O`ZBeKISTON ReSPUBLIKASI XALQ TA`LIM VAZIRLIGI. AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PeDAGOGIKA INSTITUTI. «Tasviriy san`at va chizmachilik» kafedrasi

Transcript

1 O`ZBeKISTON ReSPUBLIKASI XALQ TA`LIM VAZIRLIGI AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PeDAGOGIKA INSTITUTI «Tasviriy san`at va chizmachilik» kafedrasi 2- kurslar uchun «MAShINA QURILISh ChIZMAChILIGI» FANIDAN MA`RUZA MATNLARI Tuzuvchi: ass. o`qituvchi A.Sultanova

2 2 MAVZU : YIGISh CHIZMALARIDA ASOSIY YoZUVLAR VA SPeTsIFIKATsIYaSI. ReJA : 1. Umumiy ko`rinish chizmasi. 2.Guruhiy yigìsh chizmalari. 3. Spetsifikatsiya. 4. Spetsifikatsiyaning yozilish tartibi 5. Pozitsiya nomerlarining tochkalari. TAYaNCH TUShUNCHALAR : Yigìsh chizma, GOST, yig`ma birlik, spetsifikatsiya, komplekt, bolt. Vint, pozitsiya, standart, ishchi chizma. ADABIYoTLAR : 1.I.S.Vishnepol`skiy. «Chizmachilik programmalashtirilgan ta`lim elementlari bilan». O`qituvchi Yu. irgizboev. «Mashinasozlik chizmachilik kursi». Toshkent. O`qituvchi Yigìsh chizmasi va umumiy ko`rinish chizmasi to`g`risida tushuncha. Bu bobda yigìlgan holda ko`rsatilgan bir necha tarkibiy qismlardan tuzilgan buyumlar chizmasi, ya`ni umumiy ko`rinish chizmasi va yigìsh chizmasi ko`rib chiqiladi. Umumiy ko`rinish chizmasi va texnik loyihaning boshqa hujjatlari m1lumotlari ish hujjatlarining ishlash uchun asos bo`lib hisoblanadi. Umumiy ko`rinish chizmalari bo`yicha detallarning ish chizmalari, buyumlarning yigìsh chizmalari (ularning tarkibiy qismlari) va buyumlarni tayyorlash protsessi uchun kerakli boshqa hujjatlar tuziladi.

3 3 Konstruktsiya murakkab bo`lmagan buyumlar uchun faqat ish hujjatlari, ya`nichizmalar ham yigìsh chizmalari bo`yicha tuziladi. O`quv jarayonida umumiy ko`rinish chizmalari bo`yicha chiziladi. O`quv jarayonida umumiy ko`rinish chizmalardan emas, balki yigìsh chizmalarida foydalaniladi. Yigìsh chizmalariga, shuningdek gidro pnevmo va elektromontaj chizmalari ham kiradi. Buyumlarni remonti uchun qo`llaniladigan yigìsh chizmalariga remont chizmalari deyiladi. Bu chizmalarda remontga mo`ljallanganlarga joy ajratiladi. Guruhiy yigìsh chizmalari bitta chizma bo`yicha, asosan o`lchamlari bo`yicha farq qiladigan bir necha yigìsh birliklarini (buyumlarni) tayyorlashga imkon beradi, ularni jdetallarning guruhiy chizmalari tipida bajariladi. Yigìsh chizmalarining mazmuni GOST 2. 10o u3 (STSEV iti ui) va (STSEV 11i2 ui ) larda belgilangan. Yigìsh chizmasida quyidagilar bo`lishi zarur (1 shakl) ushbu chizma bo`yicha yigìladigan tarkibiy qismlarning joylashishi va o`zaro bog`lanish to`g`risida tasavvur beradigan yig`ma birlik tasviri, ekspluatatsion, gobarit, o`rnatish va biriktirish o`lchamlari, shuningdek spravka va boshqa o`lchamlari parametlari va ushbu ymig`ma bo`yicha bajarilishi yoki tekshirilishi zarur bo`lgan talaplar ; Detallarning biriktirish xarakteri va usuli, shu jumladan, ajralmaydigan birikmalar (payvandlash, kalaylash, elimlash va shunga o`xshash) to`g`risidagi ko`rsatamalar ; Yig`ma birlik tarkibiga kiruvchi tarkibiy qismlarning chetga chiqarish chiziqlarining tochkalarida joylashgan pozitsiya nomerlari ; Buyumning asosiy xarakteristikasi (zarur bo`lgan hollarda). SPeTsIFIKATsIYa Yigìsh chizmasi ishlab chiqilayotganda tekstli hujjat 2 shaklda keltirilgan forma bo`yicha spetsifikatsiya tuziladi (GOST ) (STSEV ). Spetsifikatsiyalar bitta yoki bir nechta A, formatga bajariladi. 3 shakl. Spetsifikatsiya (2 shakl) yigìsh birligi tarkibini aniqlaydi. U yigìsh chizmasini o`qishni osonlashtiradi, shu buyumga kiruvchi tarkibiy

4 4 qismlar kiritiladi, 1 shaklda detallar korpus, vtul`ka, klapan, skoba, qistirma, qopqoq, tashlama, gayka zichlash vtulkasi, shtok, yig`ma birikmalar, buyumga tegishli konstruktorlik hujjatlari (2 shakldagi «Yig`ish chizmasi» qatorini qarang). Spetsifikatsiyaning birinchi grafasida chizma formatining belgisi joylashtiriladi, ikkinchi grafasida zonaning belgisi (agar shu tarkibiy qism joylashgan chizma zonalarini bo`lingan bo`lsa) uchinchi grafadan yuqoridan pastga yoziladigan pozitsiyalarinomeri yoziladi : «belgisi» grafasiga chizmaning belgisi yoziladi, keyingi «nomi» grafasida bu tarkibiy qismlarining nomlari, so`ngra bitta buyumga kerakli tarkibiy qismlar soni, oxirgi grafada zarur bo`lgan hollarda qo`shimcha m1lumotlar beriladi. Umuman spetsifikatsiya quyidagi ko`rsatilgan tartibda yoziladigan bo`limlardaniborat : hujjatlar, komplekslar, yig`ma birliklar, detallar, standart buyumlar, mtaeriallar. Komplektlar. Bu bo`limlarning bo`lishi buyumning tarkibiga bog`liq. 2 shakldagi spetsifikatsiyada to`rtta bo`lim bor. Bo`limlar («nomi» grafasida ko`rsatiladi va ingichka chiziq bilan ostiga chizib qo`yiladi Har bir sarlavhadan so`ng bittadan bosh qator qoldiriladi. har bir bo`limdan keyin esa qo`shimcha yozuvlar uchun bir nechta bosh qator qoldiriladi (2 shaklga qarang). «Delatlar» bo`limiga faqat original detallar kiritiladi. Standart buyumlar spetsifikatsiyasiga standrt bo`yicha tegishli belgilar bilan yozib qo`yiladi. Mahkamlash buyumlari nomlari alfavit tartibda yoziladi. Yozishga misol Bolt M24 ch 1t0, ty02y GOST ui11 u0 Vint AI, Mi ydch t0, 4i GOST 1uut i0 Gayka M 24, y,02t GOST 2t24 u0 Bir nomdagi buyumlar bir necha bo`lsa, u holda ular standart nomerlarning ortib borishi tartibida yoziladi. Yozishga misol : Gayka M 1y y N.t.01o GOST to1i u3 Gayka M 10 y N.t. 02i GOST to2u u0 Gayka M 10 y N.t.01o GOST to31 u0

5 5 Faqat o`lchamlari bilan farq qiladigan buyumlarni yozishda, bu buyumlar nomerlarining umumiy qismini va buyumni tayyorlashda foydalaniladigan hujjat belgisi spetsifikatsiyaga bir marta umumiy sarlavha tarzida yozilib undan keyin buyumlarning o`lchamlari ortib borishi tartibida yozilishi mumkin. Yozishga misol : Gayka GOST to1t 10 2M 1q2,t 2M qy,t 2M qi,t 2 2r,t ¹îëãàí ñòàíäàðò buyumlar spetsifikatsiyaga davlat standarti ko`rsatkichiga mos keladigan tartibda yoziladi. Standart buyumlar uchun spetsifikatsiyadagi «belgisi» grafasi ochiq qoldiriladi. Buyumning har bir tarkibiy qismi yoniga spetsifikatsiyada berilgan pozitsiya nomeri qo`yiladi.bu nomerlar nechta chiqarish chiziqlarining tochkasiga joylashtiriladi (1 shaklga qarang). Tochka va chetga chiqarish chiziqlari siniq chiziq bo`lishi mumkin (4 shakldagi 3 pozitsiyaga qarang). Pozitsiyalar nomeri shriftning o`lchami ushbu chizmadagi o`lcham sonlari uchun qabul qilingan shrift o`lchamidan bitta ikkita nomerga katta bo`lishi kerak. Chetga chiqarish bilan tugallanishi kerak. Tarkibiy qismining o`lchami kichik bo`lgan hollarda ( masalan 4 shakl pozitsiya t qistirma) yoki chiziq bilan tasvirlangan bo`lsa (masalan, ingichka simdan tayyorlangan prujina), u holda chetga chiqarish chizig`i strelka bilan tugallanadi. Pozitsiyalar nomerlarini ko`rsatuvchi sonlar chizmaning asosiy etuvchiga parallel joylashtiriladi : ularni bir qatorga gorizontal bo`yicha guruhlashtiriladi yoki bir ustunga vertikal bo`yicha, iloji boricha bir chiziqqa joylashtiriladi. 4 shaklda pozitsiya nomerlari qo`yilgan tochkalarning mumkin bo`lgan ustunga va qatorga joylashishi ko`rsatilgan. Pozitsiya nomerlarining tochkalarini o`tkazishdan oldin reja chiziqlarini vertikal vaziyatda va gorizontal vaziyatda ingichka chiziq bilan chizib olinadi.

6 6 O`zaro bog`lanishi yaqqol ko`rinib turgan detallar gruppasi uchun va birikish joyiga tegishli mahkamlash detallar guruhi uchun bitta chetga chiqarish chizig`i o`tkazib unga ustun tartibida bir nechta tochkalar va pozitsiyalar nomerini joylashtirish mumkin. Masalan : 1 shakldan poz. 10,11/1 erning o`ziga tegishli mahkamlash detallari. Spetsifikatsiyadagi nomerlari bilan chizma o`rtasidagi bunday bog`lanish tegishli detallar tasvirlarini topishini va ularning shakllarini aniqlashi engillashtiradi. Spetsifikatsiyaning asosiy yozuvi chizmaning asosiy yozuvdan farq qiladi va GOST 2104 yi /ST SEV 140 u4 va ST SEV 3yt uy / uy ga muvofiq 2 va 2 a formalari bo`yicha bajariladi. Bu asosiy yozuvlarning o`lchamlari va formasi t shakl A V larda keltirilgan. Agar spetsifikatsiya bir nechta listlarda bajarilsa, u holda keyingi listlarning asosiy yozuvi birinchi listga joylashgan asosiy yozuvdan farq qiladi (t shakl b). Agar inkich chizmasi A4 formatda joylashtirilgan bo`lsa, u holda spetsifikatsiyaning shu listning o`zida bajarish mumkin. y shaklda shunday chizmaning namunasi keltirilgan. SAVOLLAR : 1. Detalning ishchi chizmasi deganda nimani tushunasiz? 2. Konstruktsiyasi murakkab bo`lmagan detal` qanday detal`? 3. Spetsifikatsiya nima? 4.Spetsifikatsiya qanday yoziladi? t. Standart nima? y.gost nima? u. Yig`ish chizma nima?

7 7 MAVZU : KONUSSIMON TIShLI UZATMALAR. t shaklda konussimon tishli uzatmalar tasvirlangan, konussimon tishli gìldirak ish chizmasi GOST 2.40t ut /ST SEV ito ui ga muvofiq bajariladi. Gildiriklarning kesuvchi aylanish o`qlari orasidagi burchagi o0 bo`lgan to`g`ri konussimon tishli uzatmalarni hisoblashish va chizish uchun quyidavgi m1lumotlar keltiriladi. Berilgan qiymatlar : mt ilashish moduli ikkala gìldirak uchun ham umumiy, mm hisobida (1 jadval). Pt ilashish qadami u bo`luvchi konus asosidagi yoyi bo`yica ikki qo`shni tish orasida o`lchab olingin masofa har ikkala tishli gìldirak uchun bir xil, mm. Z1 - etakchi g` ildirak tishlar soni Z 2 etaklanuvchi gìldirak tishlar soni Db1 etakchi gìldirak valining diametri Db2 etaklanuvchi gìldirak valining diametri B tishning bo`luvchi konus yasovchisi bo`ylab o`lchangan uzunligi, B= (0,2t : 0,4) 1 bo`luvchi konus yasovchisining uzunligi ha tish kallagining balandligi, u qo`shimcha konus yasovchisidan boshlab o`lchanadi. hf tish oyoqchasining balandligi hf = 1,2t mt h tishning umumiy balandligi h = ha + hf = 2,2t mt tishli gìldirakning hisoblab topiladigan o`lchamlari bo`luvchi konus asosidagi aylana diametri d= mt Z Tish chiziqlari aylanasining diametri da = d+hacos = mt (Z+ cos) Tish botiqlari aylanasining diametri da= d+ hacos = mt (Z+cos) Tish botiqlari aylanasining diametri df= d- hf cos = mt(z 2.t. cos) Chizmada : d va df o`lchamlar ko`rsetilmaydi.

8 8 Aylanish o`qlari orasidagi burchak o0 0 bo`lsa, avvalo boshlangìch konus asosining d 1 va d 2 diametrlari aniqlanadi ϕ 1 va ϕ 2 burchak qiymatlari chizmada grafik usulda yasaladi. Agar o`qlar orasidagi burchak o0 0 ga teng bo`lmasa, (ϕ1+ϕ2) o0 0, u holda quyidagilarni (t shaklda ko`rsatilmagan) h1m hisobga olish zarur bo`ladi : 1. Bo`luvchi konus yasovchisining uzunligi 1 1) I = d/2 sin ϕ.```mm 2) td = h a /1 2. etakchi va etaklanuvchi gìldiriklardagi tish kallagining bo`luvchi konus yasovchisi bilan hosil qilgan burchagi 3. etakchi va etaklanuvchi gìldiriklardagi tishning boshlangìch konus yasovchisi bilan hosil qilgan burchagi 3) td= hf /1 ; 4) ϕ a=ϕ2; 4. Chiqiqlarning ichidagi konus burchagi ϕa (tishlardagi konusli sirt yasovchisi bilan gìldirak o`qi orasidagi burchak). CHeRVYaKLI UZATMALAR Tsilindirik cherayak bilan gìldariginining ish chizmasi GOST 2. 40y uo /ST SEV oy0 ui / ga muvfoiq bajariladi. Aylanish o`qlari orasidagi burchagi o0 bo`lgan chervyakli uzatmalarni hisoblash va chizish uchun quyida zarur bo`lgan m1lumotlar keltiriladi. t shaklda chervyakli uzatmaning yigùv chizmalari va o`lchamlari ko`rsatilgan. Berilgan qiymatlar : mt = Pt / π`` mm, o`q bo`ylab ishlash moduli. Pt ilashish qadami, `` mm π`` o`zgarmas son tb chervyak vint chizigìning yo`li, mm bir qirimli chervyak uchun tb = Pt Z1 chervyak kirimlari soni Z2 chervyak gìldiragi tishlarining soni Db 2 chervyak gìldiragi valining diametri Tishlar o`lchami:ha=mt:hf =1.2t.mt h=ha+hf=2.2t mt Chervyakning hisoblab topiladigan qiymatlari. Chervyak bo`luvchi tsilindrining diametri quyidagi chegarada qabul qilinadi d= (10: 12) mt, mm

9 9 Vint chiziqning ko`tarilish burchagi λ= arcg (mt Z 1)/l 1 Tish chiziqlari aylanasining diametri da= d1+2 ha = d1 + 2 mt, mm Chizmada d1 va df o`lchamlari ko`rsatilmaydi. Chevyak gìldiragining hisoblab topiladigan qiymatlari. Bo`luvchi aylananing diametri d ts = mt Z2, mm Tish chiqiqlari aylanasining diametri Da2= d+2 ha = mt Z 2, mm Tiщ botiqlari aylanasining diametri Df 2= d 2 ha = mt (Z 2 2.t), mm Chizmada d2 va dt2 o`lchamlar ko`rsatilmaydi.o`qlar oraligì A7= (d 1 +d2)/2 =(mt/2) (Z1/tg λ+z2), mm O`qlar orasidagi a7 masofa d 1 va d 2 diametrlar aniqlangandan so`ng, chizmada grafik usulda yasaladi. Chervyak tishli gìldirakning aylanish o`qi bo`ylab kesuvchi tekislikda tasvirlangan tish chiqiqlaridan egri chiziqli radiusi Re quyidagicha aniqlanadi : Re = (d 1/2) mt, mm Gildirak tugunining eni V1, chervyakdagi kirimlar soni Z 1 ga qarab, belgilanadi, masalan, agar Z 3 bo`lsa, V 0.ut mm dat agar Z 1 = 4 bo`lsa. V<0.ut at, mm olinadi, shartli urilish burchagi 2 γ sin y = V /dat + 0.t int Chervyak gìldirakning mt, d2, da2 va df 2 parametrlari bosh ko`rinishhdagi chervyak ko`ndalang kesimining markazi orqali chervyak gìldirakning aylanish o`qiga perpendikulyar o`tuvchi tekislikdan o`lchab olinadi (y shakliga qarang). olgan o`lchamlar quyidagi nisbatlardan qabul qilinadi : Tish botiqlari aylanasining diametri : df+ d 2 h = mtz 2.t mtf = mt (z 2.t), mm Chizmada d va df o`lshamlar ko`rsatilmaydi. O`qlar oraligì : A7 = (d1+d2)/2 = (z1+z2) /2 mt, mm Tishli gìldirakning qolgan o`lchamlari konstruktiv nisbatlardan qabul qilinadi (3 shakl).

10 10 1. Gubchak po`latdan ishlanganida diametri D2 =1.y D b mm yoki cho`yandan ishlanganida D2 = 1.i Db olinadi. 2. Gubchak uzunligi L 2> = 1.t Db mm lekin tugin enidan kam bo`lmasligi lozim. 3. Gubchak bilan tugin oraligìdagi diskning qalinligi C.C tugin enining 1/t dan 1/3 qismigacha bo`lgan chegarada tanlab olinadi : C = (1/t : 1/3) D 4.Tugin qalinligi taxminan S=(1.t : 2.t) mt qilib olinadi. GOST ut ga muvofiq 4 shaklda tishli gìldirakning kosntruktiv o`lchamlari tasvirlangan. t. Botiqlar uchidagi konus burchagi ϕ f (tishlar oyoqchasi konussimon sirt yasovchisi bilan gìldirak o`qi orasidagi burchak ϕ1 = ϕ1 qolgan o`lchamlari konstruktiv nisbatlarda qabul qilinadi. Konussimon tishli gìldirakning o`lchamlari t shaklda ko`rsatilganidek qo`yiladi.

11 11 PRUJINALAR PRUJINANING ShARTLI TASVIRLANIShI (GOST 2,401 yi) Prujina elastik detal` bo`lib, u tashqi kuchlar t1sirida deformatsiyalanadi va dastlabki shakliga qaytish uchun aynan shunday kuch bilan kuchga qarama7qarshi yo`nalishda harakat qiladi. Shakliga ko`ra prujinalar : tsilindirik, konussimon, speralsimon, plastiksimon va tarelkasimon bo`ladi. Ish xarakteriga ko`ra prujdinalar : siqilish, cho`zilish, buralish, egilish prujinalariga bo`linadi (1 jadval). Prijunilar ish chizmalarida gorizontal vaziyatda o`ramlari esa faqat o`ng yo`lli qilib tasvirlanadi. O`ramlarining yo`nalishi texnik talabnomalarda ko`rsatiladi. O`ramlar chap yo`lli prujinalari zarur bo`lgan hollarda, faqat yigìsh chizmalarida ko`rsatiladi. Chizmada, o`ramlar soni to`rttadan ortiq vintsimon prujinalarning har ikki tomonidagi tayanch o`ramlari hisoblanmaganida, bir ikki o`rami ko`rsatilib, qolgan o`ramlari prijunalar qirqim berilmasdan tasvirlanmaydi (1 shakl, a) vintsimon tasvirlanishi, yigìsh chizmalarida esa qirqilgan holda yoki sxematik ravishda chizilishi mumkin (1 jadval). Chizmada diametri yoki qalinligi 2 mm va undan kam bo`lgan prijina o`ramlarining kesim yuzalari qoraytirib yoki yo`gòn tutash chiziq bilan tasvirlanishi mumkin. Yigùv chizmalarida faqat prujina o`ramlari kesimining tasvirlanishi etarlidir (1 shakl, b). Bunda prujina orqasida joylashgan buyumning tarkibiy qismlari va elementlari shartli ravishda ko`rinmas deb hisoblanadi va chizmada ko`rsatilmaydi. Binobarin, bunda prujinalar o`ramlarining o`q chizigì ko`rish chizigì bo`lib xizmat qiladi. Teksherish kuchlari parametlarlari bilan berilgan prujinaloarning ish chizmalarida kuchga sinash diagrammalari ko`rsatiladi. Bu diagrammalarda prujinaning erkin vaziyatdagi balandligi uzunligi H0 eng katta ish nagruzkasi P2 ushun prujinalar balandlishi H 2, eng katta sinov nagruzkasi P3 ushun prujinaning balandligi H3 ko`rsatiladi (1 shakl).

12 12 Chizmada prudina parametlari quyidagicha shartli belgilar yordamida ko`rsatiladi :1.Prujinaning erkin vaziyatdagi balandligi (uzunligi ) Ho mm 2.Nagruzka ostidagi prujina balandligi (uzunligi) H1,H2,H3 3.Prujinaning erkin vaziyatdagi ilmoqlar orasidagi balandligi (uzunligi ) H 0 1 mm 4.Prujinaning burchak deformatsiyami =ϕ1, ϕ2, ϕ3. t. Prujina simining diametri d1, mm y. Prujinaning sirtqi diametri D, mm u. Nazorat sterdenining diametri Ds, mm i. Prujinaning ishki diametri D1, mm o. Nazorat gil`zasining diametri D2, mm 10. Yoyilgan prujinaning uzunligi 1, mm 11. Kuch momenti M1, M2, M3 kgm 12. Silkis moduli Gkg s/ mm FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR TIZIMI : 1.Qirgizboev Yu. va boshqalar. Mashinasozlik chizmachiligi kursi. - T., O`qituvchi Raxmonov I. va boshqalar. Chizmachilikdan mashq va masalalar to`plami. - T., O`qituvchi Yodgorov J. va boshqalar. Chizmachilik - T., O`qituvchi Budasov B. Stroitel`noe cherchenie - M.,Prosveshenie Merzon E.D. va boshqalar. Zadachnik po mashinostroitel`- nomu chercheniyu. - M., G`Visshaya shkolag`, ESKD. Obshie pravila vipolneniya chertejey. - M., Standarti, 1970, 1981, Raxmonov I. Chizmalarni chizish va yig`ish. - T., O`qituvchi` Isaeva M. Chizmachilikdan topshiriqlar.- T., O`qituvchi P.Odilov va boshqalar. Chizmachilik., - T., TDPU

13 13