Χριστίνα Αγριαντώνη ΣΥΝΙΚΙΑ ΜΕΤΑΞΥΡΓΕΙ Η μρφλγία τυ αστικύ χώρυ και ι κινωνικές χρήσεις τυ βρίσκνται σε διαλεκτική, αέναα εξελισσόμενη, σχέση πυ ρυθμίζεται από τυς διαφρετικύς χρόνυς στυς πίυς υπακύυν τα πικίλα στιχεία τυ χώρυ αυτύ.' Στ επίπεδ τυ μεμνωμένυ ικδμήματς, ι χρήσεις πυ στεγάζει και κατά συνέπεια η (αρχική) μρφή τυ, πρσδιρίζνται από τις κινωνικές ανάγκες, από την κινωνική διαχείριση τυ χώρυ. Επειδή όμως τ ικδόμημα, ιδιαίτερα όταν είναι μεγάλ, συνήθως έχει διάρκεια ζωής μεγαλύτερη από εκείνη των χρήσεων πυ στέγασε αρχικά, στη διαδρμή της ζωής τυ μπρεί να στεγάσει νέες χρήσεις. ι τελευταίες βέβαια θα πρέπει να πρσαρμστύν στ υπάρχν κέλυφς, με τις αναγκαίες παρεμβάσεις. Η ευελιξία ενός κτιρίυ, η δυνατότητα τυ δηλαδή να στεγάσει διαδχικά πικίλες χρήσεις, εξαρτάται φυσικά από την αρχική μρφή και τν τρόπ κατασκευής τυ, και ειδικότερα από τη βασική διάταξη τυ φέρντς ργανισμύ τυ. Ωστόσ ι νέες χρήσεις πυ θα στεγαστύν σε ένα κτίρι δεν εξαρτώνται μόνν από τις τεχνικές δυνατότητες πρσαρμγής τυς στ υπάρχν κέλυφς. Εξαρτώνται επίσης από την ιστρία και τυ κελύφυς και της περιχής τυ, της γειτνιάς τυ. Περνώντας από την κλίμακα τυ κτιρίυ στην κλίμακα της γειτνιάς, περνάμε και σε άλλυς, βραδύτερυς ρυθμύς και πι περίπλκες διαδικασίες συγκρότησης. ι νέες χρήσεις θα πρέπει να είναι κατά κάπι τρόπ συμβατές με τν χαρακτήρα της γειτνιάς (ζώνη κατικίας, εμπρική, παραγωγική κ.λπ.). Άλλωστε η έλλειψη τέτιας συμβατότητας απτελεί συνήθως τν βασικό λόγ εγκατάλειψης τυ κτιρίυ από τυς πρηγύμενυς χρήστες τυ (π.χ. εγκατάλειψη εργστασίυ σε αστική περιχή πυ έγινε ζώνη κατικίας). Μπρεί όμως να ισχύει και τ αντίστρφ, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις μεγάλων κτιρίων και αστικών περιχών πυ βρίσκνται υπό διαμόρφωση ή αναδιαμόρφωση, έχυν δηλαδή μεταβατικό, μη απκρυσταλλωμέν ακόμη χαρακτήρα και ανιχτές όλες τις πιθανές πρπτικές εξέλιξης. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η μεμνωμένη (ατμική) ενέργεια, πυ ανήκει στη σφαίρα της συγκυρίας, μπρεί να έχει μακρσκπικές (δμικές) επιπτώσεις. Η εγκατάσταση μιας συγκεκριμένης λειτυργίας σε (μεγάλ) αστικό ικόπεδ, με νέ ή υπάρχν κτίρι, μπρεί να επηρεάσει καθριστικά τη φυσιγνωμία της γύρω περιχής, γιατί ελκύει στ άμεσ περιβάλλν της συγγενικές-συμπληρωματικές χρήσεις ή απωθεί τις ανταγωνιστικές. Έτσι όλα τα δημόσια και συνήθως μνημειακύ χαρακτήρα κτίρια πρκαλύν διάχυση των κεντρικών-διικητικών λειτυργιών στη γειτνιά τυς και συνήθως καθηλώνυν τ κέντρ της πόλης στ ίδι σημεί, κάπτε επί αιώνες. Τ ίδι μπρεί να συμβεί με τα σύγχρνα έργα αναπλάσεων μεγάλης κλίμακας, για τα πία πρσφέρνται ιδιαίτερα τα μεγάλα αστικά ακίνητα η δημιυργία, για παράδειγμα, πλυτελύς συστήματς κατικιών σε πσφεόμεν J ^ X ^ ^ Ä " ικόπεδ υπβαθμισμένης περιχής (χώρ παλαιύ εργστασίυ π.χ.) μπ- Temporalités urbaines, πα 0 ίσι 1993. iffi
Τ ΜΕΤΑΞΥΡΓΕΊ ΤΗΣ ΑΘΉΝΑΣ 2. Βλ. τα σχέδια της θωμανικής Αθήνας και τυ περιβάλλντς χώρυ με τυς αγρτικύς δρόμυς στ Κ. Μπίρης, Τα πρώτα σχέδια των Αθηνών, Αθήνα 1933, σ. 5, και Ι. Τραυλός, Πλεδμική εξέλιξις των Αθηνών, Αθήνα 2 1993, πιν. XI. Βλ. επίσης Lya και Raymond Matton, Athènes et ses monuments du XVIIe s. à nos jours, Αθήνα 1963, από όπυ και ι εικόνες 3,4 και 5 της παρύσας μελέτης. 3. Στα ίχνη τυ βρίσκεται και σήμερα ένας σημαντικός δικός κόμβς (διασταύρωση Ιεράς δύ και Πειραιώς), λίγ ανατλικότερα, χάρη στις ευθυγραμμίσεις των σχεδίων. 4. Κ. Μπίρης, ι γύφτι. Μελέτη λαγραφική και εθνλγική, Αθήνα 1942, σ. 5. Τα σιδεράδικα καταλάμβαναν όλη την πρέκταση της Ιεράς δύ μέσα στην πόλη, δηλαδή, από δυτικά πρς ανατλικά, τις σημερινές δύς Τυρναβίτυ, Λεωκρίυ, Άστιγγς και Ηφαίστυ. 5. ι περιχές Μεταξυργείυ, Βάθης, Εξαρχείων και Νεαπόλεως (τότε Πραστείυ) υπήρξαν ι πρώτες ακάλυπτες ζώνες πυ εντάχθηκαν στ σχέδι Κλέντσε, τ πί εγκρίθηκε στις 18.9.1834, βλ. Ι. Τραυλός, ό.π., σ. 238. Για την νμασία της περιχής, βλ. Αρχεί Χ. Ζιύλα, συμβόλαι 12882/17.8.1840 τυ συμβλαιγράφυ Αθηνών Κ. Κκίδυ: στ συμβόλαι αυτό, πυ αφρά την αγρά τυ κτήματς τυ Άντν Πρόκες Ώστεν από τν Κωνσταντίν Μπόρα ( πίς τ πύλησε αργότερα στη Σηρική Εταιρεία) αναφέρεται ρητά η μετνμασία της περιχής: «Χρυσή (πρώην Χεσμένη) Πέτρα» σε όλα τα πργενέστερα συμβόλαια πυ συμβυλεύτηκα από τ ίδι αρχεί, η περιχή νμάζεται «Χεσμένη Πέτρα» ή «Χεζλίθαρ». Η παραλλαγή «Χρισμέν Λιθάρι» πυ αναφέρει η Α. Παπανικλάυ- Κρίστενσεν (εδώ, σ. 48), είναι μάλλν μεταγενέστερη. ρεί να αναβαθμίσει λόκληρη την περιχή η εγκατάσταση των δικαστηρίων σε μία άλλη περιχή θα τραβήξει κντά της τα δικηγρικά γραφεία, και ύτω καθ' εξής. Από την άλλη μεριά, η κινητικότητα των χρήσεων δεν είναι η ίδια για όλες τις χρήσεις ύτε για όλυς τυς φρείς τυς. Τα δικηγρικά γραφεία δεν θα μετακμίσυν όλα ταυτχρόνως στη νέα περιχή των δικαστηρίων, ύτε τα παλιά σπίτια ή εργαστήρια θα ανακαινιστύν, μετατραπύν ή ανικδμηθύν ταυτχρόνως στην αναβαθμισμένη περιχή κατικίας. Γι' αυτό σε κάθε στιγμή της ιστρίας της, μια γειτνιά φέρει τα ίχνη των χρήσεων πυ πρσελκύστηκαν εκεί από κάπιν αρχικό πόλ, ακόμη και όταν πόλς αυτός δεν υπάρχει ή έχει αλλάξει χρήση. Η μρφλγία της στη συγκεκριμένη στιγμή απτυπώνει τα επάλληλα στρώματα των πρηγύμενων φάσεων, και είναι αυτό ακριβώς τ στιχεί, τ ιστρικό βάθς με άλλα λόγια, πυ δίνει στν αστικό χώρ πλυσημία, ζωντάνια και μρφιά, κάτι πυ δεν θα μπρέσυν πτέ να αναπαράγυν ι σχεδιαζόμενες επί χάρτυ νέες πόλεις. Αυτή η διαλεκτική σχέση -η ιστρία των αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στ μεγάλ ικδόμημα και την περιχή τυ, η διαπλκή συγκυριακών ενεργειών και δμικών τάσεων και τα υλικά κατάλιπα της στν χώρ- είναι ευανάγνωστη στην περίπτωση τυ μεταξυργείυ της Αθήνας, ενός κτιρίυ με ασυνήθιστη, για τα αθηναϊκά δεδμένα, διάρκεια ζωής, και της μώνυμης γειτνιάς τυ. Η περιχή, όπως είναι γνωστό, βρισκόταν έξω από την ιστρική πόλη της Αθήνας, αλλά σε άμεση γειτνίαση με αυτήν περιχή αγρτική, με περιβόλια και χωράφια, είχε δύ πρόσθετα χαρακτηριστικά, πυ συνιστύν ισάριθμες ιστρικές πρδιαγραφές. Στα ντιά της βρισκόταν η περιχή τυ Δίπυλυ (σήμερα εντός τυ αρχαιλγικύ χώρυ τυ Κεραμεικύ), με ένα σημαντικό σταυρδρόμι όπυ συνέκλιναν ι δρόμι από την Ελευσίνα (Ιερά δός), από τν Πειραιά (παρακλάδι τυ κυρίως δρόμυ τυ Πειραιά, πίς κατέληγε ντιότερα, στην «Πόρτα τυ Δράκυ») και από τα Σεπόλια. 2 Από τ σταυρδρόμι αυτό, 3 πυ φαίνεται καθαρά στν χάρτη τυ Aldenhoven τυ 1837 (εικ. 1), ένας κεντρικός δρόμς δηγύσε στην Πόρτα τυ Μωριά τυ τείχυς τυ Χασεκή. Τ δεύτερ χαρακτηριστικό ήταν ότι ακριβώς στη γειτνική Πόρτα τυ Μωριά (επί της σημερινής δύ Σαρρή), ήταν εγκατεστημένι, σύμφωνα τυλάχιστν με τν Κ. Μπίρη, «γύφτι σιδεράδες», και γι' αυτό η πόρτα αυτή λεγόταν «Γύφτικη». 4 ι μεταφρικές-συγκινωνιακές λειτυργίες και η παραγωγή ήταν συνεπώς παρύσες σε γειτνικά με την περιχή πυ μας ενδιαφέρει σημεία, ήδη πριν από τη μετατρπή της Αθήνας σε πρωτεύυσα τυ κράτυς. Με την εγκατάσταση της πρωτεύυσας στην Αθήνα και την έγκαιρη ένταξη της περιχής στα σχέδια της νέας πόλης, άνιξαν ι πρπτικές αστικπίησης τυ «Χεζλίθαρυ» ή «Χεσμένης Πέτρας», όπως λεγόταν η περιχή, πυ σύντμα μετνμάστηκε επί τ ευπρεπέστερ «Χρυσωμένη Πέτρα». 5 Τη στιγμή εκείνη, ι πιθανές κατευθύνσεις πυ θα έπαιρνε η εξέλιξη της ήταν φυσικά πλλές. Τ συγκυριακό γεγνός πυ χάραξε την πρώτη κατεύθυνση ήταν η αρχική πρόταση των σχεδίων Κλεάνθη-Σάυμπερτ και Κλέντσε για την τπθέτηση των ανακτόρων στις γειτνικές περιχές της μόνιας και τυ Δίπυλυ αντιστίχως. Η πρδιαγραφόμενη εξέλιξη της περιχής σε ζώνη κεντρικών αστικών λειτυργιών κινητπίησε τις αγρές γης και πρσέλκυσε τη σημαντική επένδυση τυ πρίγκηπα Γεωργίυ (Cß
ΣΥΝΙΚΊΑ ΜΕΤΑΞΥΡΓΕΊ *jp é^t ' npf 1. Τμήμα τυ χάρτη της Αθήνας τυ F. Aldenhoven, 1837- υπδεικνύνται τα τέσ σερα κατειλημμένα ικόπεδα επί της δύ Μυλλέρυ, δικός κόμβς στ Δίπυλ και τ τείχς τυ Χασεκή. 2. Η ικία Πρβελέγγιυ όπως είναι σήμερα, γωνία Μυλλέρυ και Κεραμεικύ. Καντακυζηνύ σε ένα μεγάλ αστικό ακίνητ πυ θα λειτυργύσε ως εμπρικό κέντρ. Ταυτόχρνα άρχισαν να χτίζνται και ρισμένες μεγάλες κατικίες εύπρων επήλυόων." Η τελική όμως απόφαση για την τπθέτηση των ανακτόρων στ αντιόιαμετρικά αντίθετ άκρ της πόλης, πυ απφασίστηκε τ 1836, ανέστρεψε την πλάστιγγα της κινωνικής αξιδότησης και «πάγωσε» τις εξελίξεις στην περιχή τυ «Χεζλίθαρυ», πυ έμεινε και πάλι με ασαφείς πρσα νατλισμύς. Τ συγκρότημα Καντακυζηνύ έμεινε ημιτελές, διότι η δη μιυργία εμπρικύ κέντρυ σε αυτή την «έκκεντρη» πλέν περιχή δεν είχε νόημα.7 Η ζήτηση αστικής γης στράφηκε πράγματι πρς τις βόρειες και βρειανατλικές περιαστικές ζώνες, πυ άρχισαν πρώτες να ικδμύ νται.8 Ωστόσ, ι κατικίες πυ είχαν ήδη χτιστεί ή αππερατώθηκαν λίγ αργότερα, έστω και αν εγκαταλείφθηκαν, ι περισσότερες, από τυς αρχι κύς (εύπρυς) ιδικτήτες τυς, κράτησαν για ένα διάστημα ανιχτή την πρπτική της μετατρπής της περιχής σε ζώνη κατικίας.9 Η φάση αυτή διήρκεσε περίπυ είκσι χρόνια, και τελευταίς επιζών μάρτυρας της εί ναι η ικία Πρβελέγγιυ, πυ διασώζεται στη γωνία Κεραμεικύ και Μυλλέρυ (εικ. 2). Σε γαλλικό χάρτη τυ 1854 (εικ. 3) φαίνεται ότι επικισμός της πε ριχής παρέμεινε, στην εικσαετία πυ μεσλάβησε, στα επίπεδα τυ 1837. Τέσσερα είναι, και στις όύ χρνλγίες, τα κατειλημμένα ικόπεδα, ενώ τ 1854 έχει πρστεθεί, και φαίνεται με σαφήνεια στν χάρτη, τ περιβόλι τυ μεταξυργείυ. Μια λεπτμέρεια τυ χάρτη τυ 1854 έχει ιδιαίτερ εν διαφέρν γιατί μαρτυρεί την αντχή των δικών χαράξεων στν χρόν και @) 6. Α. Μηλιαράκης, «AL πρ πεντηκνταετίας μεγάλαι των Αθηνών ικίαι», Εστία, τχ. 470, 1. 1. 1885, σ. 27, αναφέρει ως «πρϊόντα» της φάης αυτής τις ικίες: τυ ηγεμόνα της Βλαχίας Ιωάννη Καρατζά (εντός τιν τειχών, ατην δό Σαρρή), τυ Γ. Αργυρόπυλυ (μετέ πειτα Κυμυνδύρυ) στην πλατεία Ελευθερίας (Κυμυνδύρυ), τυ Μίσιυ (μετέπειτα Ι. Μεσσηνέζη) ντιότερα, κντά στ Γκάζι, τυ Μπότσαρη (μετέ πειτα Πρβελέγγιυ) στη γωνία Κεραμεικύ και Μυλλέρυ, και φυσικά τυ Καντακυζηνύ, στν χώρ τυ μεταξυργείυ. Βλ. ακόμη Ν. ΚαλλέργηΜαυργένη, «Αι πριίπαι επί Όθωνς ικίαι τιν Αθηνιόν», Τα Αθηναϊκά, τχ. 31-32, Χριστύγεννα 1965, (Τ. 84-90, και Αγγελική Κόκκυ, «Τα πρώτα αθηναϊκά σπίτια». Αρχαιλγία, τχ. 2. Φεβρυάρις 1982, σ. 5758. 7. Για την τύχη τυ συγκρτήματς, βλ. την αναλυτι κή μελέτη στν τόμ αυτόν της Αριστέας Παπανικλάυ-Κρίστενσεν. 8. ι ανερχόμενες τιμές της γης αντιστιχύσαν σε μια ζήτηση πυ εκπρευόταν την επχή εκείνη μάλλν από εύπρα στριόματα και όχι από φτωχύς μετανάστες τυ αγρτικύ χώρυ. Σχετικά με τις πρώτες αγρές γης στην Αθήνα, βλ. και Θ. Δρίκς, ι πωλήσεις των θωμανικών ιάικτησιών της Αττικής 1830-1831, Αθήνα 1994. 9. Για παράδειγμα η ικία Καντακυζηνύ ενικια ζόταν ως κατικία σε όλ αυτό τ διάστημα, όπως φαί νεται στη μελέτη της Αριστέας ΠαπανικλάυυΚρίστενσεν στν τόμ αυτόν μεταξύ άλλων έζησαν εκεί Όθων Γρόπις, Χρισ. Ζίγγελ και η ικγένεια Αυτ.
Τ Μ Ε Τ Α Ξ Υ Ρ Γ Ε Ί ΤΗΣ Α Θ Ή Ν Α Σ τν ρόλ τυς στη συγκρότηση τυ αστικύ ιστύ: ενώ η νέα δόμηση ακ λυθεί τη χάραξη τυ σχεδίυ της πόλης και ενώ ι ικδμές ευθυγραμμί ζνται στην δό Μυλλερυ (τότε Κεραμεικύ), στην πραγματικότητα τα κατειλημμένα ικόπεδα βρίσκνται πάνω σε παλαιότερ αγρτικό δρόμ πυ δηγύσε πρς τα Σεπόλια (και πυ δεν φαίνεται στν χάρτη τυ Aldenhoven). Έτσι η δός Μυλλερυ απτέλεσε τν πρώτ πόλ επικι σμύ της περιχής, επειδή η νέα χάραξη στ σημεί αυτό συνδυαζόταν καλά με παλαιότερ δικό άξνα. Όταν λιπόν η εταιρεία «Βράμπε» απφάσισε την αγρά τυ συ γκρτήματς και τη μετατρπή τυ σε μεταξυργεί (1852), η περιχή δεν είχε ακόμη ενσωματωθεί στν ιστό της πόλης. Η επιλγή τυ συγκεκριμέ νυ κτιρίυ πρφανώς φειλόταν στ γεγνός ότι δεν υπήρχαν στην Αθήνα της επχής ανάλγυ μεγέθυς κτίρια πυ να πρσφέρνται για τέτιες χρήσεις. Αλλά και η επιδιωκόμενη νέα χρήση δεν ερχόταν σε σύ γκρυση με τν, αδιαμόρφωτ άλλωστε ακόμη, χαρακτήρα της περιχής, μιας περιχής με πρπτικές μάλλν υπβαθμισμένες, στις παρυφές της πόλης. Η δεύτερη αυτή (συγκυριακή) επέμβαση επρόκειτ να έχει μακρσκ πικές επιπτώσεις στ μέλλν της περιχής, με πλύ μεγαλύτερη δηλαδή χρνική εμβέλεια από όσ έζησε τ ίδι τ μεταξυργεί, και αυτό γιατί στην πραγματικότητα συμβάδιζε με ρισμένες τάσεις μεγάλης διάρκειας (ffi
ΣΥΝΙΚΊΑ ΜΕΤΑΞΥΡΓΕΊ πυ είχαν ήδη εγγραφεί στη δμή της πόλης. Τις τάσεις αυτές, η ίδρυση τυ μεταξυργείυ τις ενίσχυσε: πρόκειται για την ενσωμάτωση της περιχής στην παραγωγική ζώνη της πρωτεύυσας και την απκρυστάλλωση της γνωστής, βασικής διχτμίας της πόλης, πυ διατηρείται ώς τις μέρες μας, ανάμεσα στις «καλές» αστικές ζώνες κατικίας στα ανατλικά και τις λαϊ κές συνικίες κατικίας και εργασίας στα δυτικά. Η εξέλιξη αυτή έγινε φυσικά με αργύς ρυθμύς, πυ επιταχύνθηκαν, μαζί με τυς γενικότερυς ρυθμύς αστικπίησης, στ τελευταί τέταρτ τυ 19υ αιώνα. Σε μια πρώτη φάση, τ ίδι τ μεταξυργεί, πυ εξελί χθηκε όπως είδαμε σε εργστασιακό συγκρότημα πικίλων χρήσεων, λει τύργησε καταρχήν απτρεπτικά για την επέκταση των ζωνών κατικίας πρς τα δυτικά. Στις αρχές της δεκαετίας τυ 1860 βρίσκεται ακόμη έξω από την πόλη (εικ. 4) απτελεί ριακό σημεί επικισμύ στν χάρτη τυ 1862 (εικ. 5), όπυ φαίνεται ότι η δόμηση έχει μόλις αρχίσει να επεκτείνε ται πρς τα δυτικά της μόνιας. Ακόμη και τ 1875 (εικ. 6), όταν τ τμή μα αυτό έχει πλέν ενσωματωθεί χωρίς χάσματα στν ιστό της πόλης, τ συγκρότημα τυ μεταξυργείυ με τ περιβόλι τυ φαίνεται να σχηματίζει έναν φραγμό, ένα όρι πρς τη δυτική πλευρά, ενώ η νέα δόμηση μιάζει να αναζητεί διεξόδυς πρς τα βρειδυτικά, υπερβαίνντας τ ρέμα τυ Κυκλβόρυ, πυ απτελύσε ένα φυσικό όρι της αστικής περιχής και «περικυκλώνντας» από απόσταση τ μεταξυργεί. <Q> 4. Φωτγραφία τυ δυτικύ τμήματς της Αθήνας τ 1860* στα αριστερά τ Θησεί, και στ βάθς τ μεταξυργεί, έξω από την πόλη και πίσω από την ικία Πρβελέγγιυ (από: L. & R. Mattoni, ό.π., φωτ. Rumine, Παρίσι).
Τ Μ Ε Τ Α Ξ Υ Ρ Γ Ε Ί ΤΗΣ Α Θ Ή Ν Α Σ It r r-v '" ". **ν- '' V;V»-Χ. 5. Τμήμα τυ χάρτη της Αθήνας τυ γερμα νύ στρατιωτικύ C. von Strantz, 1862. Η περιχή της μόνιας έχει τώρα επικιστεί. Τ ικόπεδ τυ μεταξυργείυ εμφανίζεται εδώ ενπιημέν με τ διπλανό τυ στα ΝΑ. Γωνία Πειραιώς και Μυλλέρυ διακρίνεται τ κτίρι τυ ρφαντρφείυ χατζηκώστα, και ντιότερα, επί της Πειραιώς, τ Γκάζι. ' s> Στ διάστημα πυ χωρίζει τυς δύ χάρτες, τυ 1854 και τυ 1862, δύ ακόμη ενέργειες συνέβαλαν καθριστικά στην απκρυστάλλωση τυ χαρακτήρα της περιχής. Η πρώτη ήταν η εγκατάσταση εκεί τυ ρφαντρφείυ Χατζηκώστα, τ 1856, αρχικά με ενίκι στην ικία Ν. Κύκλυ (επί της δύ Κεραμεικύ, πρφανώς εγκαταλελειμμένη) και στη συνέχεια στην ικία Βράνη, πυ τυ παραχωρήθηκε, γωνία Μυλλέρυ και Πειραιώς.10 Στ πλαίσι της στρατηγικής των «φιλάνθρωπων» για την «κινωνική ενσωμάτωση των φτωχών παιδιών»," τ ρφαντρφεί ίδρυ σε εργαστήρια για την επαγγελματική εκπαίδευση των τρφίμων τυ: αρχι κά εργαστήρια ραπτικής και υπδηματπιίας, και αργότερα σιδηρυργεί. Τ τελευταί εξελίχθηκε σε εργστάσι, τ πί μισθωνόταν σε ιδιώ τη επιχειρηματία και απασχλύσε, τ 1884, 50 εργάτες.12 Η δεύτερη ενέργεια ήταν η εγκατάσταση τυ εργστασίυ παραγωγής φωταερίυ, τ 1859-1861, πρς τη νότια πλευρά τυ δικύ κόμβυ για τν πί έγινε λόγς πρηγυμένως (εικ. 6).13 Τ γνωστό Γκάζι ήταν τ πρώτ βήμα πρς τη μεταμόρφωση της δύ Αθηνών-Πειραιώς στν μεγάλ άξνα χλυ- <t^
ΣΥΝΙΚΊΑ ΜΕΤΑΞΥΡΓΕΊ 6. Σκαρίφημα τυ Ιωάννη Γενίσαρλη, 1864, σχετικό με τ η σιδηρδρμική γραμμή Αθηνών-Πειραιώς. Σ τ η λεπτμέρεια φαίνε ται τ Γκάζι, γωνία Πειραιώς και Βυτιαδών. Χ. Zfafyati rit, TTripat*. XC Jk-Smnm*. e /e' tpvbpvuiy JffitSi*» dnuvùti ftt 'tpjfféîna ««ι f*f< ieî^eir( feuβ-iènf*. iftfjt*vr /«'** fry*/»* σών χρήσεων πυ είναι ακόμη στις μέρες μας. Τ σύμπλεγμα αυτό, άξνας της δύ Μυλλέρυ με τ μεταξυργεί και τα εργαστήρια τυ ρφαντρφείυ από τη μια, και τ Γκάζι από την άλλη, απτέλεσαν, για τη δυτική πλευρά της Αθήνας, τν πρώτ πόλ έλ ξης πρς τν πί κατευθύνθηκαν ι παραγωγικές λειτυργίες, μέσα από αυτή τη διαδικασία των διαδχικών πλευρικών μετατπίσεων πυ χαρα κτηρίζει την κινητικότητα και την πρσαρμστικότητα των χρήσεων στην πόλη. ι λειτυργίες αυτές ασφυκτιύσαν στην ιστρική εστία τυς πυ βρισκόταν, όπως είναι γνωστό, στην ίδια επί αιώνες θέση, αφύ τ Παζάρι της θωμανικής επχής είχε εγκατασταθεί πάνω στα ίχνη της ρωμαϊκής αγράς και της Βιβλιθήκης τυ Αδριανύ.'4 Στην θωμανική Αθήνα, τα μαγαζιά και τα εργαστήρια αναπτύσσνταν με κατεύθυνση από νότ πρς βρρά, πάνω στν άξνα της σημερινής δύ Πανός και ακτινωτά στυς κάθετυς άξνες των δών Ηφαίστυ, Πανδρόσυ, Αδριανύ κ.λπ. Η δός Ηφαίστυ ειδικότερα, πρεκτεινόμενη (μέσω των δών Αστιγγς και Λεωκρίυ) μέχρι την «Πόρτα τυ Μωριά», συγκέντρωνε τα σιδηρυργεία και τα σαγματπιεία, ενώ πρς την ανατλική πλευρά της Πανδρόσυ πα ρατάσσνταν τα εργαστήρια υφασμάτων (αμπατζίδικα). Έτσι η δμή της πόλης χαρακτηριζόταν, τυλάχιστν από την θωμανική περίδ, από μια κατανμή των δραστηριτήτων σε «ευγενείς» και «χλύσες», όπυ ι δεύ τερες καταλάμβαναν τ δυτικό τμήμα της πόλης.'5 Με τη διάνιξη των δών Ερμύ, Αιόλυ και Αθηνάς, η παραγωγική ζώνη ανασυντάχθηκε πάνω στυς νέυς αυτύς άξνες. Ας σημειωθεί με την ευκαιρία αυτή ότι, σε αντίθεση με τα γνωστά στερεότυπα περί τυ «παρασιτικύ» χαρακτήρα της πρωτεύυσας, η Αθήνα ήταν και παρέμεινε μια παραγωγική πόλη: ακόμη και στην επχή της βιμηχανίας όμως, παρέ μεινε η πόλη της μικρής βιτεχνίας, πυ παρήγε καταναλωτικά αγαθά όλυ τυ φάσματς (από πρϊόντα άμεσης ανάγκης μέχρι πρϊόντα πλυτελεί ας). Τα μαγαζιά και τα εργαστήρια αναπτύσσνταν τώρα με κατεύθυνση (JJ) Ι. Τ ρφαντρφεί ιδρύθηκε με κληρδότημα τυ Γιαννιώτη Γεωργίυ Χατρζηκώστα, βλ. Αθήναι (Περιδικόν σύγγραμμα εκδιδόμενν ανά δεκαπενθήμερν) έτς Α', τχ. 2,5 Ιυλίυ 1887 και Σπ. Π. Φίλλη, «Αι Αθήναι τυ 1860», Γα Αθηναϊκά, τχ.34, Σεπτ. 1966, σ. 40-43 (πρόκειται για αναδημσίευση επιστλής τυ Σπ. Φίλλη από φυλλάδι πυ είχε εκδθεί τ 1866). Από λά θς Κ. Μπίρης, Αι Αθήναι από τν 19υ εις τν20όν αι., Μέρς Α', Αθήνα 1966, σ. 204, αναφέρει ότι τ ρφαντρφεί ιδρύθηκε τ 1890. 11. Μαρία Κρασίδυ, «ι φιλάνθρωπι μιλύν για τυς φτωχύς...», Τα Ιστρικά, τχ. 17, Δεκέμβρις 1992,. 401. 12. Τ 1860, τ ρφαντρφεί στέγαζε 60 ρφανά αγόρια ηλικίας 8-12 ετών, για να φτάσει τα 100 τ 1870 και.τα 220 τ 1883, βλ. Σπ. Φίλλη, ό.π. και Επετηρίς της Ελλάδς δια τ έτς 1884, Αθήνα 1883, σ.139-140. Τ ρφαντρφεί διακρίνεται καθαρά στν χάρτη τυ 1875 (εικ. 7), στην λκληρωμένη μρφή τυ, με εσωτε ρικό αίθρι. 13. Τ σκαρίφημα από τ άρθρ τυ υπλχαγύ τυ Μηχανικύ Ι. Γιαννήσαρλη, «Γενικαί σημειώσεις περί σιδηρδρόμυ και ιδίως περί τυ απ'αθηνών εις Πειραιά», νήσανδρς, τχ. 9, 1 Δεκεμβρίυ 1864 (πα ράρτημα). Ιωάννης Γιαννήσαρλης (Γενίσαρλης), πυ έγινε καθηγητής τπγραφίας στ Πλυτεχνεί, μετείχε στη σύνταξη τυ Ρυμτμικύ Σχεδίυ Αθηνών τυ 1864, βλ. Κ. Μπίρης, Ιστρία τν Εθνικύ Μετσβίυ Πλντεχνείν, Αθήνα 1956, σ. 502. 14. Βλ. θ. Ν. Φιλαδελφεύς, Ιστρία των Αθηνών επί Τνρκκρατίας από τν 1400μέχρι τν 1800, τ. 1, Αθήνα 1902, σ. 308-309, και Ι. Τραυλός ό.π., σ. 208-220 και ιδίως εικ. 140, σ. 211. 15. Βλ. την επισήμανση της όιχτμίας αυτής στην πρεπαναστατική Αθήνα και στ G. Sklavounos, «Transports et division sociale de l'espace urbain: Athènes du XIXe au XXe siècle», Villes en parallèle, τχ. 9, Φεβρ. 1986,σ. 38.
Τ \.-.. ψ :..... >ι -Μ ', ι» : ; ^,»... ^ ;.. ì,, χ «V,, Μ Ε Τ Α Ξ Υ Ρ Γ Ε Ί ΤΗΣ ΑΘΉΝΑΣ ; - <J ':!,; ι-γ. Λ, -, \ VJ' 7. Τμήμα τυ χάρτη της Αθήνας τυ J. Α. Kaupert, 1875. Υπδεικνύεται η παραγωγι κή ζώνη της πόλης, με βάση δηγό της επ χής, τ ρφαντρφεί και τ μεταξυρ γεί, "εμπρσθφυλακές" της επέκτασης της παραγωγικής ζώνης πρς τα δυτικά. 16. Για τν χαρακτήρα τυ βόρειυ τμήματς της δύ Αθηνάς τν 19 αιώνα, βλ. χαρακτηριστικές εικό νες στ Θ. Παπαγεωργίυ, Ενθνμιν Αθηνών. Αθήνα? 1990 (δυστυχώς χωρίς χρνλόγηση) και Δ. Σκυζέ, «δρόμς πυ άλλαζε μρφές». Η Αθήνα πυ έφυγε, Αθήνα 1961.0. 60-63. κυρίως από ανατλή πρς δύση και με κεντρικό άξνα την δό Ερμύ, για να καταλάβυν λόκληρη την περιχή ανάμεσα στ Μναστηράκι και τ δυτικό άκρ της δύ Αδριανύ, τη συνικία τυ Ψυρρή και τ τρίγων Ερμύ - Αθηνάς - Ευριπίδυ (σημερινό εμπρικό κέντρ), διατηρώντας τις μικρτπικές εξειδικεύσεις. Αλλά η επέκταση της ζώνης αυτής πρς τα βόρεια και τα ανατλικά, όπυ χτιζόταν η νέα πόλη, εμπδιζόταν από τις «καλές» συνικίες της μόνιας και τυ Συντάγματς αντιστίχως. Πρς τα ανατλικά, ήδη από τ ύψς της Αιόλυ, όπυ τ γνωστό καφενεί «η Ωραία Ελλάς», τ ανα τλικό τμήμα της δύ Ερμύ φιλξενύσε τα καλύτερα εμπρικά και κα φενεία, για να καταλήξει στα ξενδχεία, τα ζαχαρπλαστεία και τα αρχ ντικά της πλατείας Συντάγματς. Πρς τα βόρεια, τ θέατρ Μπύκυρα (1840), τ Βαρβάκει Λύκει (1857) και τ κεντρικό κτίρι της Εθνικής Τράπεζας ριθετύσαν την ακτίνα επιρρής της πλατείας μνίας.16 Συνεπώς η δυτική πλευρά της πόλης ήταν η μόνη «φυσική» διέξδς της παραγωγικής ζώνης. Στην πλευρά αυτή, πυ ήδη συγκέντρωνε, όπως εί- < >
ΣΥΝΙΚΊΑ ΜΕΤΑΞΥΡΓΕΊ δαμε, τα σημαντικότερα εργαστήρια, διευρύννταν ι λειτυργίες τυ παλαιύ κιόλας συγκινωνιακύ κόμβυ. Στην πλατεία Αγίων Ασωμάτων κατέληγαν τώρα όλες ι άμαξες και τα κάθε είδυς δικά μεταφρικά μέσα πυ έρχνταν, με λένα αυξανόμενη πυκνότητα, από τν Πειραιά η εγκατάσταση τυ σταθμύ τυ σιδηρδρόμυ στ ίδι σημεί, τ 1869, επιβάρυνε τν κόμβ με τις ανάγκες της αλλαγής μεταφρικύ μέσυ. λόκληρη η περιχή, από την πλατεία Αγίυ Φιλίππυ, όπυ έκαναν πιάτσα ι Μαλτέζι βαστάζι, ώς τις παρυφές της πλατείας Ελευθερίας (Κυμυνδύρυ) συγκέντρωνε πρνμιακά τις εγκαταστάσεις εξυπηρέτησης των μεταφρών: τα παλαιότερα σαγματπιεία, σανπωλεία κ.λπ., και τα νεότερα αμαξπιεία, μαζί με τα ξυλυργεία και τα εργαστήρια μετάλλυ. Αυτά ακριβώς τα αμαξπιεία υπήρξαν τ όχημα της επέκτασης της παραγωγικής ζώνης πρς τα δυτικά. Τ πρώτ πυ «μετανάστευσε» στα δυτικά της δύ Πειραιώς για να εγκατασταθεί δίπλα στ μεταξυργεί ήταν τ «Ελληνικόν αμαξπηγειν τυ κ. Γαλιάνι» 17 (Galliani;), η ύπαρξη τυ πίυ μαρτυρείται από τ 1862 τυλάχιστν. Τρία χρόνια αργότερα, τ 1865, νεεστεμμένς Γεώργις Α' επισκέφθηκε τ μεταξυργεί Δυρύτη και τ «πλησίν αυτύ κείμενν» αμαξπιεί και απένειμε παράσημα στυς δύ ιδικτήτες τυς. 18 Δέκα χρόνια αργότερα, τ 1875, τα περισσότερα αμαξπιεία (14 από τα 15 πυ καταγράφει για όλη την Αθήνα δηγός της επχής) συνωστίζνται πάντα στις δύς Αδριανύ, στην πλατεία Ασωμάτων και στην δό Σαρρή, ενώ στην άμεσα γειτνική τυ μεταξυργείυ περιχή καταγράφεται και ένα εργαστήρι σιδηρών κατασκευών. 19 Στ μεταξύ, ένα τμήμα τυ ίδιυ τυ μεταξυργείυ (τ ξυλυργέίσιδηρυργεί), πυ είχε πλέν πάρει τν δρόμ της παρακμής, ενικιαζόταν σε ανεξάρτητ επιχειρηματία. 20 Τ 1875 τ μεταξυργεί έκλεισε ριστικά και η περιχή τυ βρισκόταν για άλλη μια φρά σε ένα σταυρδρόμι. Όμως τώρα η ζήτηση για κατικία ήταν μαζική και πιεστική: η πρωτεύυσα έμπαινε στην τρχιά της ταχείας επέκτασης και πληθυσμός της απγειωνόταν: από 44.250 κατίκυς τ 1870, έφτασε τυς 63.374 τ 1879 (αύξηση 42%) και τυς 107.251 τ 1889 (+ 69%). Έτσι μέσα σε μια δεκαετία, 1875-1885, λόκληρη η περιχή, μέχρι τις παρυφές τυ Γκαζιύ στα νότια και τ ρέμα τυ Κυκλβόρυ στα δυτικά, επικίστηκε και ενσωματώθηκε στην πόλη (εικ. 8). Η υπβαθμισμένη ήδη ταυτότητα της αλλά και χαρακτήρας της νέας ζήτησης (μάζες μεταναστών, για πρώτη φρά σε τέτια έκταση, από την ύπαιθρ και τις επαρχιακές πόλεις) συνέτειναν ώστε να διαμρφωθεί μια λαϊκή συνικία με μικρά και ταπεινά σπίτια, πυ στέγασε τεχνίτες, μερκαματιάρηδες και κάθε λγής μικρ-επαγγελματίες και βιτέχνες, κυρίως Πελπννήσιυς αλλά και νησιώτες. 21 Ωστόσ αυτή η μαζική εισβλή της κατικίας δεν ανέκψε τη διείσδυση των παραγωγικών λειτυργιών στην περιχή τυ μεταξυργείυ. 22 Αντίθετα μάλιστα, χαρακτήρας των νέων επίκων τη διευκόλυνε. Με κύρι πόλ πάνττε την δό Μυλλέρυ και με κυρίαρχη λειτυργία τα αμαξπιεία, ι χώρι εργασίας άρχισαν να διαχένται στη γειτνιά. Τ 1900, τα περισσότερα αμαξπιεία είχαν μετατπιστεί από την δό Αδριανύ πρς τα δυτικά, στις δύς Ασωμάτων, Λεωκρίυ και Σαρρή, ενώ τέσσερα είχαν διαβεί την Πειραιώς για να εγκατασταθύν στην δό Μυλλέρυ. 23 Δύ τυλάχιστν από αυτά, τα αμαξπιεία των Αδελφών Ρόσση και τυ Λρέντζυ Μάμυ, ήταν μεγάλα, πλυάνθρωπα εργαστήρια πυ κατα- 17. Εθνφύλαξ, 10.7.1862. 18. Εθνφύλαξ, 10.4.1865. Τ αμαξπιεί Γαλιάνη δεν αναφέρεται σε μεταγενέστερες πηγές, είναι όμως πιθανό να συνέχισε τη ζωή τυ με άλλη επωνυμία: τ αμαξπιεί των Αδελφών Ρόσση, εγκατεστημέν τ 1900 πλύ κντά στ μεταξυργεί, αναφέρει σε διαφήμιση τυ ως έτς ίδρυσης τ 1861, ενώ δεν απαντάται σε πργενέστερες πηγές, συνεπώς ήταν πιθανότατα διάδχς τυ αμαξπιείυ Γαλιάνη βλ. Société Biotechnique Hellénique, La Grèce industrielle et commerciale en 1900,2e Partie, Catalogue des principaux industriels, Αθήνα 1900, σ. XVIII τυ παραρτήματς. 19. Τ κλινπιεί τυ Δ. Δυκάκη, επί της δύ Πειραιώς, λίγ πι κάτω από τ Ωδεί, βλ, Μ. Μπύκας, δηγός εμπρικός... των κυριωτέρων πόλεων..., Αθήνα 1875,σ.109-110,112 είναι πιθανό ότι η καταγραφή τυ Μπύκα δεν είναι πλήρης δεν αναφέρει πάντως αμαξπιεί στην περιχή τυ μεταξυργείυ. 20. Για τν λόγ αυτόν τ ξυλυργεί-σιδηρυργεί εξαιρέθηκε, μαζί με τν εξπλισμό τυ, τυ πλειστηριασμύ τυ 1865, βλ. «Δηλπίησις... πλειστηριασμύ...», Δικαστικός Κλητήρ, 7.8.1865. 21. Φευγαλέες, αλλά χαρακτηριστικές, εικόνες και σηματδτήσεις της περιχής σε ρισμένα λγτεχνικά κείμενα: «κάτω εις την εσχατιάν της πόλεως, εκείθεν τυ Μεταξυργείυ», είχε τ σπιτάκι πυ είχε χτίσει μόνς τυ «μαστρ-δημήτρης Χωριανός», «ασπριστής ή χρωματιστής την τέχνην», τυ διηγήματς τυ Α. Παπαδιαμάντη «Φιλόστργι» (1895) (στ: Λίζυ Τσιριμώκυ, Γραμματλγία της πόλης, λγτεχνία της πόλης, πόλεις της λγτεχνίας, Λωτός, χ.χ.έ [1987], σ. 86-87). Στ Μεταξυργεί καθόταν επίσης με τη θεία της, «πύχε μια φρά κι αυτή τν τρόπ της, μα σαν απόμεινε χήρα έκανε τη σιδερώστρα», η νεαρή Βεργινία τυ μυθιστρήματς τυ Κων. Χρηστμάνυ, Η κερένια κύκλα, Αθήνα 1925 (τ παράθεμα από τη σ. 11). Νεώτερες μαρτυρίες για τη φυσιγνωμία τυ Μεταξυργείυ στ: Β. Αγγελίδης, Μεταξυργεί - Κλωνός. Νσταλγία και πραγματικότητα, Αθήνα 1992, ιδίως σ. 37-47. 22. διαχωρισμός κατικίας-εργασίας είναι φυσικά πρόσφατ φαινόμεν και ανήκει στην επχή τυ αυτκινήτυ. Είναι πασίγνωστη, και δεν θα επιμείνυμε εδώ περισσότερ, η ανάμιξη των λειτυργιών στις ιστρικές πόλεις, και όχι μόν στις φτωχγειτνιές τυς. Αν υπάρχει κάτι πυ πρέπει να υπενθυμιστεί είναι ότι δγματισμός με τν πί εφαρμόστηκε τν εικστό αιώνα η αρχή τυ διαχωρισμύ των λειτυργιώνδήγησε στις απάνθρωπες ζώνες κατικίας - κιμητήρια πυ γνωρίζυν όλες ι σύγχρνες μεγαλυπόλεις. 23. Τα αμαξπιεία Ν. Εξαγρέα (Μυλλέρυ 2), Γ. Στόκυ (Μυλλέρυ 2), Λ. Μάμυ (Μυλλέρυ 23) και Αδελφών Ρόσση (Μυλλέρυ 42, «συνικία μεταξυργείυ»). Βλ. Σπ. Κυσυλίνυ, δηγός της Ελλάδς 1900, σ. 4 (τμήμα Ε, «Ευρετήριν Διευθύνσεων»),'και Société Biotechnique Hellénique, ό.π., σ. 6 και σ. XVIII τυ παραρτήματς. <
Τ ΜΕΤΑΞΥΡΓΕΊ 8. Τμήμα χάρτη της Αθήνας της Riunione Adriatica di Sicurtà, 1885. Η περιχή τυ 24. Παρόλ πυ τ μεταξυργεί είχε από καιρό σφραγίσει με τ όνμα τυ την περιχή, η συνικία, και συγκεκριμένα η ζώνη πυ περιλαμβάνεται μεταξύ των ών Πειραιώς, Βυτιαδών, Κων/πόλεως, Αένρμαν και Κλκυνθύς (περιλαμβάνει δηλαδή τ Γκαζχώρι και τμήμα της συνικίας Ακαδημίας Πλάτωνς) νμά στηκε για πρώτη φρά επισήμως, με τ Β.Δ. της 7.6.1908, «Κεραμεικύ έξω». Βλ. Μ. Μαρμαράς, Η αστική πλυκατικία της μεσπλεμικής Αθήνας, Πλιτιστικό-Τεχνλγικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, Αθήνα 1991, σ. 96 και χάρτης 1, σ. 97. 25. Για τ μηχανυργεί Κντέκα, βλ. Σπ. Κυσυλίνς, ό.π., σ. 49 (τμήμα Ε) και σ. 40 τυ παραρτήματς. Για τ μηχανυργεί Βλαχάνη-Πετρόπυλυ, πυ δεν αναφέρεται στν δηγό τυ Κυσυλίνυ, βλ. S.B.H., La Grèce..., ό.π., σ. 8 και σ. V τυ παραρτήματς. Η «ΒΙ», πυ διεύρυνε τις εργασίες της, εκτός της μηχανυργίας, στην ινπνευματπιία και την παραγωγή ζύμης, αναφέρεται σε όλες τις μεταγενέστερες απγρα φικές πηγές της βιμηχανίας. 26. Βλ. και την ταξινόμηση πυ πρτείνει Μ. Μαρμαράς, ό.π.,. 110. 27. δηγός της Ελλάδς τν έτυς 1930 (ιδρύθη τ 1900 υπό Ν. Γ. Ιγγλέση), Πυρσός Α.Ε., Αθήνα. f. - ΤΗΣ» f ΑΘΉΝΑΣ ti a «>.) - '-' ;/ " σκεύαζαν κάθε είδυς αμαξώματα και χήματα ως διεύθυνση μάλιστα τυ πρώτυ, δηγός της επχής αναφέρει τη «συνικία μεταξυργείυ», εννώντας πιθανότατα τ ίδι τ κτιριακό συγκρότημα τυ παλαιύ ερ γστασίυ.24 Την ίδια επχή είχαν εισδύσει στην περιχή και τα εργαστήρια μετάλ λυ. Δύ από τα σημαντικότερα μηχανυργεία της Αθήνας, των αδελφών Κντέκα ( «Ήφαιστς») και των «Βλαχάνη, Πετρόπυλυ & Σίας», βρί σκνταν στις δύς Κλκυνθύς και Αένρμαν αντιστίχως. Τ δεύτερ, στη γωνία Αένρμαν και Κωνσταντινυπόλεως, εκεί πυ σιδηρόδρμς Πελπννήσυ χάραζε τ νέ σύνρ της πόλης (εικ. 9), εξελίχθηκε σε ση μαντικό εργστάσι και, με την επωνυμία «ΒΙ, Ανώνυμη Γενική Βιμηχανική Εταιρεία», έζησε τυλάχιστν ώς τη δεκαετία τυ I960.25 Με τις εγκαταστάσεις αυτές, ενδεχμένως και άλλες μικρότερες πυ δεν απ γράφνται στυς δηγύς της επχής, η συνικία τυ Μεταξυργείυ είχε διαμρφώσει, ήδη από τ τέλς τυ 19υ αιώνα, τα βασικά γνωρίσματα της φυσιγνωμίας της, πυ η κατπινή εξέλιξη, στην ίδια πάνττε κατεύθυνση, επρόκειτ να ενισχύσει: μια λαϊκή-μικραστική συνικία με μικτές χρήσεις (κατικία, εμπόρι και παραγωγή) διάχυτες στν ιστό της.26 Η φυσιγνωμία αυτή, στην λκληρωμένη μρφή της, απτυπώνεται με ενάργεια τριάντα χρόνια αργότερα, στν χάρτη τυ 1930 (εικ. 10). Στν χάρτη αυτόν τπθετήθηκαν, με βάση αναλυτικό δηγό τυ έτυς εκείνυ,27 όλες ι παραγωγικές χρήσεις (αμιγείς και βηθητικές), στην περιχή πυ <Χ^
ΣΥΝΙΚΊΑ Θ \\ ΜΕΤΑΞΥΡΓΕΊ 9. Τμήμα χάρτη της Αθήνας τυ 1896 (Guide Joannes, Hachette & Cïe) υπδει κνύεται η ζώνη των αμαξπιείων στις δύς Ασωμάτων, Λεωκρίυ και Σαρρή και τα 4 αμαξπιεία της δύ Μυλλέρυ (1900). \ Υί», - t T t t ι * *\\ -'s Ι t t Μ» W / t t...-λat Γ,,Η,..;-... ; : - περιλαμβάνεται μεταξύ των δών Πειραιώς, Ιεράς δύ, Κωνσταντινυ πόλεως, Λένρμαν, Αχιλλέως και Δεληγιώργη. Η περιχή αυτή περιλαμβά νει συνλικά περίπυ 1900 διευθύνσεις (αριθμημένες εισόδυς),28 από τις πίες περίπυ ι 680 ανήκυν σε όλες τις άλλες, εκτός κατικίας, χρήσεις (εμπόρι, παραγωγή, αναψυχή, υπηρεσίες) χνδρικά δηλαδή, ένα στα τρία σπίτια της περιχής ήταν (ή περιελάμβανε στ ισόγει) εργαστήρια ή κατα στήματα. Η καταγραφή και χαρτγράφηση τυ συνόλυ των εκτός κατικίας χρήσεων αναδεικνύει τα βασικά χαρακτηριστικά της συνικίας, και πρώτα απ' όλα τν λαϊκό χαρακτήρα της σε σύγκριση με τ δυναμικό της κάθε κατηγρίας χρήσεων στ σύνλ της Αθήνας, στ Μεταξυργεί υπάρ χυν, για παράδειγμα, ελάχιστα εμπρικά καταστήματα τυ τμέα ένδυσης-υπόδησης, αλλά υψηλό πσστό ραφείων, υπδηματπιείων και ερ γαστηρίων επιδιόρθωσης υπάρχει ένα μόν εστιατόρι (από τα 98 πυ καταγράφει δηγός), αλλά πλήθς ινμαγειρείων και καφενείων. Κατά δεύτερ λόγ, τ πλήθς των καταστημάτων και η πικιλία των χρήσεων (ανάμεσα στις πίες και υπηρεσίες υγείας, εκπαίδευσης και αναψυχής) αναδεικνύει μια συνικία η πία, μέσα σε πενήντα περίπυ χρόνια από την επχή πυ άρχισε να επικίζεται, έχει απκτήσει λκληρωμέν αστικό χαρακτήρα. Τέλς, η διαφρετική πυκνότητα των διαφόρων χρήσεων στα επιμέρυς τμήματα της συνικίας μαρτυρεί τυς μηχανισμύς έλξης-απώ- (Q) 28. αριθμός υπλγίστηκε με βάση την αρίθμηση των δρόμων είναι πρφανές ότι πρόκειται για πρσέγ γιση, ιότι εν μπρύν να είναι γνωστές ι υπδιαιρέ σεις των αριθμήσεων (π.χ. 42α κ..κ.). ι εγκαταστάσεις τπθετήθηκαν στν χάρτη της εικ. Ι με βάση τη σημε ρινή αρίθμηση των δρόμων, μια και η αντιπαραβλή με τυς αριθμύς πυ καταγράφνται στν δηγό τυ 1930 έδειξε ότι όεν έχει αλλάξει δραστικά από τότε- δεν πρέπει όμως να απκλειστύν μικρτπικές διαφρ πιήσεις και γι' αυτό η θέση των μνάδων στν χάρτη δεν πρέπει να θεωρηθεί απλύτως ακριβής: η πρσέγγι ση έγινε σε επίπεδ ικδμικύ τετραγώνυ.
Τ ΜΕΤΑΞΥΡΓΕΊ ΤΗΣ ΑΘΉΝΑΣ ΥΠΜΝΗΜΑ 1. «Βαριές» (σύνλ: 141) /. /. Τμέας μετάλλυ (σύνλ: 64) Αυτκίνητα: εργαστήρια κατασκευής καρσερί (6), συστών αυτκινήτων και αμαξών (1), ταπετσαριών (6), μηχανυργεία (6) και βαφεία (4) (σύνλ:22) Γανωτήρια (1) Επινικελωτήρια ( 1 ) Ηλεκτρμηχανυργεία (2) Κλινπιεία (1) Μεταλλυργεία (1) Μηχανυργεία (9) ξυγνκλλήσεις (2) ρειχαλκυργεία (5) Πεταλωτήρια (2) Σιηρυργεία(14) Φανπιεία (4) Χυτήρια (3) 10. Παραγωγικές εγκαταστάσεις στη συνικία Μεταξυργείυ τ 1930. ^Ρ ^ J ΒΑΡΙΕΣ ΕΛΑΦΡΈΣ ΒΗΘΗΤΙΚΈΣ 1 1 1 1 1 1 ΓΡΑΜΜΕΣ ΤΡΑΜ [ 1 ΓΡΑΜΜΗ ΣΙΔΗΡΔΡΜΥ - - - - - - Τ ΙΚΠΕΔ ΤΥ ΜΕΤΑΞΥΡΓΕΙΥ 1.2. Τμέας ξύλυ (σύνλ: 60) Αμαξπιεία (3) Βαρελπιεία (5) Επιπλπιεία (και επιπλπιεία πλεκτών) (24) Καθεκλπιεία (3) Καλαθπιεία-Κφινπιεία (4) Καρρπιεία (2) Κατασκευαστές ρλλών (1) Κιβωτιπιεία (1) Ξυλγλυφεία (1) Ξυλυργεία (11) Σαγματπιεία (5) Φερετρπιεία (1) 1.3. ικδμικά υλικά και συναφή (σύνλ: 7) Άσφαλτς (εργστάσια) ( 1 ) Γύψυ εργστάσια και γύψινες διακσμήσεις (3) Μάρμαρα τεχνητά (εργστάσια) (1) Μαρμαργλυφεία (2) Μωσαϊκές πλάκες (εργστάσια) (1) 1.4. Πικίλα (σύνλ: 10) Λιθγραφεία (1) Σαπωνπιεία (και αρωματικών) (3) Σχινπιεία (1) Τυπγραφεία (5) -' φ 2. «Ελαφρές» (σύνλ: 116) 2. /. Τμέας τρφίμων (σύνλ: 32) Αρτπιεία (23) Γαλακτκμεία (2) Καραμελλπιεία (1) Πτπιεία (και αεριύχων) (6) 2.2. Τμέας κλωστϋφαντυργίας και ένδυσης και υπόδησης (σύνλ: 75) Ενδύματα πλεκτά (εργστάσια) ( 1 ) Εφαπλωματπιεία (2) Μεταξυργεία (1) Πιλπιεία (γυναικείων και κασκέτων) (8) Ραφεία-Εμπρρραφεία (17) Φανελπιεία (1) Παντόφλες-πέδιλα (κατασκευή) (2) Σανδαλπιεία (3) Υπδηματπιεία (40) Υπδηματπιίας εργστάσια (1) 2.3. Πικίλες (σύνλ: 9) Βιβλιδετεία (3) Επιγραφπιεία (1) fffi Κηρπλαστεία-κηρπωλεία (1) Κυτιπιεία (3) Τεχνητί δόντες (εργστάσι) (1) Πδήλατα (επισκευές-ενικιάσεις) (3) Χρυσχεία-Ωρλγπιεία (1)
BIO TIA > IAN \ΩΝ 0is τ { Λ* Λ 4X ΙΛ 4 I oo ϊθα f ί 030 <β Ι 09 ΓΕΡΜΑΝΙΚΥ δ ΛΕΩΝΙΔΥ KEP Α Μ Ε Ι Κ Υ oo AI Η nσιλαυ < ί * * jo θ ΤΗΡΙΑΣ f ft? 2 Μ. Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Υ 8 ΣΦΛΚ ΙΏΝ ÊQ. > Π Π Α : 2* eg Μ Ό > m > Ώ Μ * η χ η σ tir»0 OMÌ η w ζ ^ Μ 01 00 8 2 00 ΠΕΙΡΑΙΩΣ 000 3. Βηθητικές εγκαταστάσεις (συντήρησης, επι σκευών κ.λπ.) (σύνλ: 54) 3.1. Αυτκίνητων σταθμί (12) 3.2. Υδραυλικά καταστήματα (σύνλ: 10) 3.3. Πρσωπικές υπηρεσίες (σύνλ: 32) Βαφεία Καθαριστήρια ενδυμάτων (4) Κυρεία (21) Πιλδιρθωτήρια και καθαριστήρια ( 1 ) Σιδερωτήρια-Πλυντήρια (3) Στιλβωτήρια (1) Υπδηματδιρθωτήρια (2) * ι εγκαταστάσεις με περισσότερες από μία χρήσεις έχυν καταχωριστεί στην κάθε χρήση χωριστά αλλά έχει απφευχθεί η διπλή καταμέ τρηση τυς στα σύνλα, γι' αυτό και τα τελευ ταία δεν συμπίπτυν πάνττε με τ άθρισμα των επιμέρυς αριθμών. (
Τ ΜΕΤΑΞΥΡΓΕΊ ΤΗΣ ΑΘΉΝΑΣ 29. Η δός Θερμπυλών, όπως και η Μεγάλυ Αλεξάνδρυ, ήταν κυρίως εμπρικί δρόμι. 30. Για ένα από αυτά, ίσως από τα πι σημαντικά, τ «εργστάσι αυτκινήτων» τυ Νίκυ Θελόγυ (Θερμπυλών 52) δημσιεύτηκε πρόσφατα στ «Έψιλν» της Κυριακάτικης Ελευθερτυπίας, 24.7.1994, ένα αφιέρωμα με τίτλ «Έλληνας Φρντ λεγόταν Θελόγυ». Τ 1930 πάντως θα πρέπει να είχε διακόψει την παραγωγή τυ, αφύ στν δηγό αναφέρεται ως «σταθμός αυτκινήτων». 31. Τα συνεργεία αυτκινήτων δεν εισέβαλαν μεταπλεμικά στν χώρ τυ Μεταξυργείυ, επειδή εγκαταλείφθηκε από τυς κατίκυς τυ, όπως νμίζεται συνήθως (βλ. σχετικά τ αφιέρωμα τυ Δελτίυ Συλλόγυ Αρχιτεκτόνων πν αναφέρθηκε). ύτε βέβαια εγκατέλειψαν τ Μεταξυργεί ι παλαιί κάτικι τυ εξαιτίας των συνεργείων. «Παλαιί» κιόλας Αθηναίι μετά τν πόλεμ, και ασφαλώς περισσότερ ενσωματωμένι στα μικρά και μεσαία στρώματα της πόλης, ι μεταξυργιώτες μετακόμισαν αναζητώντας καλύτερες συνθήκες κατικίας στις αθηναϊκές πλυκατικίες πυ καταλάμβαναν τότε λόκληρη την πόλη τα συνεργεία, από την πλευρά τυς, διατήρησαν τν εργασιακό χαρακτήρα της περιχής κι έτσι «έσωσαν» τα ακίνητα της από τη βυλιμία των εργλάβων και τ Μεταξυργεί από την εισβλή της πλυκατικίας... 32. Ας σημειωθεί ότι δύ από τα πέντε εργαστήρια αμαξωμάτων αυτκινήτων («Αθηνά», στη γωνία Μυλλέρυ και Γερμανικύ, απέναντι από τ μεταξυργεί, και Π. Αλεξίυ) και δύ από τα εννέα μηχανυργεία (των Σ. Κρδελλάκυ στην Ιερά δό και Σ. Σιδερίδη, πάλι στη Μυλλέρυ) τυ 1930, συγκαταλέγνται τ 1954 ανάμεσα στα σημαντικότερα εργστάσια των αντίστιχων κλάδων, βλ. Ν. Σιδερής, Η ελληνική βιμηχανία. Βιμηχανική παραγωγή και αξία αυτής κατά τα έτη 1953 και 1954, Αθήνα 1955. θησης των μιγενών-αντιθετικών λειτυργιών πυ δημιυργύν συνάφειες και πρσδίδυν ταυτότητες στα μέρη τυ αστικύ ιστύ. Έτσι, εμπρικές και παραγωγικές χρήσεις συνωστίζνται στην κεντρική ζώνη της συνικίας και στυς περιφερειακύς άξνες, ενώ στ εσωτερικό της, και ιδίως στ δυτικό τμήμα, διαμρφώννται περισσότερ αμιγείς νησίδες κατικίας, όπυ όμως δεν λείπυν τα καταστήματα τρφίμων, διάσπαρτα σε όλ τν ιστό, σχεδόν σε κάθε γωνιά* βρειανατλικά, στις παρυφές της μόνιας (πέραν της δύ Κλκυνθύς), παρατηρείται μεγαλύτερη συγκέντρωση υπηρεσιών και ελεύθερων επαγγελματιών. Ωστόσ τ σημαντικότερ χαρακτηριστικό της συνικίας Μεταξυργείυ, αυτό πυ κυρίως ενδιαφέρει εδώ, είναι υψηλός βαθμός συγκέντρωσης παραγωγικών μνάδων, και μάλιστα αυτών πυ σε μια στιχειώδη ταξινόμηση θα μπρύσαν να χαρακτηριστύν «βαριές»: εργαστήρια μετάλλυ, ξύλυ, ικδμικών υλικών και τυπγραφεία, συνλικά 141 μνάδες (εικ. 10). Είναι μάλιστα εμφανής η ιδιαίτερη πυκνότητα των μνάδων αυτών στην δό Μυλλέρυ η πία, 75 χρόνια μετά την ίδρυση τυ μεταξυργείυ, παραμένει κατεξχήν δρόμς των εργαστηρίων και μικρών εργστασίων, ενώ αντίθετα η γειτνική δός Θερμπυλών συγκεντρώνει περισσότερα «ελαφρά» εργαστήρια (ένδυσης-υπόδησης, κυτιπιεία κ.λπ.). 29 Ακόμη πι απκαλυπτική για την ανθεκτικότητα των ιστρικών παραμέτρων στη διαμόρφωση τυ χαρακτήρα της συνικίας είναι η διαπίστωση ότι η περιχή διατηρεί την εξειδίκευση της στην εξυπηρέτηση των μεταφρών αλλά τα αμαξπιεία έχυν δώσει τώρα τη θέση τυς στα πικίλα εργαστήρια πυ εξυπηρετύν τ νέ μεταφρικό μέσ, τ αυτκίνητ: εργαστήρια πυ κατασκευάζυν αμαξώματα, ταπετσαρίες και σύστες, μηχανυργεία, βαφεία και σταθμί αυτκινήτων, 30 και ακόμη καταστήματα ανταλλακτικών. Είναι αυτά τα εργαστήρια πυ θα δώσυν σιγά σιγά τη θέση τυς στα συνεργεία της μεταπλεμικής επχής, όταν θα έχει ριστικά εκλείψει κάθε δυνατότητα δημιυργίας ελληνικής αυτκινητβιμηχανίας. 31 δηγός τν 1930 απτυπώνει μια μεταβατική επχή, όπυ, παρά την εφεύρεση της «αλυσίδας» στα εργστάσια Φρντ, η παραγωγή τυ αυτκινήτυ παρέμενε ακόμη σε μεγάλ βαθμό τμέας εντάσεως εργασίας, επιτρέπντας έτσι τη διασπρά της παραγωγής επιμέρυς τμημάτων τυ αυτκινήτυ, και κυρίως των εργασιών συναρμλόγησης, σε μικρότερες μνάδες. Η βιτεχνία μεταφρικών μέσων της Αθήνας πρσαρμόστηκε στις εξελίξεις και έδειξε εντυπωσιακή ευελιξία και αντχή στν χρόν. 32 Πλευρικές μετατπίσεις και σμώσεις, δυνάμεις έλξης πυ ασκύνται από ισχυρύς πόλυς (μεγάλα ακίνητα, μη τυπικές λειτυργίες), αναπρσαρμγές των παραγωγικών χρήσεων εντός των ρίων ευρύτερων ικγενειών, είναι μερικί από τυς μηχανισμύς διαμόρφωσης τυ αστικύ ιστύ στην ιστρική διαδρμή τυ πυ αναδεικνύει η ιστρία της συνικίας Μεταξυργείυ. Η διαδικασία διαμόρφωσης δεν υπήρξε ωστόσ γραμμική. Η φυσιγνωμία της συνικίας πρέκυψε από τη σύνθεση αντίρρπων τάσεων πυ φάνηκαν κατά καιρύς να επικρατύν πρσωρινά (ζώνη παραγωγική - ζώνη κατικίας) και από τη διαπλκή μεμνωμένων (συγκυριακών) ενεργειών και δμικών ρπών της ανάπτυξης της πόλης. Τ μεγάλ κτίρι, τ κτίρι τυ μεταξυργείυ, διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλ στη διελκυνστίδα αυτή. Πρώτα άνιξε τν δρόμ για την επέκταση (ffr
ΣΥΝΙΚΊΑ ΜΕΤΑΞΥΡΓΕΊ 11. "Εργστάσιν αυτκινήτων" (σήμερα σταθμός) στην δό Μυλλέρυ 54: ζωντανός μάρτυρας μιας μακρόχρνης, και ξεχασμένης, ιστρίας. της παραγωγικής ζώνης πρς τα υτικά της πόλης έπειτα «αλώθηκε» από την κατικία- αλλά η επιρρή πυ είχε ήη ασκήσει στ περιβάλλν τυ άντεξε στν χρόν περισσότερ από τ ίδι. ι παραγωγικές λειτυργίες, με κεντρικό άξνα την δό Μυλλέρυ, διείσδυσαν στη νεεπικισμένη περιχή, για να διαμρφωθεί ένα αξεδιάλυτ πλέγμα κατικίας-εργασίας, μια αστική γειτνιά με ιδιαίτερη ταυτότητα. <β>