l p Khu T -Tr, ông Vòng-A-Sáng ã chú-tr ng phát-tri n lãnh-v c này nâng cao trí-th c ng i dân và g p rút ào-t o nhân-tài cho gu ng máy i u-hành Khu T -Tr v ph ng-di n quân-s c ng nh dân-s. V v n-t, dân chúng thì dùng Vi t ho c Hoav n giao-d ch v i nhau, trong khi Pháp-v n c dùng trên các v n-ki n chính-th c. Vì v y trên 60 tr ng ti u-h c Pháp-Vi t và Pháp-Nùng c m ra kh p n i, mi n-phí cho h c-sinh. Ngoài ra, Phòng Biên-t p Nùng-v n c ng ã nghiên-c u và d trù d n-d n a vào s -d ng m t th v n t g i là Nùng v n. Th v n-t này dùng m u-t la-tinh vi t theo l i Vi t-ng, phiên-âm ti ng ngái dành cho ng i Nùng, t ng- i d dùng và ti n-l i (thí-d : i ch mua g o n u c m n thành hi cái mái mì chù fan sít theo Nùng-v n). Cu n N ng-v n Slu-Tièn t c Nùng-V n T - i n ã c Phòng Biên-t p so n-th o hoàn-t t nh ng ch a c ph bi n. T i th -ph Moncay, nhi u trung-tâm hu nluy n c-bi t c thành-l p, ó là tr ng Cán-b 46 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Quân-s, tr ng S -Ph m, tr ng Thi u-sinh Quân và tr ng Hành-Chánh. 511. Tr ng Cán-B Quân-S (Ecole des Cadres). Nhu-c u c p-bách v bình- nh và b o-v anninh khi n tr ng này c thành-l p u-tiên, t tháng 7 n m 1947, nh m ào-t o cán-b ch -huy quâns t ti u- i n trung- i. Ch ng-trình giáo-d c v n-hóa trung-h c c p 1 c ng ng-th i c d y thêm. Th i-gian h c-t p là ba n m. H c-viên lãnh l ng nh binh nhì trong quân- i, t c 150 ng m i tháng. N m u, i-úy Vòng-A-Sáng tr c-ti p giámsát, v i th y ng-v n-qu ng d y v n-hóa và Trungs L -Pat hu n-luy n quân-s. N m 1948, Chu n-úy Linh-Quang-Viên (sau là Trung-t ng) c b -nhi m làm giám- c ; ông L p (b n Chu n-úy Viên) d y v nhóa cùng v i bà v i-úy Le Roy. u n m 1951, Trung-úy Chamouton (sau là i-tá) thay ch c giám- c, có Th ng-s Vòng-V n-thông (sau là Trung-tá) ph -trách hu n-luy n quân-s. ng u nhà tr ng nh ng n m sau l n-l t là Trung-úy Boureau, Trungúy Bernard. Tháng 8/1950, khóa u-tiên t t-nghi p v i 5 chu n-úy, ó là Tr ng-th ng-ch c, D ng-phún- Sáng, Lai-v n-chu, Chi ng-d nh-quay và Vòng-Kim- Sinh. S còn l i mang c p b c Trung-s hay Trung-s I (xin xem danh-sách ph n ph -l c). NG I NÙNG 47

Các s quan Nùng và ô. Công S Bochet 512. Tr ng S -Ph m (Ecole Normale). M -mang giáo-d c là m t trong nh ng u-tiên hàng u, nên tr ng S -Ph m ã c thành-l p nh m ào-t o giáo-viên cung- ng cho các tr ng Pháp-Nùng trên toàn khu t -tr. V i th i gian th -hu n ba n m, theo ch ngtrình trung-h c c p 1 thêm khoa s -ph m và tâm-lý thi u-nhi, h c-viên c cung-c p n i n ch n và 48 KHU T TR H I NINH VI T NAM

ng-ph c ; ra tr ng m i c h ng l ng tháng t 600 n 800 ng. Giám- c chính-th c là v Th -lãnh Khu, i uhành tr c-ti p do v ch -nhi m ( u-tiên là ông Làu- Vày-Fóng, k -ti p là ông L m-tài-l ng) ; ph -trách Vi t-v n là ông Ph m-v n-v ng, d y Pháp-v n là ông Diêu-Quang-Luy n (Hi u-tr ng tr ng Pháp- Vi t) và ông Lý-Tr ng-phúc (thân-ph bác-s Lý- Ng c-d ng) ; cán-b quân-s có Trung-s Di p-tiên- B o (thân-ph Trung-tá G p-s n-c nh). N m khóa t t-nghi p c a nhà tr ng tính ra c h n 150 giáo-viên nam và n (xin xem ph n ph l c). 513. Tr ng Thi u-sinh Quân (Ecole d Enfants de Troupe). V n xu t-thân t tr ng Thi u-sinh Quân Núi- èo (Qu ng-yên), v Th -Lãnh Khu T -Tr ý-th c rõ v giá-tr c a vi c ào-t o các m m non con cháu quân-cán-chính tr thành nh ng nhân-tài t ng-lai cho t nh nhà, nh ó tr ng Thi u-sinh Quân Moncay ra i. Giai- o n u tr ng c t d i s ch -huy c a các s -quan sau ây : Chu n-úy Linh-Quang-Viên (1947-49), Trung-úy Chamouton (1951-52), sau ó t i Trung-úy Boureau, Trung-úy Bernard, i-úy Lai- Qu c-ph ng..., v i s ph -tá c a các h s -quan : Trung-s Ts n- -P n, Trung-s Vòng-Cá-S nh, Trungs I Pac-L m, Trung-s Vòng-Di, H -s I Vy-v n-an... hu n-luy n v c -b n quân-s. Riêng vi c d y v n-hóa t ti u-h c t i -th t, -l c c a ch ng-trình trungh c thì có s h p-tác c a th y Qu ng, th y Cao-H ng, NG I NÙNG 49

ông L p, thêm ông Hoàng-v n-li n (giám- c nhà máy èn Moncay), ông L m-tài-l ng. Niên-h c u-tiên (1947) ã có t i 70 h c-sinh; trong s này có ng i qua h c tr ng Cán-B Quân- S sau ó (thi u-sinh quân ra tr ng khi t i tu i tr ng-thành, nên không có ngày mãn khóa). Tr ng n m ngay trên ph chính c a thành-ph, c nh dinh Th -Lãnh Khu, x tr c B n Ông o, l i i xu ng sông i phà qua bên kia Ninh-D ng trên qu c-l 4 d n v Hà-C i. Mãi t i niên-h c 1953 h c-sinh m i c h ng l ng nh ti n túi theo thành-tích x p h ng trong l p cu i n m, thông qua nh ng c p-b c gi - nh (binh nhì c 30 ng, c lên m t c p thêm 15 ng, cao nh t là Trung-s I c 105 ng). Nhi u thi u-sinh quân k trên sau tr thành nh ng ph n-t u-tú, n m nh ng ch c-v quan-tr ng trong m i quân, binh-ch ng, trên ngh -tr ng và trong n n hành-chánh (xin xem danh-sách ph n ph -l c). 514. Tr ng Hành - Chánh (Ecole d Administration Thành-l p n m1952 v i tên Ban Cán-B Hành- Chánh (Ecole des Cadres/Section Administrative),qua n m sau c i-danh thành Tr ng Hành-Chánh. Th i-gian th -hu n qui nh là hai n m, u n m th hai c phái i các c -quan th c-t p ba tháng (th i-gian này, sinh-viên c tr 3.000 ng/tháng, b ng l ng thi u-úy chính-qui). Khóa 1 tuy n-l a 17 sinh-viên, g m 5 giáo viên xu t-thân tr ng S -Ph m, 6 thi u-sinh quân ã ra tr ng, 2 công-ch c và 4 ng-viên dân-s. Trúng tuy n và c thâu-nh n vào khóa 2 n m 1953 có 19 50 KHU T TR H I NINH VI T NAM

ng i, g m 5 giáo-viên nguyên xu t-thân tr ng S ph m, 5 sinh-viên m i t t-nghi p S -Ph m, 5 thi usinh quân ra tr ng và 4 ng-viên dân-s. Ngoài 4 ng i h c m t tháng thì c tuy n i h c t i H c-vi n Qu c-gia Hành-Chánh à-l t (g m N ng-cún-sáng, -H c-li ng, Ph m-v n-phi n và G p-a-dzi ng), s 13 sinh-viên còn l i c a khóa 1 ã long-tr ng làm l mãn-khóa ngày 14 tháng 7 n m 1954, sau ó c phân-b i ph c-v các c -quan t i t nh và huy n (xin xem danh-sách ph n ph -l c). V i t m nhìn xa s n có, ông Vòng-A-Sáng ch a mãn nguy n v i nh ng k t-qu kh -quan v giáod c, ào-t o ã t c nh k trên. Vì v y, nhi u tuy n-sinh ã l n-l t c l a-ch n a i du-h c t t m-m c qu c-gia ho c xa h n n a. * H c tr ng S -Quan B -Binh Th c-hành (Ecole d Infanterie d Application) t i Co tquidan (Pháp), t tháng 8/1950 t i tháng 9/1952 : Trung-úy Hoàng-Gia-C u (t c Vòng-A-Nhì, th -nam c a v Th -Lãnh Khu), Chu n-úy Tr ng-th ng-ch c, Chu n-úy Vòng-Kim-Sinh (sau c ba u là i-tá); * H c tr ng trung-h c Yersin à-l t : Sl n- Slau-Phý, Ch nh-phat-sáng; * H c tr ng Qu c-gia Hành-Chánh à- L t : 4 ng i v a k trên và Vòng-A- ng (th -nam c a v Th -Lãnh Khu) ; * H c tr ng Trung-h c Albert Sarraut Hà- N i : Tr n- c-lai, Lý-Ng c-d ng, Vòng Phat- Sáng ; sau có thêm Vòng-A- ng, Hoàng-Gia-K (th nam c a v Th -Lãnh Khu), Chi ng-say-slùi, Sl n- Slau-Phý, Ch nh-phat Sáng ; NG I NÙNG 51

* H c tr ng Võ-B Liên-Quân à-l t (sau là tr ng Võ-B Qu c-gia Vi t-nam) : s này r t ông, t i n m sáu ch c ng i, l n-l t t khóa 3 t i khóa 30 (xin xem ph n ph -l c) Trên ây là hình các sinh viên s quan thi u s Tr ng Võ B Qu c Gia Vi t-nam và sinh viên Ban Cao Nguyên Tr ng Qu c-gia Hành Chánh, ch p chung v i hoàng thân V nh-d (hàng u, ng i th hai t ph i) và Th -Lãnh Khu T Tr Thái èo-v n- Long (ng i th nh t t ph i) t i à-l t n m 1953 (trong s có ôô. Hoàng-A-Sam, Làu-V nh-dz nh, Háu-C m-p u, G p-a-sáng, Phan-V n-kim, Lý- c- Quân và Ph m-v n-phi n, -H c-li ng, N ng-cún- Sáng, G p-a-dzi ng thu c Khu T Tr H i Ninh). (hình MAT) 52 KHU T TR H I NINH VI T NAM

52. V thông-tin (16). Nh ã ghi trên (m c qu n-tr hành-chánh), công vi c thông-tin, báo-chí c ng c giao cho S Giáo-D c. V ph n thông-tin, t i th -ph Moncay, m i tu n có bu i phát-thanh l u- ng b ng xe phóngthanh, do cô D n-t c-lày làm x ng-ngôn viên. Riêng v báo-chí, nguy t-san Nùng-Thanh c phát-hành b ng ba th ti ng Pháp, Hoa và Vi t. Trong ph m-vi giáo-d c thông-tin, ph i k t i tác-d ng tích-c c c a huy-hi u khu Nùng. Hình-t ng chính c a huy-hi u là chi c thuy n bu m v t sóng, trên n n t ng m t hình vuông có áy nh n, v i nhi u m u-s c hài-hòa, mang hai Hán t Trung, Hi u. Chi c thuy n bu m, ngo i tr là k -ni m m t ph ng-ti n chuy n-v n c a quân- i Pháp và Nùng t Phòng-Thành (Ph ng-s nh), Trung-Qu c v b Cô-Tô, V n-hoa tái chi m toàn-b t nh H i-ninh vào tháng 3 n m 1947, còn t ng-tr ng cho tinh-th n qu t-c ng, ý-chí ph n- u nói chung c a ng i Nùng. Các m u s c c ng mang nhi u ý-ngh a : m u là nhi t-tình, d ng-c m ; m u en : ch u ng và kiênnh n ; m u vàng : ngh -l c và thân-thi n ; xanh l c : chân-tình và hy-v ng ; còn xanh d ng là s c m nh, khí-th. Hai ch trung, hi u nói lên c-tính trong sinh-ho t truy n-th ng c a ng i Nùng. Trung là trung-thành i v i qu c-gia, th ng-c p, ng i làm ch ; là trung-tín trong m i giao-d ch, quan-h ; là trung-d ng, không ng i khó-kh n, nguy-hi m, em h t kh -n ng và thi n-chí hoàn-thành nhi m-v giaophó. Hi u trong quan-h v i ng i thân là n h t lòng v i cha m, và hi u xa h n là có ngh a v i th y cô, nh ng b c ã dày công sinh-thành, d ng-d c và d y-d mình nên ng i. NG I NÙNG 53

6. Y-t và th -thao (17). ch m-sóc s c kh e cho dân-chúng, m i huy n có m t tr m y-t. Riêng t i b nh-vi n th -ph Moncay và b nh-xá th -xã Tiên-Yên có bác-s quân-y Pháp i u-tr. Bên c nh c -s y-t tây-ph ng, các th y lang còn giúp ích nhi u và thu c nam, thu c b c v n còn thông-d ng trong dân-chúng. Phong-trào th -thao trong t nh c ng khá sôi-n i v i nh ng cu c tranh gi i c a các i túc-c u nhà binh hay dân-s trong huy n, các cu c thi u bóng chuy n, nh t là bóng r gi a các nhà tr ng. 7. An-ninh và quân-s (18). M i huy n có m t i- i v -binh duy-trì an-ninh tr t-t n i-b. V n- an-ninh biên-gi i c giao cho 5 n biên-gi i m-trách, m i n l i ph ih p v i m t n i-di n trên lãnh-th Trung-Hoa (theo s qui- nh gi a hai bên t ngày 7 tháng 5 n m 1896), ó là Moncay (ph i-h p v i T ng-h nh), r i l n-l t v h ng tây-b c, Thán-Plún (v i Nà-Li ng), P c-ph ng-s nh (v i Thán-Sl n), Hoành-Mô (v i Láng- ông) và Nà-Thu c (v i Nà-L ). Ba n biêngi i cu i cùng này là nh ng a- i m quan-tr ng vì trong nh ng vùng r ng r m, núi cao và có nh ng ng mòn mà b n th -ph th ng dùng qua l i. V lãnh-th, Ti u- oàn M Dù (Bataillon des Becs d Ombrelle, BBO) cùng v i L c-l ng Duyên- H i Pháp trách-nhi m b o- m an-ninh cho Khu T - Tr H i-ninh. Ti u- oàn là m t n-v g m nh ng con dân c a ng i Nùng h p thành b o-v ph n t do ông cha mình ã nhi u i góp công xây-d ng, che ch cho dân mình l p-nghi p, sinh-c. Ngay t n m u thành-l p, Ti u- oàn M Dù ã g m 7 i- i v i quân-s g n 900 ng i (19). u 54 KHU T TR H I NINH VI T NAM

n m 1951, s i- i t ng thành 10 và quân-s g n 1.300 ng i. Do nh ng bi n chuy n c a tình-hình chính-tr, tháng 3 n m 1951, n-v này chính-th c tr thành 1er Bataillon des Becs d Ombrelle c a L c- L ng Duyên-H i Pháp (tuy-nhiên, c p ch -huy v n hoàn-toàn là ng i Nùng, ch có m t h s -quan Pháp duy-nh t ph -trách v hành-chánh). T i tháng 7 n m 1952, nó l i i thành Ti u- oàn 57 VN, thu c -tam Quân-khu (mà B T -L nh óng t i Hà-N i) (20). Ng i chi n-s Nùng v n là gan-d, l i c rèn-luy n qua nhi u th -thách. Tr n-chi n oanh-li t và tiêu-bi u nh t ã x y ra t i Thán-Plún thu c huy n Moncay, giáp ranh Trung-Qu c, vào cu i mùa thu n m 1950. Các chi n s Nùng trong cu c thao d t (hình AC) Quân-s phòng-th c a ta ch có hai trung- i, do th ng-s G p-màn-l i (sau là i-úy) ch -huy, ã NG I NÙNG 55

kháng-c v i m t ti u- oàn Vi t-minh (kho ng 600 ng i) m i c Trung-Qu c hu n-luy n tr v. Trong ba ngày êm bao-vây và t n-công có tr ng-pháo y m-tr, ch quân nhi u l n xung-phong v i kèn tr ng và loa phóng-thanh hòng áp- o tinhth n quân ta, nh ng u b tiêu-di t ho c y lui. Chúng dùng thang trèo lên pháo- ài, b l u- n ném ra quét ngã. Có lúc chúng ã len-l i t i sát g n t b clôi phá th ng m t góc công-s phòng-th, quân ta l y g á ch n l i ti p-t c phòng-ng. Khu gia-binh l i n m trong n-tr i, nên các bà v lính c ng tham-gia ti p-t n-d c cho quân trú-phòng. Chính thi u-tá Vòng-A-Sáng thân-chinh em quân t i ti p-vi n. Các chi n s Nùng trên ng hành quân (hình AC) Sau tr n này, dân-chúng Nà-Li ng cho bi t Vi t-minh ch t c tr m m ng, m t s b th ng c b n chúng mang i. 56 KHU T TR H I NINH VI T NAM

M y tu n ti p theo, sau khi c ch nh-trang l i và b -sung quân-s, ti u- oàn Vi t-minh này kéo t i t n-công n T n-mài thu c huy n Hà-C i, c ng ch có hai trung- i phòng-th. Tr n-chi n l i di n ra ác-li t t ng-t nh t i Thán-Plún. Quân ta, v i tinh-th n d ng-c m, h ng-say di t ch, l i m t l n n a gây t n-th t r t n ng-n cho chúng. L n này, chu n-úy Chi ng-d nh-quay ã d n m t i- i t i ti p-tr. Nh ng áng bu n là v Tr ng- n, th ng-s Háu-L c (thân-ph c a thi usinh quân Háu-C m-p u, sau là trung-tá) ã b hy-sinh. Sau hai tr n-chi n qu kh c th n s u k trên, tin-t c cho bi t chính ch ph i nhìn-nh n r ng s anhd ng và h ng-hái c a ng i lính Nùng khi n chúng không th ánh h c, dù có quân-s áp- o ông g p c ch c l n. Chính vì v y mà t sau chi n-d ch thu- ông ó, chúng ã i h ng i ho t- ng nh ng n i khác, không còn qu y-nhi u Khu T -Tr Nùng n a (21). Thi u-tá Vòng-A-Sáng duy t qua hàng quân tr c khi i di n hành (hình AC) NG I NÙNG 57

Chú thích 1. GEO, trang 6. La Question Nùng (LQN), S L ch- S L c-quân Pháp trang 2). Có s khác-bi t v t -l dân-s gi a các tài-li u, nh t là i v i ng i Kinh. Theo cu n Notice sur le 1er Territoire Militaire (NOT, tr. 15), thì t -l ng i Kinh (Annamites) là 32% trong cu c ki m-tra dân-s n m 1932; cu n Géographie Sommaire du Territoire de H i- Ninh (GEO, tr. 6,lúc ch a có huy n V n-hoa) l i ghi t -l này là 13%; trong khi theo cu n Petite Histoire du Territoire Nùng de H i-ninh (1949, ghi theo l i ông Vòng-A-Sáng) thì ng i Kinh chi m 20% dân-s c a Khu T -Tr (VAS, tr. 44). Nh v y, n m 1932-33, khu Quân-Chính H i-ninh ch a bao g m các huy n m-hà, Ba-Ch và V n- Hoa, toàn dân-s ch có 79.100 ng i, nên t -l ng i Kinh là 32%. T i 16 n m sau (theo GEO, 1948), t -l này ch còn 13% là i u gây th c-m c : vì ch t-chóc do n n ói n m t-d u 1945, vì di-t n do chi n-tranh, vì s ng i Kinh t i các huy n m i sáp-nh p không áng k, hay ng c l i vì lo n-l c bên Trung-Qu c, ng i Hoa tràn qua nh p chung v i dân Nùng làm s ng i này ông h n? R i ch h n m t n m sau (VAS, 1949), t -l này l i thành 20% (t ng phân n a!). Dù sao, theo tác-gi VAS, ây c ng ch là con s c-l ng (environ). 2. GEO, tr. 6-7. VAS, tr.5-6, 46-47. NOT, tr. 16-17. 3. T ng-truy n quân nhà M c b quân Tr nh s n u i ráo-ri t, ã ào c kênh Lái-Khìu ch trong m t êm, nh ó ã ch y thoát (VAS, tr.8-9, 43-44). 58 KHU T TR H I NINH VI T NAM

4. GEO, tr.7. VAS, tr.47. NOT, tr.17. 5. GEO, tr. 7. NOT, tr. 17-18. 6. Có tài-li u còn -c p t i ng i M ng nguyên s ng b c-ph n Vi t-nam. M c dù h r t hi n-hòa, nh ng b ng i Kinh xua u i nên m t s tràn v vùng H i-ninh, s ng trên núi r ng, sau b ng i Sán-Dìu ng-hóa (VAS, tr. 6-7, 45). 7. GEO, trang 12. NSSJ 31/7/03. NSSJ tu-chính 28/9/04 và 6/8/06. G p-a-dzi ng (vi t t t GDZ) 8/03,tr.3. 8. VAS, trang 33-34. 9. Bang là m t khu-v c h o-lánh xa huy n-l nên c y-nhi m cho m t bang-tá (Póng-Pàn) ; ch c-v này do Th -Lãnh Khu ch - nh, nh ng v n th ng-thu c vào huy n (NSSJ 1/7/06). 10. M t vài n i Hà-C i, d i th i Huy n-tr ng H -T c-ts i, ch c-v này ã c dân b u (Làu-Ch - Ph n, 2/10/06). 11. GEO, trang 12-13. NSSJ 31/7/03. GDZ 8/03, trang 3. 12. GEO, trang 14-15. NOT, trang 28, 52. 13. GEO, trang 15-17. NOT, trang 21-27. NSSJ 11/11/03, 6/8/06, 15/5/07 tr. 2. 14. NOT, trang 31-32. GDZ 8/03, trang 4. 15. GEO, trang 13. GDZ 8/03, trang 5-10. Liêu- Nguyên (vi t t t LNG) 11/03, trang 2+4. Tsu-A-C u (TSC) 11/03. Chamouton (CHA) 8/06. NSSJ, Góp y t ng-h p 15/5/07, trang 2. 16. NSSJ 7/03, trang 4. GDZ 8/03, trang 4. 17. NOT, trang 37-39, 51+52. LNG 11/11/03, trang 2, 4, 5. 18. GEO, trang 13-14. NOT, trang 41, 42, 48. GDZ 8/03, trang 4. NG I NÙNG 59

19. c-bi t là Ti u- oàn này có m t i quân-nh c r t xu t-s c, m i sáng th b y u d n u cu c di nbinh trên các ng ph Moncay, trong ó n-v c chú-ý nh t là oàn Thi u-sinh Quân v i cây súng g và chi c qu n short c t mùa ông c ng nh mùa hè. 20. R. Monluc 9/02. 21. NSSJ, b -túc 12/3/07. Ch ng-a-ki u 24/3/07. 60 KHU T TR H I NINH VI T NAM

CH NG BA C- I M C A M I HUY N N u sinh-ho t v m i ph ng-di n c a Khu T -Tr nhìn t ng-quát nh ta v a th y trên, thì cu c s ng t i m i huy n có nh ng s c-thái riêng, em l i v phong-phú nói chung ng-th i t o nên ph n c-thù c a m i khu-v c. Huy n Moncay (1) Nh các huy n khác trong vùng tr c ó, Moncay c coi nh thu c mi n th ng-du hay n i biên i nên c g i là châu, t i khi thành-l p Khu T -Tr m i c i thành huy n, ng u là Huy n-tr ng. Các v t ng m-nhi m ch c-v này l n-l t là các ông Vòng-H nh-sênh, Vòng-Ch nh-p, Sl n-slau-khàu (sau là Thi u-tá). Huy n Moncay có 4 T ng : V n-ninh, Bát- Trang, Ninh-D ng và Ninh-H i, g m 11 Xã : Xuân- L n Nùng, Xuân-L n Nam, Trà-C, oan-t nh, L c- Ph, Thán-Plún, Tràng-Vinh, Qu t- ông Nùng, Qu t- ông Nam, V nh-th c Nùng, V nh-th c Nam. N m ngoài c -c u t -ch c c a Huy n, thànhph Moncay là m t th -xã bi t-l p, ng u là m t Th -Tr ng (ông H -T c-ts i ch c-v này mãi t i cu i n m 1953). Ba xã Xuân-Th, Hòa-l c và Th - Xuân h p thành th -xã Moncay. Di n-tích toàn huy n c ch ng t ông sang NG I NÙNG 61

tây là 27cs, t b c xu ng nam 16cs, t c là 432cs vuông. Th -Ph Moncay là n i h i-t nh ng tinh-hoa và nhân-tài c a Khu T -Tr, là trung-tâm kinh-t ph nth nh nh t trong t nh và c ng là n i dung-h p gi a v n-hóa lâu i c a Trung-Hoa v i v n-minh Âu-tây và v i thu n-phong m -t c Vi t-nam. áng l u ý là Moncay ti p-giáp v i t Trung-Hoa nên có nhi u ng i Hoa sinh-s ng, và t i trung-tâm thành-ph, trên b sông, có tr ng trung-h c Hoa-v n Kho n-d nh (Qu n-anh) n m ngay trong H i-quán Hoa-Ki u. Riêng các tr ng Pháp-Vi t và Pháp-Nùng t a-l c trên nh ng a- i m khang-trang, h c-trò ông- úc. C u qu c t Moncay- ông H ng (hình BB) Huy n Moncay qu là n i hòa- ng tôn-giáo. Ngay gi a th xã, g n ngôi ch chính, là V n-mi u th c Kh ng-phu-t, m i n m c -hành l vào ngày 20 tháng 8 âl. Không xa Kh ng-mi u là nhà th chính Moncay, t a l c t i m t a- i m khang-trang. Nhà th Ninh-D ng khá to l n, ngay ngã ba sông (slám-tsá 62 KHU T TR H I NINH VI T NAM

cóng). V i ki n-trúc nguy-nga, nhà th Trà-C c xây-c t b ng nh ng v t-li u em t H i-phòng, Sàigòn, c t bên Pháp qua, trong s có nh ng kính m u thi t p. Ngoài chùa Ph t làng V n-xuân, ph i k t i n Linh-S n cây s 4 trên ng i Hà-C i, th ông Plún-Phóng-D ng. Dòng h Plún t ng nhi u i cha truy n con n i cai-qu n vùng t t -tr này. Riêng ông Plún-Phóng-D ng ã có tài d p lo n cho dân chúng yên- n làm n, l i th ng dân nh con, còn b ti n c a xây chùa mi u, làm c u ng ph c v cho i s ng, nên c toàn- th nhân-dân trong vùng, không phân-bi t s c dân nào, tôn là ôn-s u c ngc ng (t c Án-Th Công-Công), m t v th n oailinh tr n-áp không ch ma-qu mà c gi c-giã n a. Ng i lính tr c khi lên ng hành-quân, không quên th p nhang kh n vái r i -c m t ng i trong b n l y lá c nh m u bu c n m nhang ang cháy lên u súng, c u xin ông che-ch và -trì cho c th ng-l i. Vì th n th ông tr thành Sênh-D M u ( n th Ông Án), nay v n còn, ngay chân i phía b c c nh qu c-l, cách Moncay 4cs. ua thuy n trên sông Moncay ngày H i Long-Châu (hình BB) NG I NÙNG 63

c-bi t h n n a là truy n làng N m-qu t trên hai bên b con sông H -T nh Cóng l i th chung m t v th n-linh là Mã-H u N ng-n ng. Theo truy nthuy t c ngàn n m tr c, có m t l -h ng trôi ng c dòng sông theo th y-tri u lên r i t p vào b. Dân làng c m th y có gì linh-thiêng vô-hình, nên thành-tâm v t lên xây n th -ph ng. T ó ít th y gi c-giã t i qu y phá ; h n n a m t gia- ình h Ts n ã có con em c phong làm quan Tri-Châu, khi n dân làng càng v ng tin r ng v th n-linh ã phù-h c-l c. B n G c Kh và n-cao Moncay (hình GDZ) Nh ng Quan Châu Ts n l i mu n di-chuy n ngôi chùa v làng N m-d ng cách ó m y cây s theo b phía tây. Dân chúng ph n-kháng mãnh-li t, cu i cùng N m-qu t c chia làm hai làng : phía ông b sông thành Qu t- ông (sau l i chia thành xã Qu t- ông Nam và xã Qu t- ông Nùng, vì ph n l n dân-c xã Nam là ng i Kinh và xã kia a-s là ng i Nùng), còn phía tây thành Qu t- oài. Th là m i làng l p m t ngôi n riêng, nh ng l i th chung m t v th n-linh ã t ng phù-h, -trì cho mình t tr c. M i n m vào 64 KHU T TR H I NINH VI T NAM

u tháng giêng, các làng m i bên b sông luânphiên t -ch c 5 ngày l -h i t th n. Khách các huy n b n c ng n h p m t ông- o. c-bi t là nhi u dân làng i làm n xa c ng không quên v thamd l -h i. Ngoài các nghi-th c l -bái, ây còn là d p m i ng i tham-gia các trò ch i, trình-di n v n-ngh, vui ch i và n-u ng linh- ình. Nói t i Moncay, không th không nh c t i con sông ch y d c theo thành-ph. ây là nhánh phía nam c a con sông Ká-L ng ch y ra bi n n i M i-ng c (c ng còn g i là Núi-Ng c). N c sông trong và s ch, c dùng vào vi c n-u ng v -sinh và an-toàn, ngth i i u-hòa không-khí làm t i-mát và t ng v th m ng cho thành-ph. Mùa hè dân chúng xu ng sông b i l i và qua nh ng bãi cát bên kia b sông t n b hay t m n ng, t o nên c nh v a nh n-nh p v a tho imái. Riêng mùa m a, ôi khi n c l dâng cao làm ng p-l t c ph -sá. C u Con (H ng-khìu-ch y) Moncay (hình LN) NG I NÙNG 65

c- i m khác c a Moncay là cây c u s t qu c-t b c qua ông-h ng (T ng-h nh) bên phía Trung-Hoa. Nh vi c i l i hoàn-toàn d -dàng (cho t i khi C ng-s n chi m-c Hoa-L c), nên s giao-th ng gi a ôi bên càng phát- t, s trao- i v n-hóa (gi itrí, du-l ch, h i-hè, hôn-nhân...) c ng tr thành phongphú h n. i-di n v i khu u c u này, v phía nam c a th xã Moncay, là khu G c-kh, v i ch -búa s m-u t, nh t là b n c ng cho tàu bè c p b n, ho c ra kh i i t i các thành-ph duyên-h i khác hay i v nam nh Thanh-Hóa, H i-phòng. B n G c-kh -Moncay (hình BB) C ng g n các khu u c u và G c-kh này là n i t p-trung nh ng lò g m ch -t o các sành và s v i k -thu t tinh-x o c khách hàng a-chu ng, nên c chuyên-ch v i kh i-l ng l n vào bán t i vùng trung-châu c t i Thanh-Hóa, Ngh -An. Trong th i 66 KHU T TR H I NINH VI T NAM

c c th nh, m c k -l c t c là 26 x ng ; khi b gián- o n giao-thông v i Trung-Qu c v n còn gi c 15 x ng. Vi c gián- o n này c ng gây nên m t khó-kh n l n cho ngành công-nghi p phát-tri n nh t trong huy n này, ó là m t i ngu n cung-c p nguyênli u t Trung-Qu c. May thay, các v ch x ng ã h p-l c tìm c m t quí t i làng Nà-Sìn (Qu t- ông), làng Tín-Vòng ( oan-t nh) c ng n m trong huy n, nh v y ã gi i-quy t c s b -t c m t cách th a- áng. Huy n Moncay c thiên-nhiên phú cho m t th ng-c nh áng k, ó là bãi bi n Trà-C. Bãi dài t i 16 cây s, v i cát m n, có d c thoai-tho i, là m t trong nh ng bãi bi n p nh t toàn qu c, nh v y mùa hè thu-hút du-khách r t ông. Vì t ây có th tr cti p ra kh i, nên Trà-C là n i xu t-phát c a các ghe tàu tr ng-t i l n chuyên-ch hàng-hóa i các bãi c ng xa-xôi. Trên bãi bi n Trà-C (hình LN) NG I NÙNG 67

Tuy-nhiên, ký- c c a ng i dân Moncay v n mang m t ngày bu n-th m, ó là ngày 27 tháng 3, 1949 c tác-gi Liêu-Nguyên k l i d i t a- M t Ngày Khó Quên mà chúng tôi xin tóm-l c d i ây. M t Ngày Khó Quên Chi u ch -nh t 27-3-1949, m t ngày n ng-ráo, khí tr i mát-m. T i sân v n- ng Moncay ã có m t hai i bóng tròn có h ng s u giao-h u theo nh ch ng-trình : i tuy n S c-k p và i thanh-niên Vi t-nam. Dân chúng nhóm n m, nhóm ba kéo nhau d n v sân v n- ng th ng-th c tài-ngh các c u-th và ng-h i bóng gà nhà. Cu c giao- u b t u sôi-n i, gay-c n ; khángi ang ch m-chú theo-dõi, hào-h ng. B ng m t lo t súng n, có ng i ngã xu ng ; tr c khán- ài, thi u-tá quân-y Mailorde trúng n ngã g c. M i ng i ng ngác, ho ng-h t b ch y tán-lo n. Lúc ó là b n gi chi u. S là quân du-kích Trung-C ng b quân- i Trung-Hoa qu c-gia các vùng Khâm-Châu, Phòng- Thành, Th ng-t càn-quét nên ch y tr n l n-lút trong Th p V n i S n, s ng ch t-v t kham-kh, thi u-th n l ng-th c nh t là súng ng n d c. Tr c tình-tr ng khó-kh n ó, các c p ch -huy quân-s và khu ng-b CS quy t- nh m cu c tkích a- i m chi n-l c Moncay chi m- o t v khí, vì nh n- nh r ng v n- phòng-ng v -trí này có ph n l -là, nh t là vào ngày ngh hay ch -nh t, khi s quan và h s -quan th ng tham-d nh ng ti t-m c th -thao, trong lúc binh-s thì i ch i-b i r u-chè, 68 KHU T TR H I NINH VI T NAM

bài-b c n t i m i v tr i. D p may n v i chúng là quân- i Pháp c n m thêm binh-lính. Th là v i nh ng t m th thân mua c vài làng-xã, m t s ng-viên CS ã c tuy n vào nh ng n-v aph ng c a quân- i Pháp. Ch còn c n nghiên-c u k a-hình a-v t, ng i n c b c, các v -trí b phòng, các kho quân-nhu quân-c là s n-sàng hành- ng. Tr c gi kh i-s, chúng ã r i nhi u toán dukích m t s a- i m làm nghi-binh c m chân các n-v phòng-ng. Nhi u t du-kích th súng ng n, ti u-liên báng x p trong ng i t làng-m c ti n v h ng sân v n- ng, g n nh ng tr i lính, nh i xem á bóng. Khi ti ng pháo l nh n ra sân v n- ng, nh ng toán này i u- ng mau chóng v khu n Cao, uy-hi p b n lính canh-gác, sau ó chi m kho n-d c. Trong khi y nh ng toán ch-quân khác n-núp bên kia sông tràn qua, vào n-tr i ti p- ng và tr thành nh ng phu khuân vác, b t u l i-d ng màn êm buông xu ng, v i-vã v n-chuy n khí-gi i c p o t c qua thác n c phía d i l u Ông N m sang bên kia sông thoát v c n-c. S v -khí b ch c p i g m c tr m kh u súng l n nh, l u- n và n-d c các c. R t ti c là ã không ghi c l i s ng i b th ng và t -vong bên ch c ng nh phía ta. Riêng cái ch t c a ông thi u-tá quân-y, con ng i luôn-luôn t n-tình c u giúp b nh-nhân và r t c m n tr ng, ã l i cho nh ng ng i ch u n ông ni m th ng-ti c, ng m-ngùi. Trong b y n m thái-bình th nh-tr, ây là cái ngày êm kinh-hoàng mà dân chúng Moncay không th nào quên. NG I NÙNG 69

Huy n Hà-C i (2) Tr c khi ng i Pháp n n i, nói t i Hà-C i là ph i k t i T n-mài, lãnh a c a ng i Ngái, vùng t tr c a s c t c này. Xét v nh ng th lãnh ng i b n- a, ng i ta không quên nh c t i gia- ình h Vòng ng u là Vòng-T c, ng i ch -huy xu t s c dân Ngái và Tsín-L u ch ng l i ng i Thái, ng i Sán-Dìu và sau ó ch ng l i ng i Hac-Cá. Trong vi c ti u tr th - ph t i núi Pán-Ái n m 1896 k tr c ây, gia- ình h Vòng ã em nhi u tr m thân binh t i tham gia tr n ánh. Nguyên là m t ph ( n-v hành-chánh l n h n huy n hay châu) tr c 1945, Hà-C i c i thành huy n lúc Khu T -Tr c thành-l p. Quan Tri-Ph c lòng dân nh t là ông Cao-Nguyên-T, sau m-nhi m ch c-v Phó Ch -T ch H i- ng ibi u Khu T -Tr kiêm Phó Hi u-tr ng Tr ng Hành-Chánh. Huy n Hà-C i có ba t ng là Hà-C i, M -T và M -S n g m 16 xã : Ph ng Hà-C i, Hà-C i Nùng, Hà-C i Nam, Ch c-plài-sán, Láng-Kh, i- i n Nam, i- i n Nùng, i-lai, M -T Nam, M -T Nùng, L p-m, Qu t- oài, T n-mài, Pò-Hèn, M - S n, Cái-Chuyên. Ngoài ra, còn có bang Cô-Tô, m t qu n o ngoài kh i trong h i-ph n c a huy n; bang này c chia thành 4 xã: Giáp-Nam, Giáp-Trung, Giáp-Tây và Giáp-B c (Huy n-tr ng l n l t là các ôngvòng-t ng-phàn, Vòng-S nh-chi ng,plàng-h nh- L nh, Vòng-L p-h r i H -T c-ts i). 70 KHU T TR H I NINH VI T NAM

S Hà-C i (phía Tây) NG I NÙNG 71

S Hà-C i (phía ông) 72 KHU T TR H I NINH VI T NAM

V a-th, Hà-C i c thiên-nhiên u- ãi. ông giáp Moncay (cách 40cs), tây giáp m-hà, phía b c là biên-gi i t nh Qu ng- ông (nay là Qu ng-tây), có dãy núi T n-mài v i lâm-s n phong-phú, phía nam là V nh B c-vi t v i h i-s n lo i th t d i-dào. Gi a núi và bi n là nh ng th a ru ng mênh-mông c t i-bón b i hai con sông l n là sông Hà-C i và sông Vàng-Lá. Do ó, ng i ta không l y làm l là 80% t i 90% dân-c s ng v ngh nông và Hà-C i thành v a lúa c a t nh H i-ninh. M t thi u-s dân-c (mà h u h t là ng i Kinh) s ng n i ven bi n b ng ngh chài-l i. G, tre khai-thác t mi n núi C u-lìm, Tài-Chi c k t bè th xuôi dòng t i b n Hà-C i c ti p-t c a vào H i-phòng bán. Chén bát, lu chum c ng ch -t o d dùng, c xu t-kh u cùng v i gi y súc, b t nhang. Riêng v lâm-s n, Hà-C i có m t lo i g quí là h ngsán mùi, mà v giã nát nhai v i tr u cau s t ng thêm n ng- và th m ngon, nên r t c bà con vùng trung-châu a dùng. M t sinh-ho t c- áo c a Hà-C i có liên-h v i m-hà là t -ch c ch phiên : Hà-C i h p các ngày 3, 6, 9âl r i 13, 16, 19 và 23, 26, 29 trong khi m-hà h p vào các ngày 1, 4, 7âl r i 11, 14, 17 và 21, 24, 27 m i tháng. Ngoài ra, nh s giao-th ng thu n-l i trong vùng biên-gi i (h i-s n nh mu i, tôm cá v..v t Vi t-nam qua, và d c-li u, qu n-áo, v ivóc v..v t Trung-Qu c l i), t -nhiên hình-thành d n phiên ch Nà-Li ng c a Trung-Qu c - i-di n v i n Thán-Plún, Moncay - vào các ngày 2, 5, 8âl r i 12, 15, 18 và 22, 25, 28. Ngày ch phiên có ông dân quê, làng xóm trong c vùng n nhóm-h p mua bán su t ngày, còn ngày th ng dân chúng a-ph ng ch NG I NÙNG 73

h p ch m y ti ng ng-h vào bu i sáng. V ph ng di n v n-hóa, ph i ghi nh n r ng nhi u s -phu trong huy n là nh ng b c túc-nho, c nb n v Hán-h c uyên-bác, t ng o t nhi u gi i thi th Tao- àn trong vùng. T n m 1948, a-s giáo-viên tr ng Hoa-ki u (ti n-thân c a tr ng Pháp-Nùng) c m i t Trung-Qu c qua d y, nên trình c a h c-trò r t kh -quan. áng k là ngay trung-tâm th -xã có m t chùa Quan-Âm g i là H -Qu c Mi u xây c t trên h n m t m u tây t. Chùa c ki n-t o theo mô-hình c truy n c a Trung-Hoa, t ngoài nhìn vào r t nguy-nga, bên trong thi t-trí thi t tinh-vi và m -thu t. c-bi t là pho t ng Quan-th -Âm b -tát cao ch ng hai th c, c các nhân-s mang t Trung-Qu c qua t m y tr m n m tr c. T ng khoác y huy-ch ng vàng và b c do tín- t - n kính t ng, c t trên m t b cao xây chính gi a i n th lúc nào c ng khói nhang nghingút, ánh èn r c-r, trông th t uy-nghi. Ngày r m, mùng m t, thi n-nam, tín-n t i chùa l -bái r t ông. Nh ng ph i k ngày vía Quan-Âm 19 tháng hai âl m i là ngày tr ng- i, vì ngoài nghi-th c l -bái, còn t ch c t pháo bông, síu phá-plao, r t hào-h ng và mang nhi u ý-ngh a. Pháo c t làm bên Trung-Qu c, cao 30cm, ng kính 15cm, t t c 10 chi c, m i chi c c g n vào m t vòng tròn b ng mây. M t mi ng v i h ng th -t s pháo và vi t m t kh u-hi u chúct ng (nh i-cát i-l i, phú-quí khang-ninh ) c cu n vào vòng pháo. Sáng ngày hành-l, phía tr c và hai bên khán- ài sân v n- ng, ng i ta dùng tre c t lên hai ài cao 74 KHU T TR H I NINH VI T NAM

ch ng 3 th c t pháo bông. úng gi a gi ng, khi m i ng i a-ph ng c ng nh t xa ã t -t u (có n m lên t i non m i ngàn ng i), v i s ch -t a c a quan-ch c a-ph ng, x ng-ngôn viên tuyên-b bu i l b t u. Pháo c l n-l t b n lên cao c tr m th c, vòng mây b t u r t xu ng. Th là bao nhiêu thanh-niên, trai-tráng ph c s n u ùa ra tranh- o t, nh t là vòng mang s có nhi u thành-tích, t c là s pháo ã mang l i nhi u i u may-m n cho gia- ình ã giành-gi t c nh ng n m v a qua. Ai n y u h nghái nh long, nh h, khi n cu c tranh-giành càng d ng-mãnh, k ch-li t. G p khi tr i m a, các chi n-s chân tay m t m i l m-lem nh ng i lính ng y-trang ra m t tr n v y, trông thi t khôi-hài. Nh ng ng i th ng thi t bõ công, vì c vinh-danh tráng-s, anh-hùng a-ph ng. Gi i tranh c, em v chùa i-chi u, r i nh n lãnh bài-v (làm b ng khung kính, g i là plao-sán, t c pháo-s n, l p bàn th r c v thôn xóm hay khu ph c a tráng-s o t gi i, có oàn nh c h -t ng. V t i n i, ng i ta t -ch c n m ng t p-th, r i chia phiên th -ph ng theo th -t gia- ình quyên t ng nhi u ti n tr c, ít ti n sau. Riêng gia- ình tráng-s o t gi i không nh ng u-tiên th tr c, mà còn c t ng-th ng n a. H t n m, các bài-v l i c tr v chùa, s a-so n cho k l n m t i. Lúc hoàn tr pháo-s n, xóm làng hay khu ph l i m ti c n m ng l n n a. Sau ngày di-c vô Nam, vi c th -ph ng bài-v c a chùa Quan-Âm c th c-hi n b ng cách u-giá t ng plao-sán m t, ng i ch u b giá cao nh t s c th -ph ng. D -nhiên, plao-sán nào có thành-tích cao trong n m v a qua s sáng-giá h n. NG I NÙNG 75

Ngoài ra, nh m m c- ích nguy n-c u cho qu c thái dân an, phong i u v thu n, chùa Quan-Âm Hà- C i hàng n m còn t -ch c m t l -h i không kém ph n long-tr ng kéo dài hai ngày hai êm, ó là l Vu-Lan. Theo Ph t-giáo, l Vu-lan chính là mùa báo-hi u cho cha m hi n-ti n và thân-nhân quá-c, nh ng ây ng i ta chú-tr ng h n v vi c b -thí cho các vongh n kh -n n, mong cho âm siêu thì d ng m i th i. L c chính-th c c -hành t i chùa t tr a ngày 14 n tr a ngày 16 tháng b y âl. Nh ng t lòng thành-kính và chu n-b m i vi c m t cách nghiêm-túc, ngay t m ng 10 ã có oàn pháp-s, sau khi làm l t i chùa, ã chia thành nhi u toán nh em bùa n dán tr c c a m i nhà. Lá bùa m u vàng uôi nheo, có in b n ch nho thành-tâm trai-gi i, ngh a là t gi phút này ng i ta thành tâm, không sân si ph m gi i lòng trong-s ch s n-sàng tham-d l -h i. êm 14 là cao- i m c a l -h i. Kh p ph ph ng, nhà nào c ng bày nhi u ng vàng-mã k t s n, hi n-thí cho nh ng vong-h n cô- c. c-bi t là nh ng nhà gi u có, vàng-mã ch t cao quá u ng i, m i ng r ng c ba mét. Ng i ta ch oàn pháp-s v i kèn tr ng, phèng-la t -t ti n t i,v a r i pháp-th y trên ng vàng v a ngâm-t ng chú-ng, trong khi ch h b t u châm l a t. Nh ng ám l a b c cao, làm r c c m t góc tr i ban êm. Các ch h t ra vuis ng, dù có tiêu bao nhiêu c ng không ti c, ngh r ng ã làm c vi c b -thí có ph c- c. L -h i còn nhi u ti t-m c c-bi t nh : - Trong ngày r m tháng b y, nh m t lòng bi t n các nhà h o-tâm trong thành-ph (c ch n 10 v ng u s ã quyên-t ng tài-v t cho cu c l ), oàn pháp-s và tùy-tùng thân-hành n t n nhà 76 KHU T TR H I NINH VI T NAM

cúng-vái t -tiên c a các nhà m nh-th ng-quân ; - Ba gi khuya r ng ngày 16, oàn pháp-s mang theo nhi u t -ph m ã n u chín (th t, cá, xôi, bánh ) n b sông cúng-vái các vong-h n ; cúng xong, nh ng ng i tham-d u h ng m t b a n khuya ngon mi ng, vì lúc này m i ng i ang ói b ng ; - S m ngày 16 kho ng 6 gi, ng i ta c hành l t các hình n m an b ng tre ph gi y m u, ã th t tr a ngày 14, nh các hình ng c-t t ng u u mã di n, hình kh c-tinh t ng-tr ng cho vong-h n ch c siêu-, c-bi t là hình slán-thai nh n (ng i kh ng-l trong núi, ng i mà cao h n hai mét r i) chuyên chiêu-t p các vong-h n v h ng vi c siêuth ng. - Các pháp-s ti n-hành n tr a ngày 16 ; tr c khi ra v, m ng l -h i thành-công m -mãn, t t c m i ng i cùng h ng m t b a n tr a th nhso n. C ng nh nh ng l -h i quan-tr ng trong vùng, dân-c các huy n lân-c n u kéo t i tham-d r t ông- o. Các hàng quán n, các qu y t -ch c trò ch i gi i-trí hay th th i-v n nh tài-s u, h t me, bài cào, súc-s c, b u cua, phóng lao, th y vòng (vào c v t), t t c c b y ch t ních chung quanh chùa, lan r ng n hàng cây s. Qu là m t l -h i tr ng- i c a ng-bào Nùng. NG I NÙNG 77

Huy n m-hà (3) m-hà n m trên tr c-l t ông sang tây n i li n Hà-C i v i Tiên-Yên. Huy n này có m t t ng duy-nh t v i 10 xã, ngoài th -tr n m-hà, g m các xã m-hà, Tân-Bình, M c-bài, Nà-Pá, m-hà ng, ng-hoa, i-bình, An-Thanh, Tân-L p và Thanh-Y. Huy n-tr ng là ông V n-c ng-m nh, Ts n-m nh-tsìn. c-bi t xã Thanh-Y dân-c toàn là ng i Thanh-Y, Thanh-Phán (s c-t c Mán) ; riêng m-hà ng thì ng i Ngái, Sán-Dìu, Sán-Ch xen-l n nhau. K t khi Khu T -Tr ra i, c ng- ng ng i Nùng và ng i Kinh ã s ng hòa-h o v i nhau, vi c giáo-d c con em c ng c ch m-lo h n. Ngoài nhà th xã m-hà, th -tr n m-hà c ng xây thêm m t ngôi nhà th n a, nh ng vì không có tín- t i lui, nên thành b hoang và d n-d n nát. Th -tr n m-hà có m t ngôi chùa l n g i là Nh - Mi u th Quan- và B c-, còn mi u Quan-Âm thì l n h n nh ng l i ngoài th -tr n. N m gi a huy n là th -xã m-hà có qu c-l 4 xuyên qua. Hai bên qu c-l là các ti m buôn và c a hàng c nh ng hàng cây v i tàn lá xanh che n ng râm mát. Gi a th -tr n và ngay c nh qu c-l là m t ngôi ch buôn-bán khá qui-mô v i lo i hàng-hóa, th c-ph m. Nh ng ngày ch phiên ( ã nói huy n Hà- C i), ch nhóm t t -m sáng, k mua ng i bán nào, náo-nhi t. Các v bô-lão t các thôn-làng v ây, kéo nhau i n-u ng, v a chén v a àm, hàn-huyên tâm s. B n c ng Cung- m (c ng g i là m-buôn) n m trên con ng th y-v n quan-tr ng, c ng là n i 78 KHU T TR H I NINH VI T NAM

sinh-s ng c a dân chài, và là ngu n cung-c p h i-s n cho dân toàn huy n. Nh ng b n c ng cách th -tr n t i 7cs v phía nam, nên n n th ng-nghi p và giao-l u hàng-hóa c ng b h n-ch nhi u. m-hà ph n l n là vùng ng-b ng, còn l i là r ng-núi. Nh ng hàng xu t-kh u c a huy n là gi y làm b ng tre, c ch i bán t i các t nh mi n trungchâu và H i-phòng. Là m t huy n nh v i n n kinh-t ti u-nông, khai-thác lâm-s n và chài-l i, nh ng ng-bào ch u khó làm-l ng nên cu c s ng c ng m no, m i ng i an-c, l c-nghi p. NG I NÙNG 79

S m-hà (CAOM) 80 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Huy n Tiên-Yên (4) Mu n tìm hi u lai-l ch Tiên-Yên, ph i tr v v i làng Yên-Than (th ng c g i là Càu-Cái hay Ph -C ), cách trung-tâm Tiên-Yên hi n nay ch ng 7 cây s v phía tây-b c, lãnh- a c a dân Tsín-L u s ng chung v i dân Sán-Dìu, d i s cai-tr nhi u i c a dòng h Nìm (Nghiêm). Khi ng i Kinh b t u t i n i, h nh-c t i ch h p-l u c a con sông t Bình-Liêu xu ng và con sông Khe-Tù, c nh khu lòng ch o g i là Hai-L ng, và t cho n i ây cái tên Tiên-Yên (mà ti ng Qu ng g i là Slín- n hay Sl n-cái t c Ph -M i). Khi ng i Pháp t i vùng này, h c s h ptác c a th -lãnh ng i Nùng khu Càu-Cái là Nìm-Tit- Ts i trong vi c bình- nh vùng Tiên-Yên. Do ó n m 1887, ông Nìm c c làm Tri-Châu châu Tiên-Yên (lúc y còn h p v i châu V n-ninh thành Ph H i- Ninh). Sau ó Ph H i-ninh tr thành o (tên n-v hành-chánh d i t nh), ông c nâng lên ng u làm Qu n- o (t c là Tàu-Th i hay Tàu-Th i C ng), t i n m 1901 m i thôi. Nh n th y Càu-Cái m c d u ông- úc dân-c, nh ng không ph i là n i óng quân lý-t ng, nên ng i Pháp quy t- nh m -mang vùng Tiên-Yên thành m t c n-c quan-tr ng. H ki n-thi t công-s phòngth, s a-sang các ng-l, chiêu-dân n xây-c t và buôn-bán, nh v y th -xã Tiên-Yên ngày nay m i hình-thành. Xét v a-d, Tiên-yên chi m v -trí trung-tâm c a Khu T -Tr. T ây có th i v phía ông qua m-hà, Hà-C i, Moncay (88cs); lên phía b c t i Bình-Liêu (33cs), Hoành-Mô ra biên-gi i ; sang tây- NG I NÙNG 81

b c i ình-l p (40cs), L ng-s n (93cs); xu ng h ng tây v Ba-Ch (18cs), Qu ng-yên, H i- Phòng; n u theo t nh-l tây-nam d c con sông ti n ra bi n thì t i Tsà-Lan (10cs) nay g i là Cái-Mát (có b n u c t u tr ng-t i trên 1 000 t n). Huy n Tiên-Yên có ba t ng là H i-an, An- Thanh và B c-l ng g m 14 xã : Yên-Than, Hai-L ng ông, Tiên-Lãng, i-d c, ông-ng, D c-yên, i- D c ông, Phong-D, Hà-Lán, i n-xá, Châu-S n, B c-l ng, Khe-Mông, Khe-Man. Hai n m u t khi thành-l p Khu T -Tr, v nhân-s c ch - nh làm Huy n-tr ng là ông Làu-Sìu-D nh. Khi ông này thôi, v phu-tá là ông Lý-Tr ng-phúc c b u lên thay. ây là l n u-tiên ch c-v huy n-tr ng c b u lên nh v y. Th -xã Tiên-Yên có a-th r t c-bi t, tr c là sông, sau có núi ; tr -s Huy n cùng b nh-vi n c xây ngay trên b n sông, trên m t th t hình mu cua tr ng nh ng cây ph ng-v mùa hè hoa th mt i; bên trái có m t m m núi nhô ra b sông nh chi c càng cua trên ó t s b u- i n và phòng thu quan ; bên ph i là m t m m t khác có xây m t n tr i l n g i là n Quan Hai, phía sau là n Cao tol n h n, b ch -huy c a ti u-khu quân-s Pháp (t c secteur, t d i quy n ch -huy c a m t i-tá). Tiên-Yên gi vai trò m t c - i m quân-s tr ng-y u (trong khi ó Moncay ch là m t chi-khu t c sous-secteur, do trung-tá Vòng-A-Sáng Th -Lãnh Khu T -Tr kiêm Ch -Huy Tr ng).vào nh ng n m 1947-50, ng L ng-s n, Hà-N i b gián- o n, t t c nhuy u ph m ti p-t cho L ng-s n u c ch b ng ng th y t i Tiên-Yên chuy n ti p lên L ng-s n theo ng b. C nh trên b n d i thuy n th t là t p- 82 KHU T TR H I NINH VI T NAM

n p. Tiên-Yên c coi là b n c ng c a L ng-s n ; ó là th i-k c c th nh c a huy n này. S Tiên-Yên (CAOM) Ngoài th ng-m i, Tiên-Yên nhi u r ng nên s ng v lâm-s n nh g, c i-than, tre ( làm gi y) và c nâu ( nhu m v i). R ng Tiên-Yên c ng cung-c p NG I NÙNG 83

nhi u thú l n cho th s n nh c p báo, h u, nai. Dân Tiên-Yên c ng bi t dùng th y ng-l c giúp vi c s n-xu t. Trên các sông Tiên-Yên và Khe- Tù, ng i ta p ê dùng n c chuy n- ng các bánh xe l n cán tre làm gi y ho c xay lúa g o. Nhi u lò g ch ngói, làm bát c xây c t c nh b sông cho d b v n-chuy n. Huy n ng b n c ng Tiên-Yên (hình LN) Riêng v nông-nghi p, vùng T ng-và phía b c th -xã có h -th ng d n-th y nh p i n, nên thuho ch khá. T i vùng g n bi n, ng i ta có p ê ch n n c m n l y t làm ru ng nh ng thi u n c t i nên ch ng khai-thác c bao nhiêu. u th p-niên 40, ng i Pháp trù-tính xây p trên sông Tiên-Yên (cách th -xã 2 cs) d n n c vào làng Tiên-Lãng giúp tranh-th vài tr m m u tây ru ng. Ti c r ng công-trình này sau ó không c ti n-hành. Vì v y Tiên-Yên v n ph i nh p c ng g o, th ng thì t H i-phòng t i. Sau Moncay, Tiên-Yên là trung-tâm v n-hóa giáo-d c quan-tr ng th nhì c a Khu T -Tr. Tr ng 84 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Pháp-Vi t c ki n-t o qui-mô t th p-niên 20 ; t th c Pháp-Hoa t t i Mi u Quan- t n m 1935. N m 1947, tr ng Pháp-Vi t b tr ng-d ng làm quân y-vi n, ng-th i tr ng Pháp-Hoa i thành Pháp- Nùng, t t c c t p-trung vào khu giáo-d c m i g n n Ki m-lâm. N m 1949, m t l p trung-h c hoa-v n c thành-l p t i Mi u Quan-, nh ng ch ho t- ng c m t n m thì b gi i-tán. Vì tính-cách quan-tr ng c a Tiên-Yên, nên Khu T -Tr có k -ho ch t -ch c hành-chánh theo nh th -ph Moncay. N m 1952, th -xã Tiên-Yên bi t-l p c hình-thành. M t cu c u-phi u c a dân th -xã b u ra 5 ai-bi u H i- ng Th -Xã, và c ông Ts n- H -T c làm Th -Tr ng (5). V n-phòng th -xã t t i Mi u Quan-. C n l u-ý là v hành-chánh, vi c i uhành các huy n Tiên-Yên, Bình-Liêu, Ba-Ch và V n- Hoa c y thác cho v Ph -tá Th -Lãnh Khu (Chef d Annexe) - khi ó là ông Vòng-Phu-D n - có s c ng-tác c a viên C -V n ph -tá (Administrateur- Adjoint, trong s có ô. Achard) c a v Công-S Pháp. Ph sá Tiên-Yên nhìn t ng n i phía tây (hình JM) NG I NÙNG 85

M t bi n-c x y ra cu i n m 1950 ã làm o l n cu c s ng yên-bình c a ng i dân Tiên-Yên. Ph ng theo h i-ký c a tác-gi Liêu-Nguyên, chúng tôi xin l c thu t l i s -ki n quan-tr ng này. Qua c n ác-m ng Tháng 9 n m 1950, chi n-s biên-gi i Vi t- Hoa, d c ng s 4 (sau c g i là Qu c-l 4) b ng tr nên sôi- ng. n ông-khê, phía ông-nam Cao- B ng 30cs, b Vi t-minh tràn-ng p. u tháng 10, oàn quân Pháp L ng-s n lên ti p-c u cùng v i lính Pháp và a-ph ng Cao-B ng rút lui g m t t c 7.000 quân b 30.000 b - i Vi t-minh vây ánh thi th i r t n ng-n. N a tháng sau, quân Pháp trú- óng t i L ng-s n c ng rút lui ; ng thu c- a s 4 b b ng (6). Tin Vi t-minh t ng L ng-s n ti n ánh Tiên- Yên khi n nhà ch c-trách Khu Nùng h l nh cho dân chúng trong th -xã di-t n. M i ng i bàng-hoàng, n i lo-âu hi n rõ trên nét m t. Hai ti ng di-t n lantruy n t mi ng ng i n qua ng i kia ; trong quán cà-phê, ngoài ng, n i ch -búa, ng i ta u bàntán v hay i. l i? Khi quân c ng-s n tràn vào, giao-tranh x y ra, tính-m ng m i ng i s ra sao? V n-nh t Tiên-Yên b th t-th thì cu c s ng s th nào? Còn i? Ph n l n dân-chúng thu c lo i ti u-th ng, ti u-ch, bao nhiêu m -hôi, n c m t dành-d m c thì ã vào ru ng-n ng, nhà-c a, làm sao mang i? y là ch a k m -m t -tiên, k ni m n i chôn nhau, c t r n, nay ra i v i hai bàn tay tr ng, không có l y m t ngh s -tr ng, b ng con b cái l u-l c n i x l quê ng i, cu c s ng mai-h u ra 86 KHU T TR H I NINH VI T NAM

sao? R i m t khi c t b c ra i, còn hy-v ng có ngày tr v hay không? V kinh-nghi m gi c-giã, ng i dân Tiên-Yên ã t ng s ng nh ng ngày tháng kinh-hoàng. Sau khi quân Nh t u-hàng (15/8/45) và rút kh i Tiên-Yên, qu c-quân Trung-Hoa (Quân- oàn 62) vô th -xã, óng t i n Cao. S - oàn 1 c a Vi t-nam Cách-M nh ng-minh H i do Chi ng- ng-khìu (Tr ng-ng - Ki u) làm T -L nh óng t i Hai-L ng, cùng v i m t s du-kích quân Trung-Hoa mà nhi m-v tr c ó là qu y-phá h u-ph ng quân Nh t, do Làu-Slùi-L ng ch -huy, trong khi ó m t toán Vi t-minh óng t i n Ki m-lâm. Ngoài ra, l i còn có m t toán quân Trung- C ng núp bóng S - oàn 1 c a Vi t-cách óng t i Khe-Tù. B n này m n thuy n i Uông-Bí, b quân c a Chi ng- ng-khìu và Làu-Slùi-L ng mai ph c, khi thuy n ra gi a sông thì b b n m t x súng b n d -d i nên b t n-th t n ng-n, làm c nh ng gia- ình ch thuy n ch t theo oan-u ng. Ngh t i ó v n còn rùng mình, ng i ta ành ng m-ngùi c t b c ra i. Ng i có ph ng-ti n thì di-t n n H i-phòng, ho c n i có thân-thích xa h n nh -v. Nh ng ng i thi u i u-ki n thì t m-th i d i n V n-hoa nghe-ngóng tin-t c. Tháng 12,1950, Bình-Liêu th t-th (7), vi c phòng-ng m n b c c a Tiên-Yên tr thành tr ng-tr i. G n ngày l giáng-sinh, n ình-l p tri t-thoái(3). Tình-hình ã c ng-th ng, l i kh n-tr ng thêm. Ngày 29/12, ti n-quân c a Vi t-minh ã chi m xã Châu- S n, ch còn cách th -xã 16cs. Ngoài nh ng ng i có trách-nhi m l i ch l nh m i nh các ông C -V n hành-chánh, C nh-sát Tr ng, Huy n-tr ng và m y nhân-viên v n-phòng, dân-chúng ch còn l i lác- ác NG I NÙNG 87

vài ng i, ph -sá qu nh-hiu. Gi a tình-hình nguy-ng p ó, l nh ban ra do T ng de Lattre de Tassigny, tân Cao- y kiêm T ng T -L nh quân- i Pháp t i ông-d ng, ch n ng vi c tri t-thoái Tiên-Yên, Moncay và t ng-c ng quâns ph n-công. Dân-chúng Tiên-Yên th phào nh nhõm, r nhau l -l t tr v. Th là, sau c n ác-m ng, sinh-ho t d n-d n thành bình-th ng, và cu c s ng tr l i nh n-nh p nh c. Huy n Bình-Liêu (8) Bình-Liêu nguyên là ph n t phía b c Tiên- Yên c tách ra n m 1919. ây là vùng t cao nh t trong Khu T -Tr, có n i h n c ngàn th c so v i m t bi n. Tuy cao, nh ng khí-h u ôn-hòa ; mùa ông, s ng mù bu i sáng t o thêm v th n-tiên cho phongc nh, n khi m t tr i lên cao s ng m i t t tan. Huy n Bình-Liêu có 2 t ng là Bình-Liêu và Ki n-duyên, g m 7 xã : L c-h n, Tình-H c, Vua Ngãi, Tình-H c ông, Hoành-Mô, ng-tâm và ng-v n. ng i lên Bình-Liêu khúc-khu u, g pgh nh, ch p-chùng i núi. Giáp ranh v i huy n Tiên- Yên là m t o n ng ch t-h p và hi m-tr, m t bên là vách á cheo-leo, bên kia là v c sâu th m-th m t ng ch ng nh không có áy. Trên núi cao có m t h l n, c nh h có bàn gh á n i mà hai v tiên-ông th ng ánh c, theo t c-truy n. Quanh n m n c h y trào, ch y xu ng thành m t ng n thác, tuôn tràn qua c m t ng. Dân a-ph ng t cho n i ây cái tên thông-t c : M X N u (ng a x t n c ái). Do nh ng hình-thù quái-d, không-khí u-t ch, quan- i này 88 KHU T TR H I NINH VI T NAM

còn c g i là Qu -Môn Quan (9). Ch Bình-Liêu là trung-tâm c a th -xã, xungquanh xây-c t ph -sá có cây to bóng mát, v i nhà c a v a v a buôn-bán hay làm quán n. th nôngph m, hàng-hóa c dân-chúng qu y gánh trên vai, chuyên-ch b ng xe p hay t i trên l ng ng a th, t nh ng khu lân-c n hay nh ng b n-làng xa-xôi kéo v h p ch, làm t ng v nh n-nh p cho c nh ch -búa vùng cao-nguyên này. Tr ng dâu nuôi t m, nuôi ong l y m t, khaithác h i và qu là nh ng sinh-ho t c-bi t c a Bình- Liêu. Nh ng ng mía m i th m ngon có ti ng và là món hàng xu t-kh u c em bán t n vùng trungchâu. Ngoài ra, trái mít s n-xu t t i khu ph -c n phía nam huy n-l c ng r t c a-chu ng. T ch Bình-Liêu lên phía b c 16cs là th tr n ng-mô v i n biên-gi i Hoành-Mô có con sông nh phân ranh v i làng T ng-ch ng bên kia Trung-Qu c. ng trên èo Lãng-T giáp ranh v i huy n Hà-C i, du-khách có th nhìn kh p V nh H - Long ngo n-m c. Vùng th ng-du d c theo ranh-gi i Vi t-trung t Thán-Plún (huy n Moncay) t i Hoành- Mô có nhi u phong-c nh r t hùng-v (10). ***** N u síu phá plao là ngày h i l n c a huy n Hà- C i, thì l -h i -Pò là nh ng ngày gi i-trí vui ch i hàng n m c a dân chúng Bình-Liêu. Khác v i síu phá plao thiên v tín-ng ng và ch -y u là d p tranh tài tháo-vát, lanh-l i c a gi i trai-tráng, thì -Pò l i cbi t là c -h i cho thanh-niên nam-n tâm-tình, trao duyên. NG I NÙNG 89

Mùng ba tháng ba âl., trong ti t cu i xuân, khí tr i m-áp, quang-c nh t i-vui, t lúc v ng ông ló d ng nh ng tr i còn m s ng, t ng oàn thanh-niên ã t t p t i khu ch Bình-Liêu (c Hoành-Mô và T ng-ch ng), nh thu hút nh ng toán thi u-n t b n ph ng v ; m i ng i trong y-ph c l a-là s c-s truy n-th ng. Hai bên g p nhau, câu hát ti ng hò b t u n i lên, i- áp nhau, v i nh ng l i-l th m-dò, m-h i, thách- ; r i khi th y tâm- u ý-h p thì tr nên th m-thi t, h n-hò, có khi trao-t ng nhau nh ng món quà làm k -v t, có khi cô c u r nhau tách ra i t i ch v ng-v àm-tình, thuy t-ái. Khu ch huy n ã c d n-d p và treo c -xí t m y hôm tr c, làm t ng thêm v vui-t i. Nhi u gánh hát, tu ng chèo n ph c-v các c già, ng i l n, trong khi các trò ném dao, phóng tiêu, th y vòng lôi-cu n con-nít, thanh-niên. Các quán n, hàng quà c t n tình chi u-c ; b n-bè lâu ngày g p nhau, t u nh p ngôn xu t, không-khí thi t là náo-nhi t. Tuy-nhiên trung-tâm c a m i sinh-ho t v n là ám thanh-niên nam-n hát-hò. áng l u ý là dân-c n i ây a s g c ng i Tày, Th (ti ng Tày g i h i -Pò là háng slam, ch tháng ba), thi u-s còn l i là ng i Nùng, ng i Mán. Th nh ng dù hát b ng ti ng gì, m i ng i v n hi u nhau và thông-c m. Ti ng hát vang xa, âm- i u nh p-nhàng, kéo dài trong chi u tà, có khi t i lúc vành tr ng th ng-tu n sáng t. Các b c cha m ngày th ng v n nghiêm-kh c, d p này c ng ph i chi u theo t c-l, cho trai gái c t ng- i t -do. Sau ba ngày ình- ám t ng-b ng, h i -Pò ch m d t. M i ng i chia tay nhau tr v v i công vi c ch n-nuôi, ng-áng. Thanh-niên nam-n t -bi t 90 KHU T TR H I NINH VI T NAM

nhau, luy n-ti c, h n k g p-g n m sau. So v i các huy n khác, Bình-Liêu ã ch u thi tthòi nh t, vì là chi n-tr ng c a nhi u tr n ánh và ph i s ng su t m y n m tr i d i s k m-k p b o-tàn c a c ng-s n. Trong chi n-d ch biên-gi i tháng 12 n m 1950, nhi u ngàn quân Vi t-minh c Trung-C ng hu nluy n và trang-b ã thâm-nh p b n Ngàn-Chi ánh b c lên huy n-l do non m t i- i tr n-gi. Tr c quân-s áp- o c a ch, quân trú-phòng ã anh-d ng ch ng tr nhi u t xung-kích, và c m-c t i ngày th t m i rút lui v Tiên-Yên. K t-qu, ch ch t vô-s k, thây ph i trên l châu-mai; chúng ph i huy- ng dân chúng vùi nông t i ch nh nh ng lu ng khoai, sau l i b t dân khuân v khí n-d c chi m c qua c ng-hi n cho quân Trung-C ng. Do tính tham-lam c -h u, b n này ã l id ng tình-th d i các c t m c biên-gi i vào sâu trong n i- a Vi t-nam. Tháng 2/1953, Trung-Tá Vòng-A-Sáng thânhành h ng d n ti u- oàn 57 (t c ti u- oàn Nùng BBO c ) lên gi i-phóng Bình-Liêu. oàn quân bí-m t ti n theo ng Ch c-plài Sán, ánh th ng vào y u- i m M -X -N u (th ng-s Vòng-Chay-Nàm ã hy-sinh t i ây), tr c khi chi m l nh huy n-l Bình-Liêu. Nh th ng l, i- i a-ph ng quân c a Trung-Úy Ch nh-chì-làn - bi t-danh Sán Tài-Vòng (S n i- V ng) - là n-v xung-kích l p nhi u chi n công nh t. M t s dân chúng (trong ó có nh c-m u c a ông Vòng-A-Sáng) không ch u c c nh áp-b c d i ch - c ng-s n, ã l i d ng vi c tái-chi m c a binh-s Nùng, em toàn-th gia- ình t n-c, lùa c trâu bò i NG I NÙNG 91

theo. Sau ba ngày ánh chi m, oàn quân ã rút i, l i m t s a-ph ng quân tr n-gi. Nh ng d i áp-l c c a ch, tr c tình-hình ti p-tr khó-kh n, toán quân này ành ph i rút i, b l i ng-bào Bình-Liêu trong cu c s ng l m-than, c -c c Huy n ình-l p (11) Qu c-l 4 d n t Moncay t i Tiên-Yên, t ây n u ti p-t c i theo con ng này v h ng tây-b c thì s t i ình-l p, r i qua huy n L c-bình tr c khi n t nh L ng-s n. Nguyên t Tiên-Yên tách ra n m 1940, huy n ình-l p có hai t ng là H u-c và ình-l p, g m 5 xã : Bình-Xá Mán, Bình-Xá Th, ình-l p, Ki n-m c và Ba-Xá. ình-l p th p h n Bình-Liêu, nh ng c ng thu c vùng cao-nguyên. Tuy v y, s giao-thông v n thu n-ti n, c ng i v An-Châu phía tây, c a ngõ c a vùng ng-b ng, thu c t nh B c-giang. Ta hãy nghe sau ây bài th c a tác-gi Lý-Tr ng-phúc ng trên báo Nùng-Thanh, nói v c nh núi-r ng c a m t ngôi làng trong huy n (12) : Ng a-xe rong-ru i t i Na-Peo, Th m-th m ng r ng c nh v ng teo Ngây-ngô bên su i d m chàng Mán, Hùng-h trên i m y chú beo. Ai mu n ch i then* xin c vi c Lên ch i trên y th a trèo-leo. (* là vi c cúng-bái hay múa hát trong d p này 92 KHU T TR H I NINH VI T NAM

c a ng-bào Th ). Dân-c n i ây ph n l n g c ng i Th, và a s s ng v ngh nông. Vì kinh-t ch a phát-tri n, l i n m trong khu-v c chi n-tranh, nên i s ng có ph n ch t-v t. D u v y, nh c n-m n và kh c-kh, bà con c ng gi i-quy t c v n- sinh-k. C n nh c l i r ng ình-l p là n i duy-nh t nuôi ng a trong Khu T -Tr, nh có nhi u ng c. Ngoài ra vùng Nà- Thu c phía b c c a huy n c ng xu t-c ng c m t s trâu m i n m. c-bi t là các v nhân-s v n t n ng v n- giáo-d c con em, m c dù i u-ki n khó-kh n. Tr ng ti u-h c Pháp-Nùng c a huy n c trang-b y-, v i sân v n- ng h c-sinh ch i banh và gi i-trí c ngoài gi h c. C ng nh s -ph n Bình-Liêu, ình-l p b b ng cho Vi t-c ng t tháng 12/1950. Cho t i ngày dic 1954, huy n này v n không c chi m l i. Huy n Ba-Ch (13) Th -xã Ba-Ch n m c nh qu c-l 18 n i li n Tiên-Yên v i H i-phòng, qua C m-ph, Hòn-Gai và Qu ng-yên. Ph Ba-Ch c xây-d ng trên m t qu i b ng-ph ng, có núi-non bao-b c ba m t. Con sông Ba-Ch ch y qua th -xã tr c khi ra bi n, th nh-tho ng gây ra l -l t làm t n-th t n ng-n cho mùa-màng. Huy n Ba-Ch nguyên thu c t nh Qu ng-yên, c nh p vô H i-ninh t 1946. Ba-Ch có hai t ng là Thanh- c và Thanh-Bình, g m 11 xã : Nam-S n, n- c, Tam-Tri, Khe-Kha, Quan-Man, Th y-c, Khe-Lâm, Thanh-Lam, L ng-mô, Minh-C m và NG I NÙNG 93

p-thanh. Ngoài ra còn có bang ng-rui t- ai sình-l y, s n-lam ch ng-khí, nh ng cua ây v a to con v a n ngon có ti ng. Dân chúng Ba-Ch ph n l n s ng v canhnông, m t s làm ngh chài-l i, s khác vào r ng khai-thác g, tre có thu-nh p khá cao. Cây nh thì t lò làm than, cây l n và tre là món hàng xu t-kh u chính c a huy n, c tiêu-th t n H i-phòng hay các t nh mi n trung-châu. Tre và cây c v n-chuy n b ng cách k t thành bè th t ch c, có th ch u n i sóng bi n và trôi trên m t n c an-toàn. Trên m t bè có l p m t nhà tranh nh nhân-công che m a n ng và ngh -ng i, trong ó có y- khí-c tu-b bè, l ng-th c, n c u ng và d ng-c nhà b p. Gi a bè d ng m t c t bu m cao, sau khi tính-toán th y tri u lên xu ng chính-xác, ng i ta kéo bu m lên a bè ra bi n, thu n gió xuôi dòng, t -t ti n trên m t n c. Th ng ph i m t t hai m i ngày n m t tháng m i t i n i. Huy n V n-hoa (14) V n-hoa nguyên là o K -Bào thu c t nh Qu ng-yên, c sáp-nh p huy n Tiên-Yên t 1946, r i l i tách ra thành m t huy n riêng t n m 1948. o này n m trong vùng bi n Tiên-Yên, cách th -xã Tiên- Yên ch ng 10cs theo ng th y. ây c ng là c a-ngõ b t-bu c ra vào Tiên-Yên, do ó V n-hoa còn c g i là Slín- n Mùn (c a Tiên-Yên). V n-hoa g m c ng V n-hoa, các xã Cái-Tài, Hà-N a, i-an Nùng và bang Hà-V c. Vì thu c v m t h i- o quan-tr ng có th giám-sát c m t vùng bi n, nên n i ây luôn có các i 94 KHU T TR H I NINH VI T NAM

tu n-duyên ho t- ng. M t tr m ki m-soát th y-v n c ng c thành-l p do nhân-viên h i-quan c a huy n ph -trách i u-hành. T t c tàu-bè chuyên-ch hànhkhách và hàng-hóa c a Khu T -Tr i H i-phòng hay ng c l i u ph i qua cu c ki m-soát k -l ng t i ây. c-bi t nh ng tàu-bè mu n i vào Tiên-Yên, sau khi ki m-soát xong, th ng ph i u t i ch ch n c th y-tri u dâng lên m i qua l t m t thác n c g i là hi ng s i thán (thác ti ng n c) vào c p b n Tiên- Yên. Th -t c này thông-th ng òi h i m t th i-gian ch - i, nhân ó hành-khách ghé các c a hàng n u ng chung-quanh th ng-th c nh ng món h i-s n thi t t i ngon. Do ó, m i khi có tàu-bè u l i, t nhiên khu ch tr nên náo-nhi t. Ngoài nh ng ng i buôn-bán, dân-c n i ây s ng v chài-l i hay canh-tác. Tr c kia, ng i Pháp cho ào m o K -Bào khai-thác than á. Khi cu c kh ng-ho ng 1929 x y ra, m than K -Bào không c nh-tranh n i v i than l -thiên Hòn-Gai, C m- Ph, nên b óng c a. B n c ng xây-c t p- cho tàu c p b n n than, nay thành v ng-v và tr nên con ng vòng cung du-khách t n-b và ng m c nh r ng-núi thiên-nhiên gi a tr i và bi n. V n-hoa là c a-ngõ c a th y-l d n vào v nh H -Long k -thú, nên phong-c nh r t p. T hòn núi trên o, n c ch y xu ng chung-quanh khi n r ng cây xanh bi c. Ng i dân V n-hoa có cái thú ng m c nh m t tr i m c trên m t bi n v i màu-s c huyhoàng. Bu i chi u, trong c nh hoàng-hôn, các bà n itr b ng-b con th trông ra ngoài kh i ngóng ch ng i ch ng tr v trên nh ng ghe-thuy n y tôm cá, b t-giác g i lên hình- nh nh ng hòn v ng-phu d c theo b bi n ho c n i biên- i xa v i... NG I NÙNG 95

B n c ng V n-hoa (hình LN) Chú-thích. 1. NSSJ 11/03, b n góp ý 060812, b -túc 070312. VAS, trang 15-16. GEO, trang 5. NOT, trang 51. LNG 8/10/06. 2. NSSJ, 31/7/03, b -túc 070312. VAS, tr. 12. GEO, tr. 8-9. Bài vi t c a ông Tr ng-th ng-chúc, 4/03. NSSJ, Góp ý t ng-h p 15/5/07, tr.3 3. LNG, 11/03 tr. 3-4. GEO, tr. 9. NOT, tr. 46. Bài vi t c a ô. Loc-Váy-Li ng (LVL) 12/03. 4. Bài vi t c a ô. M c-m nh-và (MMV) 3/O4. LNG 11/03. VAS trang 12,16. GEO trang 10. NOT trang 43, 50. NSSJ, b -túc 070312. Lý-Ng c-d ng, 13/4/07. Nguy n-hòa-an, 14/4/07. 5. Riêng các v Huy n-tr ng (tr c ó g i là Quan Châu) l n-l t là các ông Làu-Sìu-D nh, Lý-Tr ng- 96 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Phúc, Ts n-m nh-tsìn, Vòng-Phu-D n. 6. Tô-V, 45-54 Chín N m Khói L a, trang 172, 176. 7. Bài vi t c a ông Quy-Ng c- ng (QN 1/2004). 8. LNG, 11/11/03. Quy-Ng c- ng (QN ), 01/04. GEO, tr. 10, 11, 15. 9. Theo N c Tôi Dân Tôi, ông-ti n xb, tr. 163 thì trong sách Vân- ài Lo i-ng, Lê-Quí- ôn có nh c t i Qu -Môn Quan này, nh ng ông nói thêm r ng L ng- S n c ng có n i mang tên ó. 10. N c Tôi Dân Tôi, tr. 126. 11. LNG, 11/11/03. GEO, tr. 11, 15. NOT, tr. 23. VAS, tr. 33. NSSJ, b -túc 070312. 12. Do ông Liêu-Nguyên thu t l i (8/10/06). 13. LNG, 11/11/03. GEO, tr. 11, 16. VAS, tr. 34. 14. LNG, 11/11/03. MMV, 8/11/06. VAS, tr. 34. NG I NÙNG 97

PH N BA CU C DI C VÔ NAM... Sông Mang* mà khóc sông H ng, Em i kìa sóng C u-long d t-dào... T khi thành-l p Khu T -Tr H i-ninh cho t i n m 1954, ng i dân H i-ninh c s ng trong c nh an-c l c-nghi p. Ngoài nh ng tr n ánh Thán-Plún và T n-mài cu i n m 1950, Bình-Liêu tháng 12/1950 và tháng 2/1953, nh ng ám gi c-c p l -t c ng i lính Nùng d p tan mau chóng. Nh v y, kinh-t phát-tri n, giáo-d c m -mang, xã-h i n- nh. Nhà n c Vi t-nam c ng th y b o- m khi a-ph n phía ông-b c c a t-n c c v ng-vàng, nh v y có th yên-tâm d n m i n -l c i-phó v i nh ng v n- khó-kh n và quan-tr ng h n do tình-th ng-th i òi h i. Nh ng nhân-sinh không thoát kh i c -tr i, v n-n c. V i s y m-tr ngày càng quan-tr ng c a Trung-C ng và Nga-Sô, l c-l ng Vi t-minh l n m nh h n, và tình-hình chi n-s m t tây-b c tr nên nguy-k ch. Sau khi b vây-hãm 55 ngày êm, i n- Biên Ph th t-th. Ngày 20 tháng b y 1954, h i-ngh Genève ký-k t chia ôi t-n c, phía b c v -tuy n 17 là ph n c ng-s n, phía nam thu c v qu c-gia, m i bên có t i- a 300 ngày rút v khu-v c c a mình. 98 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Khu T -Tr H i-ninh a- u ông-b c, nên ch có 6 ngày di-t n v Hòn-Gai, n i t p-trung ch tàu a vô nam. Dân, quân, cán, chính Nùng di t n sau hi p nh Genève (hình JM) V i ph ng-ti n thông-tin còn h n-ch, l nh di-t n c loan i c p-th i. Kinh-nghi m au-th ng c a các huy n Bình-Liêu và ình-l p trong cu c s ng iêu-linh và hà-kh c v i c ng-s n - dù khi ó chúng ch a gi nh ng th - o n áp-b c ra - khi n dân-chúng nh n rõ là không th s ng v i Vi t-minh c. Th là không ch riêng quân-nhân, công-ch c v i gia- ình, mà a-s ng i dân nói chung, u quy t- nh b m m t -tiên, nhà c a ru ng n ng, tài-s n, r nhau r mr di-c. V i tàu-bè t -túc, g n 40 000 ng i ã t ptrung khu-v c Hòn-Gai, Bãi-Cháy trong th i-gian h n- nh. NG I NÙNG 99

Làn sóng di-c v n ti p-t c sau ó v i nh ng ng i t n-mát, sâu trong n i- a, nh ng c ng nh các n i khác lúc ó, ã b Vi t-minh ng n ch n l i, ch có m y tr m ng i len-l i thoát c t i n i t p-trung trong tháng 8/54. M c d u v y, tính t i tháng 3/1955, ã có trên 10 000 dân Nùng thoát ra kh i vòng k mk p nh p vô oàn ng i ra i t tr c, nâng s ng i lánh n n CS lên h n 50 000, m t ph n ba dân s Nùng, t -l mà không s c-t c hay thành-ph n xã-h i nào sánh k p, trong s m t tri u ng i b c-ph n Vi t-nam ra i tìm cu c s ng m i n i mi n Nam t do. Chú-thích. * Mang-Nhai là âm ti ng Vi t c a Moncay (xin c là Móng-Cái ). ây là hai câu c a bài th khuy t-danh l u-truy n trong d p vô nam l ch-s 1954, ý nói : n u ng i vùng biên-gi i xa-xôi này mà ph i cùng ngbào mi n trung-châu lìa-b quê-h ng b n-quán i tìm n i trái ng t t lành, thì ã có bàn tay nâng- c a bà ch C u-long d t-dào tình-c m... ** La Question Nùng (LQN), S L ch-s L c-quân Pháp, tr. 2 + 3. 100 KHU T TR H I NINH VI T NAM

CH NG M T NH-C VÙNG SÔNG-MAO BÌNH-THU N Sông-Mao ây mi n r ng hoang V n lên bàn tay ki n- thi t u-tranh cho Vi t-nam t -do...(1) Ngày 20 tháng 8, 1954, i-tá Sáng - m i c vinh-th ng trong tháng, v i ch c-v T -L nh Vùng Duyên-H i (Commandant de la Zone Maritime, t t nh H i-ninh t i t nh Qu ng-yên) - cùng i ti n-thám ra i tìm n i nh-c, v i s th a-thu n c a chính-ph qu c-gia. Vùng t ã c l a-ch n sau ó n m gi a Phan-Rí và Phan-Thi t, g m Sông-Mao, Châu-Hanh, Sông-L y, Su i-nhum và Long-Thành thu c t nh Bình- Thu n, a- i m c c nam c a mi n trung Vi t- Nam. M c dù n i ây là m t vùng nghèo-nàn, t- ai có v khô-c n nh ng ã c l a-ch n làm quê-h ng th hai cho ng i Nùng H i-ninh vì nh ng lý-do sau: * S n nhi u t hoang có th tr ng-tr t c; *G n bi n, ng i chài-l i hay dân buôn ng th y có th sinh-s ng; * Dân-c a-ph ng th a-th t; NG I NÙNG 101

* Giao-thông thu n-ti n (n m d c hai bên qu c-l 1; ng xe l a xuyên Vi t v i các ga Sông- Mao, Châu-Hanh, Sông-L y, Long- Thành). t di-c Nùng u-tiên t chân lên t Saigon vào u tháng 9/54, t m-trú H nh-thông Tây (Gò-V p) ít ngày, sau c xe l a a lên vùng nhc. Cho t i tháng 11, ph n l n dân t -n n Nùng ã t i Sông-Mao. áp t u vô Nam là do qu n c Pháp àith, riêng ph n nh-c thì do c -quan t -n n Liênhi p Qu c ph -trách. M c-dù i-tá Sáng ã c các nhân-viên h utrách t i tr c ti p ón, nh ng vì c u-tr ch mtr, ph ng-ti n sinh s ng khan hi m, ng i m i ngày m t ông, i u-ki n v -sinh không c tôn-tr ng, c ng v i s n-lam ch ng-khí, nên nh ng ngày utiên c a oàn ng i di-c th t là gian-nan. Ai n y t xoay-x, m nh gia- ình nào n y t d ng lên m t túp l u tranh, che t m b t cho n ng m a. Tình-c nh v t-v này l i kèm thêm m t tai-h a : b nh u mùa, d ch-t, ki t-l phát sinh, nh t là n i ng i già và tr em, trong khi nhân-viên y-t và thu c-men thi u-th n, khi n ch trong vòng vài tu n, s ng i ch t ã lên t i m y ch c nhân-m ng. Nh ng v i s giúp- c a H ng-th p T Qu c-t, ch m t th i-gian ng n, nh ng ch ng b nh này ã c ng n-ch n. Cu i n m 1954, m t qu n hành-chánh c thành-l p l y tên là Qu n H i-ninh, v i Sông-Mao là qu n-l, ph i-h p v i quân- i giúp ng-bào xâyd ng khu nh-c và giúp tòa t nh Bình-Thu n c pphát ti n tr -c p cùng v t-li u xây-c t. Xe i t ráo-ri t ho t- ng ngày êm, nh ng con ng ngang d c thành hình, các khu ch, tr ng h c, tr m y-t và các ti n-ích công-c ng khác c 102 KHU T TR H I NINH VI T NAM

qui-ho ch. D n-dà, nh ng ngôi nhà vách t l p tôn hay mái tranh, hay xây g ch mái ngói m c lên nh n m, làm thay i b m t hoang-vu c a Sông-Mao tr c ây (2). NG I NÙNG 103

B n qu n H i Ninh - Hành-Chánh (phía Tây) (SH/AT) 104 KHU T TR H I NINH VI T NAM

B n qu n H i Ninh Hành-Chánh (phía ông) (SH/AT) NG I NÙNG 105

1. V -trí qu n H i-ninh và th -tr n Sông-Mao(3). Qu n H i-ninh phía ông giáp qu n Tuy- Phong (t nh Bình-Thu n), b c giáp qu n Di-Linh (t nh Lâm- ng), nam giáp các qu n Phan-Lý Chàm và Hòa- a (Bình-Thu n). Qu n H i-ninh g m 4 xã : xã H i-xuân phía nam th -tr n Sông-Mao (g m c nhà ga và qu n- ng), xã H i-l c trung-tâm, H i-th y phía b c Sông-Mao, và xã Sông-L y phía tây cách h n 10cs. Qu n-l Sông-Mao, n i t p-trung ông ng i nh t (g n 20 000 quân và dân), v phía ông b c c a t nhl Phan-Thi t, cách 70cs (xem b n- nh-c cu i ch ng). m-nhi m ch c-v qu n-tr ng l nl t là ông Chi ng-v nh-s nh, ông Ts n-m nh-tsìn (Tr n-minh-toàn), i-úy L -Siu-Cóng, thi u-tá Hà- V n-làu, trung-tá G p-s n-c nh, thi u-tá Sl n-c m- V. 2. Khí-h u và th i-ti t (4). Sông-Mao có hai mùa : mùa m a t tháng 5 n tháng 10, mùa n ng t tháng 11 n tháng 4. Riêng trong tháng m t và tháng hai có nh ng c n gió l c r t m nh th i cát b i bay m t-mù, có khi cu n i c nh ng mái tôn. Vào mùa n ng th i-ti t r t oi-b c, ban ngày cái nóng lên n 32, 33 C. c-bi t là các con sông Ma-Ó ( ngay th -tr n Sông-Mao) và Cà-Giây (n m phía tâyb c) u khô c n; dân Sông-Mao th ng ph i xu ng t i Ch -L u cách 4cs (n i có qu c-l 1) t i n c v dùng hàng ngày. Cu c thám-sát ch n n i nh-c x y ra vào cu i mùa m a, lúc sông ngòi còn y n c; không ai ng nó l i khô c n t i m c ó. i v i nhà 106 KHU T TR H I NINH VI T NAM

nông, thì nh t n c, nhì phân, tam c n, t gi ng, h u-qu tai-h i c a vi c thi u n c là di n-tích tr ngtr t b h n-ch, ph i i tháng 11 n m 1955 m i g t c v lúa u tiên, và m i n m ch thu-ho ch c m t mùa. Khó-kh n l n-lao này ã khi n m t s ngbào b Sông-Mao i tìm nh ng n i canh-tác thu n-l i h n nh Xuân-L c thu c t nh Long-Khánh, Tùng- Ngh a và n-d ng t nh Tuyên- c, Di-Linh t nh Lâm- ng; m t s th ng-gia c ng di-chuy n xu ng Saigon - Ch -L n tìm ng buôn-bán. C ng may là ng-bào còn trông-c y c vào ti n l ng c a 8.500 quân-nhân, v i nh ng trao- i, buôn-bán l t-v t, m i ng i ùm-b c l n nhau c mc qua ngày. D n d n, các tr -ng i c kh c-ph c, m i ti m-n ng c phát-huy xây-d ng m t i s ng m i. 3. V v n-hóa (5). Nh ng n i th -ph ng c mau-chóng xâyc t Sông-Mao : nhà th thiên-chúa giáo n m 1956, chùa B ch-vân n m 1957; riêng i v i chùa Quan- Âm, m t cu c l c-quyên xây-c t c phát- ng r mr, bà con h ng- ng nhi t-li t, ngôi chùa khangtrang c hoàn-t t ngay n m 1955, thi n-nam tín-n lui-t i r t ông nhang-khói quanh n m. Ngày vía Quan-Th -Âm B -tát 19 tháng 2âl. v i t p-t c t pháo bông v n c t -ch c long-tr ng nh ng có ph n n-gi n h n. M i xã có m t tr ng ti u-h c c gi ng-d y theo ch ng-trình Vi t-ng. Riêng xã H i-xuân có m t tr ng Hoa-v n và tr ng trung-h c H i-ninh NG I NÙNG 107

Sông-Mao (h u thân c a tr ng trung h c a-minh) d y ch ng- trình Vi t-v n. 4. V kinh-t (6). Ngu n tài nguyên chính c a qu n H i Ninh là g g m c m lai, g lim, g d u, nh ng vi c khai thác b h n-ch t i m t vài khu r ng vì tình-hình an-ninh. T i Sông-Mao, dân chúng canh-tác và làm r y t i khuv c L -Nghi, Kà-Long phía b c và Cà-Giây phía tây th -tr n. M t s ng-bào c ng canh-tác và làm r y t i khu-v c Sông Khiêng phía b c Sông-L y và Su i- Nhum phía nam, g n qu c-l. Nh ng ng i tr c chuyên s ng v chài l i thì làm ngh ánh cá c a b Phan-Rí, qu n Hòa- a, cách Sông-Mao ch ng 10cs v phía nam. Sông-Mao có hai khu ch, ch chính t i xã H i-xuân và ch ph t i xã H i-th y. Ngoài ra, ngay t nh ng ngày u, i-tá Sáng ã b ti n qu Khu Nùng ra thành-l p m t h p-tác xã g i là Công-Xã Nùng bán giá r g o và nhu-y u ph m cho ng-bào, xây nhà máy i n và x ng d t cho vùng Sông-Mao, t o m t s công n vi c làm cho dân-chúng. Ch ng bao lâu sinh-ho t tr nên nh n-nh p, các c a ti m buôn-bán t p-n p. Nh xe l a i l i d -dàng v i Saigon và các t nh mi n trung, hàng-hóa v nchuy n mau-chóng, m c- giao-d ch v i bên ngoài ngày m t t ng, kéo theo s phát-tri n các ngànhngh khác, t o ra m t lu ng sinh-khí m i y h ah n cho m i ng i. Th i k ph n-th nh nh t c a qu n H i-ninh và Sông-Mao là t cu i n m 1955 n 1958. 108 KHU T TR H I NINH VI T NAM

5. V n- quân-s và chính-tr (7). 51. Binh- oàn Nùng (Groupement Nùng) và S - oàn 6 B -Binh. Sau th a-hi p ng ng b n tháng 7/1954, B T ng T -L nh Pháp quy t- nh t p-trung và t d i quy n i-tá Vòng-A-Sáng t t c nh ng n-v chínhqui và c nh ng n-v ph -thu c có lính là ng i Nùng hay thi u-s, l y tên là Binh- oàn Nùng. Binh- oàn này t i 8.400 quân, h p thành b i ba Trung- oàn 34, 35, 36 và g m có : * Các Ti u- oàn Vi t-nam (Bataillons Vietnamiens BVN) 32, 57, 71, 72 và 75 ã thành-l p t tr c; * Các Ti u- oàn Vi t-nam 56 (sau thành 86), 87, 88, 89 là nh ng n-v ph -thu c ang trong giai- o n hu n-luy n mà T ng T -L nh Quân-Khu 4 Vi t-nam ã quy t- nh thành-l p vào u tháng 8, nh ng ch a có l nh chính-th c c a B Qu c-phòng; * i- i T ng Hành-Dinh c c a mi n duyênh i. Trên th c-t, s hình-thành Binh- oàn Nùng ã kh i u t tr c khi vô Nam; tr c ó, các s -quan Nùng ã c c t i n m quy n ch -huy các ti u- oàn 32 Hòn-Gai, ti u- oàn 72 Uông-Bí, ti u- oàn 75 C a-ông (C m-ph Port) u thu c t nh Qu ng-yên b y gi. Khi vi c nh-c ng i Nùng hoàn-t t, chínhph và B T -L nh Vi t-nam m i nh n ra m t tìnhtr ng th c-t khó x : Binh- oàn Nùng c thành-l p trong m t giai- o n giao-th i t -nh, mà ch a c s ng-thu n c a nhà c m quy n và gi i ch -huy quân-s Vi t-nam. NG I NÙNG 109

Có nhi u lý-do khi n chính-ph và B T ng Tham-M u Vi t-nam không vui-v th a-nh n Binh- oàn Nùng, mà nh ng lý-do chính là : * b n-thân i-tá Sáng v n còn thu c quân- i Pháp, ch a h i-nh p vào l c-l ng Vi t-nam, và s hi n-h u ông- o c a quân-nhân Pháp trong hàngng Binh- oàn Nùng; * binh-s trong Binh- oàn g m toàn là ng i thi u-s (ph n l n là Nùng, còn l i là Tày, M ng, Mán, Thái), không thích-h p cho nhi m-v bình- nh n i- a khi ó; * s y m-tr và trang-b u do Phái-B Pháp (tên m i c a B T -L nh Vi n-chinh); 110 KHU T TR H I NINH VI T NAM

B n quaân s qu n H i-ninh (phía Tâââây) NG I NÙNG 111

B n quaân s qu n H i-ninh (phía ông) 112 KHU T TR H I NINH VI T NAM

* Duy-trì oàn quân Nùng s gây nên nh ng ph n- ng b t-l i n i các oàn-th giáo-phái lúc b y gi. Phía Vi t-nam nhìn Binh- oàn Nùng v i con m t thi u tin-c y; h nghi-ng Pháp ã l p ra và duytrì nó nh m t công-c chính-tr, trong khi ng i Pháp cho r ng ch nh m m c- ích b o-t n m t n-v thu n- nh t và ch ng C ng h u-hi u (không có m t v ào-ng nào so v i các n-v thu n Vi t-nam lúc ó). T i 16/11/54 b Qu c-phòng m i ký ngh - nh chính-th c thành-l p 4 ti u- oàn trên. Nh ng r i k ho ch tái t -ch c c a b T ng Tham-M u Vi t-nam l i d -trù gi m quân-s, không m t binh- oàn nào c l u-gi, ngay c nh ng n-v m i thành-l p c ng ch là nh ng oàn khinh-binh. M i lo-ng i oàn quân Nùng b gi i-tán ã c gi i-t a nh tình-hình kh n-tr ng gi a chínhph c a Th -T ng Ngô- ình-di m v i các giáophái, l nh tài-gi m binh-b coi nh b thu-h i. Nh ng c ng ph i i t i 01/4/55 m i chính-th c thi-hành ngh - nh do b Qu c-phòng ã ký g n hai tháng tr c ch p-thu n cho Binh- oàn Nùng chuy n thành S - oàn 6 B -Binh, v i i u-ki n ph i thu-nh n các chuyên-viên ng i Nùng và thi u-s do các l c-l ng Liên-Hi p Pháp gi i-tán tr v, ng- th i ph i ti pnh n các s -quan g c ng i Kinh s c phân-ph i t i. i u-ki n trên ã bu c i-tá Sáng ph i cho gi ing g n 2.000 ng i v i s ti n b i-th ng gi i-ng lúc ó ch ng c là bao. Dù sao, ây là ni m t -hào c a oàn quân Nùng ã tr thành i n-v u-tiên c a quân- i qu c-gia c thành-l p. NG I NÙNG 113

Ngoài nh ng n-v chính k trên, S - oàn 6 B -Binh (sau c c i-danh thành S - oàn 3 Dã- Chi n) còn c b -sung Ti u- oàn 105 Pháo-binh (sau là Ti u- oàn 3 Pháo-binh) do i-úy Phàng-Công- Phú ch -huy (sau là trung-tá, r i dân-bi u H -Ngh Vi n), và các i- i chuyên- môn Truy n-tin, Thám- Báo, Công-Binh, Quân-C, Quân-Nhu, V n-t i. B T -L nh S - oàn óng t i Ch -L u, sau d i v Sông-Mao cùng v i các n-v chuyên-môn và i- i T ng Hành-Dinh. Các Trung- oàn 7, 8 và 9 B -binh (nguyên là các trung- oàn 34, 35, 36) c ph i-trí nh sau (xem b n- cu i ch ng) : * B Ch -Huy Trung- oàn 7 cùng các Ti u- oàn 1/7 và 2/7 (là các ti u- oàn 57 và 86 c ) n-trú t i Sông-Mao; riêng Ti u- oàn 3/7 (ti u- oàn 87 c ) óng t i L -Nghi cách Sông-Mao 3cs v phía tây-b c; * B Ch -Huy Trung- oàn 8 cùng Ti u- oàn 1/8 (ti u- oàn 72 c ) óng t i c -thành Sông-L y, Ti u- oàn 2/8 (ti u- oàn 75 c ) t i Long-Thành, Ti u- oàn 3/8 (ti u- oàn 89 c ) óng t i phía tây Châu Hanh (Mào-Pl nh); * B Ch -Huy Trung- oàn 9 cùng Ti u- oàn 1/9 (ti u- oàn 32 c ) óng t i Su i-nhum, Ti u- oàn 2/9 (ti u- oàn 71 c ) t i L ng- S n, Ti u- oàn 3/9 (ti u- oàn 88 c ) óng t i phía ông Châu-Hanh. 52. Trung-Tâm Hu n-luy n S - oàn (Centre d Instruction Divisionnaire CID ). Dù ph i b n lo-l ng cho s -ph n c a các n-v Nùng nh k trên, i-tá Sáng v n quan-tâm t i v n- ào-t o và hu n-luy n b -sung cán-b và t ng thêm kh -n ng c a các c p ch -huy ng i Nùng. Nh s y m-tr tích-c c c a các cán-b quân-s Pháp, m t trung-tâm hu n-luy n S - oàn c-bi t c d ng lên 114 KHU T TR H I NINH VI T NAM

t tháng 11/1954 t i L ng-s n, qui-t 560 khóa sinh h c v ch huy t c p Trung- i tr ng tr xu ng và các môn h c chuyên môn nh v khí n ng, k -toán v.v T t-nghi p t u-tiên khóa s -quan g m 4 thi u-úy và 14 chu n- úy (8) mà chính i-tá Sáng ích-thân t i b Qu c-phòng -ngh th ng- c p và nh n-lãnh ngh - nh b -nhi m. Ngoài ra, g n 300 quân-nhân các c p ã c g i i h c t i các trungtâm c a Pháp và quân-l c Vi t-nam v các môn truy n-tin, quân-v n và các khóa i- i tr ng, ti u- oàn tr ng, trung- oàn tr ng cùng ch -huy tham-m u. T i tháng 7/1955, kho ng 70% nh ng ch c-v chuyên-môn ã có ng i m-nhi m, s còn l i c b -sung u- n v s -l ng và ph m-ch t. ây là m t thành-qu t t- p mà chính i-tá Sáng c ng l y làm c-ý. 53 V n- chính-tr. Tháng 6/1954, ông Ngô- ình-di m c Qu c-tr ng B o- i c làm Th -T ng có toàn quy n v hành-chánh và quân-s. Ông ã thành công trong vi c nh-c các n-v quân- i và ng-bào di-c, nh ng khi mu n th ng-nh t l c-l ng qu cgia, ông ã g p s ch ng- i c a các giáo-phái Cao- ài, Hòa-H o, nh t là c a nhóm Bình-Xuyên do T ng Lê-V n-vi n (t B y Vi n) c m u, n m quy n c nh-sát ô-thành Saigon - Ch -L n, chuyên t ch c nh ng sòng bài và khai thác các nhà ch a, l i c ng i Pháp y m-tr. Tình-th ph c-t p và gayc n k trên ã a v lãnh-t ng i Nùng vào m t hoàn-c nh t -nh mà m t phúc-trình mang t a- V n- Ng i Nùng s soi rõ nh ng u n-khúc và hé NG I NÙNG 115

l cho ta th y s -ph n c a ng i Nùng trong t ng-lai (9). Theo tài li u này (10), ch -tr ng c a i-tá Sáng, m t ng i thi u-s và nh t- nh không ch p nh n C ng-s n, là tuy t- i trung-thành v i m c-tiêu ch ng C ng, nh ng gi tính-cách trung-l p i v i nh ng tranh-ch p n i-b mà ông cho là có h i cho s oàn-k t qu c-gia. Ông ã gi tính-cách trung-l p này t v T ng Nguy n-v n-hinh ch ng- i chính-ph, qua vi c không can-thi p vào cu c hành-quân lo i-tr Bình-Xuyên. Nh ng t i khi Qu c-tr ng B o- i trao quy n T ng T -L nh Quân- i Qu c-gia cho T ng Nguy n-v n-v thì ông ã b t-bu c ph i l ach n, ph n thì do truy n-th ng trung-thành v i Qu c- Tr ng, ph n thì coi T ng V là ti ng nói xu t-phát t m t quy n-hành chính-th ng, b i l chính ông Di m lúc ó c ng không ch p-hành l nh c a Qu c-tr ng B o- i tri u qua Pháp v i lý-do là tìm bi n-pháp i u-gi i (11). Th là t m sáng ngày chúa-nh t 01/5/1955, Trung- oàn 34 Nùng ang th -hu n t i Trung-Tâm Hu n-luy n Quán-Tre (sau là Trung-Tâm Hu n- Luy n Quang-Trung), c l nh t T ng-hành-dinh c a T ng V i u- ng v Saigon - Ch -L n can-thi p. Nh ng t i 9g00 sáng, t ng r ng ã n m v ng c tình-hình, T ng V - qua trung-gian i-tá Tr n-v n- ôn - h l nh ng ng ti n quân. Chính-tr luôn-luôn có nh ng chuy n b t ng. Tin T ng V t-ng t ra i khi n i-tá Sáng r i vào tình-tr ng b i-r i. Ông áp máy bay tr v Phan-Rí. a-v ông, vào hoàn-c nh ó, thái- c a ông c ng ch là vi c th ng-tình. Là m t nhà ch -huy quân-s tài- 116 KHU T TR H I NINH VI T NAM

ba, nh ng có l ông ã không nhìn th y th i-th ithay, c c-di n không còn bình-th ng n a. Sau nhi u cu c ti p-xúc nh ng ngày k theo ó, i-tá Sáng ã t i g p ông Di m, tuân-hành theo l nh tri u-t p (c ng nh ông v n t ra tuân- hành và ng-h ông Di m trong nhi u d p sau ó). Th -T ng Di m không nh n m nh gì v vi c ch ng- i, ch nh c-nh v b n-ph n quân- nhân ph i ph c-tùng, l i còn t ng-th ng và th ng-c p cho m t s s - quan. S khôn-khéo này c a ông Di m ã t m-th i làm yên lòng i-tá Sáng, nh ng c ng cho ta d - oán c nh ng i u b t-t ng có th x y ra v sau cho chính ông, cho oàn quân Nùng thu n-nh t và thi n-chi n, m t l cl ng h u-hi u ng- u v i k thù ph ng b c (12). 54. Dân-bi u Qu c-h i u-tiên ng i Nùng (13). Sau khi vãn-h i tr t-t t i th - ô Saigon, v i s ng-h c a H i- ng Nhân-Dân Cách-M ng g m các thành-ph n ng-phái qu c-gia, Th -T ng Di m ã x ng phong-trào nhân-dân cách-m ng tru tph qu c-tr ng B o- i b ng m t cu c tr ng-c u dân-ý ngày 23/10/55, lên làm T ng-th ng sau ó và tuyên b thành-l p n n C ng-hòa Vi t-nam. Cu c tuy n-c thành-l p qu c-h i c n- nh vào ngày 04/3 n m 56, và m t gh i-bi u c dành cho ng i Nùng. ây là m t c -h i vô cùng quan-tr ng cho c ng- ng Nùng a ng i vào ngành l p-pháp nh m thu-ph c lòng tin c a chính-ph và tranh-th quy n-l i cho t p-th ng i Nùng. Ông Lâm-Phát, sui-gia c a i-tá Sáng, c a ra ng-c vào ch c-v này. Là ng-c viên duy- NG I NÙNG 117

nh t, ông Lâm-Phát ch ng c n truy n- n, bíchch ng, không c n i v n- ng gi i-thích ch tr ng, ng-l i c ng ng-nhiên trúng-c v i as tuy t- i phi u b u c a t t c quân-nhân và gia- ình cùng toàn-th ng-bào c -tri thu c S - oàn Nùng ã c l nh b phi u cho ông. R t ti c r ng ông Lâm-Phát không ph i là ng i giao-thi p r ng nên không quen bi t các chínhkhách Vi t-nam, không am-t ng th i-s. Ông tinh thông Pháp ng, nh ng không thông-th o ti ng Vi t ( ã tr thành ngôn ng chính th c duy nh t lúc này), nên ch ghi nh n v n-t t b ng ti ng Pháp nh ng gì ã c -c p ; d -nhiên vi c tham-gia th o-lu n t i ngh -tr ng l i càng h n-ch. ang lúc chính-quy n có n-t ng không t t i v i kh i ng i Nùng, ang lúc T -L nh Quân-Khu 4, T ng Thái-Quang Hoàng, v n báo-cáo nh-k r ng i-tá T -L nh S - oàn 3 Dã- Chi n Vòng-A-Sáng là ng i thân Pháp, c n l u-ý theo-dõi (trong khi ó ng i lính Pháp cu i cùng ã h i-h ng t ngày 28/4/56), mà ng i v -th có th c u-vãn tình-th l i không có kh -n ng t o m i thi nc m, gây s tín-nhi m i v i i-tá Sáng thì nh ng gì x y ra sau ây không làm cho chúng ta ng c-nhiên. 55. S - oàn 3 i s a-ch a qu c-l 14 và vi c i-tá Sáng b cho v h u (14). u tháng 6/1956, S - oàn 3 c l nh i u- ng lên t nh Kontum s a-ch a qu c-l 14. B T - L nh S - oàn, các Trung- oàn 7 và 8 ch u tráchnhi m s a-ch a o n ng t Kontum t i Dakglé ;Trung- oàn 9 và Ti u- oàn 3 Pháo-binh o n ng t M - c (Qu ng-ngãi) t i Gia-V c thu c t nh Qu ng-tín (m i thành-l p). 118 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Th c ra vi c i s a ng ch là m t cách i u h ly s n phân-tán l c-l ng và a S - oàn 3 ra kh i n i n-trú là m t v -trí chi n-l c quan-tr ng, ng-th i tách r i oàn quân này ra kh i kh i ng i Nùng h u-thu n, h u thi-hành m t k -ho ch, ó là cho i-tá Sáng v h u non. Theo qui-ch m i c a Vi t-nam, tu i h i-h u dành cho c p-b c i-tá là 57 tu i (thay vì 59 theo quich c a Pháp). M t khác, i-tá Sáng v n thu c quân- i Liên-Hi p Pháp mà thông-tri c a b Qu c-phòng yêu-c u ph i làm n xin gia-nh p quân- i qu c-gia. i-tá Sáng ã n p n tr c h n- nh, nh ng ng i ta c -tình i qui-ch m i h n- nh tu i ban-hành m i chính-th c ch p nh n n xin, khi y i-tá ã áo h n tu i v h u. Ngoài ra, nh m t s th a-hi p m c-nhiên, các s -quan thu c quân- i Liên-Hi p Pháp chuy n qua hàng-ng qu c-gia u c th ng m t c p ; nh v y i-tá Sáng ph i c vinh-th ng thi u-t ng. N u c nh th, ng-nhiên ông không còn b vi c áoh n tu i chi-ph i. Có vài l n c m i v b T ng Tham-M u h p, các s -quan ti p-tân u g i ông là thi u-t ng ; ngay c ch ng i h p, ban t -ch c c ng c ý vi t rõ Thi u-t ng Vòng-A-Sáng. M t ngày vào cu i n m 1956, nh n c l nh v trình-di n T ng-th ng, i-tá và các s -quan thânc n u kh p-kh i m ng th m. V n n i, Bí-Th Ph T ng-th ng cho bi t chính-ph v a có l nh cho i-tá c gi i-ng và T ng-th ng có ý- nh b nhi m ông gi ch c-v Ph -Tá T ng- y Viên Dinh- i n, yêu-c u ông n g p T ng- y Viên nh n nhi m-v m i, không c n vào y t-ki n T ng-th ng! Lúc ó ông m i nh n ra nh ng s -vi c có di n-ti n NG I NÙNG 119

l p-lang c a m t âm-m u g t-g m b y lâu nay. V a th t-v ng v a bu n lòng v s i- ãi b c-b o c a ông Di m, i-tá Sáng có n trình-di n T ng- y Viên Bùi-V n-l ng, nh ng t -ch i nh n ch c ph -tá cho ông. Nh m tr n-an quân-dân ng i Nùng, ông Di m b -nhi m i-tá Ph m-v n- ng, m t ng i r t nh H i-ninh r t c lòng ng i Nùng t i thay-th i-tá Sáng, ng-th i c con c a i-tá là Trung-tá Hoàng- Gia-C u gi ch c T -L nh Phó. u n m 1957, toàn th S - oàn 3 tr v nguyên-v h u-c Sông-Mao. 56. S phân-tán các s -quan Nùng và tình-tr ng Sông-Mao sau ó (15). Ch ng bao lâu, Thi u-t ng Tôn-Th t-x ng c c n thay-th i-tá ng.t ây, chínhsách phân-tán l c-l ng ng i Nùng c th c-thi b ng cách thuyên-chuy n các s -quan Nùng ra kh i S - oàn 3 Dã-Chi n, b t u b ng các cán-b n ngc t nh Trung-tá Hoàng-Gia-C u, Thi u-tá Tr ng- Th ng-ch c N m 1959, S - oàn ( ã c c i-danh thành S - oàn 5) c l nh di-chuy n v Quân-Khu 3 t ch c các cu c hành-quân truy-lùng Vi t-c ng trong chi n-khu D. Sau ó h u-c S - oàn và toàn -th gia- ình binh-s c ng i theo v Biên-Hòa, ch m-d t s trú- óng t i qu n H i- Ninh. Tr c vi n- nh lu-m c a cu c s ng không có b o- m v t ng-lai, ng-bào Nùng b t u di-c i l p-nghi p t n-mát kh p n i. N u n m 1955 ch m t s ít ng i ra i tìm n i canh-tác thì l n này, ngoài nh ng n i ã k tr c ây, ng i ta còn t i c nh-quán, B u-hàm, Cây Gáo, B o-l c Nh ng ng i có n ng-khi u kinh-doanh hay hành-ngh th -công thì tìm 120 KHU T TR H I NINH VI T NAM

v Sàigòn - Ch -L n và các vùng ph -c n. S ng i còn l i, m t ph n v n làm ngh nông t i Sông-Mao, Sông-L y, ph n kia ti p-t c sinh-s ng b ng ph ngcách khác, bám ch t l y m nh t quê-h ng th hai này, cùng nhau tr i qua bi t bao bi n-chuy n c a th icu c và ch ng-ki n nh ng màn th m-k ch c a l ch-s. Riêng c Sáng thì m ti m g o làm k sinh-nhai t i i-l H ng-bàng, qu n 5 Saigon; c-v ng tr v Khu T -Tr Nùng H i-ninh c a C coi nh là tanbi n Sau khi toàn-th S - oàn 5 rút i, qu n H i- Ninh ã là n i trú- óng l n-l t c a các n-v sau ây : * Trung-Tâm Hu n-luy n Quân-Khu 2 cho t i n m 1966; * Trung- oàn 44 B -Binh t i Sông-Mao t i cu i n m 1971; * N m 1972, B Ch -Huy Liên- oàn 595 a- Ph ng Quân v i m t Ti u- oàn t i óng t i Sông- Mao, Ti u- oàn th hai t i L ng-s n và Ti u- oàn th ba t i Long-H ng, qu n Tuy-Phong (phía b c Bình-Thu n). C ng nh m i n i khác mi n nam, C ng-s n luôn-luôn rình-r p t n-công chúng ta, nh t là ngbào Nùng mà chúng thù-ghét. u tháng 2/1969, Vi t- C ng t n-công qu n-l H i-ninh. Chúng b t u pháokích b ng súng c i, ng-th i dùng c-công xâmnh p, r i các n-v a-ph ng xung-kích. Sau nhi u gi giao-tranh, chúng b t n-th t n ng, bu c ph i rút lui, mang theo nhi u xác ng b n. u tháng 4 n m sau, C ng-s n l i huy- ng m t l c-l ng hùng- h u cùng m t n-v c-công t quân-khu 6 c a chúng n t n-công qu n H i-ninh. NG I NÙNG 121

Nh th ng l, chúng m u pháo-kích b ng h a-ti n và súng c i 81 ly, r i dùng c-công ph i-h p v i hai ti u- oàn a-ph ng xâm-nh p hòng ánh chi m v trí c a các n-v ta. Sau nhi u t xung-phong b quân ta anh-d ng y lui, chúng b ch y lên r ng, l i h n tr m xác ch t cùng v -khí n-d c. M t l n n a, Vi t-c ng l i b th t-b i nh c-nhã tr c tinh-th n chi n- u qu -c m c a quân-dân H i-ninh. Chú-thích. 1. S - oàn Ba Hành-Khúc, nh c và l i c a V - c- Nghiêm. 2. LQN, trang 3, 4. GDZ 25/8/03, trang 10, 11. Sl n- C m-h ng (SCH) 29/4/03, trang 2 4. S n- C nh+cún-sáng (SC/CS) 30/7/03, trang 2 7. NSSJ, b -túc 070312. 3. SC/CS, trang 3 4. LQN, trang 4. GDZ, trang 12. 4. SC/CS, trang 2, 4, 5. SCH, trang 2, 3. LQN, trang 4. 5. SC/CS, trang 5. SCH, trang 4. 6. SC/CS, trang 6, 7. SCH, trang 3, 4. GDZ, trang 11. 7. LQN, trang 5 8. GDZ, trang12. SC/CS, trang 9, 10. Phat-Di ng+ S n-c nh, 10/3/07. L u-ch -Ph n 26/3/07. 8. 4 thi u-úy là : Tr ng-v n-nh t, Tr n- c-lai, Hoàng-Ng c-ph ng, Chí-V nh-dz nh. 14 chu n-úy là : L -H ng-ch n, Sl n-slau-khàu, Ch nh-chì-làn, L -Siu-Cóng, Ts n-slùi-ph, Ts n-ch -Ts nh, Cáy- A-L c, Ch -M nh-s nh, Sl n-c m-v (9 v này sau lên thi u-tá), Vòng-Chi-Ph n, Vòng-S p-nàm, Thòng- Sênh-P u, Lù-T c-n ng (4 v này sau lên i-úy), và Chí-Th nh-ky. GDZ 25/8/03, trang 11. 122 KHU T TR H I NINH VI T NAM

9. Tài-li u La Question Nùng (V n- Ng i Nùng) l u-tr t i S L ch-s L c-quân Pháp, không ngày nh ng n i-dung cho th y c vi t vào cu i tháng 7/1954, tác-gi khuy t-danh nh ng ph i là m t nhânv t am-hi u c ng- ng Nùng và thân-c n v i ng i Nùng. 10. LQN, trang 10, 11. 11. Hoàng-L c+hà-mai-vi t, NamVi t-nam 1954-1975 (NVN), trang 53 12. La Question Nùng k t thúc b ng -ngh nghiênc u a s ng i Nùng H i-ninh t -n n qua l pnghi p Madagascar hay Nouvelle-Calédonie, n u Vi t-c ng s th ng trong cu c tuy n-c th ng-nh t t n c tháng 7/1956 d -trù b i Hi p- nh Genève. 13. NVN, trang 54, 55. GDZ 25/8/03, trang 13, 14. 14. SC/CS, trang 11 13. GDZ, trang 14, 15. 15. GDZ, trang 15. SC/CS, trang 13 15. SCH, trang 7, 8. NG I NÙNG 123

CH NG HAI L P-NGHI P T I SAIGON - CH -L N VÀ NH NG N I KHÁC V i tinh-th n ph n- u và s c n-cù tháo-vát, ng i Nùng ã v n lên trong ngh ch c nh và thànhcông t t- p trên nhi u l nh-v c c a xã-h i Vi t-nam, nh t là d i n n -nh C ng-hòa. A. Nh ng thành-t u v ph ng-di n chính-tr (1). 1. Tham-gia các t -ch c chính-tr. Các ông Phàng-Công-Phú, Lý-Ng c-d ng, Vòng-Ch n-s nh, G p-a-sáng và G p-a-dzi ng cùng khá ông nhân-s ng i Nùng ã gia-nh p i-vi t Qu c-dân ng, và m t s tr nên Trung- ng yviên B Chính-Tr c a ng ( i-vi t là m t trong hai chính ng l n có quá-trình ho t- ng lâu n m nh t c a Vi t-nam), ng-th i c ng là c m-tình viên Phong-Trào Qu c-gia C p-ti n c a Giáo-s Nguy nv n-bông, Vi n-tr ng H c-vi n Qu c-gia Hành- Chánh. ng-c viên t ng-th ng c a ng i-vi t (k -s Hà-Thúc-Ký) c ng nh ng-c viên th ngngh s c a ng này và c a Phong-Trào Qu c-gia C p-ti n ã c t p-th ng i Nùng nhi t-li t ngh m t cách qui-mô và r m-r trong ph m-vi ô-thành Saigon (2). 124 KHU T TR H I NINH VI T NAM

2. c b u vào các ch c-v dân-c. Qu c-h i L p-hi n. Qu c-h i L p-hi n n n -nh C ng-hòa ra i vào tháng 6/1966. C Sáng c-c n-v dân-t c thi u-s t nh Bình-Thu n. Nh s hi n-di n c a C, c ng thêm s tranh- u r t c-l c c a dân-bi u àm- V n-quí (thu c s c-t c Th, i-tá hi n-d ch, b n chíthân c a Thi u-t ng Nguy n-cao-k, ng-kim Ch -T ch U -Ban Hành-Pháp Trung- ng), m t chính-sách c-bi t u- ãi ng-bào thi u-s s m theo k p trào-l u ti n-hóa c a ng-bào Kinh ã c ghi trong Hi n-pháp. Hi n-pháp so n xong vào tháng 12/1966. Sau ó, chi u hi n-pháp này, các cu c b u-c cho ngành hành-pháp và l p-pháp c t -ch c. Th ng-ngh Vi n khóa 1 (1967). Ng i Nùng có hai v ra ng-c là c Vòng-A- Sáng và trung-tá Phàng-Công-Phú. C Sáng tham-gia liên-danh M t Tr i M c do c u t ng Hùynh-V n- Cao làm th - y, c-c làm ngh -s trong ba n m (nhi m-k là 6 n m, nh ng nhi m-k u sau ba n m có cu c b c th m lo i ra m t n a s là 30 v, c thay b ng 30 th ng ngh -s thu c ba liên-danh m i c-c ; c Sáng n m trong s ng i b lo i này). Trung-tá Phàng-Công-Phú tham-gia liên-danh C y Lúa do bác-s H -V n-châm làm th - y, b th t-c ( ng i-vi t a ra ba liên-danh thì có m t liên-danh cc ). Th i-gian làm th ng ngh -s, c Sáng không có ho t- ng gì áng k. Có l n c phát-bi u v i báochí r ng T ng-th ng Nguy n-v n-thi u k -th ng i NG I NÙNG 125

Nùng. Không hi u ng-c nào ã thúc- y c a ra nh n- nh ó. Nh ng qua l i phát bi u này, ng i ta bi t c không ng-h ông Thi u, mà có khuynh-h ng i theo phe Thi u-t ng Nguy n-cao-k. C ã thi u thông-tin nên không bi t c ng vào giai- o n ó T ng- Th ng Thi u hoàn-toàn c Hoa-K tín-nhi m, a-v c a ông Thi u v ng nh bàn th ch. D i th i T ng-th ng Ngô- ình-di m, c Sáng ã a ra m t ng i y u kém chính-tr là ông Lâm-Phát ra làm dân-bi u i-di n ng i Nùng, nên không th tháo g nh ng khó-kh n b t-l i cho t p-th ng i Nùng, thì d i th i T ng-th ng Nguy n-v n- Thi u, s phát-ngôn thi u cân-nh c c a c vô-tình ã nh con k - à c n ng ti n-thân c a i-tá Hoàng- Gia-C u, con trai c a c. Là m t i-tá thâm-niên cao, ông C u ã nhi u l n c B T ng Tham-M u ngh th ng-c p chu n-t ng, nh ng l n nào c ng b T ng-th ng Thi u g t b. Có l ông Thi u ã không b ng lòng vi c c Sáng tuyên-b -kích ông, nên không cho i-tá C u th ng-ch c, ch trong nhi u d p khác ông Thi u ã t ra r t tín-nhi m ng i Nùng. H Ngh -Vi n khóa 1 (1967-71). Nhi m-k này c a H -Vi n, ng i Nùng có m t dân-bi u là ông Phu-N ng-khìn. Ông Khìn ra ng-c gh Dân Bi u dành riêng cho ng bào thi u s Nùng t i n v t nh Bình- Thu n. Nh s tr giúp c a ông Tr ng-gia K -Sanh t Trúc-Viên, m t chính tr gia i l p t i t nh, ông Khìn ã c c d dàng, vì c tri b nh h ng tuyên truy n u b phi u cho ông Trúc-Viên và ng c viên c ông - u. 126 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Vì không am t ng chính tr, ít giao thi p v i các chính gi i Th - ô, cho nên trong su t m t nhi m k 4 n m không th y ông Khìn có l i phát bi u hay ho t ng gì nh m tranh th quy n l i chính áng cho t p th ng i Nùng. i-úy G p-a-sáng, Liên- oàn Tr ng Liên- oàn A t i Trung-Tâm Hu n-luy n Quang-Trung lúc ó, có ra ng-c dân-bi u k này t i n-v Qu n 5 ô-thành Sàigòn, nh ng th t-c. K t-qu cu c ki m phi u th t là gay-go, anh em ph i th c tr ng êm, vì theo k t-qu s -kh i, ng-c viên G p-a-sáng ch thua ng i c-c là ông Tr ng-v -Trí có 12 phi u. itá V n-v n-c a, ô-tr ng Sàigòn, ph n vì quen bi t ông Sáng ph n vì l công-b ng, ã h l nh cho ki m phi u l i. R t ti c cho ông Sáng và không may cho t pth ng i Nùng nói chung, k t-qu ng-c viên G p- A-Sáng thua ng i c-c 27 phi u. H -ngh Vi n khóa 2 (1971-75). Vì s l ng gh dân-bi u dành cho ng-bào thi u-s có h n, nên m t s nhân-s ng i Nùng d - nh ra ng-c v i t -cách ng i Kinh t i nh ng nv nh n th y có th tranh th ng c. Bi t c ý- nh ó, ng-kim dân-bi u Di p-v n-h ng thu c n-v Qu n 5 ô-thành, bi t Thi u-tá G p-a-sáng (m i c th ng-c p) ch c-ch n s tham-gia tái tranh-c t i n-v này và s là m t i-th áng ng i, ã ng m v n- ng ng-vi n tu-chính lu t b u-c qui- nh ng-bào thi u-s ch c ra ng-c t i n-v dành riêng mà thôi. Nh ng i u-kho n c m- oán này trong lu t b u-c m i ã b T i-cao Pháp-Vi n tuyên-b là vihi n. Ng i ng n ki n v vi-hi n này là ông NG I NÙNG 127

Dorohiem, m t ng i thi u-s g c Chàm t t-nghi p Tr ng Qu c-gia Hành-Chánh Vi t-nam. Ng i Nùng thì có ông G p-a-dzi ng ng là ch -s Phòng Tài-Chánh t i H c-vi n Qu c-gia Hành-Chánh, có trình bày v i giáo-s Nguy n-v n-bông, Vi n-tr ng H c-vi n Qu c-gia Hành-Chánh kiêm C -V n T i- Cao Pháp-Vi n, v âm-m u en-t i có d ng-ý c n-tr b c ti n c a ng bào thi u s, xin ông can thi p dùm. Giáo-s Bông ã ng ý giúp. Nh v y, dân-bi u ng i Nùng k này c ba ng i : - Thi u-tá L -Siu-Cóng (gh dành riêng cho ng-bào thi u-s t nh Bình-thu n) ; - Thi u-tá G p-a-sáng ( n-v 3 g m các qu n 5 và 10 ô-thành Sàigòn) ; - Trung-tá Phàng-Công-Phú ( n-v 4 g m các qu n 6 và 11 Sàigòn). H i- ng ô, T nh, Th. C ng trong giai- o n này, ng i Nùng ã t c nh ng thành-tích kh -quan trong các cu c b u-c ngh -viên H i- ng ô-thành và H i- ng T nh ; ng i thì c-c nhi m-k 1970-74, ng i thì nhi mk sau (t 1974 t i 30/4/75), có ng i ch c-v này c hai nhi m-k. * H i- ng T nh Bình-Thu n : trung-úy Lý- Tr ng-phúc (thân-ph bác-s Lý-Ng c-d ng), 2 nhi m-k ; * H i- ng T nh Long-Khánh : i-úy Slông- Chi ng-ch n, 2 nhi m-k ; * H i- ng T nh Gia- nh : trung-úy Lý- Minh-Khiêm, nhi m-k u ; * H i- ng ô-thành : a/. n-v liên-qu n 10 & 11 : 128 KHU T TR H I NINH VI T NAM

- Ông Vòng-Ch n-s nh, 2 nhi m-k ; - Trung-úy Hoàng-Gia-K, 2 nhi m-k ; - Ký-gi Sl n-c m-h ng, nhi m-k 2; - Cô giáo Lâm-Liên-Ph ng, nhi m-k 2. b/. n-v liên-qu n 5 & 6 : - Ông G p-a-dzi ng, 2 nhi m-k. Trong cu c b u-c n i-b c a H i- ng ô- Thành, các v ngh -viên ng i Nùng ã n m gi c nh ng ch c-v t ng- i quan-tr ng : - Ông Vòng-Ch n-s nh, Phó Ch -t ch H i- ng ô-thành; - Ông G p-a-dzi ng, Ch -t ch y-ban Giaothông Công-chánh; - Ông Hoàng-Gia-k, Ch -t ch y-ban T t ng; - Ông Sl n-c m-h ng, Ch -t ch y-ban Y-t Xã-h i Lao- ng. Trong t ng-s 24 ngh -viên ô-thành chia làm hai nhóm thân chính-ph và i-l p, nhóm trung-l p g m 4 ngh -viên ng i Nùng k trên s c làm nghiêng-ng a cán cân bi u-quy t các d -án c a Tòa ô-chánh. Trong b i-c nh sinh-ho t chính-tr r t c i-m d i th i -nh C ng-hòa, v i s lãnh- o c a T ng Th ng Nguy n-v n-thi u (nguyên T -l nh S - oàn 5 B -binh, t c S - oàn 3 Dã-chi n c ) và m t s thànhviên trong n i-các chính-ph th i ó nh Trung-T ng Linh-Quang-Viên, Thi u-t ng Ph m-v n- ng, là nh ng nhân-v t c-bi t hi u-bi t và có c m-tình v i ng i Nùng, các i-bi u dân-c ng i Nùng k trên ã tích-c c và m nh-d n lên ti ng tranh- u, bênh-v c NG I NÙNG 129

quy n-l i c a ng i Nùng và c a c ng i Vi t g c Hoa n a. Thành-tích u-tranh c a nh ng i-bi u dânc ng i Nùng có th k ra i-c ng nh sau: * T o c b u không-khí thông-c m, h ungh và t ng-kính gi a các s c dân kinh-th ng Hoa và Vi t v i nhau; chính-sách k -th ng i thi u-s hay ng i Vi t g c Hoa d i th i -nh t C ng-hòa hoàntoàn tan bi n; * Các tr ng t -th c c phép linh- ng s px p ch ng-trình d y Hoa-v n; * Ng i Vi t g c Hoa r t tín-nhi m các ibi u dân-c ng i Nùng dám nói dám làm, và ch u nói ch u làm m i khi c n bênh-v c quy n-l i chính- áng c a h. * Chính-sách nâng- dân-t c thi u-s minh- nh trong hi n-pháp ã c th c-thi, do ó con em ng i Nùng c mi n hay hoãn thi-hành quân-d ch ti p-t c h c thành-tài, thí-sinh ng i Nùng c t ng i m trong các k thi tú-tài hay vào i-h c; * Ch ng-trình c i-ti n dân-sinh (tu-b ngsá, khai-thông m ng c ng, i n-khí hóa các ng h m ) t i ô-thành Sàigòn c th c-hi n nhanh chóng, áp- ng y- nguy n-v ng c a ng i dân. B. Nh ng thành-t u v ph ng-di n quân-s (3). Ngoài nh ng thành-tích trên chính-tr ng nh k trên, các s -quan ng i Nùng H i-ninh, sau khi qua các khóa hu n-luy n và dày-d n kinh-nghi m ph c-v, ã óng-góp nhi u cho quân-l c Vi t-nam C ng-hòa qua các ch c-v tr ng-y u nh k sau. 130 KHU T TR H I NINH VI T NAM

- Chu n-t ng Chi ng-d nh-quay : Trung- oàn Tr ng, T -L nh Phó r i T -L nh S - oàn 21 B -Binh, T nh-tr ng T nh Phong-Dinh và Ch ng- Thi n, Tham-M u Tr ng Quân- oàn 4/Quân-khu 4. - i-tá Hoàng-Gia-C u : Trung- oàn Tr ng Trung- oàn 7 B -binh, T -L nh Phó các S - oàn 3 Dã-chi n, r i S 2 BB, r i S 5 BB, T -L nh S 10 BB (sau là S 18), Ph -Tá T -L nh Quân- oàn 3, T ng C c-tr ng a-ph ng Quân và Ngh a-quân kiêm Tham-M u Phó B T ng Tham-M u, Chánh-S Thanh-Tra Lãnh-Th. - i-tá Tr ng-th ng-ch c :Trung- oàn Tr ng các Trung- oàn BB 8, r i 46, r i 52, Tham- M u Tru ng r i T -L nh Phó S - oàn 25 BB. - i-tá D ng-phún-sáng : Trung- oàn Tr ng Trung- oàn 9 BB, T -L nh Phó S - oàn 5 BB. - i-tá Vòng-Kim-Sinh : Trung- oàn Tr ng Trung- oàn 7 và 8 BB, T nh-tr ng T nh Ch ng- Thi n, Ph -Tá T ng-tr ng B S c-t c. - i-tá Vy-V n-bình : T L nh Phó S - oàn 22 BB. - i-tá Slíu-Ts i-cóng : Trung- oàn Tr ng Trung- oàn 9 BB, Quân-Tr n-tr ng Biên-Hòa. - i-tá Lý- c-quân : Trung- oàn Tr ng Trung- oàn 7 BB. ( i-tá Quân c truy-th ng Chu n-t ng sau khi chi n-th ng t m t-tr n tr v b Vi t-c ng b n t -th ng). - - Trung-tá Lai-V n-chu :Trung- oàn Tr ng các Trung- oàn 7, r i 42 và 50 BB. - Trung-tá Chi ng-slín-s nh :Ch Huy- Tr ng Trung Tâm 2 Tuy n M Nh p Ng. NG I NÙNG 131

- Trung-tá Phan-V n-kim :Tham M u- Tr ng kiêm Ch -Huy Phó TTHL V n Ki p. - Trung-tá Quy-Ng c- ng: Chánh Thanh Tra Ti u Khu Long-Khánh (Xuân-L c). - Trung-tá Ngô-Thiêm-Th ng: Qu n-tr ng châu-thành T nh Bình-D ng, Trung- oàn Tr ng Trung- oàn 50 BB. - Trung-tá Y-s Lý-Ng c-d ng: Ti u- oàn Tr ng Quân-y, Chánh V n-phòng T -L nh Quân- oàn 2 r i Quân- oàn 3. - Trung-tá Vòng-D ng-phóng: Ti u- oàn Tr ng, i-di n ng-bào Nùng t i H i- ng S c- T c. - Trung-tá Làu-V nh-dz nh: Ch -huy Phó Trung-Tâm Qu n-tr Trung- ng (thu c B T ng Tham-M u QLVNCH). - Trung-tá Làu-Ch -Ph n: Chánh S -V S Qu n-tr Binh- oàn /T ng Nha Tài-Chánh và Thanh- Tra Quân-Phí /B Qu c-phòng. - Trung-tá Th u-m n-slùi : Chánh S c- Bi t B T -L nh C nh-sát Qu c-gia. - Trung-tá Phàng-Công-Phú : Ti u- oàn Tr ng Pháo-Binh, r i Ph -Tá Pháo-binh Vùng 2 Chi n-thu t. - Trung-tá Ch ng-a-ki u: Ch -huy Phó L c-l ng c-bi t Vùng 4 Chi n-thu t. - Trung-tá Hà-V n-l u: Qu n-tr ng Qu n H i-ninh t nh Bình-Thu n. - Trung-tá Quy-Ng c-ph ng: Qu n-tr ng Qu n Minh-Long t nh Qu ng-ngãi. - Trung-tá G p-s n-c nh: Qu n-tr ng Qu n H i-ninh, Bình-Thu n. 132 KHU T TR H I NINH VI T NAM

- Thi u-tá T nh-a-nhi: Qu n-tr ng Qu n H i-l ng t nh Qu ng-tr. - Thi u-tá Vòng-Chay-M nh : Phòng Tùy- Viên Quân-s Tòa i-s VNCH t i Trung-Hoa Dân-Qu c ( ài-loan). - Thi u-tá Tr n- c-lai : Hi u-tr ng Tr ng V n-hóa Quân- i TTHL Quang-Trung, Ph tá Tr ng Phòng An-Ninh Quân- i TTHL Quang- Trung, Phó y-viên Chính-Ph Tòa-án Quân-s Th ng-tr c Nha-Trang, y-viên Chính-Ph Tòa-án QSTT Quân-Khu 1 ( à-n ng). - Thi u-tá Tô-Ph ng-chu : Qu n-tr ng Qu n Hoài- c (b VC th tiêu sau ngày 30/4/1975). - Thi u-tá Ts n-ch -Ts nh: Chi n- oàn Phó Chi n- oàn 8 Nha K -thu t B T ng Tham-M u. - Thi u-tá Diêu-Quang-Hi p: Qu n-tr ng Qu n Cai-L y (M -Tho). - Thi u-tá Vòng-A-Si : Ch -huy Tr ng Bi tkích Nh y-dù. - Thi u-tá Sl n-c m-v : Qu n-tr ng Qu n H i-ninh t nh Bình-Thu n. - Thi u-tá Vòng-S -D u: Qu n-tr ng Qu n B n-l c t nh Long-An. - i-úy L -Siu-Cóng: Qu n-tr ng Qu n H i-ninh t nh Bình-Thu n. - i-úy L -M c-sáng: Tr ng Phòng Nhân Viên B Ch Huy Pháo Binh B TTM/QLVN. - Trung-úy Vòng-Chay-D n: Hi u-tr ng tr ng trung-h c H i-ninh (h u-thân a-minh), Sông- Mao. Ngoài các s -quan k trên, trong hàng-ng các quân, binh-ch ng Quân-L c VNCH, còn có r t nhi u NG I NÙNG 133

s quan, h s quan ng i Nùng u t ra ph c-v xu t-s c (xin coi danh-sách b -túc các s -quan Nùng ph n ph -l c). Quân-nhân ng i Nùng các c p u có tinhth n k -lu t cao, luôn-luôn t n-t y v i trách-nhi m giao-phó, r t d ng-c m khi lâm-tr n và tuy t- i trung-thành, nên r t c kính-n và tr ng-d ng. Toán c n-v c a T ng-th ng Nguy n-v n- Thi u h u h t là ng i Nùng (trong s có tay thi n-x Slú-C m-sáng, có tay thái-c c- o H -Th nh-phat. n-v phòng-v Ph T ng-th ng c ng g m a-s là binh-s Nùng (ph c-v t i Võ-Phòng Ph T ng-th ng có i-úy H - Quay, ch -huy canh-phòng chu-vi Ph thì có trung-úy L c-quay-tsìn). N m 1963, sau khi ch -huy S - oàn 5 BB tham-gia o-chánh ch - Ngô- ình-di m, ông Thi u c b -nhi m gi ch c-v T -l nh Vùng 4 Chi n-thu t. Khi tr v gi ch c T ng-tr ng Qu c- Phòng, Trung-T ng Nguy n-v n-thi u có ý- nh thành-l p m t n-v g i là L c-l ng c-nhi m trang-b toàn v -khí c-bi t và t i-tân nh t. i-tá D ng-phún-sáng c tri u-h i h i ý- ki n v vi c nh n tr ng-trách ch -huy n-v c-bi t này. Nh ng sau ó Trung-T ng Thi u không th chi n c ý- nh, vì ng i M không ch p-thu n. C. Nh ng thành-t u trong ngành hành-chánh (4). Sau khi t n c qua-phân và ng i Nùng dic vào Nam, t t c h c-viên ã t t-nghi p hay còn ang theo h c Tr ng Hành-Chánh c a Khu T -Tr c ng nh toàn th công-ch c ph c-v t i các c -quan hành-chánh c a t nh H i-ninh c u c chuy n sang ph c-v trong quân- i. Ph n n m ng i c c 134 KHU T TR H I NINH VI T NAM

vào à-l t theo h c khóa u-tiên Ban Cao-Nguyên c a Tr ng Qu c-gia Hành-Chánh (Ecole Nationale d Administration) thì m t ng i (ông Ph m-v n- Phi n) xin tr v b c oàn-t v i gia- ình, m t ng i (ông Vòng-A- ng, th -nam c a c Sáng) sau khi gi ch c-v C nh-sát Tr ng t i Sông-Mao m t th i-gian ng n thì tr v i s ng dân-s, còn ba ng i ph c-v trong ngành hành-chánh v i t -cách công-ch c chínhng ch là : - Ông -H c-li ng, Phó Qu n-tr ng Qu n Cheo-Reo (t nh Pleiku); - Ông N ng-cún-sáng :Tr ng-ty Thu -V t nh Kontum, Tr ng-ty Kinh-T t nh Bình- nh, Chánh V n-phòng t nh Qu ng- c, Ch -S Phòng Pháp-Ch T ng Nha Nhân-Dân T -V B N i-v. - Ông G p-a-dzi ng: Ch -S Phòng Tài- Chánh H c-vi n Qu c-gia Hành-Chánh, Tr ng- Phòng Hành-Chánh Nhân-Viên C c Xã-H i QLVN, Chánh S -V S Tài-Chánh B Chiêu-H i. Ngoài ra, c ng có th coi là công-ch c ph c-v trong ngành hành-chánh trong giai- o n này các ông: - Chi ng-v nh-s nh, Qu n-tr ng Qu n H i- Ninh Sông-Mao; - Ts n-m nh-tsìn, Qu n-tr ng Qu n H i-ninh Sông-Mao - Sl n-c m-h ng, chuyên-viên phiên-d ch và i m-báo Hoa-v n, Ph T ng-th ng ; - Liêu-Nguyên, Ch -S Phòng Ki m-duy t báochí Hoa-v n, B Thông-Tin ; - Lê-V n-quang, Tr ng-ty Chiêu-H i ô- Thành Sàigòn. NG I NÙNG 135

D. Nh ng thành-t u v ph ng-di n xã-h i (5). H i Th ng-du B c-vi t T ng-t. Nh m duy-trì s i dây liên-l c và s oàn-k t ng i thi u-s t ng-thân t ng-tr và cùng pháttri n, m t h i- oàn l y tên là H i Th ng-du B c- Vi t T ng-t ã c thành-l p vào n m 1966. Trung-tá Phàng-Công-Phú và bác-s Lý-Ng c- D ng là sáng-l p viên c a h i này. Tr -s H i m i u i-l H ng-bàng, qu n 5 ô-thành Cholon (t -th t c Vòng-A-Sáng), sau c d i v ng Minh-Ph ng, qu n 11 (t -th t trung-tá Phú). Thành-ph n Ban Ch p-hành nhi m-k u g m có : - H i-tr ng : C Vòng-A-Sáng ; - -nh t Phó H i-tr ng: ông Tr ng-v n- V nh; - -nh Phó H i-tr ng kiêm Th -Qu : ông Vòng-Ch n-s nh; - T ng Th -Ký : ông G p-a-dzi ng; - y-viên Th ng-v : ôô. Phàng-Công-Phú, Lý-Ng c-d ng, G p-a-sáng, Liêu-Nguyên, S m- M -Hôn, oàn-v n-ng c, D ng-h ng-qu i và bà Tr n-v -B o. - C -V n: Thi u-t ng Ph m-v n- ng, C Hoàng-Nam-Hùng (m t v cách-m ng lão-thành)). L t u-ch c Ban Ch p-hành c t -ch c r t tr ng-th, v i s tham-d c a ngót m t ngàn ng i t i Á- ông i t u-l u Ch -L n, d i s ch -t a c a Thi u-t ng Linh-Quang-Viên, T ng y-viên An- Ninh (t c T ng-tr ng B N i-v ). M i u H i ho t- ng r t h ng-hái, g n nh tu n nào c ng có h i- h p t i tr -s ho ch- nh k - 136 KHU T TR H I NINH VI T NAM

ho ch phát-tri n c -s, thu-n p h i-viên. Qua n m 1967, ch c-v H i-tr ng chuy n-giao cho ông Tr ng-v n- V nh c m t th i-gian thì tình-tr ng b ình-tr, vì thành-ph n quá ph c-t p, i-di n m t vài s c-t c l i có nh ng l -l i sinh-ho t c- oán, không úng nguyên-t c, nên toàn-th h i-viên ng i Nùng trong Ban Ch p-hành, sau khi phân-tích ph i trái, ã quy t- nh tách kh i h i này. H i T ng-t Dân-T c Nùng. Vào tháng 6/1969, các ông Phàng-Công-Phú, Lý-Ng c-d ng, Vòng-Ch n-s nh, Ts n- -P n, G p- A-Sáng và G p-a-dzi ng tri u-t p m t cu c h p t i t u-l u Bát- t Ch -L n v i s tham-d c a c Vòng-A-Sáng và r t nhi u nhân-s quân cán chính ng i Nùng. K t-qu h i-ngh bi u-quy t y-thác ba ông Vòng-Ch n-s nh, Ts n- -P n và G p-a-dzi ng ph -trách làm th -t c xin thành-l p m t oàn-th thu n- túy c a s c-dân Nùng l y tên là T ng H i T ng-t Dân-T c Nùng. Nh n c h -s, B N i-v (sau khi thamkh o ý-ki n B S c-t c) yêu-c u s a thành H i T ng-t Dân-T c Nùng Moncay T nh H i-ninh. Ban sáng-l p trình l i B, xin c ghi là H i T ng- T Dân-T c Nùng Moncay T nh H i-ninh vi t t t là H i T ng-t Dân-T c Nùng. Ph n -ngh c B N i-v ch p-thu n và H i c chính-th c thành-l p vào u xuân 1970. Ban Ch p-hành nhi m-k u g m có (6) : H i-tr ng : ô. Vòng-Ch n-s nh, Ngh -viên H i- ng ô-thành; Phó H i-tr ng : ô. G p-a-dzi ng, Ngh -viên H T; NG I NÙNG 137

T ng Th -Ký : ô. H -Chi-Và, th ng-gia; Th -Qu : ô. Ts n-coc-p n; y-viên Th ng-tr c: ô. Hoàng-Gia-K, Ngh viên H T; ô. Lý-Minh-Khiêm, Ngh -viên H i- ng t nh Gia- nh; ô. Sl n-c m-h ng, ký-gi và các th ng-gia Slú-Ch c-sìn, ng-chênh-m nh, Ph ng- Tàu-X ng. Th -Ký Th ng-tr c : Ts -Slau-M n; C -v n T i-cao : Th ng Ngh -s Vòng-A- Sáng, Linh-m c Nguy n-l c-hóa, Trung-tá Phàng- Công-Phú, Bác-s Lý-Ng c-d ng, Thi u-tá G p-a- Sáng. Tr -s H i t a-l c s B 25-27 ng Lý-Nam- (qu n 11) ô-thành Sàigòn, là m t m t mi ng t l n (r ng 8m5 dài 37m, tr -giá 200 ngàn ng VN lúc ó) do ông Vòng-Ch n-s nh hi n-t ng cho H i. V i s ti n quyên-góp c a các v ng-h ng và thân-h u (ch trong vòng ba tháng ã lên t i b n tri u ng VN), m t tòa nhà ba t ng c d ng lên v i trang thi t-b khá y-, trong ó có m t phòng h p ch a c 500 ng i. L khánh-thành tr -s ng-th i trình-di n Ban Ch p-hành c t -ch c tr ng-th v i s tham-d c a r t nhi u ng-h ng và quan-khách g m i-di n chính-quy n a-ph ng nh ô-tr ng, Qu n- Tr ng, C nh-sát Tr ng và m t s chính-khách nh giáo-s Nguy n-v n-bông, giáo-s Nguy n-ng c- Huy, Ch -t ch Giám-sát Vi n, m t s Dân-bi u Qu c- H i và Ngh -viên H i- ng ô-thành. H i T ng-t Dân-T c Nùng phát-tri n thu nl i, m i sinh-ho t u c các ng-h ng H i-ninh h ng- ng nhi t-li t, nh ch -tr ng: 138 KHU T TR H I NINH VI T NAM

- Khuy n-khích th -h tr tham-gia các ho t- ng duy-trì phong- t c, t p-quán c -truy n c a ng i H i-ninh và tích-c c h c-t p tr thành nh ng ng i có ích cho xã-h i và qu c-gia; - C -võ m i ng i tranh- u b o-v quy nl i cho ng i thi u- s nh hi n-pháp ã qui- nh. Ngoài ra, H i ã th c-hi n c nhi u công-tác xã-h i nh y-l o ng-bào t -n n c ng-s n, c u-tr n n-nhân h a-ho n, nên gây c nh-h ng và ti ng vang t t trong các gi i. áng k thêm là t i hai n i ông ng i H i- Ninh nh t là Phú-Bình và Phú-Th -Hòa, m i n i u n i b t v i thành-qu c-s c riêng-bi t v duy-trì tín-ng ng và y m nh giáo-d c. T i Phú-Bình (qu n 11), c Vòng-A-Sáng ã c ng-hi n vô i u-ki n m t m nh t r ng h n hai m u tây xây chùa Quan-Âm. Kinh-phí xây-c t do toàn-th thi n-nam tín n óng-góp, trong s có nh ng ng i H i-ninh thu c m i t ng-l p, k c s ng-h c a các nhà h o-tâm ng i Hoa (nh ng m nh-th ngquân óng-góp nhi u nh t là các ông ng-chênh- M nh, Ch -Kh i-tsìn, Ph ng-tàu-x ng, L -Say- Chi, ng-l -Sáng, Vòng-Ph c-c m). M t tòa nhà v i l i ki n-trúc chùa-chi n nguynga c hoàn-t t vào cu i th p-niên sáu m i. Bu i l khánh-thành và khai-quang t ng Quan-Th -Âm c t -ch c t ng-b ng và long-tr ng ch a t ng th y. Ngày vía Quan-Th -Âm hàng n m (19 tháng 2âl) là ngày h i l n c a Chùa g m nhi u ti t-m c nh c u-siêu cho nh ng k vãng-sinh v mi n c c-l c, c u cho chúng-sinh qu c-thái dân-an; l th u hoa- ng mang l i an-lành cho nh ng ai trúng th u; l t pháo- NG I NÙNG 139

bông t ng-tr ng s may-m n cho nh ng ng i gi t gi i c th -ph ng Quan-Th -Âm b -tát. Ngày th ng tín- c ng t i lui ông- o, khói-h ng nghi-ngút; ti n cúng-d ng còn d -gi sau khi trang-tr i. Ban Qu n-tr chùa d tính vài n m sau có th xây-c t m t tr ng trung, ti u-h c và m t b nhxá t i khu-v c ó. Ti c thay, chuy n v t i sao d i t i Mi n Nam ã khi n bao nhiêu tâm-huy t và c -g ng c a c ng- ng ng i H i-ninh ã tan thành mây khói. T i Phú-Th -Hòa (qu n Tân-Bình), dân aph ng và các nhà h ng-tâm h ng-s n ã óng-góp xây-d ng lên m t tr ng trung-h c t tên là Trung- Dung t ng- i qui-mô. H c-sinh các l p ph n ông là con cháu ng i H i-ninh, hi u-tr ng là ông L - Cun-P c, con r c a c Vòng-A-Sáng (sau này làm vi c t i B Ngo i-ki u c a chính-ph Trung-Hoa Dân- Qu c). Kh i oàn-k t Dân-T c Thi u-s Vi t-nam. Sau khi c-c th ng ngh -s khóa 1 n m 1967, c Vòng-A-Sáng có v n- ng v i nhân-s các s c-t c khác thành-l p m t oàn-th chính-tr m nhdanh là Kh i oàn-k t Dân-T c Thi u-s Vi t-nam vào n m 1969, t tr -s t i t -th t c a c i-l H ng-bàng (qu n 5) Cholon. Thành-ph n Ban Ch p-hành g m : - Ch -T ch : C Vòng-A-Sáng, - Phó Ch -T ch: ôô. S n-thái-nguyên, Tôn- Th t-liên, - y-viên: ôô. Hoàng-Gia-K (Ngh -viên ô- Thành Sàigòn), Liêu-Nguyên, Gi ng-h nh-quay, Sl n-slau-gì, Ph ng-tàu-x ng, Ts n-s nh-ph ng, Cháu-Slùi-Sl n. 140 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Nh danh-x ng, ây là m t t p-th chính-tr c a các s c-t c thi u- s Vi t-nam. Nh ng trên th ct, thành-viên Ban Ch p-hành c ng nh nh ng ng i ã gia-nh p Kh i h u h t là ng i Nùng; các s c-t c khác ch ng có bao nhiêu, nên ch a t o-d ng c m t s oàn-k t th c-s gi a các s c dân. Do ó, Kh i oàn-k t Dân-T c Thi u-s VN không th tr thành m t oàn-th chính-tr có th c-l c nh ý c Sáng mong-mu n. E. Nh ng thành-t u v kinh-doanh th ng-nghi p (7). T i vùng Sàigòn - Ch -L n. Nhi u ng-h ng ã g t-hái c nh ng thành-qu kh -quan v kinh-doanh th ng-nghi p nh sau : Ông ng-s nh-v y là m t trong các ch -nhân chính-y u c a các x ng ch -t o ngói Vinatole, Dongnai tole và x ng s n-xu t s a c hi u Ông Th ; Ôô. ng-chênh-m nh, ng-chênh-nhìn, Vày- Phat-Màu, Li ng-say-t c, Làu-S p-slám, Vòng-Ph c- H nh, L -Nh c-sl n, Làu-A-Sáng, Ch nh-lìn-v, G p-v nh-v, v..v có x ng ch -t o dép cao-xu khá qui-mô; Ông Ch -Kh y-tsìn có hai c a hi u i-lý da nhân-t o (similicuir) và bán các nguyên v t-li u ch -t o gi y da và dép da. T i vùng Tùng-Ngh a qu n c-tr ng t nh Tuyên- c ( à-l t). Ôô. Làu-Nhì-Vòng, Vòng-Khì-Tsi ng, Slú-Cá- Sàu, Slú-cá-N p v..v kinh-doanh v ngành khai-thác g r ng; ngoài th -tr ng qu c-n i, ngành này ã t ng NG I NÙNG 141

cung-c p g thông tròn làm tr i n xu t-kh u v i s -l ng l n sang Nh t-b n. Nói chung, trong kho ng th i-gian dài 21 n m tr i t 1954 n 1975, ng i Nùng c c u-mang và ã s ng chan-hòa trong lòng dân-t c Vi t-nam. c công nh n là m t s c t c thi u s trong i gia ình qu c gia Vi t-nam, h th ng-ti n trong xã-h i mi n nam, nh ng c ng chia-s nh ng th ng-tr m c a th icu c, nh ng vinh-nh c c a v n-m nh t n c. Nhi u con em Nùng ã ngã xu ng vì chính-ngh a t -do, bên c nh nh ng a con thân-yêu an-ngh trong lòng t m. N u công lao ng n ch n s bành tr ng c a ch ngh a c ng s n ã khi n ng i chi n s Vi t-nam C ng-hòa vinh quang i vào l ch s, thì s óng góp c a ng i Nùng trong m i lãnh v c sinh ho t qu cgia, nh t là thành tích chi n u anh d ng c a ng i lính Nùng n i ti n n ch ng c ng b o v t qu c, gi ây v n còn làm cho h t -hào. ***** Ngoài nh ng thành t u chính-tr, quân-s, hành-chánh, xã-h i và th ng-nghi p nh nói trên, c n k thêm m t sinh-ho t r t c-bi t, có tính-cách hàohùng, ó là công-tác c a các toán bi t-kích nh y B c, g m s -quan, h s -quan, binh-s c tuy n-l a trên c n-b n tình-nguy n, trong ó chi n-s Nùng chi m m t t -l áng k (36 so v i t ng-s trên d i 500 ng i). H c ch -huy tr c-ti p b i ng i M, nh ng h ph c-v cho quy n-l i c a mi n nam Vi t- Nam, cho l i-ích ch ng C ng nói chung. Sau khi c hu n-luy n k -l ng v k -thu t tình-báo, v tác-chi n c-bi t, v m u-sinh thoát- 142 KHU T TR H I NINH VI T NAM

hi m, h c a ra b c nh y dù ho c -b vào nh ng m c-tiêu nh s n, tìm cách bám tr, h inh p sinh-ho t, s u-t m tin-t c r i báo-cáo v h u-c. H phá-ho i n u c n, sau ó h n a- i m lên tàu ón tr l i c n-c ; nh ng th ng thì ra i không h n ngày v. R t ti c là s phòng-th nghiêm-ng t và vi c t ch c xã-h i quá ch t-ch c a c ng-s n mi n B c khi n công-tác này coi nh b th t-b i. Nh ng không ai có th ph -nh n tính-cách d ng-c m, can-tr ng c a nh ng toán bi t-kích nh y b c. Chúng ta hãy nghe câu chuy n t -thu t d i ây c a ông M c-a-tài, m t chi n-s bi t-kích Nùng xu t-chúng (8). Toán c a tôi có 6 ng i, tôi là tr ng toán. Chúng tôi có nhi m-v ho t- ng trong vùng H i-ninh. L n u-tiên chúng tôi ra i là tháng 10/1962, ho t- ng h n m t tháng thì tr v. L n th hai và th ba c ng th, m i l n h n m t tháng. L n th t b vào Ph -Tài Mùn, hôm sau i t i Cái-Giá (biên-gi i m-hà) thì b b t. Vi t-c ng ã phát-giác chi c xu ng b b nh n chìm b bi n nên theo rõi chúng tôi r i bao-vây. Chúng tôi tìm ng thoát thân, nh ng vòng vây d n-d n si t ch t. Súng t -v n có s n, nh ng chúng tôi quy t- nh b t. Hôm y là ngày 16/7/63. Sau m t n m b giam t i Moncay, chúng tôi b a ra m-hà x v t i gián- i p bi t-kích. Án nh nh t là anh M n 8 n m, k t i Ch nh-a-slám (ph trách truy n-tin) 10 n m, anh Quay 12 n m, anh C m 17 n m,vòng-a- ng 19 n m, riêng tôi lãnh án t -hình NG I NÙNG 143

(sau nghe nói có cu c trao- i v i tên Vi t-c ng Nguy n-v n-bé t ch t n phá c u Biên-Hòa, nên tôi ch tù chung-thân). Vi t-c ng em t i tôi i giam t i tr i Quy t- Ti n t nh Hà-Giang (g n Vân-Nam và Mi n- i n) t i n m 1971 thì chuy n v Ph -Lu t nh Lào-Kai, cách Trung-Hoa m t con sông (anh ng b nh m i kh i không kiêng-khem c nên b ch t trong d p này; riêng anh C m ã b ch t vì b nh n m 1969)). N m 1978 chúng tôi b a v Phú-Th, t i g n hai n m sau thì v huy n Mai-Xuân t nh Thanh-Hóa, cách Lào 10cs. N m 1964, t tr i Quy t-ti n tôi ã tr n qua Mi n- i n cùng v i hai ng i b n tù ng i Th (b b t L ng-s n n m 1962). Tám ngày sau chúng tôi b b n cán-b tr i h p-tác v i c nh-sát Mi n- i n b t l i. VC nh t tôi m t n m tr i trong m t l t ph i khom-khom ng i, hai tháng u cùm c hai chân, sau cùm m t chân, m i ngày cho hai l ng chén c m v i hai bát n c. Trong hoàn c nh y, nhi u ng i ch ch u c t i tám tháng thì ch t. M t n m tr i không t m-r a, tóc r ng h t, u thì dài ra. Sau khi hi p- nh Paris c ký-k t, VC t ptrung chúng tôi v ba tr i l n là Hoành-B (g n Hòn- Gai), Lào-Kai và Ngh -An, chu n-b trao-tr tù-binh. D p này chúng tôi th y tù-binh M cùng b nh t g n, c ng nh nhi u s -quan mi n nam, nh ng hai bên không c giáp m t nhau. n khi tù-binh M ã c trao-tr h t mà không th y n l t mình, chúng tôi ã tìm cách thông-tin ba tr i v i nhau (dù cách xa nhau hàng m y tr m cây s ), h n ngày gi bi u-tình ph n- i. n ngày gi ã nh, cu c bi u-tình tuy t-th c nh t-t n 144 KHU T TR H I NINH VI T NAM

ra, khi n VC âm lúng-túng. Sau khi tr n-t nh l i, chúng àn-áp dã-man và l i phân-tán chúng tôi i kh p các n i. K t y, kh u-ph n n hàng ngày c a tù gián- i p bi t-kích ch còn 15 ng nh các th ngph m, thay vì 24 ng m t ngày tr c kia nh n- nh cho các tù-binh chi n-tranh. Sau c bi t r ng phía M ã tiêu-h y gi y-t h -s quan-h t i bi t-kích nh y toán (cho r ng chúng tôi không ph i là chínhth c nh p-ng ), hòng ph i trách-nhi m i v i chúng tôi. Phía VNCH c ng không th a nh n chúng tôi n a. Qu -th t là m t tình-tr ng tuy t-v ng và áng ph nn! êm ba m i T t n m 1983, sau bu i liênhoan, l i-d ng tr i t i, tôi v i Ch nh-a-slám dùng bè chu i làm lén t tr c th xuôi dòng sông, ba gi sau lên b trên t Lào. Chúng tôi l n-l i i v phía nam, v t qua ng 9 nam Lào, mò-m m l y cái n, ba tháng m i ngày sau m i t i Nha-Trang i xe l a v Sàigòn. Hai ngày sau v tôi a tôi lên nh-quán, s nhà b n chúng t i rình-r p b t. Tôi ã l n-mò xu ng B c-liêu, gi -d ng n-mày, tìm cách tr n i, nh ng không thành-công. Có l n tôi v i A-Slám b t g p cánb tr i i trên xe buýt Sàigòn, có v ý nhìn chúng tôi. V i kinh-nghi m s ng v i VC, tôi tin là h do tr i giam c i tìm chúng tôi, nên l i-d ng lúc t i ch B n- Thành ông ng i, chúng tôi v i xu ng xe l i vào m t ti m n xin i ti u r i chu n ra c a sau tr n thoát. Tháng 7/1983, chúng tôi may-m n g p m t tay trung-tá công-an t -ch c v t biên. V ch ng tôi cùng A-Slám n p m i ng i 3.000 m -kim. Sau b n ngày êm trôi trên bi n, chúng tôi t i Tân-Gia-Ba (v tay trùm công-an v i m t a con và m t ng i cháu là NG I NÙNG 145

thi u-úy b - i c ng cùng i v i chúng tôi t i Tân- Gia-ba, nh ng không c nh n vào M mà ph i i Âu-Châu). Tôi xin liên-l c ngay v i c -quan tình-báo M. Ch ba ti ng ng-h sau, m t trung-úy t Hoa-Th nh- n g i i n-tho i cho tôi. Chúng tôi thông-báo m thi u, bí-s. Th là m i ngày sau chúng tôi có gi y-t lên máy bay t i ti u-bang Georgia, Hoa-K. Sau ó, cùng m t s bi t-kích ã t i M t tr c, chúng tôi thành m t nhóm 12 ng i, b t u tìm cách lo cho các anh em còn k t l i c thoát kh i ng c-tù CS. R t may là chúng tôi ã g p m t quí-nhân là i-tá h i-h u Sedgwick Tourison trong ngành tìnhbáo tr c ây (có v ng i qu n 5 Sàigòn). Ông Tourison ã giúp chúng tôi tìm l i các gi y-t liên-h t i bi t-kích nh y toán (g i là k -ho ch OPLAN 34A và OPLAN 35), lo m n dùm lu t-s, òi l ng-b ng c a chúng tôi trong th i-gian b tù. Cu c tranh- u lúc u g p nhi u khó-kh n, vì nh ng ng i c m quy n manh-tâm khi ó ã m u-tính ph i tay, m c cho nh ng k không may ch t mòn trong c nh a- ày. Nh ng nh ng òi-h i công-b ng và h p-lý c a chúng tôi ngày càng có thêm ng i ng-h, c trong chínhgi i và báo-chí. K t-qu là t i n m 1995-96, h u-h t anh em còn k t Vi t-nam ã n mi n t t -do Hoa-K g m 197 ng i, cùng v i gia- ình thành g n m t ngàn ng i (trong s có A-Quay cùng toán v i tôi). T i ngày 20/6/1996, Th ng-vi n ã ch p-thu n b ith ng cho chúng tôi, và g n b n tháng sau T ng- Th ng M m i ban-hành lu t này. S ti n b i-th ng tính trung-bình m i ng i c kho ng $40.000, nh ng chúng tôi ã quy t- nh 146 KHU T TR H I NINH VI T NAM

chia nhau theo thâm-niên tù CS : ng i tù trên 20 n m c $50.000, d i 20 n m c $40.000, không phân-bi t c p-b c, ch c-v ; s ti n này cho c nh ng anh em còn sinh-s ng VN ( m t ch c ng i, k c A-M n trong toán c a tôi) ho c ã ch t (tr ng-h p này thì trao t n tay nh ng ng i th a-k ), tr 32 tên ph n-b i ã làm vi c ph n-gián cho VC ho c b chúng d -d l i ph c-v cho chúng. M i n m, L c-l ng c-bi t và Bi t-kích Vi t-m t -ch c i- h i luân-l u t i m t ti u-bang khác nhau. Tháng b y n m nay, chúng tôi h n g p nhau t i Philadelphia. ây là d p chúng tôi cùng nhau ôn l i nh ng k -ni m vui-bu n, chia-s nh ng n i vinh-nh c c a m t i binh-nghi p y phiêu-l u m o hi m, trong ó tình ng- i cùng vào sinh ra t s không bao gi phai-nhòa. Núi Con Chu t (L u-s Sán) ngoài kh i H i-ninh, trên ng thâm nh p c a Bi t Kích Nh y Toán ***** NG I NÙNG 147

Ngoài thành-tích ngo i-l c a các chi n-s bi tkích, chúng tôi c ng xin gi i-thi u vài tr n-chi n cbi t v i nh ng ng i lính Nùng xu t-s c, tr c tiên là c u Thi u-tá Sl n-c m-v. Ông C m-v sinh t i Hà-C i, H i-ninh n m 1932. Vì yêu thích cu c s ng d c-ngang c a ng i trai th i lo n, nên dù ã t t-nghi p s -ph m t i Khu T - Tr H i-ninh, ông l i xin th -hu n t i tr ng Cán-B Quân-S trong th i-gian ba n m. Sau khi di-c vào nam, ông theo h c l p s -quan t i Trung-Tâm Hu n- Luy n L ng-s n, t t-nghi p chu n-úy n m 1955 ; sau ó h c khóa bi t- ng quân ; t i n m 1963 h c khóa r ng-núi sình-l y t i Mã Lai. Ngoài vi c ch -huy i- i Thám-Báo, Liên- i Trinh-Sát, ông còn nhi u l n làm Ti u- oàn Tr ng BB và PQ, sau cùng là Qu n-tr ng Qu n H i-ninh, T nh Bình- Thu n. Ông c t ng-th ng nhi u huân-ch ng : Ng ng B o-qu c Huân-Ch ng, L c-quân Huân-Ch ng, Ch ng-m B i-tinh, 11 Anh-D ng B i-tinh, và 1 huy ch ng c a S - oàn 1 Hoa K. Sau 30/4/75, ông b tù- y 7 n m, sau c qua M theo di n HO n m 1993, hi n s ng t i Georgia cùng gia- ình. Sau ây, chúng tôi xin nh ng l i cho Thi u-tá Sl n-c m-v thu t l i m t trong nh ng chi n-tích c-bi t c a ông, qua s ghi chép c a ông Phòng-Tít- Ch ng, H i-tr ng Danh-D H i Quân Cán Chính H i-ninh (21/8/2007). 148 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Tr n Tao Ng Chi n Phú Hòa ông -1965 Trong g n 24 n m ph c v quân l c Vi t Nam C ng Hòa và quân i khu T Tr H i Ninh d i s lãnh o c a i Tá Vòng A Sáng, tôi ã tham gia r t nhi u tr n chi n v i quân C ng S n mi n b c c ng nh mi n nam. Tr n Phú Hòa ông là tr n chi n ghi sâu nh t trong ti m th c c a tôi vì là tr n quân s b t n th t nhi u nh t trong i lính c a tôi. Có l ó c ng là m t tr n khá th m kh c khi cu c chi n tranh Vi t Nam b t u c ng th ng và leo thang th i b y gi. Lúc ó tôi là i i tr ng c a i i Thám Báo, sau g i là i i 5 Trinh Sát tr c ti p ch huy b i trung tâm hành quân c a S oàn 5 B Binh. C n c B T L nh S oàn c t t i tr i Phú L i t nh Bình D ng. i i này v i quân s 130 ng i trong ó có kho ng 80% là anh em g c Nùng mà tôi ã c quy n tuy n ch n t các Trung oàn 7, 8 và 9 c a S oàn khi thành l p. Nh ng anh em này ã di c t ngoài b c sau 1954 vào Sông Mao Trung Vi t cùng i Tá Vòng A Sáng và ph c v trong S oàn 3 Dã Chi n sau ó i tên thành S oàn 5 BB. Ph i nói ây là thành ph n u tú nh t v kinh nghi m tác chi n c a s oàn mà tôi r t hãnh di n và coi h nh anh em ru t th t c a tôi. NG I NÙNG 149

i Úy Sl n C m V t i Tr i Phú L i Bình D ng Phú Hòa ông n m v phía tây c a t nh Bình D ng và cách B n Cát kho ng 20km. Vùng tây b c Phú Hòa ông là chi n khu B i L i giáp ranh v i Phú Hòa ông và ng n cách b i sông Sàigòn. Chi n khu B i L i y r ng cao xu là m t m t khu h u c n c a Vi t C ng ti p t n d c quân trang quân d ng cho 150 KHU T TR H I NINH VI T NAM

m i h at ng c a các vùng lân c n, nh t là cho Công Tr ng (S oàn) 9 và Công Tr ng 7 bao g m Trung oàn Quy t Th ng c a h. ó là nh ng n v thi n chi n có ti ng c a c ng quân B c Vi t, ã xu t hi n và qu y phá vùng ki m soát c a chúng ta lúc b y gi. C ng quân ã dùng Cam B t là n i ti p t tr c ti p vào m t khu này và ã thi t l p nhi u ng mòn và a o ch ng ch t d i m t t tránh s ki m soát và khám phá trên không c ng nh hành quân c a chúng ta. Tôi còn nh r t rõ lúc ó là mùa ông 1965, tr i lúc nào c ng âm u không m t tr i nh ng trong sáng mà không l c không b tr ng i khi c n s y m tr. Trung Tá Lê Nguyên V Ch Huy Tr ng Trung oàn 8 c l nh c a Thi u T ng Tr n Thanh Phong T L nh S oàn 5 BB i hành quân t o thanh vùng chi n khu B i L i và i i thám báo c a tôi gi nhi m v ti n thám và y m tr ti n thoái c a trung oàn. i theo tôi còn có m t v i úy c v n Hoa K cùng 2 sergeant H S Quan truy n tin và c n v. i Úy Sl n C m V dùng c m v i anh em và c v n M t i Ti u oàn 3/7 Bình D ng. NG I NÙNG 151

Sau 3 ngày l c soát, chúng tôi không th y tung tích c a ch quân và c ng không g p s kháng c nào nên quy t nh tri t thoái tr v c n c. i i c a tôi y m tr cánh ph i c a trung oàn và khi v cách Phú Hòa ông kho ng 4km - 5km thì ti u i ti n thám c a tôi cho bi t ã khám phá d u tích êm hôm tr c ch quân ã ph c kích chúng tôi t i i m này cùng nhi u h phòng không ã p, s n sàng i chúng tôi l t. Tôi báo cáo ngay lên trung oàn hành quân và quy t nh t n mát ra i h ng i r t th n tr ng b c v phía tây nam qua r ng cao xu v i nh ng cây cao xu khá r m r p. Sau khi ti n quân kho ng trên 1 km t nhiên chúng tôi th y m y ch c ch quân xu t hi n r t g n cách kho ng vài ch c mét và h c ng r t b t ng khi th y s hi n di n c a chúng tôi. Th t ra h ang i ch ph c kích chuy n h ng b c t tây sang ông ch n u ta khi bi t chúng tôi ang chuy n h ng ti n quân nh ng h ã không ng r ng chúng tôi di chuy n quá nhanh nh v y. Trong giây tíc t c lúc quân ch còn lu ng cu ng, theo ph n x kinh nghi m chi n tr ng, tôi ra l nh ngay xung phong t và ánh ph u vào ch l y u th và làm ch chi n tr ng. ó là m t cu c tao ng chi n mà chúng tôi ã n súng tr c làm m t tinh th n c a quân ch. Sau này chúng tôi m i bi t ó là m t trong 4 ti u oàn c a Trung oàn Quy t Th ng, l c l ng r t hùng h u và nhi u kinh nghi m, v i quân s g p 4 l n c a chúng tôi. Th t s mà nói nh ng anh em Nùng trong i i c a tôi r t là anh d ng, gan lì, vì nhi u kinh nghi m chi n tr ng nên h r t bình t nh, hành ng nhanh chóng và ph i 152 KHU T TR H I NINH VI T NAM

h p nh p nhàng c n thi t, thanh toán nh ng m c tiêu nóng ngay khi g p ph i. Sau vài t chúng tôi xung phong t n công t thì ch quân ã b y lui bi n m t vào r ng cao xu và b t n th t n ng. Tôi ra l nh cho anh em thu d n chi n tr ng và ch m sóc các th ng binh, nh ng ch quân ã quay tr l i v i vi n binh hùng h u và t n công l i chúng tôi. Trong tình tr ng y u th tôi l p t c ra l nh c m c t m th i, lùi sau vòng chi n kho ng 500m và ánh d u i m ng b ng n khói ng th i nh m y c v n ng minh Hoa K g i không l c oanh t c và tr c th ng b n h a ti n y m tr. Sau m t lo t oanh kích vào tr n tuy n phía ch quân, chúng tôi m i t n công tr l i và thu d n chi n tr ng. Cu c chi n ã b t u vào kho ng 9 gi sáng và k t thúc kho ng 3 gi chi u cùng ngày. i i Thám Báo c a tôi có 12 anh em và i Úy C V n M b t vong. Kho ng hai m i m y anh em binh s và s quan b th ng. V i t n th t nh v y, i i c a tôi coi nh b tê li t t m th i. V phía ch quân, kho ng h n 80 xác ch t n m ng n ngang kh p n i trên chi n tr ng v i v khí lo i ã b l i g m ti u liên trung liên Ti p Kh c, súng bá c a Trung C ng.... Lúc tháo lui, ch c ch n h c ng di t n c m t s l n v a ch t v a b th ng ch a k. Sau này trong m t chi n d ch khác chúng tôi c ng khám phá ra 24 kho (8m dài 4m ngang) v khí n d c lo i( n i bác, phòng không, h a ti n..) và quân trang quân d ng g n ó. Dù r ng chúng tôi ã NG I NÙNG 153

cho n phá h y nh ng n d c này nh ng v n ch a xong ph i nh không l c oanh t c ti p. M y hôm sau m t tên Vi t C ng ra u hàng và cho bi t trong s nh ng ng i b t th ng có 1 i i tr ng và 1 ti u oàn phó. ng th i tên ó c ng cho bi t rõ c n c d ng quân c a n v này nên kho ng 10 ngày sau, T L nh S oàn ã cho Trung oàn 9 (ch huy b i Trung Tá D ng Phún Sáng cùng Thi u Tá Lai Qu c Thái) và Trung oàn 7 i hành quân t o thanh ti p. Nhân d p này tôi xin thành kính c m t và tri n nh ng anh linh và t t c anh em ã m t th i ph c v d i quy n c a tôi. Ph i tr i qua nh ng tr n chi n ác li t th m kh c m i bi t c kh n ng chi n u c a nh ng anh em ó. H không nh ng lanh l i, gan lì luôn luôn bình t nh trong b t c tình hu ng nào mà h còn gi c ph ng châm c a ng i Nùng l y Trung và Hi u làm chu n nên chúng tôi không bao gi ph i lo ng i có Vi t C ng n m vùng làm n i tuy n trong hàng ng c a mình. Chính vì v y T ng Th ng Nguy n V n Thi u, ng i t ng là T L nh S oàn 5 B Binh, khi lên làm T ng Th ng, ã ra l nh cho tôi ch n 35 anh em u tú nh t và thân c n nh t c a tôi trong i i làm c n v 24/24 cho T ng Th ng. 154 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Thi u Tá Sl n C m V t i n B n Sín Qu n D u Ti ng - Ti u oàn Tr ng T/ 3/322/ PQ Ti u Khu Bình D ng. 1/8/1971 Trong s anh em này có 34 là anh em Nùng và 1 Chu n Úy ng i Kinh ã theo sát tôi nhi u n m, ó là NG I NÙNG 155

anh Nguy n T n Ph n sau này tr thành Thi u Tá Tùy Viên cho T ng Th ng. Ch c ch n r ng n u không có nh ng anh em này vào sanh ra t v i tôi và b o v tôi trong nh ng tr n ánh thì ngày hôm nay m ng s ng c a tôi ã không còn và hài c t tôi ã mai m t trong lòng t m. Tôi r t th ng tâm cu c chi n ã t c i sinh m ng quí b u c a m t s anh em này. C ng S n B c Vi t ã th t sách dùng ph ng pháp c ng chi n mi n Nam b ng v l c, i u ó ã gây trên hàng tri u anh em B c và Nam t n n, thay vì dùng ng l i ôn hòa th ng nh t qu c gia nh c Qu c ã b o v c nhân tài, nhân l c và tài nguyên c a t n c. ***** N u bài vi t v a qua nói v m t tr n tao-ng chi n y sinh ng và h p-d n, thì tr n t -th d i ây, ngoài s anh-d ng, qu -c m c a ng i lính Nùng, còn tính t-xu t b t th ng c a chi n thu t phòng th. i u m i m là v s -quan Nùng tác g a câu chuy n l i là ng i v n khiêm nh ng, a mai-danh n-tích, không thích xu t u l di n, nên chúng tôi xin t m ch danh là i-úy Th ng. Xin m i quý v th ng th c câu chuy n v n do tài ghi chép linh ng và trung th c c a ông Phòng-Tit-Ch ng. 156 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Ti u oàn Nùng L u ng T Th Gò D u Th ng 1962 Ti u oàn Nùng L u ng là Ti u oàn 1/9 thu c Trung oàn 9, S oàn 5 B Binh (ti n thân là S oàn 3 Dã Chi n c ng th ng c g i là Binh- oàn Nùng). Lúc b y gi, Ti u oàn Tr ng là i Úy Th ng, Ti u oàn Phó là i Úy Nguy n V n Thành, Trung oàn Tr ng là Trung Tá D ng Phún Sáng, và T L nh S oàn là Thi u T ng Tr n Thanh Phong. ó là nh ng v ch huy quân s xu t s c, tài ba, giàu kinh nghi m chi n tr ng ã quy t nh m i chi n thu t và chi n l c cho ti u oàn này. Ti u oàn Nùng L u ng là m t ti u oàn r t c bi t g m 5 i i chi n u và m t i i ch huy v i quân s tr i h n m t ti u oàn. Trong s 5 i i tr ng chi n u này có 3 i i tr ng là ng i Nùng, hai v còn l i là ng i Kinh. Ngoài ra các h s quan và binh s i a s là Nùng, ch có m t s r t ít là ng i Vi t g c Hoa, theo l nh nh p ng và b sung vào n v này. Lúc ban u nh ng anh em Vi t g c Hoa r t s hãi khi ra tr n vì ch a có kinh nghi m chi n u. Nh ng sau vài l n tác chi n, c dìu d t b i anh em Nùng, n m mùi thu c súng và o t c nhi u chi n l i ph m, h ã lên tinh th n gây c lòng t tin, h ng say và xung phong trên chi n tr ng không kém gì các anh em khác. Ti u oàn này ã t ng làm quân c ng ho ng h t, iêu ng, tr tay không k p trong r t nhi u tr n ph c kích và truy lùng ch. NG I NÙNG 157

Quân C ng ã b t n th t n ng, ngoài ra h còn b m t uy tín trong vùng h ki m soát, nh t là m i ho t ng ã b quân ta kh ng ch. Nên h ã tung tin và r i truy n n tuyên chi n, s dùng 2 trung oàn tiêu di t Ti u oàn Nùng L u ng, nh m kh ng b tinh th n và quân tâm c a ti u oàn. Sau n m 1954 t n c Vi t Nam b chia ôi, C ng S n B c Vi t ã âm m u l i h u h t các thành ph n n ng c t và cán b t i ni m nam v i m c ích s xích hóa, thôn tính Nam Vi t Nam trong t ng lai. Cho nên h ã nhanh chóng thi t l p nh ng m t khu kh p lãnh th ni m nam Vi t Nam, nh chi n khu D, B i L i, H Bò, Lê H ng Phong, Nam S n... làm h u c n ti p t cho m i ho t ng c a nh ng công tr ng (s oàn) tác chi n c a h. H ã chi m t r i giành dân b ng kh ng b, b t cóc và th tiêu nh ng ai ch ng i không ch u theo h. Vùng tây b c Sàigòn là m t trong nh ng i m nóng ho t ng bành tr ng nhanh nh t c a c ng quân. Dù chính ph Ngô ình Di m ã cho nh ng trung oàn thân c n hay m i c thành l p n t o thanh, nh ng vì nh ng o quân này kinh nghi m chi n u v i c ng quân còn thi u kém, ban ngày hành quân thì b ph c kích, ban êm thì b bao vây t n công, nên b t n th t khá nhi u và không tr n áp n i quân ch. Tinh th n binh s c a chúng ta ã b giao ng và vi c ào ng ã x y ra. ng n c n tình tr ng này và tránh s uy hi p c a c ng quân t i vùng ph c n Sàigòn, b t u vào n m 1959, S oàn 5BB ã c ch th di chuy n t vùng 2 n vùng 3 chi n thu t, truy lùng và t o thanh c ng quân t i vùng này. B T L nh Hành Quân c a S oàn c óng t i cây s 96 qu c l 20, (Sàigòn 158 KHU T TR H I NINH VI T NAM

à L t) ngã ba V nh An, Qu n nh Quán, T nh Biên Hòa. ti n vi c i u hành và ki m soát các vùng thu c t nh Bình Long; Ph c Long; H u Ngh a; Bình D ng và Biên Hòa, n m 1961, B T L nh S oàn ã c d i v Biên Hòa và sau ó n m 1964, d i i Phú L i, t nh Bình D ng. N ng c t c a S oàn 5BB là nh ng quân lính Nùng y kinh nghi m chi n tr ng, ã t ng qu n th o v i c ng quân nhi u n m, nên bi t c m i thói quen, chi n thu t và ng i n c b c c a h. Các Trung oàn 7, 8 và 9 c a S oàn t i vùng t m i, thay vì n m trong th b ng, ã c ch th ch ng bung ra, ban ngày i l c soát nh ng ch tiêu di t, ban êm thì ph c kích nh ng y u i m c ng quân th ng ra vào. Nh ng ho t ng m i này ã làm cho c ng quân t n th t n ng và c n tr m i sinh ho t c ng nh k ho ch bành tr ng c a chúng. Dân làng t i nh ng vùng này ã b t u tin t ng vào kh n ng quân s và d n d n quay v v i chúng ta sau này. Gò D u Th ng n m giáp ranh v i Cam B t và chia cách b i sông Vàm C. Sông này khá l n v i b ngang kho ng 100m là m t ch ng ng i v t b t l i v a hình cho quân ta. Nên c ng quân ã l i d ng sông này xâm nh p t Cam B t vào a ph n Vi t Nam và t u thoát qua Cam B t lánh n n khi c n. Lúc b y gi phong trào thành l p p chi n l c t i các làng xã ang c phát tri n m nh. ó là m t chi n l c khá thành công lúc ban u, nh m ng n ch n s xâm nh p và nh h ng c a c ng s n vào xã p c a chúng ta. Th ng xây d ng m t p chi n l c c n 2 t i 3 tu n m i c hoàn t t. p Gò D u Th ng có dân s kho ng 200 ng i, a s s ng v ngh nông. NG I NÙNG 159

Ti u oàn 1/9 c S oàn Hành Quân ch nh i gi an ninh và b o v vi c xây d ng p chi n l c t i Gò D u Th ng; khi hoàn t t, ti u oàn s l i d i i p m i. Khi n n i, ti u oàn óng quân trên m t m nh t tr ng khá l n v i h u h t chung quanh trong t m m t là ru ng lúa b ng ph ng, còn cây c i thì r t ít. Vì c ng quân ã h m d a nhi u l n nên Ti u oàn Tr ng ã ch th t t c i i ph i ào các công s chi n u, b phòng c n m t và th a áng, phòng h cho m t cu c t n công l n. Ban ngày, các i i tác chi n tung ra l c soát nh ng vùng kh nghi tiêu di t nh ng toán ti n thám c a ch, ban êm v phòng th b o v an ninh cho b ch huy ti u oàn và p chi n l c. Vi c gì t i thì ph i t i. ã n lúc quy t nh m t tr n th hùng mà c ng quân ngh r ng ó là d p t t h tiêu di t ti u oàn 1/9. êm hôm ó có m a nên không tr ng sao. Chó chung quanh dân làng xa và g n s a th t nhi u, h n m i êm. L nh báo ng ã c ban hành cho t t c m i ng i ra n i ch nh ng chi n và i l nh. Khi c ng quân phát giác s báo ng này h ã ra l nh n súng và t n công ngay l p t c dù r ng ch a chu n b c 100%. H ã l i d ng lúa g n chín khá cao nên xâm nh p t i kho ng 100m-200m sát n i óng quân c a ti u oàn, bao vây và t n công t b n h ng. Vì ã chu n b giao thông hào, bao cát và h cá nhân phòng th r t chu áo v i n d c y i phó v i m t cu c t n công l n, nên anh em r t bình t nh d c h t h a l c vào nh ng i m nóng và n i có di ng lô nhô u ng i. Ti u oàn phó, i Úy Nguy n V n Thành, xin ngay phi c y m tr h a châu chi u sáng và pháo binh. Cùng lúc ó i Úy C V n 160 KHU T TR H I NINH VI T NAM

M c ng yêu c u t ng c ng chi u sáng t phía quân ng minh. Sau m t th i gian ng n, hai chi c C47 ã có m t th h a châu chi u sáng và ng th i pháo 155 ly y m tr t c n c trung oàn b n vào v trí c a quân ch. C ng quân ã th c s t n công b ng m t trung oàn và d nh dùng chi n thu t bi n ng i tràn ng p và tiêu di t Ti u oàn 1/9 cho b ng c. Ti u oàn Tr ng ã gi liên l c th ng xuyên v i các i i tác chi n, ra kh u hi u cho quân lính b ng ti ng Ngái hay ti ng Qu ng t t c chúng ta ph i n m im và b n vào b t c nh ng m c tiêu nào di ng. C ng quân ã vào có quân s ông, m i t t n công, h la hét m xung phong, toán u dùng thân làm bia n cho toán k ti p. C p ch huy không ng i s ch t chóc v tính m ng c a quân h, mi n là t c m c tiêu tràn ng p vào n v c a ta. Qua nhi u t t n công mãnh li t c a ch, quân ta ã t th, g ng s c gi v ng phòng tuy n, nên m i t u b y lui. Th ng sau m i t t n công, h ch nh n l i hàng ng i chi u sáng t t hay y u i r i t n công tr l i. L i d ng trong khi c ng quân s a so n l n t n công ti p, Ti u oàn Tr ng áp d ng y u t b t ng, ra l nh các i i tác chi n bung ra t ph n công l i. ó là vi c th t b t ng, khi n cho ch quân ã tr tay không k p và hàng ng b r i lo n. H b m t tinh th n, c c m c r i tháo ch y nhanh chóng khu t bóng vào ru ng lúa. Quân ta ã men theo h ng ào thoát c a ch truy kích. Khi u i n sông Vàm NG I NÙNG 161

C thì ch quân ã lên kho ng 50 t i 60 cái xu ng i s n và t u thoát qua sông. Tr n chi n ã kéo dài t 11:00 khuya n h n 3:00 sáng. Hai chi c C47 v n ti p t c th h a châu chi u sáng cho n bình minh quân ta có th truy lùng nh ng tên VC còn l i hay b th ng ch y không k p. Sáng hôm ó thu d n chi n tr ng, kho ng 300 xác c ng ã n m ng n ngang r i rác ph i mình kh p n i, l i r t nhi u v khí n d c lo i nh trung liên Bar; ti u liên Ti p Kh c; súng bá c a Trung C ng v.v.. Ti u oàn 1/9 ã ph i nh dân làng dùng t i 6 chi c xe bò i gom xác c ng quân. Thi th ã c ch t y ngh t trên các xe bò ch i chôn c t. Có r t nhi u xác m t mày r t còn non d i, có l ch a 18 tu i, mà ã b c ng quân d d ho c b ép i làm bia n cho ch ngh a Mác Xít. Phía quân ta có kho ng 70 ng i b th ng và hy sinh còn v khí thì không b th t thoát nào. C ng quân l i m t l n n a nh n lãnh m t tr n th t b i n ng n. Lý do c a s th t b i vì h ã m t i ba y u t chính thành công. ó là thiên th i, a l i và nhân hòa: - V thiên th i, tuy h ã ch n tr i t i và m a, nh ng chó ã s a nhi u báo tin s hi n di n c a h. - V a l i, h ã tuyên chi n s dùng hai trung oàn tiêu di t quân ta, nên phía ta ã chu n b b phòng r t th n tr ng và chu áo phòng cho s t n công. - V nhân hòa, các chi n s Nùng c a ta có tinh th n oàn k t nh t chí, s ng ch t có nhau và v ng tin vào kh n ng lãnh o c a c p ch huy. Ngoài ra c ng quân ã c tính sai kh n ng nghinh chi n c a Ti u 162 KHU T TR H I NINH VI T NAM

oàn Nùng L u ng, dù h ã dùng quân s ông g p nhi u l n và t n công nhi u t nh ng v n không ch c th ng c phòng tuy n c a ta. H n n a chúng còn b m t òn b t ng t th th sang th công, phát xu t t tinh th n anh d ng trên tr n m c c a oàn lính Nùng. ******* Chú-thích. 1. GDZ, trang 15 20. SCH, trang 12, 13. 2 Sau ngày ra h i-ngo i t -n n, ng i-vi t v n ti p-t c ho t- ng, và hai ông Lý-Ng c-d ng và Tr n- c-lai ã c b u ng i thì gi ch c Ch - T ch Ban Ch p-hành Trung- ng, ng i thì trong C - V n oàn. 3. GDZ, trang 20 23. NSSJ, Góp ý t ng-h p 15/5/07, tr. 3. GDZ, M t s ý-ki n 25/5/07, tr. 2 + 3. Góp ý c a 4 HT 25/6/07, tr.1. 4. GDZ, trang 23, 24. 5. GDZ, trang 24 27. SCH, trang 13 15. NSSJ, Góp ý t ng-h p 15/5/07, tr.4. 6. H i-tr ng nhi m-k 2 là ông Ts n- -P n và nhi m-k 3 là dân-bi u G p-a-sáng. 7..NSSJ, Góp ý t ng-h p 15/5/07, tr. 4. GDZ, tr. 39. 8. Moc-A-Tài, 31/12/02. 9+10/4/07. NG I NÙNG 163

PH N B N SAU NGÀY 30/4/1975 Ngay sau khi ký hi p- nh Genève, VC ã r ptâm xâm-chi m Mi n Nam. Chúng c t-d u nhi u v khí, s p- t cán-binh l i n m vùng, ch c -h i n i lên qu y-r i. i v i hi p- nh Genève, chính-ph Vi t- Nam khi ó ã nhi u l n ph n- i, và không h ký-k t, nên không có trách-nhi m thi-hành (1). Nh ng VC ch ng i tháng 7/1956 h t h n b u-c th ng-nh t nh Tuyên-Ngôn Chung c a B n Hi p- nh ra, chúng ã b t u xây-d ng ng mòn H -Chí-Minh cho xâm-nh p ng i và khí-gi i h u t ng-c ng cho b n n m vùng. l a-b p dân trong n c và qu c-t, ngày 20/12/1960, VC l p ra m t t -ch c bù-nhìn g i là M t-tr n Dân-T c Gi i-phóng Mi n Nam Vi t- Nam, vi t t t là M t-tr n Gi i-phóng (MTGP), và m màn cu c xâm-l ng Mi n Nam b ng tr n t-kích vào h u-c Tr ng-s p (Tây-Ninh) (2). Chi n-s gia-t ng v i à t ng-c ng xâm-nh p qua ng Tr ng-s n và nhi u n i d c theo b bi n nh ng i n-v, các chi n-c lo i, khi n tháng 5/1965 Hoa-k quy t- nh ph i quân vào Vi t-nam ng n-ch n s e-d a n ng-n c a CS (3). 164 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Nh ng vì quá lo-s Nga, Hoa nh y vô canthi p, Hoa-K không s -d ng c s c-m nh quân-s c a mình, ch ánh c m-ch ng, không quy t-li t giành chi n-th ng. Sau khi Lào-qu c tr thành trung-l p tháng 7/1962, VC g n nh công-khai dùng n c này nh m t bàn p trong k -ho ch ti n chi m Mi n Nam (4). Tr n t ng công-kích T t M u-thân 1968 là m t khúc quanh quan-tr ng c a chi n-cu c Vi t-nam. C ng-s n ã vi-ph m d p h u-chi n nhân ngày t t t-kích vào 28 t nh-l và th -tr n hôm 30 t t và nhi u t n a các n i khác. Riêng thành-ph Hu b VC chi m- óng 26 ngày, trong th i-gian ó h n 3 000 quân-cán-chính và th ng-dân vô t i k c àn bà tr con (trong s có các bác-s c và linh-m c Pháp) b chúng th -tiêu b ng cách b n hay ánh ch t, ho c chôn s ng trong nh ng n m m t p-th (5). K t qu sau nhi u t t n-công, VC u b y lui v i s t n-th t v nhân-m ng t i h n 58 ngàn, r t nhi u c -s n m vùng b b i-l. Nh ng v ph ngdi n tâm-lý và tuyên-truy n, chúng ã gây c nhh ng quan-tr ng trên d -lu n qu c-t và gi i ph nchi n Hoa-K, khi n M b t-bu c ph i hòa- àm (6). Sau khi T ng-th ng Nixon g p-g Mao- Tr ch- ông tháng 2/1972 và t c m c- ích h ptác v i Trung-C ng ch ng l i Nga-Sô, vai-trò ti n- n ch ng C ng c a VNCH không còn c n-thi t n a. Th là hi p- nh Ba-Lê c ký-k t ngày 27/1/1973 v i i u-kho n r t b t-l i cho VNCH là m t cu c ng ng b n da beo, nhân ó Hoa-K l i d ng rút quân v, còn quân xâm-l c VC v n chi m- óng t i ch. Ngoài ra, trong khi Hoa-K ã ng ng m i vi n-tr cho NG I NÙNG 165

VNCH thì CSVN v n c kh i CS ti p-t u- n và y-. Vi c ph i t i ã t i. Gi a tháng 3/1975, T ng- Th ng Thi u cho l nh tri t-thoái Quân-Khu 2 r i Quân-Khu 1, hòng thúc- y M nh y vào ti p-c u ; nh ng vi c này ã không x y ra. Các cu c rút lui không giao-tranh, l i không chu n-b, thi u ph i-h p ã làm hoang-mang tinh-th n quân-s ; gia- ình binh-s và dân-chúng tr n ch y CS b c ng-quân tàn-nh n pháo-kích theo gây th ng-vong không ít, và t o tìnhtr ng h n-lo n t i các n i trên ng lui quân. M c d u nh ng trái bom công-phá CBU cu i cùng th xu ng Xuân-L c ã tiêu-di t c trung- oàn CS, gi a tháng 4/75 à ti n quân c a ch t m i ng vô Sàigòn không còn b ng n-ch n (7). Ngày 30 tháng 4, D ng-v n-minh, T ng-th ng ba ngày cu i cùng c a VNCH, ã tuyên-b u-hàng trong s u t-h n c a quân-s. Nhi u s -quan, h s -quan, binh-s, t binhch ng nh y-dù t i anh ngh a-quân, c-bi t là các em thi u-sinh quân ngay tr ng m V ng-tàu, v n còn l -t chi n- u, dù là vô-v ng (8). Có nh ng v t ng, tá không ch u u-hàng gi c, ã t x gi tròn ti ttháo. Ngay sau khi c ng-chi m Mi n Nam, cu c gi i-phóng mà VC th ng rêu-rao ã tr thành m t cu c khai-thác và bóc-l t dân mình (9). Chúng ã bi n Mi n Nam thành m t a-ng c và tr thù nh ng ng i ã ph c-v cho ch - C ng-hòa, m t i u hoàn-toàn trái-ng c v i các i u-kho n c a hi p- nh. i u vi-ph m tr ng-tr n này, k c vi c CS thôntính Mi n Nam, không h c m t c ng-qu c nào trong s các n c ch -t a cu c hòa- àm và b o- m thi-hành hi p- nh Ba-Lê lên ti ng ph n- i. 166 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Chú-thích. 1. 45-54, Chín N m Khói-L a c a Tô-V, tr. 227-232. 2. Nam Vi t-nam, 1954-75 c a Hoàng-L c & Hà-Mai- Vi t (vi t t t NVN), tr. 70. 3. NVN, tr. 146-147. 4. NVN, tr. 209-211, 69-70. 5. Vi c này th t hi n-nhiên, nh ng cho t i nay CSVN v n ngoan-c ch i t i di t-ch ng, t ng-t nh tr ng-h p Liên-Xô ã b n ch t 4 500 s -quan Ba-Lan Katyn u th -chi n th hai r i t i cho quân c Qu c-xã, và ch nhìn-nh n trách-nhi m v sau này. NVN, tr.93. Stéphane Courtois, Le Livre Noir du Communisme, tr. 625. Stanley Karnov, Vietnam, tr. 324-325. i T - i n Larousse, t p 3, tr. 1744. 6. NVN, tr. 346-347. 7. NVN, tr. 85-94. 8. T i Tr i kiên giam A. 20 Xuân-Ph c (Phú- Yên), ngoài s ông nh ng ng-viên i-vi t và Vi t-qu c b b t giam, chúng tôi ã g p nhi u thanhniên, sinh-viên, trí-th c c-l p ã tham-gia khángchi n ch ng VC chi m- óng Mi n Nam, qua v tranh- u nhà-th Vinh-S n, qua M t-tr n C u-nguy T - Qu c Tây-Ninh, b CS x t 18 n 20 n m tù. 9. T m d ch t auto-colonisation c a ký-gi qu c-t Pomonti tr c ó ã có nhi u c m-tình i v i phe CS. NG I NÙNG 167

CH NG M T TH M-C NH C A XÃ-H I MI N NAM Sàigòn i, ta m t ng i nh ng i ã m t tên, M t t ng con ph i tên ng (1) A. Chính-sách cai-tr hà-kh c. Ngay sau khi chi m- óng, quân xâm-l c CS ã tìm cách tr thù. Nhi u ng i t n-t y v i ch - qu c-gia, t ng là kh c-tinh c a CS, hay ch vì t -thù v i nh ng tên ba m i tháng t (t c nh ng tên n m vùng, t i ngày 30 tháng t m i xu t u l di n và làm công vi c ch - i m cho CS) b CS em ra b n t i ch. Trên ng ti n-quân vô Sàigòn, gi ng- i u tuyên-truy n CS kêu g i b - i c a chúng không xâm-ph m t i cây kim, s i ch, nh ng th c ra b n chúng ã m u-mô nh m t i nh ng chi n-l i ph m quan-tr ng h n nhi u. T t c nh ng gia- ình quân-nhân, công-ch c ã mua góp nhà-c a t i các c -xá, b chúng lùa ra ngoài ng, m i ng i m y b qu n-áo trên tay, còn l i - c, d ng-c, xe-c, máy-móc b chúng coi nh nh ng c-quy n c-l i c a ch - ng y mà chúng ph i thu-h i. Ti p theo là trò c i-t o công-th ng nghi p, nói nôm-na là ánh t -s n m i-b n hay tr n-l t tàis n ng i dân Mi n Nam. 168 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Sau khi nghiên-c u và chu n-b k -l ng k ho ch thi-hành, chúng b t- u cho óng ch t (cho lính n n m và canh-gác t i ch ), ki m-kê r i ánh thu thi t n ng ng-s không óng n i, r i tuyênb t ch-thu hàng-hóa, tài-s n và b t nghi p-ch i tù v t i cung-c p ph ng-ti n cho M -Ng y ánh-phá Cách-M ng. Nhi u ch r p chi u bóng c ng cùng chung s -ph n, nh b gán vào t i tuyên-truy n cho ch -ngh a t -b n. H b tù th ng t 18 t i 20 n m, d -nhiên s n-nghi p b t ch-biên. Riêng v con các n n-nhân thì n a êm có xe t i t i h t a i khu kinh-t m i n i r ng xanh núi, t xoay-x l y mà s ng, không h c cung-c p h t gi ng, d ng-c hay v n-li ng. Dân Mi n Nam còn b iêu- ng b i n n i ti n. Vài tháng sau ngày gi i-phóng (!), chúng b t i ti n Mi n Nam l y ti n già H, ch thông-báo êm hôm tr c sau gi gi i-nghiêm, h n ch m i gia- ình 200 ng ti n m i, ti n c còn l i tr thành gi y l n. L n th hai di n ra h n m t n m sau, v n trong m c- ích b n-cùng hóa nhân-dân, và tri t-tiêu ph ng-ti n ch ng- i. C ng trong m c- ích này, ch - h -kh u c áp-d ng kh p n i và ch t-ch ki m-soát baot và h n-ch i l i, nhu-y u ph m b kh u-ph n hóa b ng h -th ng tem, phi u ; mua m t v t nh -m n c ng ph i x p hàng, có khi m t c bu i hay c ngày. Tóm l i, nhân-dân Mi n Nam b k m-k p dãman, i s ng tr thành iêu-linh, th ng-kh. N u dân-chúng nói chung ch u c nh l m-than nh k trên, thì riêng quân-nhân, công-ch c còn b d n vào m t tình-tr ng th m-th ng h n n a. V con h, theo ch - lý-l ch, coi nh thu c di n gia- ình ph n- ng, con ng h c-v n c a con cái b bít l i (c m NG I NÙNG 169

theo h c i-h c) ; ng i thân thì không c hànhngh (m i ngh -nghi p u do nhà-n c c t- t ; riêng buôn-bán b coi là bóc-l t, không còn c coi là m t ngh -nghi p n a). Cái au- n h n là, trong khi cha hay m tù vì t i ng y-quân, ng y-quy n, và gia- ình v n b coi nh thành-ph n ph n- ng, thì l n-l t các con l i c trúng-tuy n i ngh a-v qu c-t, t c là i làm bia n cho tham-v ng xâm-l ng Kampuchia c a CSVN. Th t là oan-trái, m a-mai! B. Qu n- o Ng c-tù (2). Quân-nhân t s -quan, công-ch c t tr ng-ty, chánh-s, n dân-bi u, ngh -s, th m-chí các v nngh s có l p-tr ng qu c-gia ch ng C ng, u b chúng dùng mánh-l i l a vào các tr i lao- ng c it o, g i t t là lao-c i. m t hình-th c tù t p-th kh -sai không có ngày v. C m y tr m ngàn ng i b giam-gi trong hàng ngàn tr i t p-trung r i-rác kh p Nam, Trung, B c, t ng-b ng t i r ng r m, t cao-nguyên t i h i- o, nh t là g n biên-gi i Trung-qu c và Lào. Trong nh ng tu n-l u, các c i-t o viên ph i cung-khai c n-k quá-trình quân hay công-v, khai ba i nhà mình, c a c ba h (h n i, h ngo i và h nhà v ), l i còn ph i k t án nh ng ng i thânthích theo tiêu-chu n c a cách-m ng (t c c a ng C ng-s n), tùy theo s n máu i v i nhân-dân (t c c ng là ng CS), vì ã ph c-v cho th c-dân Pháp, cho phát-xít Nh t hay -qu c M. Sau ó n màn h c-t p c i-t o. Chúng k -l thành-tích, công-lao c a ng CS, c a quân- i nhândân, và ng c l i lên án nh ng tù-nhân là ng y-quân, 170 KHU T TR H I NINH VI T NAM

ng y-quy n, li t h vào hàng lính ánh thuê, nh ng k n-bám, nh ng tên t i-ph m áng t i ch t, nh ng c ng, nhà-n c khoan h ng. Giai- o n c -th ti p theo là lao- ng kh -sai. Tr m t s nh già-y u c cho làm vi c nh nh an-lát, b n th ng, còn l i th ng ph i tr ng khoai, s n (khoai mì), úc g ch ngói, chém tre, n g, v i nh ng ch -tiêu luôn-luôn gia-t ng, vì trên nguyênt c, ng i tù ph i s n xu t không ch nuôi b n thân mình, mà còn nuôi c cai tù (qu n-giáo, c nh-v ) và chi-phí cho vi c qu n-lý nhà tù. Có nh ng ch tù c it o ph i kéo cày hay b a thay trâu bò, nh ng ch khác ph i g mìn v i m t cây a tre hay m t c ng dây k m. Cu i tháng, chi u theo k t-qu, ph i bình, b u (phê-bình và b u ch n) ; trong m i i hai, ba ch c ng i, b t-bu c ph i có m y tên xu t-s c, m y tên khá, còn l i là trung-bình t i kém, r i c n-c vào ó chia kh u-ph n n (m c- ích chia tr ). Mi ng n, trong khi tù thi u-th n, thi t là quan-tr ng. Th i-gian u, thóc-g o còn y kho Mi n Nam, tù còn t ng- i no b ng. Sau ó, chính-sách h p-tác hóa nông-nghi p b t u gây khan-hi m th cph m ; r i tình-hình c ng-th ng v i Trung-qu c làm m t vi n-tr nên càng ói thêm. Tù c i-t o không còn c m n khoai hay b p n, ph i n toàn bo-bo (th h t dành cho súc-v t, c n giã ra n cho d tiêu), ho c khoai mì lát (lo i s n dùng làm ch t keo trong k -ngh, ph i c t lát ph i khô r i lu c k m i n cho kh i say), n v i m m ru c qu y n c sôi, ho c thu n n c mu i (không phát mu i h t, s tù dành v t ng c), th mchí rau xanh c ng không có. Th là c i-t o viên ph i lo c i-thi n thêm b ng rau má, rau r n, rau sam, và b t NG I NÙNG 171

b t c con gì ng- y mà n, n n i sâu-b, r n-rít, cóc-nhái g n nh tuy t-ch ng (riêng cào-cào, châuch u n ng lên thành món n h o-h ng g i là tôm bay ). Nh ng ng i ch ng may b ày ra Mi n B c còn ch u cái nh c là b dân-chúng trong th i-gian u nghe l i tuyên-truy n vu-kh ng và xúi-gi c c a CS, s v tàn-t, coi nh nh ng k ph n dân h i n c, u ng máu n gan ng i. N u vô-phúc b ph t (có r t nhi u lý-do ph t), c i-t o viên còn b hành-h c-ác h n : nh t trong m t lò tôn i ng ph i khom ng i, êm l nh ngày nóng ; m i b a m t, hai mu ng c m ngâm trong n c mu i, không cho ch n p, n c u ng (nhi u lúc ph i u ng ngay n c ti u c a mình) ; m y tu n sau th ra ph i i b ng b n chân y là ch a k nh ng hìnhph t gia-t ng nh cùm m t, hai chân, cùm c chân v i tay. Trong nh ng n m u, n u tr n tr i b b t l i là b x b n li n. M c d u tính-cách hà-kh c nh k trên, tinh-th n ch ng i có n i c ng lên cao, c-bi t là trong gi i ph -n (n quân-nhân). Nhi u v v t ng c x y ra ngo n-m c (3). Dù sao, tình-tr ng giam-gi không h n ngày v, ói kh tri n-miên, tinh-th n th ng-xuyên b kh ng-b, lo-l ng cho cha m, v con, ã khi n nhi u c n-b nh phát-sinh, nh t là ki t-l, lao-ph i, au baot Chính trong tình -tr ng bi-th m này mà, trong s b y tám ch c ng i b giam-c m (xem danh-sách ph n ph -l c), sáu chi n-h u ng i Nùng kh -kính k sau ã m ng-vong n i ng c-tù CS : i-tá D ng- Phún-Sáng, trung-tá Háu-C m-p u, trung-tá Ngô- Thiêm-Th ng, thi u-tá Tr n-th -Anh, i-úy Lù- Kho n-nàm, trung-úy Lý-Công-P u. 172 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Dù may-m n không b b nh-t t thì ng i tù, ngoài n i n- au ly-tán, còn là m t m i lo cho gia- ình ã kh n-khó, l i ph i dành-d m i ti p-t, th mnuôi, có khi nh ng n i biên- i xa-xôi ng n-cách c ngàn cây s! Trong tr i, ng i tù luôn c nh c-nh r ng m c- ích c a lao- ng c i-t o là bi n h c-viên thành ng i l ng-thi n (ý nói tr c ó h là nh ng k b tl ng), và ng -ý r ng n u có ra kh i tr i, h s ch có th ki m n nh ng n i hoang-vu b ng c y sâu, cu c b m. Cu c s ng tù- ày ã t i-nh c, ê-ch, t ng-lai l i t i-t m, mù-m t Chú-thích. 1. Sàigòn Ni m Nh Không Tên, nh c & l i Nguy n- ình-toàn, Nguy t-ánh ca. Sau khi c ng chi m mi n nam, CSVN ã i tên Sàigòn ra Thành-ph H - Chí-Minh ; vi c áp- t này ang b phong-trào do Linh-M c Nguy n-v n-l kh i x ng òi ph c-h i tên c. 2. T a- cu n sách Archipel du Goulag c a A. Soljenitsyne t -cáo s kh ng-b, àn-áp t i Liên-Xô và cu c s ng tù- ày trong các tr i giam t i Tây-Bá L i-á. GDZ 25/8/03, tr. 29. Góp ý c a 4 HT 25/6/07, tr.2. 3. Xin xem thêm i-h c Máu c a Hà-Thúc-Sinh, Tr i Kiên-Giam c a Nguy n-chí-thi p. NG I NÙNG 173

CH NG HAI NH NG K RA I VÀ NG I L I S áp-ch b t-nhân bên ngoài xã-h i, vi c ix tàn-b o, man-r trong nh ng nhà tù khi n ng i dân Mi n Nam nh n rõ h không còn con ng nào khác là li u ch t v t-biên ra i tìm cu c s ng t do. Theo v n n c n i-trôi, ng i H i-ninh l i ph i r i b quê-h ng th hai thân-yêu, phiêu-l u n i t khách, mong tìm m t ch n dung-thân. A. Thuy n-nhân (The Boat People). N u hi p- nh Genève 1954 ch -tr ng nh ng vùng t p-trung, qui- nh th i-h n rút quân và di-c, thì i u áng trách hi p- nh Ba-Lê 1973 là ch -tr ng hòa-h p hòa-gi i, ng i nào âu v n ó. Do ó, t i khi c m th y không th s ng n i, thì ai n y tìm ng thoát thân, chính vì v y mà tình-tr ng tr nên ho ng-lo n. G n ngày 30/4/75, r t nhi u ng i ã ra i b ng máy bay hay ng bi n. C nh ng i dân Sàigòn chen-l n nhau tr c c ng tòa i-s Hoa-K, hay leo lên nh ng cao- c m t vài n i v i hy v ng c tr cth ng ón i, v n còn h n in trong tâm-trí m i ng i. Sau khi Sàigòn th t-th, h m- i 7 c a M ti p-t c l ng-v ng ngoài kh i nhi u ngày ch ón nh ng ghethuy n v t thoát. S ng i i thoát d p này c a n o Guam, t ó ph n l n i th ng t i Hoa-K. 174 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Nh ng v n- tr n i ch tr thành m t phongtrào lúc CS ã bi n xã-h i Mi n Nam thành a-ng c tr n-gian sau khi áp-d ng m t chính-sách tàn-b o, các. Tho t u ch là nh ng cu c tr n ch y l -t, ch ng bao lâu nhu-c u thoát thân này ã tr thành m i l i l n cho b n công-an a-ph ng, ng-th i là m t ph ng-sách t ng-kh ng i Hoa nhân lúc CSVN ang tranh-ch p gay-g t v i Trung-qu c. T i ây thì phong-trào v t-biên tr thành bán chính-th c. S ng i ra i b ng ng b qua Cao-Miên t i các tr i ty-n n Thái-Lan th t ra không bao nhiêu, so v i i a-s v t bi n i v phía Thái-Lan, Mã-Lai, Nam-D ng, Phi-Lu t-tân, H ng-kông. B n Công- An t ch c bán b n, bán bãi ghe-thuy n ón ng i v t biên, m i u ng i trung-bình m i l ng vàng. Có khi n không sòng chia không u, ho c mâu-thu n nhau, chúng còn m i ng i l t l i r i h t c ám b tù; tr i giam tù v t biên nhan-nh n kh p Mi n Nam. Có nh ng l táng-t n l ng-tâm, i thuy n trên ng ra kh i, b n chìm c p c a l n n a, m c cho àn-bà, con nít ch t u i. Trên ây ch là nh ng th -thách u-tiên i v i oàn ng i v t sóng (1). Nhi u nguy-nan khác ch i h trên con ng h i-hành vô- nh, nào là h ng máy, h t x ng-d u, c n l ng-th c, n c u ng, ch a k sóng to gió l n i v i nh ng con thuy n th ng là m ng-manh và nhi u khi quá t i. Nh ng c nh hãi-hùng h n c là n n c p bi n Thái-Lan. Chúng c p- o t vàng-b c, b t àn-bà con gái i bi ttích, có khi au- n h n là c ng-hi p h g n nh ngay tr c m t cha, ch ng, con-cái Theo th ng-kê c a Liên-Hi p Qu c, s n n nhân b thây trong lòng NG I NÙNG 175

bi n c c-l ng t i n a tri u ng i (2). Nhi u gia- ình Nùng m t i ít nh t m t ng i thân. N u may-m n thoát kh i m t chu i nh ng hi m-nguy k trên, thuy n-nhân s c ti p-nh n các o Leamsing (Thái-Lan), Bidong (Mã-Lai), Galang, Palawan (Nam-D ng), Bataan (Phi-Lu t- Tân) v i s can-thi p c a Cao- y T -N n Liên- H p Qu c, tr c khi th c s n b n-b t -do m t n c th ba. T n bi-k ch này kéo dài t i u th p-niên 90, sau khi b c t ng ô-nh c Bá-Linh s p-. Danht thuy n-nhân ã i vào l ch-s th -gi i. Bi n-c quan-tr ng trong giai- o n ch y n n này là cái ch t th t th ng-tâm c a chính v th -lãnh ng i Nùng. Theo l i m t ng i ng-hành là ông Bùi-Tr ng-tiêu, nguyên Phó T nh-tr ng t nh Qu ng- Tín, c Sáng cùng phu-nhân và m t ng i con r i trên tàu Tr ng-xuân ra n vùng Côn- o thì tàu b ch t máy, n c b t u tràn vào bu ng máy. M t th ng-thuy n an-m ch t i c u và ch t t c g n ba ngàn ng i t -n n n H ng-kông. Không hi u sao ch riêng m t mình c l i b b sót trên tàu. Kho ng m t tháng sau, con tàu nh-m nh này b sóng gió a- y t i h i-ph n H ng-kông và ng i ta khám-phá ra ng c-th c a c trên boong tàu! M t c u s -quan Nùng là thi u-tá Li ng-h ng lúc ó ang sinh-s ng H ng-kông, c báo bi t c s -vi c nên n nh n xác và lo th -t c h a-táng cho c. Nghe nói g n ngày 30/4, m t v t ng-lãnh Pháp có -ngh a gia- ình c i, nh ng c yêu-c u c ra i v i s ông ng i Nùng. Sau ó thì tình-hình bi n-chuy n quá nhanh. D u sao, tinh-th n c a c i v i ng i ng-h ng th t áng quí-tr ng! C m t i là m t cái tang l n cho t p-th ng i Nùng H i-ninh. 176 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Sau khi n Hoa-K vào n m 1991, i-tá Hoàng-Gia-C u, th -nam c a c, ã cho di-chuy n troc t c a c n mai-táng t i ngh a- a Rose Hill Los Angeles, California. B.Nh ng ng i l i. S -ph n nh ng ng i không v t biên, v t bi n, b t-bu c ph i l i thiên- ng CSVN, th t vô cùng bi- át. Cùng chung hoàn-c nh v i ng-bào Mi n Nam, nhi u gia- ình ng i Nùng có cha, ch ng hay anh em thu c thành-ph n quân, cán, chính ch - c (VNCH) ã b ng y-quy n CS b t i tù kh -sai lâu n m d i m -t h c-t p c i-t o, v con b u i v quê lao- ng g i là xây-d ng vùng kinh-t m i, con cái ph i b h c ph n vì nghèo- ói, ph n vì b ng yquy n CS k -th không cho h c ti p. Nh ng n u sosánh tình-tr ng nh ng ng i Nùng l i Mi n Nam sau 1975 v i nh ng ng i không di-c vô Nam n m 1954, thì s -ph n ng i l i ngoài B c còn kh n-kh h n nhi u. Nh ng t phóng tay phát- ng qu n-chúng u-tranh c i-cách ru ng- t t p-trung vùng trungchâu, nên h không b nh-h ng bao nhiêu. Nh ng vi c h p-tác hóa nông-nghi p di n ra sau ó ã khi n cho ng-bào H i-ninh lâm vào c nh v t-v, c -c c. Các sinh-ho t m- à tính dân-t c nh Síu Phá-Plao, -Pò không còn n a, thay vào ó là nh ng h i-hè mang tính tuyên-truy n xa-l và vô ý-ngh a. Có ng i b t-mãn, ch ng- i tiêu-c c thôi ã b u-t, tù- ày. Nh ng hoàn-c nh c a h tr nên nguy-nan h n t khi CSVN chi m c Mi n Nam và thi-hành chính-sách thù-ngh ch i v i Trung-qu c. Vì có nhi u i m t ng- ng v i ng i Hoa v ph ng-di n v n- NG I NÙNG 177

hóa, ng i Nùng c ng b coi là nh ng thành-ph n b th o, b t c lúc nào c ng có th b ng c- ãi, b tù. Do ó n m 1978, m t s ng i Nùng ã ph i b nhà-c a, c a-c i, ru ng-n ng v t biên-gi i qua Trung-qu c lánh n n. Tháng 2/1979, m t cu c chi n-tranh ng n-ng i x y ra d c biên-gi i hai n c. T i nh ng n i có nhi u ng i Hoa c -ng nh các thành-ph Hà-N i, H i- Phòng, các th -tr n C m-ph, C a-ông ( i-di n v i o K -Bào) và nhi u n i khác d c theo biên-gi i, truy n- n c bí-m t b vô t ng nhà e-d a an-ninh cu c s ng c a ng i Hoa. Riêng t i Bình-Liêu, toànth ng i Nùng u b u i qua Trung-qu c, dù có v hay ch ng là ng i Vi t-nam, tài-s n b t ch-thu. Th là, không h n mà g p, r t ông ng-bào Nùng hai mi n Nam, B c ã kéo nhau v biên-gi i Vi t-hoa, ra i tìm m t i s ng m i. Vì tình-tr ng chi n-tranh, có nh ng n i Trung-qu c không cho nh p-kh u; oàn ng i t -n n ph i ch u c nh màn tr i chi u t, n ch c n m ch. Nhi u ng i quay tr v tìm cách theo ng bi n i t i o H i-nam, H ng- Kông. M t s -ki n th t áng ti c i v i Moncay ã x y ra. Trong khi Trung-C ng ch qu y-phá b ng m y qu n pháo, VC ã áp d ng thu t tiêu-th khángchi n, b t t t c dân-chúng phá thành bình- a toàn-th nhà-c a trong thành-ph, rút v xã Qu t- ông, không h b i-th ng ho c tr -giúp m y-may! Th là m t i di-tích l ch-s thành-ph c -kính c a ng i Nùng, m t th i là th -ph c a Khu T -Tr H i-ninh! S n n-nhân Vi t-nam ch y qua Trung-Qu c c-l ng h n hai tr m ngàn, trong s ó ng i Nùng 178 KHU T TR H I NINH VI T NAM

H i-ninh chi m a-s. H c thu-x p n-th a v i s ng, s p- t công-vi c làm t i các nông-tr ng, lâm-tr ng, công-x ng thu c các t nh Qu ng- ông, Qu ng-tây, Phúc-Ki n, H i-nam. Th nh ng, r t ông ã tìm cách tr n qua H ng-kông, r i c nh n-lãnh i nh-c t i các qu c-gia tây ph ng nh t là Hoa-K (3). Chú-thích. 1. Cu n phim c a o-di n Tr n-hàm nói v c i-t o và v t biên, b t u trình-chi u t i M trong tháng 4/2007. 2. Theo t p-chí Ti ng Nói Ng i Vi t Qu c-gia (Pháp), tháng 5-6-7 2005, tr. 8. 3. Bài vi t c a ông Loc-Váy-Li ng, tháng 12/2003. Bài vi t c a ông Quy-Ng c- ng, tháng 1/2004. GDZ 25/8/03, tr.27-31. SCH 29/4/03, tr. 15-16. Góp ý c a 4 HT 25/6/07, tr. 2. NG I NÙNG 179

CH NG BA CU C S NG T I H I-NGO I Th m-c nh ng i t -n n trên Bi n ông ã làm xúc- ng l ng-tâm th -gi i. Tàu-bè qua l i ngoài kh i Vi t-nam u ra tay c u-v t n n-nhân. Nhi u t ch c thi n-nguy n còn c-bi t thuê m n nh ng con thuy n ra kh i v t ng i v t bi n (1). G n 40 qu c-gia t -do ã m r ng vòng tay ti p- ón kho ng ba tri u ng i t -n n Vi t-nam, áng k nh t là Hoa- K (2). Theo làn sóng t -n n, ng i Nùng t i nh-c nhi u n c nh Pháp, Úc, Gia-nã- i nh ng ông nh t là mi n nam California, M -qu c. A. nh-c t i Canada, Pháp và Úc-Châu (3). T i Canada. Nhân-s Nùng nh-c t i Canada c ng khá ông, trong s có ông Sl n-c m-h ng và Thi u-tá Làu-V nh-quay. N m 1996 các ông Sl n-c m-h ng và Lê- Trung-Hòa ã h ng d n m t phái- oàn ng h ng i tham d i H i oàn K t ng i Nùng t i Los Angeles, California. Khi tr v, h nh n th y c n noi g ng c ng- ng H i-ninh bên M. M t cu c th mdò ý-ki n c th c-hi n, các ng-h ng thànhph Edmonton (t nh Alberta) ã s t-s ng h ng- ng và s n-sàng óng-góp nhân-l c, tài-l c. M t y-ban sáng-l p thành-hình g m các ông Lê-Trung-Hòa, Sl n- 180 KHU T TR H I NINH VI T NAM

C m-h ng, ng-y-d u, Di p-h -H ng, Hoàng-Phúc- C m, Tr ng-di u-hùng và Di p-thanh-sinh; danhx ng c -ngh là H i ng-h ng H i-qu ng- Ninh (4). Tháng 4/1997 Ban Ch p-hành nhi m-k 1 c b u ra do ông Lê-Trung-Hòa làm H i-tr ng và ông Sl n-c m-h ng là m t trong b n Phó H i- Tr ng. H i-tr ng nhi m-k 2 là ông Sl n-c m- H ng, nhi m-k 3 và 4 là ông ng-y-d u. L t u-ch c c a Ban Ch p-hành nhi m-k u c th c-hi n vào cu i tháng tám n m ó, v i s hi n-di n trên 400 ng i, g m i-di n các h i- oàn b n và quan- khách, trong b u không-khí vui-m ng và ph n-kh i c a m i ng i. i u làm cho Ban Ch p- Hành và toàn-th h i-viên h t s c hân-h nh là s có m t c a hai phái- oàn H i QCC H i-ninh và H i ng-h ng H i-ninh do các ông G p-a-dzi ng và Thòng-Si ng-sênh h ng-d n t i tham-d làm cho bu i liên-hoan thêm ph n long-tr ng. Sau bu i l, ti ng-t m c a ng i H i-ninh t i Edmonton vang-d i trong c ng- ng các h i- oàn khác. T ó, H i ng-h ng Edmonton ã tích-c c óng-góp và ng-h m i sinh-ho t c a các h i- oàn Vi t-hoa, k c các công-tác t -thi n do các s c-dân phát- ng. Ngoài Edmonton, nhi u thành-ph Canada c ng có ng i H i-ninh sinh-s ng. Riêng Vancouver (t nh British Columbia) dù có phái- oàn i d i-h i Ng i H i-ninh n m 1996 nh ng v n ch a thành-l p c m t h i- oàn, mà ch có m t chùa Quan-Âm do m t Ban Qu n-tr i u-hành. D u v y, ây c ng là m t n i thu n-ti n cho bà con g p nhau; hy-v ng nó s là m t i u-ki n thích-h p cho vi c hình-thành m t h i NG I NÙNG 181

ng-h ng trong t ng-lai. T i Pháp-qu c. Sau khi di-c vô Nam, m t s n-v c a Pháp g m nh ng ng i thi u-s c chuy n sang quân- i qu c-gia, s còn l i theo ng i Pháp rút qua Ai-Lao. Nhi u binh-s ng i Nùng ã i Lào trong d p này. Sau tháng 4/1975, s ng i này cùng gia- ình ã c mau-chóng nh n-lãnh t i nh-c t i Pháp và tr thành s ông so v i nh ng ng i Nùng t Vi tnam xin t -n n qu c-gia quen-thu c này l -t sau ó, g m Chu n-t ng Chi ng-d nh-quay, Trung-tá Vòng-v n-thông, Thi u-tá Tr n- c-lai và Trung-úy Vòng-T t-gì. Gi i quân-nhân Pháp (mà nhi u ng i ã thành t ng, tá sau 1975) có r t nhi u c m-tình v i ng i Nùng sau khi ã s ng chung t i Khu T -Tr H i-ninh ho c th i-gian bên Lào, nên s ng i Nùng này c nhi u u- ãi. T ng H i ng H ng ng i Nùng c thành l p, tr s v i mi u quan âm t i th -xã Chanteloup ngo i ô phía b c Ba-Lê. Các v sau ây c ghi nh n ã làm T ng H i-tr ng (không rõ th t tr c sau), v i nhi m k ba n m : ôô. Vòng-D nh, Chi ng-d nh-quay, Ts n-nh n-váy, Vòng-Ch ng. N m 1994, d i nhi m-k c a ông Ts n-nh n- Váy,H i phát-tri n m nh, v i 6 chi-h i các thànhph r i-rác trên n c Pháp g m Marseille, Toulouse, Avignon, Lyon, Bourges và Metz. Sau này, t i Bonneville (g n Genève, Th y-s ), m y ch c gia- ình ng i Nùng c ng quyên góp ti n b c t u nhà làm n i th ph ng và g p g nhau, dù không chính th c thành hình m t chi-h i. Ti c r ng l p ng i trong cu c d n-d n qua i, 182 KHU T TR H I NINH VI T NAM

ám h u-du không còn ti p-n i c tinh-th n ph n- u c a cha ông, nên sinh-ho t c a các h i- oàn Nùng h u nh không còn c duy-trì n a, ngoài Chanteloup và chi-h i Metz (do ông Ch nh-ch n- Sáng làm H i-tr ng). T i Úc-Châu. C ng nh t i các qu c-gia khác, s ng i Nùng t -n n t i Úc- i-l i sau bi n-c 30/4/75 ch a th ki m-kê bi t c là bao nhiêu, nh ng v nhân-s ta có th k ra Thi u-tá L -H ng-ch n, Thi u-tá Hoàng- T -L ng, i-úy Lày-Phat-Di ng, Trung-úy L - D ng-ph c. Vì là m t l c- a phong-phú tài-nguyên, i s ng l i d -dãi, nên a-s ng i Nùng H i-ninh nhc t i Úc-châu ã thành-công v nhi u m t và có cu c s ng sung-túc. Tháng 9/2006, h ã cùng v i nh ng ng i g c Khâm-Liêm, Phòng-Thành t -ch c i-h i ngh ng t i Sydney, Úc-châu. i-h i r t thành-công, có s tham-d c a các phái- oàn ng i Khâm-Liêm t Hoa-K, ài-loan, Canada. Riêng H i QCC H i-ninh c ng có m t phái- oàn tham-gia do nguyên H i- Tr ng Phòng-Tit-Ch ng h ng-d n. B. nh-c t i Hoa-K (5). Ngoài nh ng tr ng-h p v t biên, v t bi n và m t s ít ng i di-t n b ng máy bay g n ngày 30/4/75, n m 1980 chính-ph Hoa-K ã th a-thu n v i ng y-quy n CSVN cho nh ng ng i có thân-nhân ngo i-qu c c oàn-t d i hình-th c ch ngtrình ra i có tr t-t (Orderly Departure Program) vi t NG I NÙNG 183

t t là ODP. i u làm cho m i ng i r t ph n-kh i là nh ng thành-ph n ra kh i tù c i-t o c ng c Hoa- K l n-l t nh n-lãnh qua nh-c v i tính-cách nhân- o g i là H.O. (Humanitarian Operation) (xem ph n ph -l c). chào- ón ng-h ng ã thoát kh i ng c-tù CS, chi u ngày 12/10/1991 t i Los Angeles, l n utiên t i h i-ngo i, c ng- ng ng i Nùng ã h p ih i qui-t h u-h t nh ng khuôn m t l n ang nh-c r i-rác kh p các ti u-bang Hoa-K chào-m ng itá Hoàng-Gia-C u và m t s s -quan cao-c p ng i Nùng là Làu-V nh-dz nh, Làu-Ch -Ph n, Vòng- D ng-phóng, Vòng L p-quay v a n nh-c t i Hoa-K sau nhi u n m b CS giam-c m. i-h i c ng long-tr ng c -hành l truy- i u c lãnh-t Vòng-A- Sáng, và dành m t phút m c-ni m cùng nhau t ng-nh n các thân-nhân quá-c trên ng i tìm t -do. Nghênh ón ông Hoàng-Gia-C u t i phi tr ng Los Angeles 184 KHU T TR H I NINH VI T NAM

V i i-h i trên, Ban T -Ch c nh m ba m ctiêu : * Chào-m ng và vinh-danh các ng-h ng, c ng là nh ng chi n-s ã có công i v i t -qu c, vì ã dâng-hi n g n tr n cu c i cho chính-ngh a qu cgia dân-t c ; * T o c -h i cho ng-h ng và thân-h u t nh H i-ninh th t ch t và phát-huy tình t ng-thân t ngtr và tinh-th n oàn-k t nh t-trí trong b t c hoànc nh nào ; L truy i u c Vòng-A-Sáng 12/10/1991 t i Los Angeles NG I NÙNG 185

* Ch ng-t r ng ng i Nùng ch ng nh ng là m t t p-th có nhi u ph n-t u-tú trên nhi u ph ngdi n, mà còn là nh ng ng i có tình, có ngh a, bi t u ng n c nh ngu n, áng làm g ng cho các th -h mai sau noi theo. Nhi u cu c ti p- ón ng i H i-ninh n sau oàn-t v i gia- ình c ng c t -ch c trong nh ng n m ti p theo sau ó. V a- i m nh-c. Ng i Nùng t -n n CS n nh-c t i Hoa-K m i u c phân-tán l p-nghi p r i-rác kh p trên n c M. Nh ng d n-dà, n i c ng i Nùng t ptrung v sinh-s ng ông- o nh t là ti u-bang California, n i khí-h u ôn-hòa, có n ng vàng m-áp quanh n m, là môi-tr ng sinh-ho t thích-h p v i ng i Á- ông nói chung (6). Trong ph m-vi ti u-bang này, nh ng qu n-h t có nhi u ng i Nùng c -trú nh t là Los Angeles County, Orange County ( n i có th - ô t -n n Little Saigon),San Jose, Sacremento, San Francisco, Oakland,v.v V ngh -nghi p. Dù th i-gian u có nhi u b -ng v i môitr ng s ng xa-l, ngôn-ng b t ng, nh ng ã s n c-tính chuyên-c n và ngh -l c ch u- ng gian-kh, l i c chính-quy n a-ph ng tr -giúp y-, ng i Nùng ã mau chóng thích- ng v i n p s ng m i. Ngoài m t thi u-s ch a ki m c vi c làm thích-h p nên t m s ng trong c nh h ng tr -c p xãh i (welfare), i a-s ã s m có th t -túc b ng cách i làm trong các hãng-x ng. M t s nh có v n-li ng và kinh-nghi m kinh-doanh ã tr nên ch -nhân ông 186 KHU T TR H I NINH VI T NAM

các ti m kim-hoàn, nhà-hàng, ti m n, ti m bán r u m nh, bán máy may, bán hoa nhân-t o, các x ng may-m c gia-công, x ng ch -t o túi plastic v. v áng k là tr ng-h p ông Vòng-S p-sli r t thànhcông trong vi c khai-thác c ngàn m u t tr ng cây n trái, rau mu ng, h nuôi cá phi, không nh ng cung-c p cho th -tr ng Hoa-K mà còn xu t-c ng qua Canada n a. V v n-hóa giáo-d c. Nh Hoa-K có m t h -th ng giáo-d c hoàn-b và mi n-phí (trung, ti u-h c), con cháu ng i Nùng thu c m i t ng-l p u c i h c y- và n n i n ch n. H u-h t các tr ng i-h c Hoa-K u có sinh-viên ng i Nùng theo h c. Trình- v n-hóa và kh -n ng chuyên-môn c a các th -h k -ti p ch cch n s b o- m h n th -h cha ông nhi u. Cho t i nay ã có nhi u thanh-niên ng i Nùng thành-tài ra hành-ngh chuyên-môn nh bác-s, d c-s, lu t-s, k -s và chuyên-viên các ngành. V sinh-ho t xã-h i. Sau khi t m n- nh cu c s ng, ng i Nùng t n n ã chung s c chung lòng l p ra ngay các h i áih u hay t ng-tr. Sau ây là m y h i- oàn quantr ng do ng i Nùng sáng-l p và i u-khi n t i California. 1. H i Vi t-hoa (America Vietnam Chinese Friendship Association). H i c thành-l p tháng 11/1976 b i các sáng-l p viên Phàng-Công-Phú, Vòng-Ch n-s nh, L - Siu-Cóng và G p-a-sáng. Th i-gian u, H i c s tr -giúp tài-chánh c a chính-ph Trung-Hoa Dân- Qu c ( ài-loan) mua tr -s ; c -s này t a-l c t i NG I NÙNG 187

s 3220-3230 N. Broadway Blvd, Los Angeles CA 90031. Tôn-ch c a H i là th t ch t tình ng-h ng, phát-huy tinh-th n t ng-thân t ng-tr, m u-c u phúc-l i cho oàn-th m t cách b t v -l i. H i hi n có kho ng 5,000 h i-viên, và l n-l t c i u-khi n b i các ông Phàng-Công-Phú, L -Siu-Cóng, M - Tchoc-Chi ng, M c- n-s nh, M -Chi- n, Chíu-M nh- Khì, Vòng-T ng-kho n. H i th c-hi n c 5 c -c u : * Chùa Quan-Âm, khang-trang, tráng-l, là n i ký-thác tinh-th n, n i nuôi-d ng lòng t -bi tùng-thi n cho thi n-nam tín-n ; * Tr ng Vi t-hoa, nh m phát-huy truy nth ng o- c t t- p ông-ph ng, giúp cho con em ti p-thu v n-hóa Trung-Hoa; hi n tr ng có kho ng 300 h c-sinh, hi u-tr ng là ông Ts n-ts n-sáng; * Ban Ph c-l i Ng i Già, -x ng ho t- ng b o-v s c-kh e, giúp lo-li u h u-s ; * T -Ngh a ng ( oàn Múa Lân), t -ch c l p hu n-luy n v múa lân, coi tr ng tu-thân d ngtính, tham-gia các ho t- ng khánh-ti t; hi n có m t Ban T -V và h n 1,000 h c-viên; * Trung-Tâm Thanh-Niên, duy-trì liên-l c tìnhc m gi a thanh-niên, t o các ho t- ng gi i-trí lànhm nh, khuy n-khích, tr -giúp thanh-niên tham- chính và tham-gia các công-tác h i- oàn. 188 KHU T TR H I NINH VI T NAM

H i Vi t-hoa và Chùa Quan-Âm t i Los Angeles (Hình CSN) 2. H i Hoa-Ki u T ng-tr Santa Clara (Chinese Mutual Assistance Association of Santa Clara County of California). H i c thành-l p ngày 8/12/1981, t tr -s t i 1805 Lucretia Ave., San Jose, California. Ông Vòng-Ch n-s nh (nguyên T ng H i-tr ng H i T ng-t Dân-T c Nùng Sàigòn, nguyên Ngh -Viên Phó Ch -T ch H i- ng ô-thành Sàigòn) là sángl p viên ng-th i c ng làm H i-tr ng qua ba nhi m-k 2, 4 và 5 c a H i. ây là m t h i t -thi n c t -ch c có qui-c nh t do ng i Nùng sáng-l p. Tuy danh-x ng là H i Hoa-Ki u T ng-tr, nh ng trên th c-t ng i Hoa, Vi t, Lào, Miên, Nùng mu n gia-nh p u c hoannghênh. Nh tài i u-khi n khéo-léo và l i làm vi c quang-minh chính-tr c c a ông Vòng-Ch n-s nh, H i phát-tri n r t nhanh, n nay ã có trên m i ngàn h i- NG I NÙNG 189

viên, và ã thi t-l p c tr ng d y Hoa-v n, Trung- Tâm Khang-L c, l p hu n-ngh cho ng i thành-niên và ban Thái-C c Quy n. Riêng T Kính Lão ã mua trên 500 sinh-ph n nh ng l i cho h i-viên v i giá th t h so v i th tr ng. M i khi h i-viên qua i, ng i thân c c p t 7,000 t i 14,000 m -kim tùy theo thâm-niên gianh p H i. S ti n phúng- i u ph i óng trong tháng nhi u hay ít tùy thu c s h i-viên qua i trong tháng. Lúc u m i l n có m t h i-viên qua i, m i h i-viên ph i óng $20; sau qu h i có tr -kim nhi u thì s ti n óng góp c gi m d n xu ng ch còn óng có $2 thôi. Ngay s ti n nh -nhoi này c ng c mi n khi h i-viên thâm-niên 15 n m; lúc y ch góp niênli m $24 mà v n c h ng t t c nh ng quy n-l i dành cho các h i-viên khác. Sau khi ã t u c tr -s, t n-qu c a H i này còn lên n kho ng 3 tri u m -kim. H i Hoa Ki u T ng Tr Santa Clara (hình VCS) 190 KHU T TR H I NINH VI T NAM

3. H i ng-h ng H i-ninh (The Hai-Ninh Community Association). H i chính-th c có gi y phép ho t- ng vào n m 1996, nh ng trên th c-t ã thành-l p t ngày 19/6/1991. Sáng-l p viên g m các ông G p-a-sáng, H -K, ng-s nh-v y, Liêu-Nguyên, C m-s -Nh n, N ng-cún-sáng, M ng-kh y-phu và G p-phóng- Quay. Tr i qua 16 n m ho t- ng, H i ã l n-l t t d i s i u-khi n c a 6 v H i-tr ng : ôô. H -K, Tom-Thòng, Vòng-K -X ng, Ts n-phu-quay, Làu- Ch n-h m, Vòng-S p-sli. Theo i u-l, m c- ính c a H i là phát-huy tinh-th n oàn-k t và th t ch t tình ng-h ng H i- Ninh. Ngay trong nhi m-k u, ông H i-tr ng H -K ã t c thành-tích r t ngo n-m c là t ch c thành-công m t cu c l c-quyên c g n 300,000 m -kim mua tòa nhà s 501-511 W. Main Street, San Gabriel, California 91801 làm tr -s th ng-tr c. M t ng n trong tòa nhà ã c ch nhtrang l i thi t-l p m t bàn th c Quan-Âm thuhút nhi u ng-h ng và thi n-nam tín-n n cúngki ng và n chay, nh t là ngày sóc, v ng m i tháng và nh ng ngày l theo t c-l c a ng i Nùng. Nh v y H i có c m t ngu n thu-nh p tài-chánh c - nh kh -d giúp gi i-quy t th a- áng chi-phí i u-hành. H i ng-h ng H i-ninh ã t -ch c c hai cu c h p m t ng-h ng có ý-ngh a nh t là i- H i oàn-k t ng-h ng n m 1996 (trong nhi mk ông H i-tr ng H -K ), và i-h i oàn-k t ng-h ng n m 1998 (trong nhi m-k ông H i- Tr ng Tom-Thòng). Trong c hai l n, khá ông NG I NÙNG 191

ng i Nùng t các ti u-bang Hoa-K, nh t là các phái- oàn ông- o ng-h ng (l n u thu c các thànhph Edmonton và Vancouver, l n sau thu c Edmonton) t Canada n phó-h i, ã giúp H i ph n nào t c m c- ích. Âm-vang t t- p c a các k h p m t này là s ra i c a m t s phân-h i, trong s có H i ng- H ng H i-ninh Seattle (bang Washington) do ông Ch -Kh y-tsìn làm H i-tr ng. Bu i l ra m t Ban Qu n-tr và khai-quang Chùa Quan-Âm ngày 12/5/2001, T ng-h i có c m t phái- oàn n thamd. C n nói rõ là t u th p-niên 1990, nh ng ng i v t biên t i các tr i t -n n ph i qua m t cu c thanh-l c r i m i c ón-nh n i nh-c. Hai ông H -K và Vòng-K -X ng ã ích-thân qua t n các tr i t -n n H ng-kông y-l o và yêu-c u các c -quan h u-trách s m c u-xét cho s ng i Nùng t -n n c qua nh-c t i Hoa-K. Ngoài ra, ông H -K c ng nhân danh H i kêu g i ng-h ng y m-tr ti n-b c xây-c t tr ng-h c Sông-Mao và vài n i khác có ng i Nùng c -trú t i mi n nam Vi t-nam. 192 KHU T TR H I NINH VI T NAM

H i ng H ng H i-ninh (hình CSN) 4.H i Quân-Cán-Chính H i-ninh (The Hai- Ninh Veterans & Public Administration Alumni Association). Thành-l p và t -ch c. Kho ng gi a n m 1990, sau khi ã an-c l cnghi p, m t s anh ch em g c Khu T -Tr Nùng H i- Ninh c m th y nhu-c u thành-l p m t h i ái-h u riêng c a nh ng ng i ã sinh ra và l n lên trong cùng m t a-ph ng, t ng chia-s m t mái tr ng, t ng ph cv cùng m t c -quan, t ng k vai sát cánh chi n- u trên cùng m t tr n-tuy n, cùng nuôi chung m t chíh ng. Nh ng bu i h p m t bàn-lu n v v n- này ã qui-t a-s ng i nguyên là quân-nhân (mà s ông là c u thi u-sinh quân Moncay), cán-b hành-chánh hay i-di n dân-c d i th i Vi t-nam C ng-hòa, nên sau cùng toàn-th anh ch em ng-ý ch n danh- NG I NÙNG 193

x ng H i Liên-Tr ng Quân-Cán-Chính H i-ninh vi t t t là H i Quân-Cán-Chính H i-ninh (H i QCC/HN). Tr -s H i lâm-th i c t t i 429 S. Curtis Ave. Alhambra, CA. 91803. H i QCC c thành-l p vào n m 1991 do sáng-ki n c a các ông G p-a-sáng, N ng-cún-sáng, Vòng-K -X ng, C m-s -Nh n, M ng-kh y-phu, G p-sán-thai, V n-th nh-phóng, Ts n-slùi-tcháu, G p-t u-phí, Cháu-B c-sáng, Sl n-slau-sán, G p-a- Dzi ng Trên ph ng-di n pháp-lý, các ông G p-a- Dzi ng, Cháu-B c-sáng, G p-sán-thai ã ng tên xin thành-l p H i; n n m 1996 m i chính-th c có gi y phép ho t- ng nh m t h i b t vu-l i v xã-h i. M c- ích c a H i là duy-trì và phát-huy tình t ng-thân t ng-tr và tinh-th n oàn-k t gi a các h i-viên, c -th là t o môi-tr ng thu n-l i cho h iviên g p m t th c-hi n các ho t- ng m u-c u ph cl i cho h i-viên và gia- ình T ngày thành-l p, vai-trò i u-khi n H i c y-thác, qua cu c b u-c hai n m m t l n, cho các thành-viên k sau : ông Vòng-K -X ng (2 nhi mk ), k -ti p l n-l t là các ông G p-a-dzi ng, L - M c-sáng, Tsú-A-C u, Phòng-Tit-Ch ng (2 nhi mk ), và ng-nhi m (2006-08) là ông Châu-C m- Sáng. Ngoài các v C -V n T i-cao nh c u Trung- T ng Linh-Quang-Viên, c u Thi u-t ng Ph m- V n- ng, c u Chu n-t ng Chi ng-d nh-quay, c u i-tá Hoàng-Gia-C u, c u Ngh -Viên H i- ng ô-thành Sàigòn Vòng-Ch n-s nh, các c v n khác áng k thu c th h tr là bác-s Lý-Chí-Ph ng (th nam bs.lý-ng c-d ng), lu t-s Kimberly Di p (th 194 KHU T TR H I NINH VI T NAM

n ôb. G p-s n-thai) Theo i u-l, t t c nh ng ai (ho c ng i ph ing u) xu t-thân các tr ng trong Khu-T -Tr Nùng ( Tr ng Cán-B Quân-S, Tr ng Thi u-sinh Quân, Tr ng S -Ph m, Tr ng Hành-Chánh, Tr ng Pháp- Nùng, Tr ng Pháp-Vi t), và nh ng ng i nguyênquán t nh H i-ninh t ng có công tranh- u cho quy n-l i c a ng-h ng H i-ninh, u có quy n gia-nh p H i. Cho nên thành-viên c a H i s ng r i-rác kh p n i trên th -gi i, k c qu c-n i. S ngh ng c coi nh h i-viên chính-th c vì có a-ch liên-l c v i H i qua B n-tin là 159 ng i. Các ho t- ng. Ngoài vi c h i-h p i u-hành công-vi c th ng-l, H i còn có nhi u sinh-ho t c-bi t. * T -ch c liên-hoan khi T t n h i-viên và gia- ình m ng xuân và phát lì-xì m ng tu i cho con cháu h u duy-trì t p-t c truy n-th ng; * T -ch c ban-phát gi i-th ng khuy n-h c cho con cháu t thành-tích h c-t p u-tú; * Thành-l p phái- oàn n th m-vi ng, y-l o h i-viên au- m; t -ch c ti c chào-m ng khi có h iviên hay thân-h u t xa n; * Quyên ti n tr -giúp c u ng-môn hay chi nh u g p n n t i quê nhà; * Phát-hành m t B n-tin m i tam-cá-nguy t thông-báo các sinh-ho t c a H i, t o m i liên-l c gi a các h i-viên và nh p c u thông-c m v i các h i b n; * M i hai n m m t l n H i long-tr ng t -ch c l t u-ch c c a Ban Ch p-hành m i, trong ó bi uhi n c-bi t có ý-ngh a là m c c -hành chào qu c-k VNCH v i Hoa-K, và dành m t phút m c-ni m t lòng tri-ân, t ng-nh các b c ti n-b i và thân-nhân ã NG I NÙNG 195

khu t bóng; ti p theo ó H i c ng không quên h px ng bài ca S - oàn 3 Hành-Khúc ; ch ng-t H i ích-th c là m t t -ch c c a nh ng ng i s ng có lýt ng, không vong-b n, trung-thành v i quá-kh áng t -hào; * ã ra vi c so n-th o cu n l c-s này ghi l i t ng-quát v lai-l ch ng i Nùng cùng quá-trình hình-thành và phát-tri n c a Khu T -Tr Nùng t nh H i-ninh, Vi t-nam. V i-ngo i, H i c ng t -ch c i nh c-h i gây qu c u-tr ng-bào n n-nhân bão-l t t i quê nhà, y m-tr vi c gây qu tr -giúp anh em th ng-ph binh VNCH, h u-thu n cho nh ng h i- oàn b n tranh- u cho t -do dân-ch t i Vi t-nam. Nh ng công-tác này, cùng v i các ho t- ng k trên, ã giành c m i c m-tình c-bi t c a các h i- oàn Hoa, Vi t t i a-ph ng c ng nh trên n c M, và ã giúp cho t p-th ng i Nùng xác- nh c i m ng c a mình trong c ng- ng t -n n Vi t- Nam. N u H i ng-h ng tiêu-bi u cho i gia- ình ng i Nùng, thì H i QCC c coi nh c t tr c a gia- ình ó, vì qui-t nh ng a con u-tú c a ng i H i-ninh ã làm nên nh ng thành-tích v -vang cho ng i Nùng H i-ninh nói chung. Quan-h gi a hai h i ví nh môi v i r ng, môi h thì r ng l nh; do ó hai h i ph i xi t ch t tình huynh- s n có, và oàn-k t h n n a nâng cao uy-tín ng i Nùng trong c ng- ng a v n-hóa c a n c M. i u quan-tr ng là các v nhân-s ng i Nùng th ng khuy n-khích th -h tr c g ng h c-t p cho nên ng i, h u k -t c quá-trình ph n- u anh-d ng c a cha anh; các v H i-tr ng c ng luôn-luôn c -võ 196 KHU T TR H I NINH VI T NAM

con em tích-c c tham-gia nh ng sinh-ho t c a H i và làm r ng danh ng i Nùng h n n a. *** Sau ây là ph n gi i thi u l n l t thành ph n H i Tr ng các Nhi m K ; các C V n T i Cao; các C V n Th ng V & C V n Danh D và Ban Ch p Hành Nhi m K 8 c a H i Quân Cán Chính H i Ninh. Nh ng v này ã óng góp r t nhi u công s c c ng nh tài chánh cho H i và c ng ng ng i Nùng H i Ninh t i h i ngo i, ng th i cho vi c ng h và hoàn t t cu n sách Ng i Nùng và Khu T Tr H i Ninh : - H i Tr ng Các Nhi m K : Vòng K X ng G p A Dzi ng L -M c-sáng Nhi m K 1 & 2 Nhi m K 3 Nhi m K 4 Tsú A C u Phòng Tit Ch ng Châu C m Sáng Nhi m K 5 Nhi m K 6 & 7 Nhi m K 8 NG I NÙNG 197

- Các C V n T i Cao: Linh Quang Viên Ph m V n ng Chi ng D nh Quay Hoàng Gia C u Vòng Kim Sinh Tr ng Th ng Ch c Phàng Công Phú Tr n c Lai Lý Ng c D ng 198 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Vòng Ch n S nh Ch ng A Ki u Làu V nh Dz nh Làu Ch Ph n Vòng L p Quay Ch nh Chì Làn Làu Ch n H m Tom Thòng M c M nh Và G p T. Ph ng Mùi Vòng S p Si G p S n C nh NG I NÙNG 199

- Các C V n Th ng V và C V n Danh D : Lý Minh Khiêm Sl n Slau Khàu M ng Kh y Phu Ts n Slùi Ph H Quay LS Kimberly Di p Vòng Ph c H nh Bùi Tr ng Tiêu Lý Chí Ph ng Cháu B c Sáng Sl n C m V Quy Ng c ng 200 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Sl n Slau Phý Sl n C m H ng Hoàng Gia K G p Tsi ng S nh Ts n Ký Ch n Ts n Ch Tsh nh Làu Say n Tr ng Tiên chí Quy Ng c Ph ng Phù Chìu Dì Phan V n Kim Bành N i c NG I NÙNG 201

- Ban Ch p Hành ng nhi m, Nhi m K 8: Châu C m Sáng N ng Cún Sáng G p Phat Píu H i Tr ng Phó H i Tr ng Phó H i Tr ng Ts n Nh n P n Vòng L Ch n Li ng T i Píu Phó H i Tr ng Phó H i Tr ng Phó H i Tr ng C m Sì Nh n Phó H i Tr ng Vòng Quay Lìn Phó H i Tr ng 202 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Hoàng A Sam L u Tú c G p T u Phí Giám Sát Tr ng Phó Giám Sát Phó Giám Sát H Ng c Ts n Ph c Khìn Gìu Ph ng Chi T ng Th Ký T ng V Tr ng Phó T ng V G p S n Thai Vòng M n D nh Lý A Sáng Th Qu Tr. Ban Tài Chánh Phó TB Tài Chánh NG I NÙNG 203

V n Th nh Phóng L D n L m L c Ch n L m Tr. Ban V n Ngh Phó TB V n Ngh Tr. Ban Thông Tin Sl n Slau Sán Vòng A Si C m Phóng Và Tr. Ban Xã H i Phó TB Xã H i Tr. Ban Ph N Ngàn Sl u Tsín Phó Tr ng Ban Ph N 204 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Sau ây là vài hình nh sinh ho t c a m i nhi m k c a H i Quân Cán Chính H i Ninh: L T u Ch c Nhi m K 1 L T u Ch c Nhi m K 2 NG I NÙNG 205

L T u Ch c Nhi m K 3 L T u Ch c Nhi m K 4 206 KHU T TR H I NINH VI T NAM

C u Tr N n L t Vi t Nam N/K 5 L T u Ch c Nhi m K 6 NG I NÙNG 207

L T u Ch c Nhi m K 7 L T u Ch c Nhi m K 8 208 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Chú-thích. 1. T -ch c Y-S Th -Gi i (Médecins du Monde) c a Pháp v i tàu oánh-sáng (Ile de Lumière). y- Ban Cap Anamur c a Ts. Neudeck ( c) ã c u-v t h n 11 000 thuy n-nhân VN (T p-chí B n-tin Cao- Niên c-qu c, tháng 5-6/2007, tr. 30-31. 2. Theo American Community Survey 2005, dân Vi t t i Hoa-K là 1 418 334 ng i - -Thái-Nhiên. 3. SCH 29/4/03 tr. 25-27. B n-tin QCC/HN s 6 nhi m-k 7, tr. 27-29 và s 2 nhi m-k 8, tr. 7. Ts n- Nh n-váy, 16/6/07. Ch nh-ch n-sáng, 20/6/07. H - A-D ng, 12/7/07. 4. Sau tháng 7/1954, t nh H i-ninh c i thành huy n, và h p v i Qu ng-yên c thành t nh Qu ng- Ninh. 5. GDZ 25/8/03, tr.30-39. GDZ, bài vi t 25/7/06. SCH 29/4/03, tr. 15-25. NSSJ, Góp ý Ph n B n, tr. 1+2. H -A-D ng, 13/7/2007. 6. Theo US Census Bureau 2005, ng i M g c Vi t là 275 000 trên dân-s Qu n Cam 2 988 072 ng i - -Thái-Nhiên. NG I NÙNG 209

i Tá Vòng-A-Sáng Th Lãnh Khu T Tr Nùng H i-ninh Th ng Ngh S Vi t-nam C ng-hòa 210 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Ti u s c VÒNG-A-SÁNG. - sinh ngày 19-3-1902 t i xã T n-mài, huy n Hà-C i, t nh H i-ninh; - 1914 : h c tr ng Thi u Sinh Quân Núi- èo, Qu ng-yên, ra tr ng n m 1920; ph c v quân i l n l n th ng lên c p Th ng-s n m 1931; - 1932 : c c i h c tr ng s -quan Fréjus, Pháp qu c; t t nghi p n m 1935 v i c p b c Thi u-úy; - 1940 : th ng c p Trung-Úy; - ngày 9-3-1945 Nh t o chính Pháp ông-d ng; Trung-Úy Vòng-A-Sáng cùng m t s binh s Nùng theo quân i Pháp rút qua Trung-Hoa, t m trú óng t i Th p V n i S n gi a hai t nh Qu ng- ông và Qu ng-tây; - th ng c p i-úy ngày 1-6-1945; - u n m 1946 : làm ph -tá cho viên Trung-Tá Pháp ch -huy oàn quân t Ph ng-thành tr v Cô-Tô và V n-hoa, l y n i ây làm bàn p t n công chi m l i t nh H i-ninh t tháng 8/1946, t i 13-3-1947 thì ti n quân vào Moncay; - 14-7-1948 : thành l p khu T Tr Nùng H i-ninh và tr th nh v Th Lãnh Khu NG I NÙNG 211

T Tr Nùng; ngày 17-7-1949 khu T Tr Nùng c qu c-tr ng B o- i chính th c công nh n, n m trong Hoàng- Tri u C ng Th Mi n B c Vi t-nam; - u n m 1949 : th ng c p Thi u-tá; - u n m 1951 : th ng c p Trung-Tá; - ngày 1-8-1954 : th ng c p i-tá, c c gi ch c v T L nh Vùng Duyên H i ( t t nh H i-ninh n t nh Qu ng- Yên); - cu i n m 1956 : b chính-ph Ngô- ình- Di m nghi ng thân Pháp và cho gi i ng v i lý do áo h n tu i; - 1966 : H i-tr ng h i Th ng-du B c- Vi t T ng-t ; - 1967 : c c Th ng Ngh -S và c b u làm Ch -t ch Kh i oàn K t Dân- T c Thi u-s Vi t-nam; - qua i trên t u Tr ng-xuân, trên ng lánh n n c ng s n sau ngày 30-4- 1975. (vi t theo ông Hoàng-Gia-C u, th nam c Vòng-A-Sáng) 212 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Trung Tá Vòng-A-Sáng v i chi c m n i truy n th ng c a ng i chi n s Nùng NG I NÙNG 213

214 KHU T TR H I NINH VI T NAM

NG I NÙNG 215

PH B N S 1 DANH SÁCH H C VIÊN TR NG CÁN B QUÂN S (École Des Cadres) Cháu-Ch ng-can Ch nh-slùi-làn Chi ng-cóng-phí Chi ng-d nh-quay Ch ng-a-ki u D ng-phún-sáng G p-a-c u G p-s n-c nh Háu-C m-p u Hoàng-Ti n-tài H -Cun-H ng Lai-V n-chu Làm-Sìn-Th nh Làu-V nh-dz nh Lày-Phat-Di ng Lìu-A-Sàu L c-l m-di ng Lù-T c-n ng Lý- c-quân L -S nh-d ng Ngô-Thiêm-Th ng Ch -A-Ph c Ch nh-phat-sáng Chi ng-cóng-phu Tr ng-th ng-ch c Chi ng-slín-s nh Giáp-V n- t G p-a-sáng Hà-Nh t-hán Háu-Ts n-p u Hoàng-T -L ng H -Cún-P u Lai-V n-l c L m-s -Ký Làu-V nh-quay Li ng-say-t c Lìu-D nh Lù-Kho n-nàm L -A-Pat Lý-Hoa- ình L -V nh-ts Nguy n-v n-bình 216 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Nguy n-v n-tý Phàm-Coc-Ký Plàng-Cóng-Nàm Quy-Ng c- ng Slíu-Ts i-cóng Sl n-c m-v T ng-coc-d n Th u-m n-slùi Tr n-th -Anh Ts n-nh c-ts i ng-chênh-nhìn Vòng-A-Si Vòng-Coc-M Vòng-Kim-Sinh Vòng-L p-d nh Vòng-Màu-Quay Vòng-Phat-Sáng Vòng-S c-m nh V v Nìm-Tín-Chi ng Phan-V n-kim Plàng-Cóng-T ng Quy-Ng c-ph ng Sl n-a-phat Sl n-slau-phí T ng-hìn-d ch Tr n- c-lai Ts n-ch -Tsh nh Ts -Slau-Ph c ng-nhìn-màu Vòng-Chay-M nh Vòng-D ng-phóng Vòng-L p-cháu Vòng-L p-quay Vòng-Phat-Di ng Vòng-S p-nàm Vòng-Sì-D u NG I NÙNG 217

PH B N S 2 DANH SÁCH KHOÁ SINH TR NG THI U SINH QUÂN (École d Enfants de Troupe) Khoá 1 Ch c-tsìu-phu Ch nh-phat-sáng Di ng-phat-di ng G p-a-dzi ng G p-t u-phí Háu-Ts n-p u H -Cún-P u Gìu-Ph ng-quay Làu-A-C u Làu-Ch n-váy Làu-M c-sáng Làu-V nh-quay Lìu-A-Gi ng Lìu-P c-sáng Lìu-M n-d nh Ch -A-Ph c Émile Sauret G p-a-sáng G p-a-làu Háu-C m-p u H -Th nh-phat H -Cún-Sáng L m-a-m Làu-Cún-Gi ng Làu-L ng-cóng Làu-V nh-dz nh Li ng-th nh-l ng Lìu-A-Sàu Lìu-Vòng-Sáng Lìu-M c-sáng 218 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Lô- c-tân L -L -C ng Lù-T c-n ng Lý-Ng c-d ng M ng-kh y-phu N ng-cún-gi ng N ng-cún-sáng Ph ng-m n-l ng Ph ng-v n-b o Ph ng-m n-m nh Quy-Ng c- nh S m-a-p u Sl n-slau-kho n Sl n-slau-phí Slông-L -C ng Slú-Nhì-C u T ng-s i-t c Tô-Ph ng-chu Tr n- c-lai Ts n-n ng-qu n Ts n-phat-t c V n-nàm-gi ng V n-nàm-sáng Vòng-A-K m Vòng-A-Nhì Vòng-A-P u Vòng-A-Si Vòng-A- ng Vòng-A- ng (Th nam c i-tá Sáng) Vòng-H -Sáng Vòng-L p-m Vòng-L p-th nh Vòng-Màu-Thòng Vòng-M -Quay Vòng-Phat-Sáng Vòng-Sì-D u Vòng- -Phí Vy-V n-tý Khoá 2 & Các Khóa H c K Ti p Bé-V n-hai Bé-V n-th ch Cháu-Dì-S nh Cháu-H nh- n NG I NÙNG 219

Cháu-B c-sáng Cháu-Sìn-M Cháu-Sìn-Màu Ch ng-h i-li ng Ch ng-cún-làn Ch ng-nh t-t c Ch ng-th ng-h Chi ng-a-di ng Chi ng-coc-phu Chi ng-cóng-m Chi ng-l -Sáng Chi ng-slín-slùi Chi ng- -Quay Chu-V n-phù C ng-và-phóng D ng-ch -H ng ng-ng c-phúc G p-a-p u G p-ts n-thai Hà-V n-làu H -H nh-ph c H -L -C ng (A) H -L -Sàu Hoàng-Phú-Sinh Hoàng-V n-ban Cháu-Sìn-M n Cháu-Sìn-P u Cháu- -Cóng Ch ng-a-slám Ch ng-m n-làn Ch ng-phat-d nh Chí-Nh t-slau Chi ng-a-sáng Chi ng-cá-phóng Chi ng-h nh-m Chi ng-quán-di ng Chi ng-th nh-sàu Ch ng-d u-sênh C ng-khoày-phóng D ng-a-ph c D ng-ch -M nh ng-ng c-th G p-ts n-tsìn Gìu-Ph ng-chi H -A-Slám H -H nh-say H -L -C ng (B) Hoàng- c-th nh Hoàng-Tr ng-m nh Hoàng-V n-l c 220 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Hoàng-V n-nam Hoàng-v n-nông Hoàng-V n-so Hoàng-V n-thành H -Gi ng-nhìn H -Nh c-và Hong-A-C u H ng-slau-phóng H -Cún-Nàm H -Hìn-N ng H -T u-phí Lai-Ng c-long L m-a-sáng L m-nh t-t c L m-s -M Làu-A-C u (nh ) Làu-A-Sli Làu-A- ng Làu-Ch n-h m Làu-L -Sáng Làu-Ph -Sáng Làu-Slau-Tsìn Làu-V nh-màu Lày-Làu-Di ng L nh-l p-th nh Lìu-A-P u Lìu-H u-l ng Lìu-M nh-phat L -A-Ch n L -Chìu-Ts n L -Slau-Phóng L -V n-minh L c-a-s nh L c-ch n-l m L c-quay-s m L c-slì-l m L c-t c-l m Lù-A-Sàu Lù-Chi-Khi ng Lù-Chi-Nàm Lù-Cún-P u Lù-Nh t-phí L -A-Sáng L -Cún-Di ng L -Cún-Sáng L -D ng-ph c L -D ng-thai L -Nh t-sáng Lý-Minh-Khiêm L -Th -Sáng NG I NÙNG 221

Lý-V n-sáng M ng-a-slám Nh n-a-m n Nìm-A-P u Ôn-V n-tài Phàm-T c-ch n Ph ng-a-slám Phu-N ng-s nh Phu-N ng-h i Phu-Vày-P n Plún-A-C u Sl n-c m-ph n Sl n-c ng-p u Slú-Ch ng-v y T nh-a-nhì Thóng-Ch n-di ng Tô-Minh-Chi Tr n-ti u-v n Tr n-v n-hùng Tr nh-a-di ng Tr ng-a-sam Ts n-ph c-màu Ts n-slùi-tsáu Ts -A-Pat Ts -Nà-Sáng M -A-Sáng Ngô-V n-p u Nông-Vi t-p n Ngô-V n-sóc Ph m-thông-vay Ph ng-ch n-nhì Ph ng-cún-sáng Phu-Vày-Dì Phu-Vày-Khìn Plàng-Cóng-Sláy Qu c-qu nh Sl n-c m-chi ng Sl n-slau-sán T ng-ts ng-píu T nh-h ng-ký Thù-Th -Di ng Tô-Ph ng-c ng Tr n-v n-hoàng Tr n-v n-l Tr nh-v n-lang Ts n-kin-nàm Ts n-ph c-s nh Tsoc-Vòng-Di ng Ts -Kh y-dàu Ts -Slau-M n 222 KHU T TR H I NINH VI T NAM

T -Cún-Lìn T -N i-thòng T -Thành-Phúc ng-cá-d ch ng-ch ch-kín ng-l -Sáng V n-th nh-phóng Vòng-A-K m Vòng-A-P u(nh ) Vòng-A-Slám Vòng-A-P c Vòng-K -X ng Vòng-Cá-Chi Vòng-Cá-D n Vòng-Cá-L p Vòng-Cá-Nàm Vòng-Cá-S nh Vòng-C m-sáng Vòng-Chay-N ng Vòng-Chi-H ng Vòng-Ch -N p Vòng-C ng-sáng Vòng-Cún-Di ng Vòng-Cún-Sáng Vòng-Cún-Sàu Vòng-H nh Vòng-Khi ng Vòng-L -Ch n Vòng-M n-d nh Vòng-M n-quay Vòng-Nhì-C u Vòng-Nhì-S p-sli Vòng-Phat-C ng Vòng-Phat-Di ng Vòng-Phat-P u Vòng-Phat-Sáng Vòng-Phu-L m Vòng-S ch-khi ng Vòng-S ch-l y Vòng-S nh-t c Vòng-T c-quay Vòng-Th nh-quay Vy-V n-khoa Vy-V n-l p Vy-V n-qu ng Vy-V n-ti u v.v NG I NÙNG 223

PH B N S 3 DANH SÁCH H C VIÊN TR NG S - PHAM (École Normale) Khóa 1 Chi ng-th nh- ng G p-phóng-p u Làu-Ch n- n L -Siu-Cóng Plàng-Cóng-T ng Slông-Chi ng-ch n Ts n-nh n-váy Ts n-t c-phóng Vòng-Ph c-h nh -H c-li ng Ch ng-tsi ng-d nh Háu-Sìu-D nh Loc-Váy-Li ng M c- n-l nh(n ) Sl n-c m-v Ts -Slau-Ph c Ts n-slùi-l m Vòng-S p-nàm Vòng-Siu-Phí n-ch ch-khi ng Khóa 2 Cháu-D ng-m nh Háu-M n-d nh(n ) Làm-Taù-Kho n Li ng-say-t c Nìm-Chi-Nàm Chi ng-phu-nhìn H -Hý-H c L m-slí-d nh (n ) Lìu-D nh Phàm-Coc-Ký 224 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Phàm-Coc-Ch n (n ) Plún-Yn-Ph n Sl n-slau-vay Thòng-Sênh-Slau Ts n-h Ts n-sí-th nh Ts n-thín-dàu ng-chênh-nhìn Vòng-S ch-d ng L -S nh-d ng Plàng-Cóng-Nàm Sl n-slau-dìu Th u-m n-slùi Ts n-d c-thòng Ts n-ph c-l ng Ts n-slùi-ph Ts -Phu-Khi ng Vòng-S ch-dì Vòng-S ch-sáng Khóa 3 - Khóa 7 T Khóa 3 tr i có 4 Khóa n a, nh ng r t ti c là cho n nay ch truy t m c danh tánh nh ng h c viên li t kê sau ây : C m-nh t-kh nh(n ) C m-s -Nh n Ch nh-lìn-chi ng(n ) Cún-Coc- n D n-t c-lày (n ) Dìu-Ph ng-sl n G p-v n-d nh (n ) L m-nhì-sáng Lày-Nh t-d nh (n ) C m-s -Khìn C m-tsoc-tsìn Chi ng-th nh-phí D n-t c-chi ng D ng-mùi-ts nh(n ) G p-khì-s m H -Chi-Và L m-s -Ký L nh-nh c-ch n (n ) NG I NÙNG 225

Lìu-H u-khì L -C ng-sàu Lù-Và-Phóng L -Say-S m M c-khìn-ch ng Phù-V nh-cóng P c-coc-nhì S m-h ng-pl S c-l y-ch n(n ) Sl n-c m-ph n Sl n-slau-lìn (n ) Slú-Say-Ch n T ng-slau-d nh(n ) T ng-ch ng-lìn (n ) Thòng-Ts nh-di ng Thòng-Slùi-M nh(n ) Ts n-d n-cóng Ts n-ph c-tsi ng Ts -Vày-Kín (n ) ng-nhìn-màu Vòng-Cá-Ch n Vòng-Chi-Ph n Vòng-Kh y-m nh Vòng-Slu-Nh c (n ) Vòng-Tìn-S nh n-tsui-lìn (n ) v.v Lìu-T n-ch ng L c-coc-pl ng L -Nh c-ch n L -V n-l c M c-khìn-m nh Ph ng-ch n-tsi ng Quán-Slùi-Nh n S m-m nh-khì Sl n-a-phat Sl n-slau-khi ng Slín-Slùi-Phóng (n ) Ts -Slau-P n T ng-ch ng-khánh Thàm-Kit-P ng (n ) Thù-Ch ng-m nh Ts n-ch -Tsh nh Ts n-d u-tông (n ) Ts -Lày-D nh (n ) ng-ch ch-nàm ng-t -Tsi ng Vòng-Cá-Kh nh(n ) Vòng-Ìn-H ng (n ) Vòng-S c-m nh Vòng-Tìn-H p Vòng-Ts i-c m (n ) Ìn-Tsui-Lìn (n ) 226 KHU T TR H I NINH VI T NAM

PH B N S 4 DANH SÁCH SINH VIÊN TR NG HÀNH-CHÁNH (École d Administration) G p-a-dzi ng Hoàng-V n- ào Làu-Ch -Ph n M ng-kh y-phu N ng-cún-sáng Slông-Chi ng-ch n Vòng-Cá-Hím Vy-V n-tý n-ch ch-khi ng C m-s -Khìn H -Quay-Nhìn L m-s -Ký L -A-C ng Lù-Và-Phóng M c-kim-p u Thòng-Sênh-P u Ts n-h Vòng-A-P u ng-t -Tsi ng Khóa 1 H -H nh-ph ng Làu-A-C u Làu-M c-sáng Ngô-Tài-Chi u Ph m-v n-phi n Ts n-ph c-l ng Vòng-Siu-Phí -H c-li ng Khóa 2 G p-phóng-p u H -Và-Nhìn L m-và-ch n Loc-Váy-Li ng L -V n-l c Ph ng-m n-l ng Thòng-Ts nh-gi ng Ts n-slùi-ph Vòng-Tìn-H p NG I NÙNG 227

PH B N S 5 DANH SÁCH SINH VIÊN THEO H C TR ÒNG VÕ-B QU C-GIA VI T-NAM (TR NG VÕ B LIÊN QUÂN À-L T) D ng-phún-sáng Chi ng-d nh-quay Lai-V n-chu Ngô-Thiêm-Th ng Quy-Ng c-ph ng G p-a-sáng Làu-V nh-dz nh Phan-V n-kim Hoàng-A-Sam Ch -A-Ph c Lìu-D nh Vòng-A-Si Vòng-Sì-D u Ch nh-phat-sáng n-ch ch-khi ng Làu-Ch -Ph n Sl n-slau-phí Vòng-Siu-Phí Khóa 3 Khóa 5 Khóa 8 Khóa 9 Khóa 10 Khóa 11 Vòng-V n-thông Chi ng-slín-s nh Làm-Sìn-Th nh Quy-Ng c- ng Háu-C m-p u Lý- c-quân Vòng-A-Sáng Làu-V nh-quay Th u-m n-slùi Vòng-L p-quay Nguy n-v n-bình G p-a-ph Lai-V n-l c M ng-kh y-phu Vòng-Phat-Sáng Vy-V n-tý 228 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Cháu-Ch ng-can Hín-A-Sàu Lý-Phúc-Quang Ngô-Tài- ng Vòng-Phat-D ng Hà-V n-làu (tr ) Quy-V n-vòng Hoàng-A-Sáng Tôn-Công-Minh Khóa 13 G p-vòng-sáng L c-l m-d ng Ngô-Tài-Chi u ng-ph c-sáng Ts n-n ng-qu n(kho n) Khóa 18 T nh-a-nhì Khóa 19 H -T u-phí Khóa 23 Khóa 26 Lý-Công-P u Tô-Ph ng-n ng Di p-t c-dìu Quy-Thiên-Quang Khóa 27 Khóa 28 Giáp-Qu c-b o Hòang-V n-toàn Phòng-Tit-Ch ng S -A-T u Khóa 29 Khóa 30 Lý-A-Sáng Phu-A-Tài Tsú-A-C u NG I NÙNG 229

PH B N S 6 DANH SÁCH CÁC S -QUAN Chu n-t ng Chi ng-d nh-quay Lý- c-quân (truy th ng sau khi t tr n) Hoàng-Gia-C u D ng-phún-sáng Vòng-Kim-Sinh Ch ng-a-ki u G p-s n-c nh Háu-C m-p u Lai-Qu c-thái Lai-V n-l c Làu-Ch -Ph n Lý-Ng c-d ng Phan-V n-kim Quy-Ng c- ng Th u-m n-slùi Vòng-D ng-phóng Vòng-V n- nh i-tá Tr ng-th ng-ch c Slíu-Ts i-cóng Vy-V n-bình Trung-Tá Chi ng-slín-s nh Hà-V n-làu Hoàng-Ng c-ph ng Lai-V n-chu Làm-Sìn-Th nh Làu-V nh-dz nh Ngô-Thiêm-Th ng Phàng-Công-Phú Quy-Ng c-ph ng Vòng-Cá-H Vòng-V n-thông 230 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Thi u-tá Cáy-A-L Ch -M nh-s nh Ch nh-chì-làn Di u-quang-hi p D ng-ch -H ng Hoàng-Ng c-ph ng Hoàng-Tr ng-m nh Hoàng-T -L ng Hoàng-V n- nh Làu-M c-sáng Làu-V nh-quay Lê-Hi n-ích L -H ng-ch n L u-tú- c Li ng-h ng M ng-kh y-phu Nguy n-v n-bình Nguy n-v n- o Nguy n-v n-hòa Nông-V n- o n Sl n-slau-khàu Sl n-slau-phí Tr n-th -Anh Tr n-tú-minh Ts n-slùi-ph Vòng-A-Sáng Vòng-A-Si Vòng-Chay-M nh Vòng-Phat-Sáng Vòng-L p-d nh Vòng-L p-quay Vòng-Siu-Phí Vy-V n-tý G p-a-sáng L -Siu-Cóng Sl n-c m-v T nh-a-nhì Tô-Ph ng-chu Tr n- c-lai Ts n-ch -Tsh nh i-úy Châu-C m-sáng Chi ng-quán-di ng ng-quang-ng G p-màn-l i Hà-V n-làu Hà-V n-xiên Hín-A-Sàu H -Nh c-lìn NG I NÙNG 231

H -Quay Hoàng-V n-minh HoàngVi t-phong Làu-Ch n-h m Lai-Qu c-ph ng Li ng-a-sli L c-cá-lìn Lìu-M nh-phu Lù-Kho n-nàm L -A-Hôn Lý-Hoa- ình Lý-V n-trân Phàm-Coc-Khìn Phùng-A-Nhì Quy-Ng c-nghi p Slông-Chi ng-ch n Ts n-a-nhì Ts n-a-sáng Thòng-A-Slám Tô-Ph ng-n ng Tr nh-v n-lang Vòng-A-P u Vòng-Cá-Cóng Vòng-L p-th nh Vòng-Phat-Di ng Vòng-S p-slám L m-nh n-t c Hoàng-A-Sam Hoàng-V n-phú Hong-Quang-Thái Lai-Ng c-long Lày-Phat-Di ng L -A-C ng Lìu-D nh Lù-T c-n ng L ng-v n- o L -Cún-Sáng L -M c-sáng Ngô-Tài-Chi u Ph m-thông-vay Phùng-Nh t-di ng Slín-Thín-Sáng Ts -A- n Ts n-a-p c Ts n- -P n Thòng-Sênh-P u Tr nh-a-d ng Tr ng-th -Tu Vòng-A-Sáng Vòng-Chi-Ph n Vòng-Nh t-sl n Vòng-S p-nàm Vòng-V nh-chàu v.v 232 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Trung-Úy Cháu-A-Di ng Ch -A-Ph c Ch nh-phat-sáng Chí-V nh-d nh Chu-V n-tô D ng-lý-b o Hà-Nh t-hán Hà-V n-ch ng Hà-Vi t-chay Hà-Vi t-th i Hín-T c-c m H -A-Slám H -H nh-m n Hoàng-A-Sáng Hoàng-Gia-K Hoàng-Phú-Sinh H -T u-phí Làu-A-Nhì Làu-A- ng Làu-Slau-D n Lô- c-tân L -Vày-C ng L c-ch n-l m L c-quay-tsìn Lìu-A-P nh Lù-Nh t-phí L u-tú-hanh L -A-Sáng L -A-Sli Lý-Công-P u L -Cún-Sáng L -D ng-ph c L -L ng-p n Lý-Minh-Khiêm Lý-Nh -Lan Lý-V n-sáng M ng-chênh-phu Nông-Qu n-l i Nguy n-s m-h i Phùng-Cún-Sáng Quách-V ng S m-a-sáng S m-m -V n Sl n-slau-khý Slín-Chi Slú-Ts n-ts nh T ng-a-t ng Thái-Nh t-sáng Tô-Ph ng-c òng Ts n-ph c-chàu Ts n-ph c-l ng Ts n-ph c-m Tsôi-Gi Tsôi-H i-phu NG I NÙNG 233

ng-d u-phat Vòng-Chay-D n Vòng-L p-h Vòng-T t-gì n-ch ch-khi ng C m-s -Nh n Ch nh-m n-làn Chìu-Ts ng-h G p-a-dzi ng G p-phat-píu Gìu-Ph ng-chi Hoàng-V n-l c Hoàng-V n-toàn Làu-A-C u Li ng-t i-píu L -A-Slám L ng-cún-mùi N ng-cún-sáng Phu-A-Tài Quy-Thiên-Quang Quy-V n-vòng Sl n-slau-nh c Thòng-Cún-Sáng Tôn-Công-Minh Tsú-A-C u ng-cá-d ch Vòng-T c-sàu Vòng-A-Sáng Vòng-H nh-gì Vòng-S nh-chi ng Vy-Ti n-l ng v.v Thi u-úy Cháu-Sìn-Màu Chí-Nh t-slau Giáp-Qu c-b o G p-m c-sinh G p (Di p)-t c-dìu H -Cóng Hoàng-V n-nông Làu-A-Nhì Làu-V nh-màu L c-y-l m L -A-Sli Nìm-A-P u Phòng-Tit-Ch ng Phùng-Ts n-p u Quy-v n-ch ng S m-m -Tsi ng S -A-T u Thù-Th -Di ng Tr n-v n-lê ng-a-p u Vòng-S p-sli v.v 234 KHU T TR H I NINH VI T NAM

Chu n-úy Cháu-B c-sáng Cháu- -S nh Chi ng-a-di ng D n-v nh-thai Hín-T c-sáng L m-a-ts Li ng-l -Mùi Phàm-Vòng-Kíu Ph ng-c m-p u T ng-khìn-d n Vòng-L c v.v Cháu- -Póng Ch nh-m n-làn Chi ng-si ng-lìm G p-tsi ng-s nh Hoàng-V n-phong Lày-Kh nh-màn L c-a-di ng Plàng-Cóng-T ng Ph ng-kho n Vòng-L p-ts nh Vòng- -Phí NG I NÙNG 235