ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Πειραιά Τεχνολογικού Τομέα Ιστορία Κατασκευών Ενότητα 3.3: Θολοδομικά Συστήματα Θολοδομικά συστήματα στο Βυζάντιο Δρ Σταματίνα Γ. Μαλικούτη Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών Τ.Ε.
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Πειραιά Τεχνολογικού Τομέα» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Σκοποί ενότητας Η γενικότερη και ειδικότερη τοποθέτηση των φοιτητών στα ζητήματα της εξέλιξης των μικτών συστημάτων στο πλαίσιο του τεχνικού και του άλλου πολιτισμού κυρίως στην Ελλάδα του 19ου αιώνα. Η γνώση της οικείας αρχιτεκτονικής και οικοδομικής τεχνολογίας, παράλληλα με την κατανόηση των αρχών διαμόρφωσης και των παραλλαγών των συστημάτων αυτών. Η απόκτηση βασικής ικανότητας για την αναγνώριση και ανάλυση των υφισταμένων ιστορικών κτιρίων, τα οποία θα κληθούν ως επαγγελματίες να αποκαταστήσουν. 4
Περιεχόμενα ενότητας Βυζαντινή Αρχιτεκτονική Η εξέλιξη της θολοδομίας Γεωμετρικά χαρακτηριστικά 5
ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ βασικά δομικά σχήματα 5 ος 9 ος μ. Χ. αιώνες Πολιτιστική ακμή από τον 6 ο μ.χ. 7 ος : εμφάνιση Αράβων Μεσοβυζαντινή περίοδος 11 ος 12 ος Φραγκοκρατία Υστεροβυζαντινή περίοδος 1261 1453 ο δρόμος προς την Ανατολή Βυζαντινή αρχιτεκτονική Μεταβυζαντινή περίοδος 15 ος 19 ος αιώνες 6
Η έκταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το 555 Πηγή: http://en.wikipedia.org 7
Βυζαντινή Αρχιτεκτονική Αναπτύσσεται με επίκεντρο τη Χριστιανική λατρεία ως εξέλιξη της Παλαιοχριστιανικής, η οποία έχει καθαρά ελληνικές καταβολές και σε συνδυασμό με τη Ρωμαϊκή οικοδομική παράδοση 8
Η εξέλιξη της θολοδομίας 9
a b a. Ωθήσεις τρούλλου, απλούστερη υποστύλωση η κυκλική. Περιορισμοί κάτοψης ανοιγμάτων. Τρούλλος πάνω από τετράγωνο b. Γεφύρωση γωνιών με ευθύγραμμες πέτρινες πλάκες ή με μια σειρά τόξων μέχρι να σχηματιστεί οκταγωνική βάση. c. Με κατασκευή λοφίων μεταξύ των 4 τόξων που σχηματίζουν το τετράγωνο. Πηγή: Furneau-Jordan, 1980: 101. c 10
1.Resafa, Audience Hall, Al-Munhir, 6 ος αιώνας, θολοδομία χωρίς λοφία. 2. Κωνσταντινούπολη, 11 ος αιώνας, Karagumruk cistern, θολοδομία με λοφία. 1 2 Πηγή: Mango C. (1986): 14. 11
Τρούλος εκκλησίας Αγίου Ιωάννη Λυγουριού. Φωτ.: Σταμ. Μαλικούτη, Αύγουστος 2013. 12
Τρούλος Αγίων Αποστόλων Θεσσαλονίκης με νευρώσεις / ανοίγματα Πηγή: http://el.wikipedia.org 13
τύμπανο Κουμπελίδικη Καστοριάς. ΒΔ άποψη. Πηγή: Μπούρας, 2001: 119. 14
Τετράγωνη βάση στήριξης τρούλου λοφίο ημιχώνιο Οκτάγωνη βάση στήριξης τρούλου Πηγή: Κανετάκη Ελ., 2006: 292. 15
καμάρες και ημιχώνια (μόνον η στήριξη του τρούλλου είναι οκταγωνική, ο χώρος είναι τετράγωνος) Καθολικό μονής Οσίου Λουκά 1011 μ.χ. Πηγή: http://el.wikipedia.org 16
Σύνταξη, παρουσίαση και πνευματική ιδιοκτησία: Σταματίνα Μαλικούτη, Καθηγήτρια, Τμήμα ΠΔΕ, ΤΕΙ Πειραιά Απόκλιση προς την οριζόντια νευρώσεις Μικρής κλίμακας ξυλότυπος Πηγή: Risebero, 1991: 27. 17
Οι βασικές αρχές της Βυζαντινής αρχιτεκτονικής προκύπτουν από τον συνδυασμό των περιορισμένων λύσεων ενίσχυσης των πεσσών και των αψίδων Πηγή: Lassus J. (1967), Παλαιοχριστιανικός και Βυζαντινός Κόσμος, Φυτράκη: Αθήνα, σελ. 71-73. 18
3 2 1 4 βοηθητικοί θόλοι όμοιου ή διαφορετικού σχήματος /εξωτερική ενίσχυση. Αντικατάσταση θολωτών κλιτών με κόγχες με άνοιγμα=με αυτό των τόξων. Κάθε πεσσός είναι η νοητή γωνία 2 τοίχων /4 θολωτά κλίτη σε σχήμα σταυρού. Τρόποι αντιμετώπισης των πλάγιων ωθήσεων, με κριτήριο τη διαμόρφωση των μετώπων των 4 τόξων στήριξης του τρούλλου 1.Με 4 κυλινδρικές καμάρες 2.Με 4 τεταρτοσφαίρια 3.Με 2 κυλινδρικές καμάρες και 2 τεταρτοσφαίρια Πηγή: Μπούρας, 2001: 117 /Πηγή: Lassus J. (1967), Παλαιοχριστιανικός και Βυζαντινός Κόσμος, Φυτράκη: Αθήνα, σελ. 71-73. 19
γεωμετρικά χαρακτηριστικά 20
1 2 3 Βυζαντινή θολοδομία Γεωμετρικές μορφές (1) κατόψεις, τομές, προοπτικά 1. Απλά σφαιρικά τρίγωνα (λοφία) 2. Χαμηλωμένος σφαιρικός θόλος πάνω σε λοφία 3. Ασπίδα που ανήκει στην περιγεγραμμένη σφαίρα πάνω σε λοφία Πηγή: Μπούρας, 2001: 111. 21
1 Βυζαντινή θολοδομία Γεωμετρικές μορφές (2) Κατόψεις, τομές προοπτικά 2 1. Ημισφαίριο πάνω σε λοφία 2. Τρούλλος με κυλινδρικό τύμπανο πάνω σε λοφία Πηγή: Μπούρας, 2001: 113. 22
1 2 Βυζαντινή θολοδομία Γεωμετρικές μορφές (3) Κατόψεις, τομές και προοπτικά 3 1.Σταυροθόλιο Ρωμαϊκό 2.Μοναστηριακός θόλος 3.Υπερυψωμένο σταυροθόλιο Βυζαντινού τύπου Πηγή: Μπούρας, 2001: 114. 23
στοιχεία οικοδομικής 24
Τοιχοποιΐα κατά την Παλαιοχριστιανική περίοδο Πηγή: Μπούρας, 1999. 25
Βυζαντινή τοιχοποιία 1 2 1. «Πλινθοπερίκλειστο» σύστημα (κτίσιμο με ογκώδεις λίθους με την παρεμβολή λεπτών τούβλων σε οριζόντιες στρώσεις), οδοντωτή ταινία και οδοντωτό γείσο σε όψη και τομή. 2. Σύστημα της «αποκρυμμένης πλίνθου» (οι ορατές επιφάνειες γίνονται εξ ολοκλήρου από οριζόντια τούβλα) σε όψη και τομή. Πηγή: Μπούρας, 2001: 220. 26
Από άκαμπτες τεχνικές αρχές πρωτότυπος σχεδιασμός κτιρίων εκκλησιών Στοιχεία για την τυπολογία των βυζαντινών ναών 27
Προέλευση του τύπου της βασιλικής Βασιλική Κωνσταντίνου και Μαξεντίου στη Ρώμη Μεγάλη θολωτή αίθουσα ανάλογη με αυτές των θερμών («λαϊκή» βασιλική) Πηγή εικόνας: παρουσίαση, 9 ο μάθημα, ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ, Πρόγραμμα Αρχιτεκτονικής, εαρινό εξάμηνο 2007-08, Frederick University Cyprus, AARCH 120, εικόνα από το slide No 2. 28
Κατάλοιπα βόρειου κλίτους Βασιλική Κωνσταντίνου και Μαξεντίου στη Ρώμη Πηγή: http://en.wikipedia.org 29
Βασική ιδέα Μεγάλη αίθουσα συγκεντρώσεων με κεντρική χώρο (μεσαίο κλίτος) και πλάγια κλίτη 1.Βασιλική Τραϊανού στη Ρώμη, 98-112 μ.χ. 2.Βασιλική Αγίου Πέτρου στη Ρώμη (παλαιά, 330 μ.χ.) Πηγή: Furneau-Jordan, 1980: 127, 128. 30
Ο τρούλλος, κατασκευασμένος από χυτό υλικό, στηρίζεται σε δεκάγωνο, ενώ εννέα κόγχες βοηθούν στην κατανομή του βάρους του. Αργότερα προστέθηκαν αντηρίδες. Minerva Medica, Ρώμη, 260μ.Χ., τομή και κάτοψη. Πηγή: Furneau-Jordan, 1980: 97. 31
306 - ναός του Δία ή του Κάβειρου ή ως μαυσωλείο του Γαλερίου Διάμετρος = 24,50μ Ύψος = 30,00μ Πάχος τοίχου = 6,30μ Χριστιανικός ναός τον 4 ο αιώνα. 1590 τζαμί Ροτόντα Θεσσαλονίκης Πηγές εικόνων: 1)http:/cmykstudio.wordpress.com 2)http://en.wikipedia.org 32
Βασιλικές με κλίτη 1 2 Αχειροποίητος Θεσσαλονίκης, 5 ος μ.χ., τρίκλιτη, Νότια όψη (1)/ Άγιος Δημήτριος Θεσσαλονίκης, 420μ.Χ. 7 ος, πεντάκλιτη, πρόσοψη (2). Πηγή: Μπούρας Χ. (2001), σελ. 32 / users.sch.gr 33
San Vitale, Ραβέννα 526 μ.χ. Πηγή: Risebero, 1991: εικόνες από την ενότητα «η Βυζαντινή εκκλησία 1». Οκταγωνικός τύπος 34
San Vitale, Ραβέννα, Ιταλία. Πηγή: Mango C. (1986): 84-85. 35
Άγιοι Σέργιος και Βάκχος, Κωνσταντινούπολη Αξονομετρική κάτοψη και τομή Πηγή: Mango C. (1982): 59. 36
Βασιλική «μετά τρούλλου» (τρουλαία βασιλική) Η Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη Πηγή εικόνας: παρουσίαση, 1 ο μάθημα, ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ, Πρόγραμμα Αρχιτεκτονικής, εαρινό εξάμηνο 2007-08, Frederick University Cyprus, AARCH 120, εικόνα από το slide No 17. 37
Φωτ.: Αντωνία Φατσέα, Απρίλιος 2012 38
Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης Κάτοψη Πηγή: Μπούρας, 2001: 124. Τρούλλος 32,6μ Τεταρτοσφαίρια 39
Δομική συγκρότηση Αγίας Σοφίας Κωνσταντινούπολης Χαμηλός θόλος, ενισχυμένος με 40 νευρώσεις ημιθόλος στηριζόμενος στους κύριους και τους δευτερεύοντες πεσσούς, καθώς και στην καμάρα πεσσοί Ημικυκλικά τόξα μετώπου Τα πλευρικά τόξα μερικά κλειστά με τοίχους. Κύκλος έδρασης τρούλου Πηγή: Salvadori M., 1982: 253. 40
Παναγία Σκριπού Βοιωτίας 9 ος αιώνας www.apostoliki-diakonia.gr Τύπος σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλλο 41
Καπνικαρέα 1060 Καπνικαρέα, 11ος αιώνας, Αθήνα Φωτογράφηση: Στ. Μαλικούτη, 12.05.2011 42
Τρούλλος Αθηναϊκού τύπου. Άγιοι Ασώματοι στο Θησείο. Κάτοψη και όψη. Πηγή: Μπούρας, 2001: 233. 43
Τρίκογχος αγιορείτικος: προσθήκη πλευρικών κογχών στα 2 άκρα των εγκάρσιων κεραιών ενός σταυροειδούς εγγεγραμμένου. Καθολικό Μονής Μεγίστης Λαύρας, πηγή: http://el.wikipedia.org 44
Σταυρεπίστεγοι Υστεροβυζ. 13ος Κατόψεις, τομές και προοπτικές απεικονίσεις Πηγή: Μπούρας, 2001: 417. -Βασιλικές θολοσκεπείς με στέγες σε σχήμα σταυρού -Εγκάρσιο κλίτος υπερυψωμένο /σχήμα ελεύθερου σταυρού Αγία Ελεούσα Υμηττού Αγ. Γεώργιος Αλικιανού Κρήτης 45
Τέλος Ενότητας