O zbekiston Respublikasi Xalq ta limi vazirligi Respublika ta lim markaazi

Transcript

1 O zbekiston Respublikasi Xalq ta limi vazirligi Respublika ta lim markaazi Umumiy o rta ta lim maktablari o qituvchilari uchun energiya samaradorligi va energiyani saqlash doirasidagi bilimlarni oshirishga qaratilgan o quv - tarbiyaviy mashg ulotlarni tashkil etish bo yicha METODIK TAVSIYANOMA (umumta lim maktablari o qituvchilari uchun) Toshkent 2015 yil 1

2 Metodik tavsiyanoma Respublika ta lim markazining 2015 yil 25 martdagi 1-sonli Ilmiy kengashi qfrori bilfn umumta lim maktablari o qituvchilarining foydalanishi uchun tavsiya etilgan. Umumiy o rta ta lim maktablari o qituvchilari uchun energiya samaradorligi va energiyani saqlash doirasidagi bilimini oshirishga qaratilgan darslar dasturi va metodik qo llanmalarni yaratish bo yicha ijodiy guruh tarkibi 1. Sobirov Abdumannop Gapparovich Respublika ta lim markazi direktorining birinchi o rinbosari. Ijodiy guruh rahbari 2. Turdiyev Nazirqul Sheronovich Respublika ta lim markazi bosh metodisti, fiz-mat. f.n. 3. Ismoilov Omonulla Nizomiy nomli TDPU dotsenti, iqtisod fanlari nomzodi (kelishuv asosida) 4. Mirzaxmedov Mirfozil Abdilxakovich Iqtisodiyot Universiteti qoshidagi aniq fanlarga ixtisoslashtirilgan Davlat umumta lim maktabi o qituvchisi, dotsent, fiz-mat.f.n (kelishuv asosida) 5 Qo ysinov Odil Almuratovich TDPU Kasb ta limi metodikasi kafedrasi mudiri, dotsent, ped.f.n (kelishuv asosida) 6. Ismatova Nargiza Qamariddinovna Respublika ta lim markazi bo lim boshlig i 7 Tillaboyeva Muhabbat Nigmatovna Respublika ta lim markazi bo lim boshlig i, Ijodiy guruh kotibi 8 Shamsiyeva Zulfizar Saidakbarovna Respublika ta lim markazi bo lim boshlig i 9. Nuriddinova Dildor Abrorovna Respublika ta lim markazi bo lim boshlig i 10 Sangirova Zamira Bozorbaevna Respublika ta lim markazi bosh metodisti 11 Shoisayeva Go zal Sadikovna Respublika ta lim markazi bosh metodisti 12 Nazaraliyeva Esongul Yangibaevna Respublika ta lim markazi bosh metodisti 13 Mamatqodirova Nodira O rinovna Respublika ta lim markazi bosh metodisti 14. Xatamova Hurmatoy Respublika ta lim markazi bosh metodisti 15 Omonova Muqaddas Respublika ta lim markazi bosh metodisti 16 Do stmurodova Nazokat Toshkent shahar Olmazor tumani 28-maktab iqtisodiy bilim asoslari fani o qituvchisi 17 Muxammadiyeva Dilfuza Turdiqulovna Toshkent shahar Yunusobod tumani 260- maktab kimyo fani o qituvchisi 18 Hamdamova Faxriya Toshkent shahar Yunusobod tumani 21- maktab mehnat ta limi fani o qituvchisi 19 Sodiqov Turg un Toshkent shahar 217-maktab mehnat ta limi fani o qituvchisi 20 Sultonova Nilufar Toshkent shahar Sergeli tumani 104-maktab mehnat ta limi fani o qituvchisi 2

3 SO Z BOSHI O zbekiston Respublikasi Bosh vazirining 2014 yil 10 oktyabrdagi 06/ sonli xati asosida Iqtisodiyot vazirligining 2014 yil 26 sentyabrdagi SG-0/4-6-sonli xati bilan yuborilgan Sanoat korxonalarida energiyadan samarali foydalanish masalalari bo yicha xabardorlikni kuchaytirish va kommunikatsion strategiyani amalga oshirish bo yicha batafsil ish rejasi da alohida band bilan maktablar, o quv muassasalarida (kollejlar, litseylar, institutlar, universitetlar) sanoat korxonalarida hamda jamiyat hayotida energiyadan samarali foydalanish va energiyani tejash masalalari bo yicha umumiy bilimlar (umumlashtiruvchi qisqacha ma lumot) berish, o quvchilar orasida ilmiy-texnik va innovatsion faoliyatni rivojlantirish vazifasi berilgan. Mazkur vazifaning ijrosini ta minlash maqsadida Xalq ta limi vazirligining Sanoat korxonalarida energiya samaradorligi masalalari bo yicha xabardorlikni kuchaytirish ish rejasida belgilangan topshiriqlarni ijrosini ta minlash yuzasidan chora tadbirlar rejasi ishlab chiqildi. Shunga ko ra, umumta lim maktab o quvchilarini aynan o zi yashab turgan muhitni muhofaza qilishi va tabiiy boyliklarni asrab-avaylashga o rgatish, suv, gaz va elektr energiyani tejash, energiyadan samarali foydalanish bo yicha xabardorlikni kuchaytirishni o rgatish maqsadida umumiy o rta ta lim maktablari o qituvchilari uchun energiya samaradorligi va energiyani saqlash doirasidagi bilimini oshirishga qaratilgan darslar dasturi ishlandi. Dastur asosida tabiiy boyliklarning kundalik hayotdagi o rni va ko lami, energiya samaradorligi va energiyani saqlash doirasidagi bilimini oshirishga qaratilgan bilimlarni izchillikda, soddadan murakkabga tomon o rganish maqsadida umumta lim fanlaridan fizika, matematika, iqtisodiy bilim asoslari, kimyo, geografiya, mehnat ta limi fanlaridan hamda tarbiyaviy soatlar davomida olingan bilimlar bilan uzviylik va uzluksizligini ta minlash maqsadga muvofiq. Bunda fizika, matematika, iqtisodiy bilim asoslari, kimyo, geografiya, mehnat ta limi fanlarida dars jarayonida hamda tarbiyaviy soatlarda energiya samaradorligi va energiyani saqlashga bo yicha olingan bilimlar mustahkamlanib, eng muhim tushunchalar va qonunlar, nazariyalar, ishlab chiqarishning texnologiyalari, respublikamizda sanoatning erishgan yutuqlari, tabiat va jamiyatga ishlab chiqarishning ta siri, energiya samaradorligi va energiyani saqlash nuqtai nazaridan bilimlarni berishga va amaliy malakalar hosil qilishga qaratiladi. Mazkur metodik tavsiyanomada fizika, matematika, iqtisodiy bilim asoslari, kimyo, geografiya, mehnat ta limi fanlarida dars jarayonida hamda tarbiyaviy soatlarda energiya samaradorligi va energiyani saqlashga bo yicha 5-9 sinflarga jami 34-soatga mo ljallangan dasturdagi mavzulardan ayrim mashg ulotlarning tashkil etilishi bo yicha dars ishlanmalaridan namunalar keltirildi. Metodik tavsiyanomada umumta lim maktablarining mazkur fanlar bo yicha o quv dasturlariga ko ra o quvchilarning bilishi, anglashi, amaliy ishlarni bajara oladigan ko nikma va malakalarga ega bo lishlarini ta minlash mavzularning ketmaketligi va tizimliligini saqlagan xolda energiya samaradorligi va energiyani saqlashga bo yicha materiallarni o quv fanlarning mazmuniga integratsiyalashtirib o rganilishiga doir qo shimcha ma lumotlar berishga e tibor qaratildi. 3

4 Umumiy o rta ta lim maktablari o qituvchilari uchun energiya samaradorligi va energiyani saqlash doirasidagi bilimini oshirishga qaratilgan dars ishlanmalaridan namunalar 5-sinf Matematika 4-chorak, 135-dars mavzu Darsning texnologik xaritasi Mavzu: Oilada tejamkorlik va matematika (204 bet, Darsning Ta limiy maqsad: Harfiy ifodalar, ularni qo shib va ayirish. maqsadi Harfiy ifodalarni amaliyotda mustaqil qo llay olish. Rivojlantiruvchi maqsad: O quvchilarda ijodiy faollikni, mustaqil ishlash qobiliyatini mustahkamlash, hozirjavoblikka o rgatish. Tarbiyaviy maqsad: O quchilarni ona Vatanga sadoqat, mehrmuruvvat ruhida tarbiyalash. Ularda energiyadan tejab-tergab foydalanish ko`nikmalarini shakllantirish. O quvchilarga harfiy ifoda haqidagi bilimlarni berish, o rni muhimligini tushuntirish, ular haqidagi tarixiy ma lumotlar va vatandoshlarimizning shu sohadagi faoliyati haqida tanishtirish, o quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash. Vazifalari O quvchilarga mavzu asosida harfiy ifodasiga doir bilimlarni berish bilan birga ularda qiziquvchanlik, topqirlik, hozirjavoblik, ijodiy qobiliyat kabilarni shakllantirish hamda kasbga yo naltirish, kompyuterdan foydalanish va mavzuga doir masalalarni yechish O quv jarayonining mazmuni O quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi Kutilayotgan natija ko nikmasini shakllantirish. O quvchilar mavzuning mazmunan mohiyatini tushunib yetishlari unda harfiy ifoda yordamida tenglamalar yechishda bilim, ko nikma va malakalarga ega bo lish. Uslub: Aqliy hujum, Guruhlar bilan ishlash. Shakl: savol- javob, jamoa va yakka tartibda ishlash. Vosita: plakatlar, kompyuter, tarqatma materiallar, savol-topshiriqlar. Usul: savol-javob, bahs-munozara. Nazorat: yozma, og zaki. Baholash: rag batlantirish, 5 ballik tizim asosida baholash O qituvchi: O quvchilarning fanga bo lgan qiziqishi ortadi. O quvchilar o rtasida do stona muhit yaratiladi. O z oldiga qo ygan maqsadlariga erishadi. O quvchilarni mustaqil O quvchi: O quvchilar mustaqil va erkin fikrlaydi. Guruhlar bilan hamda o z ustida mustaqil ishlashni o rganadilar, eslab qolish, ayta olish, ko rsata olish kabi 4

5 Kelgusi rejalar (tahlil, o zgarishlar) likka va ijodkorlikka o rgatadi. Past o zlashtiruvchi o quvchilarning fikrlash qobiliyatini o stiradi. O qituvchi: Pedagogik texnologiyalarning takomillashtirilgan usularini darsda qo llashga erishadi. Darsni tashkil qilishda axborot texnologiyalaridan foydalanadi. Darsning rejasi: 1. Tashkiliy qism 3 daqiqa 2. O tilgan mavzuni so rash 5 daqiqa 3. Yangi mavzu bayoni 10 daqiqa 4. Mustahkamlash 15 daqiqa 5. Guruhlarda o yin bajarish 5 daqiqa 6. Uyga vazifa 2 daqiqa Darsning borishi ko nikma va malakalarga ega bo ladilar. O quvchi Mavzu yuzasidan berilgan topshiriq ustida mustaqil ishlashni o rganadi. O z fikrini ravon bayon eta oladi. Guruhda ishlashda jipslikka e tibor qaratadi. Mavzu uchun qo shimcha ma lumotlar topishga harakat qiladi. Darsda kerakli jihozlar: 5-sinf matematika darsligi, tarqatma savollar, kompyuter texnikasi. Asosiy atamalar va tushunchalar: -kasrlar haqidagi tushunchalar; -o nli kasr haqida tushunchalar; -kasrlar ustida amallar bajarish va misollar keltirish; - o rta arifmetik qiymatni toppish; - elektr-energiya va uni tejash haqida tushuncha; - oilada elektr energiyasini hisoblashga doir masalalar namunalari. Dars turi: noan anaviy. Darsda qo llaniladigan metod: faol ma ruza, aqliy hujum, guruhlar bilan ishlash. Darsning tashkil etilishi: (2 daqiqa) a) sinfga kirishda o quvchilar o qituvchi tayyorlagan emblemalarni olib, joyiga borib o tiradilar; b) salomlashish, davomatni aniqlash; c) o quvchilarni darsga tayyorligini ko`rib chiqish. O quvchilar yordamida o z xohishlari bilan guruhlarni nomlab olinadi. 1-guruh. Kasrlar 2-guruh. O nli kasrlar 5

6 3-guruh. Tejamkorlar 3. O tilgan mavzu bo yicha savol-javob ( 5 daqiqa). O qituvchi tomonidan oldindan tayyorlab qo yilgan savol va topshiriqlarni guruh rahbarlari chiqib tanlab oladilar. 1-savol: Sonli ifoda deb nimaga aytiladi? Javob: Sonlardan iborat arifmetik amallar va qavslardan tuzilgan ifoda sonli ifoda deyiladi. 2- savol: Harfli ifoda deb nimaga aytiladi? Javob: Harflardan iborat arifmetik amallar va qavslardan tuzilgan ifoda harfli ifoda deyiladi. 3- savol: Natural sonlarning qo shish qonunlarini aytib bering. Javob: Qo shishning O rin almashtirish, Guruhlash, Taqsimot, Nolni qo shish xossasi. 4- savol: Natural sonlarning ayirish qonunlarini aytib bering. Javob: Ayirishning Sondan yig indini ayirish qonuni, Yig indidan sonni ayirish xossasi, Nolni ayirish xossasi. 5- savol: Natural sonlar qatorini aytib bering. Javob: Sanashda ishlatiladigan sonlar natural sonlar qatori deyiladi. Natural sonlar o sib borish tartibida bo lib, toq va juft sonlar almashib joylashgan. 6- savol: Nol natural sonmi? Javob: Nol soni sanashda ishlatilmaydi, shuning uchun natural songa kirmaydi. 7- savol: O nli kasr deb nimaga aytiladi? Javob: Mahraji 10 ning darajalaridan iborat bo lgan kasrlar o nli kasrlar deyiladi. 2. Yangi mavzu bayoni. O qituvchining kichik ma ruzasi (10 daqiqa) Reja: 1. Mustahkamlash darsida takrorlash. 2. Qo shishning o rin almashtirish, guruhlash qonuniga misol. 3. Nolni qo shish va ayirish xossasi. 4. Sondan yig indini, yig indidan sonni ayirish xossasiga misol. 5. O rta arifmetik qiymatni topish. 6. Elektr energiya haqida tushuncha. Yangi mavzuni boshlashdan oldin kompyuterda keltirilgan misollar o quvchilarga ko rsatilib, ularni ta riflari so raladi. Shundan so ng ifodalar haqida tushunchalar beriladi. Slayd orqali tasvirni katta ekranga chiqarib, o quvchilarga havola etiladi va tushuntiriladi. 1-ta rif. O nli kasrni natural songa ko paytirish uchun: - uning verguliga e tibor bermay natural songa ko paytiriladi; - o nli kasrda verguldan keyin nechta raqam bo lsa, hosil bo lgan ko paytmada ham shuncha raqam o ng tomondan vergul bilan ajratiladi. 6

7 2-ta rif. O nli kasr ham 10, 100, 1000 va hokazo (1 va bir necha nollardan iborat) sonlarning ko paytmasini topish uchun bu sonlarda nechta nol bo lsa, o nli kasrdagi vergulni shuncha xona o ngga surish kifoya. 3-ta rif. O nli kasrni natural songa bo lish uchun: - uning verguliga e tibor bermay natural songa bo linadi; - butun qismini bo lish tugagan zahoti bo linmaga vergul qo yiladi va bo lish davom ettiriladi. Agar o nli kasrning butun qismi natural sondan kichik bo lsa, bo linmaning butun qismi noldan iborat bo ladi. 4-ta rif. O nli kasrni 10, 100, va hokazo sonlarga bo lish uchun bo luvchida birdan keyin nechta nol bo lsa, o nli kasrdagi vergulni ham shuncha xona chapga surish kifoya. 5-ta rif. Ikki o nli kasrni bir-biriga ko paytirish uchun: - vergulga e tibor bermasdan ular ko paytiriladi; - hosil bo lgan ko paytmaning o ng tomonidan, shu ikkala kasrda birgalikda verguldan keyin nechta raqam bo lsa, shuncha raqam vergul bilan ajratiladi. 6-ta rif. Sonni o nli kasrga bo lish uchun: - bo luvchiga verguldan keyin nechta raqam bo lsa, bo linuvchida ham bo luvchida ham vergul shuncha xona o ngga suriladi. - so ng bo lish o nli kasrni natural songa bo lgan kabi amalga oshiriladi. 7-ta rif. O nli kasr hamda 0.1,0.01,0.001 va hokazo ( bir nechta nollar va 1 dan iborat) sonlarning bo linmasini topish uchun o nli kasrdagi vergulni bu sonlarda birdan oldin nechta nol turgan bo lsa, shuncha xona surish kifoya. Agar nollar yetishmasa, oldin o nli kasr oxiriga keragicha nollarni yozish kerak bo ladi. 8-ta rif. O nli kasrni 0.1,0.01,0.001 va hokazo sonlarga bo lish uni mos ravishda 10,100,1000 va hokazo sonlarga ko paytirish demakdir va aksincha, o nli kasrni 10,100,1000 va hokazo sonlarga bo lish uni mos ravishda 0.1,0.01,0.001 va hokazo sonlarga ko paytirish demakdir. Misol : 83+x+45 harfiy ifodani soddalashtiring Qo shishning o rin almashtirish 83+x=x+83 qonuniga ko ra yechilishi 83+x+45=x+83+45= x+(83+45)=x+128 Javob: x+128 Misol : 85 - (56+y) harfiy ifodani soddalashtiring. Sondan yig indini ayirish xossasiga 85 - (56+y)=85-56-y=(85-56)- ko ra y=29-y Javob : 29-y 7

8 Misol : z harfiy ifodani soddalashtiring. Yig indidan sonni ayirish xossasiga z 95-64= z-(95+64)=z ko ra Javob : z Qo shishning o rin almashtirish qonuniga misol: a+b =b+a 5+6=6+5 Qo shishning guruhlash qonuniga misol : a+b+c =a+(b+c)=(a+b)+c 5+2+8=(5+2)+8=5+(2+8)= 15 Nolni qo shish xossasi: a+0=0+a=a 7+0=0+7=7 Sondan yig indini ayirish xossasiga misol : a-(b+c)=a-b-c 8-(5+2)= 8-5-2= 1 Yig indidan sonni ayirish xossasiga misol: (a+b) - c (a+b) c = a + (b-c), agar b c bo lsa, (5+2) 4 = 7-4=3 (a+b) c = ( a-c) +b, agar a c bo lsa, (5+2) - 4= (5-4)+2=1+2=3 Nolni ayirish: d-ixtiyoriy natural son: d-0=d; d-d=0; 4-0=4, 4-4=0 1-misol 76+x+45= (76+45) +x= 121+ x x= (19+89)+x=108+x X = x+ ( )=x x+745= ( ) +x=1069+x 2-misol 23+m+19= (23+19) +m= 42+m; m=3 da 42+m=42+3= y= (37+71) +y=108+y; y=12 da 108+y=108+12=120 3-masala Shartga ro ra: Shakar so m Sariyog a so m yechish : a= ( ) +a= 8000+a Javob : Abdurahmon jami 8000+a so mlik xarid qilgan. 4-misol. 34-(12+x) = (34-12) x= 22-x 89-(9+x) = (89-9) -x= 80-x y = y- (671+90) = y- 761 z = z- ( )= z misol. 65-(22+n)= (65-22)-n= 43-n; n=30 da 43-n=43-30=13 p = p-(15+69) = p- 84; p=120 da = 36 8

9 6-misol. Quyidagi sonlarning o rta arifmetigini toping. ( ) /3 = 135/3 = 45 ( ) /4= 84/4= 21 7-masala. Oila bir haftada 14 kg. kartoshka iste mol qildi. Oila bir kunda o rtacha necha kilogramm kartoshka iste mol qilgan? Yechish: 14/7 =2 chunki bir haftamiz 7 kundan iborat. Demak bir kunda oila 2 kg kartoshka iste mol qilgan. Endi o quvchilar kelinglar o z oilamiz byudjeti haqida gapirib o tsak. 1. Kim biladi, o rtacha oilangizga kirib kelayotgan mablag (miqdor)ning necha so mi uyimizni yoritish uchun ishlatiladigan energiya uchun sarf qilinadi? 2. Iste mol qilayotgan suvimizga-chi? 3. Qancha qismi iqtisodiy (iste mol qilinayotgan oziq-ovqat) yo nalishimizga sarflanadi? 4. Necha qismi ust-boshimizga sarflanadi? 5. Mana shu ko rsatkichlarga e tiborni qaratsak, demak oila byudjetini tejab ishlatishimiz o z qo limizda ekan. Byudjetda miqdor ko payishi (yengil avtomashina xarid qilish uchun, farzandlarni oliy o quv yurtlarda o qishni ta minlashda kontrakt pullarini to lash uchun ) uchun yuqoridagi iste mol harajatlarini tejab ishlatishga harakat qilaylik. Kelinglar, biroz ma lumot sifatida elektr energiyasi uchun qanday qilib to lov hisobini hisoblashni o rganamiz. Elektr chirog i yonganda yoki elektr asboblari ishlatilganda elektr energiyasi sarflanadi. Elektr energiyasi elektr stansiyalarida ishlab chiqariladi. Uni ishlab chiqarishda suv, gaz va neft mahsulotlaridan foydalaniladi. Bu zahiramiz ham chegarali, hamma narsa abadiy emas, shuning uchun elektr energiyani tejamkorlik bilan sarflashimiz kerak. Elektr energiyasi kilovatt soat o lchov birligida o lchanadi va joriy 2015 yilda 1 kilovatt soat uchun 144 so m 30 tiyin to lash belgilangan. Elektr energiyasi maxsus hisoblagichda o lchanadi. Xonadonda sarflangan energiya uchun to lov quyidagicha hisoblanadi. Masalan: fevral oyi boshida energiyani hisoblaydigan asbob ko rsatkichida raqami va oyning oxirida raqami yozilgan bo lsa, biz bu raqamlarning farqini aniqlab, tayinlangan narxga ko paytiramiz = 90, ,3 = 1298 so m 7 tiyin pul to lashi kerak. Har bir xonadon egalari o z farzandlariga ham o rgatishlari mumkin. Misol: Agar oila kuniga 4 kilovatt soat elektr energiyani tejasa, a) bir oyda, v) bir yilda bu oila necha so m tejaydi? ( joriy yilda 1 kilovatt soat energiyaning narxi 144,3 so m). Mustahkamlash: Har bir guruh a zolari o z guruhi uchun ball yig adi 1-guruhga topshiriq a

10 b a+b Masala; Agar v =12 km/soat, t =45 soat bo lsa s= v t formula bilan berilgan masofani toping? yechish: s= v t =12 45=540 km 2- guruhga topshiriq a b a-b Masala: Agar s=60km, t= 15soat bo lsa, v =s : t formula bilan berilgan v tezlikni toping? yechish: v =s : t = 60:15= 4 km/soat 3- guruhga topshiriq a b c a+b+c Masala: Agar s= 216 km, v =4 km/soat bo lsa, t =s:v formula bilan berilgan t vaqtni toping? yechish: t =s:v = 216:4=54 soat Ruhlantirib borish uchun, topshiriqlar bajarilgandan so ng, o quvchilar rag batlantirilib, ballar doskada yozilib, e lon qilib boriladi. Test savollari: 1-guruhga 1. Shahzodaning 12 ta qalami bor edi. U dugonasiga 5 tasini berdi. O zida nechta qalam qoldi? A) 7 B) 6 D) 7 c) 8 2. b-13 ifodaning b=17 bo lgandagi qiymatini toping. A) 7 B) 6 D) 7 c) soni 6 marta orttirilsa, qanday son hosil bo ladi? A) 204 B) 146 D) 547 c) yig indini ko paytma ko rinishda ifodalang. A) 3 43 B) D) 4 3 C) Qovunlardan birining massasi 6 kg. Ikkinchisining massasi esa birinchisinikidan n kg. ko p. Qovunlarning umumiy massasini ifodalovchi harfiy ifoda tuzing. A) 6+ (6 - n) B) 6+ (n - 6) D) 6+n C) 6+ (6 + n) 10

11 2- guruhga 1. Qaysi javobda qo shishning o rin almashtirish qonuni keltirilgan? A) a-0=a B) a (b+c)=a- b- c D) a+b=b+a C) (a-b) c = a+(b-c) 2. (10+x) - 5 ifodaning x=5 bo lgandagi qiymatini toping. A) 17 B) 56 D) 47 C) Qaysi javobda harfli ifoda ko rsatilmagan? A) B) x+15 D) b- 54 C) 3a Savatda bir necha olma bor edi. Savatdagi olmalarga yana 29 ta olma qo shilgandan so ng ularning soni 87 ta bo ldi. Dastlab savatda nechta olma bor edi? A) 43 B) 52 D) 58 C) Ifodani soddalashtiring. 6+y+7 A) 6+ (7 - y) B) 6+ (y - 7) D) 7+(6+n) C) 13+y 3- guruhga 1. Mingchinor bolalar dam olish maskaniga jami 377 ta bolalar kelishdi. Ulardan 243 nafari qiz bolalar bo lsa, o g il bolalar sonini toping? A) 136 B) 234 D) 134 C) Ifodani soddalashtiring: (x + 43) - 23 A) 66 B) 63 D) 42 C) soni quyidagi keltirilgan tenglamalardan qaysi birining yechimi bo ladi? A) a-3=2 B) x-21=5 D) b- 5=10 C) a+2=8 4. Savatda 11 ta olma solingandan so ng undagi jami olmalar soni 18 taga yetdi. Dastlab savatda nechta olma bo lgan? A) 4 B) 5 D) 7 C) 6 5. Ifodaning qiymatini toping. K-L bunda K= 90, L= 20 A) 60 B) 80 D) 110 C) 70 Har bir topshiriq bajarilgandan so ng, o quvchini rag batlantirib boriladi. Ruhlantirib borish uchun, ballar doskada e lon qilib boriladi. O qituvchilar uchun qo shimcha materiallar 1. Ikki sonning yig indisi 715 ga teng. Ulardan biri nol ragami bilan tugaydi. Agar shu nol ragami o chirilsa, birinchi son kelib chiqadi. Shu sonlarni toping. yechimi: a 10+a=715; 11a=715 => a=715:11= 65 Javob: a=65 2. Shunday 3 ta sonni topngki, bu sonlar 4,73 dan kichik va 4,71 dan katta bo lsin. yechimi:4,71< x < 4,73 x= 4,72,4,725,4, Biror son o ylang. Shu sonni 0,8 ga ko paytirib, ko paytmaga o ylagan sonni qo shsak 63 hosil bo ladi. O ylagan sonni toping. yechimi: x 0,8+x=63 => 1,8x=63 => x= 63:1,8 => x=35 Javob: x=35 4. Elektr choynak 1 soatda 1,2 kilovatt elektr quvvatini iste mol 11

12 qiladi. 1litr suv bu choynakda 5 daqiqa qaynaydi. Bunga necha kilovatt soat elektr energiyasi sarflanadi? 5. Elektr plita 1 soatda 1,5 kilovatt energiya quvvatini iste mol qiladi. 1litr suv plitada 13 daqiqada qaynaydi. Bunga necha kilovatt soat elektr energiyasi sarflanadi? ( joriy yilda 1 kilovatt soat energiya narxi 144,3 so m) 6. Yuqoridagi masalalarda 1litr suvni qaynatish necha so mga tushishini hisoblang. Suvni nimaga qaynatish arzon ekanligi haqida xulosa chiqaring. 7. Bitta oddiy cho g lanma lampa bir yilda 219 kilovatt soat, energiyani tejovchi lyuminesent lampa esa 43,8 kilovatt soat elektr energiyasini sarf qiladi. Agar oddiy lampa o rniga energiyani tejovchi lyuminesent lampa ishlatilsa, oila bir yilda necha so mni tejaydi? (joriy yilda 1 kilovatt soat energiyaning narxi 144,3 so m). Mehnat ta limi 5-sinf. II chorak, dars. Mavzu: Dazmol va dazmollash usullari Darsning maqsadi: a) ta limiy: o quvchilarni dazmol turlari bilan tanishtirish, kiyimlarni dazmollash ishlarini o rgatish. b) tarbiyaviy: o quvchilarni tejamkorlik va ehtiyotkorlikka o rgatish; kam elektr quvvat istemol qiluvchi dazmollarndan foydalanish. Dazmollardan foydalanishda elektr energiyasini tejash. Energiyadan tejab-tergab foydalanish ko`nikmalarini shakllantirish. v) rivojlantiruvchi: o quvchilarning kiyimlarga ishlov berish va ularga qarash bo yicha ko nikmalarini kengaytirish va mustahkamlash. Darsning jihozi: dazmollar, dazmollash moslamasi, dazmollanadigan gazlama va kiyimlar. Darsning borishi I. Tashkiliy qism. II. O`tilgan mavzuni so rash va o`quvchilarni baholash: 1. Ushlagichlar nima maqsadda ishlatiladi? 2. Ushlagichlar qanday gazlamalardan tikiladi? 3. Ushlagichlarni tikishda qanday choklardan foydalaniladi? III. Yangi mavzuni bayon qilish. Nazariy ma lumot. Ma lumki, tayyor holdagi kiyimlardan foydalanishda ularga bir qator ishlovlar berib turiladi. Shulardan biri dazmollash ishlari hisoblanadi. Odatda gazlamalarni silliqlash, choklarni tekislash uchun dazmol qilinadi. Kiyimni tikishda damzoldan to g ri foydalanilsa, ish sifatli chiqadi. Choklarni, kiyimlarni, gazlamani teskari tomonidan dazmollash kerak. 12

13 Dazmol kiyimlarni va matolarni tekislab dazmollaydi. Dazmollangan kiyimlar tez kir bo lmaydi, tanada chiroyli ko rinadi. Shunga ko ra ishlab chiqarish riovlanishi bilan yaratilgan dazmollar ham takomillashib bormoqda. Ilk yaratilgan dazmollar olovda isitilib, keyin foydalanilar edi. Keyinchalik termoregulyatorsiz va termoregulyatorli, bug bilan ishlaydigan dazmollar kashf etildi. Ishlab chiqilgan bu dazmollarga elektrenergiya ko p sarflanadi. Bu esa jamiyat va oila byujetidan ortiqcha mablag` sarflanishiga sabab bo`lmoqda. Shuning uchun yangi kashfiyotlar asosida kam energiya sarflanadigan yangi modeldagi dazmollar ishlab chiqarilishi yo lga qo yilmoqda. Kompaniya Philips bug bilan ishlaydigan Energyare dazmollarini ishlab chiqaradi, dazmol bilan ishlash davomida u elektrenergiyani boshqa dazmol modellariga nisbatan 20 % kam is temol qiladi. Yangi modelning tejamkorlik siri shundan iboratki, faqat dazmollash vaqtida dazmolning dastagini bosish orqali undagi avtomatik qurilma kerakli issiqlik enegriyasini beradi, dazmol dastagi ushlab undagi avtomatik qurilma bosilmasa ishlamaydi. Aynan dazmollash vaqtida avtomatik qurilmaning ishlashi natijasida elektrenergiyasi tejaladi. Chunki ko pgina uy bekalari buyumni dazmollash vaqtida dazmolni yoqib qo yib, boshqa uy yumushlarini bajaradilar. Oldingi dazmol modellarida ham avtomatik qurilmalar bo lib, ular belgilangan darajagacha qizdirardi va o char edi. Bu esa elektrenergiyani bexuda sarf bo`lishiga olib kelar edi. Modomiki, bug faqat buyumni dazmollash vaqtida talab qilinsa-da, dazmollash vaqtida ketma-ket ortiqcha elektr enegriyasini sarf qilishni Energyare modelli dazmol elektr energiyasi harajatini 20% kamaytirishga yordam beradi. Yil davomida har bir buyumni dazmollash vaqtida Energyare modelli dazmol 35 ta 40 Vt.li lampochkalarni yoqish uchun sarflanadigan elektr energiyani tejaydi. Yangi texnologiya bilan ishlaydigan dazmolning sharofati bilan eng qiyin gazlamalar oson dazmolanadi hamda oila byujetiga kam chiqimliligi bilan foyda keltiradi. Buning natijasida elektrenergiya zahirasi tejaladi, oila byudjeti saqlanadi, kelajak avlod uchun ko plab elektr enegriya ortiqcha keraksiz holda sarf qilinib, 13

14 isrof bo ladi. Bunday holatlarning oldini olish uchun ishlab chiqarishni rivojlantirib, kam energiya sarf qilinadigan maishiy xo jalik jihozlarini yaratish lozim. Dars jarayonida o`qituvchi o`quvchilarga fan texnika jadal rivojlanib, turli dizayn ko`rinishli kam elektrenergiya istemol qiluvchi dazmollardan foydalanish kerakligini tushuntirishi lozim. Dazmollash ishlarini bajarish qoidalari: 1. Gazlamaning xossasiga qarab dazmolning issiqlik rostlagichi to g rilanadi. 2. Dazmol bosishdan avval uning tagi tozalagini tekshirish kerak. 3. Tayyor kiyimni avval teskari tomonidan, mayda qismlaridan boshlab dazmollanadi. 4. Dazmollangan kiyimni to g rilab, osib yoki taxlab qo yish maqsadga muvofiqdir. Ish o rnini tashkil qilish. Dazmollash moslamasi ishlash uchun qulay qilib qattiq yog ochdan tayyorlanadi va ustiga paxmoq choyshab qo yiladi. Uning ustiga oq surpdan g ilof kiydiriladi. Dazmollar har xil: oddiy qizdiriladigan, issiqligi rostlanadigan, bug li bo ladi. Elektr dazmol bilan ishlagandagi xavfsizlik qoidalari: 1. Dazmolni ishlatishdan avval shnurini tekshirish. 2. Dazmolni ishlatishda vilkani quruq qo l bilan korpusidan ushlab yoqish va o chirish. 3. Dazmolni maxsus taglikka qo yish. 4. Shnurni dazmolning qizib turgan joyiga tegizmaslik. 5. Ish tamom bo lgach, dazmolning shnurini elektr rozetkadan chiqarish. Dazmollash usullari: 1. Dazmollash, gazlamani yoki tayyor kiyimni silliqlash, tekislash. 2. Yorib dazmollash choklarning orasini ochib, ikki tomonga yotqizib dazmollash. 3. Bostirib dazmollash choklarni bir tomonga yotqizib dazmollash. 14

15 4. Siqib dazmollash suvlab, yedirib, bir tomonga siqib dazmollanadi. IV. Amaliy mashg ulot. O quvchilar o qituvchining ko rsatmasi va rahbarligi ostida dazmollash uchun maxsus jihozlangan ish o rinida gazlama yoki kiyimlarni dazmollash ishlarini o rganadilar. V. Uyga vazifa. Uylarida kattalarning nazorati ostida gazlama yoki kiyimlarni dazmollash ishlarini o rganishni davom ettirish. VI. Mustahkamlash: 1. Dazmollashning ahmiyati nima? 2. Qanday turdagi dazmollardan foydalaniladi? 3. Dazmolashda qanday qoidalarga rioya qilinadi? 4. Dazmollash qanday usullarda amalga oshiriladi? 5. Kam elektr quvvat is temol qiluvchi dazmollarning markalarini ayting. 6. Dazmollardan foydalanishda elektrenergiyasini qanday tejash mumkin? Fizika. 6-sinf II-chorak, 27-dars, 27-, 74-bet MAVZU: ENERGIYA TURLARI. QUVVAT Maqsad va vazifalari: Ta limiy: o quvchilarga energiya turlari haqida ma lumot berish; quvvat haqida tushuncha hosil qilish; energiya turlaridan va quvvat tushunchasidan turmushda va texnikada foydalanishni o rganish. Tarbiyaviy: ishlamagan tishlamaydi maqoli ruhida tarbiyalash. O`quvchilarda energiyadan tejab tergab foydalanish zarurligi ko`nikmalarini shakllantirish. Rivojlantiruvchi: o quvchini aqliy rivojlantirish. Dars materiallari va jihoz1ari: fizika darsligi. Namoyish ko rsatish uchun zaruriy jihozlar. Doska, bo r. Ko rsatiladigan tajribalar: qiya novdan sharchani yumalatib tushirish davomida nov oxiridagi brusokni surishi. Darsning blok-chizmasi Dars bosqichlari Vaqti 1. Tashkiliy qism 2 daqiqa 2. O tilgan darsni»o zaro so rov usuli»da takrorlash 10 daqiqa 3. Yangi mavzu ustida ishlash 25 daqiqa 4. Darsni mustahkamlash 10 daqiqa 5. Uyga topshiriqlar 3 daqiqa 15

16 Darsning borishi: I. Darsning tashkil etilishi (3 daqiqa): a) salomlashib, davomat aniqlash; b) o quvchilarning darsga hozirligi ko rib chiqilib, jonli muhit yaratish; Darsni guruhlar o rtasida musobaqa usulida olib borish uchun o quvchilar juftliklarga bo linadi. II. O tilgan mavzuni o zaro so rov usuli dan foydalanib so rash (10 daqiqa). Energiya turlarini o rganishda asosan mexanik energiya turlari ko zda tutiladi. Shu sababli mexanik ish va energiya tushunchasi takrorlanadi. Bunda juftliklardan oldin mexanik ishni, so ngra almashgan holda energiya tushunchasini so raladi. Bunda o qituvchi o quvchilarni faollashtirish maqsadida doskaga bir nechta savol yozib qo yishi mumkin. Bu savolga javobni juftlikdagi o quvchilar birgalikda tayyorlaydilar. 1. Mixni taxtaga qoqishdi, so ngra sug urib olishdi, bajarilgan ish teng bo ladimi? 2. Prujina l ga siqildi, keyin l ga cho zildi. Bajarilgan ishlar bir xil bo ladimi? 3.Prujina avval l ga cho zildi, so ngra shu holatdan yana l ga cho - zildi. Bajarilgan ishlar bir xil bo ladimi? III.Yangi mavzu bayoni: (25 daqiqa). Reja: 1. Potensial energiya deb nimaga aytiladi va qanday ifodalanadi? 2. Kinetik energiya deb nimaga aytiladi va qanday ifodalanadi? 3. Tabiatda energiyalarning turlari. 4. Energiyalardan foydalanish. (Quyosh) 5. Quvvat nima? Yangi mavzuni o rganishda biz ma`ruza, ko rgazma va tajribalar o tkazishdan foydalanamiz. 1-ko rgazma: O quvchilarga har bir bolg aning bajargan ishini taqqoslash uqtiriladi. O quvchilar ikkinchi bolg aning bajargan ishi birinchisiga nisbatan katta ekanligini aytadilar. 16

17 Demak, har qanday yerdan ma lum balandlikka joylashgan jism energiyaga ega ekan, bu energiya kattaligi balandlikka tog ri proporsional ekan. E-h 2-ko rgazma: Ikkinchi rasm bo yicha o quvchilar fikrlari Aqliy hujum usulida tinglanadi. Yuqoriga ko tarilgan jismning massasi qancha katta bo lsa, uning energiyasi shuncha katta ekan. E-m Bu tajribalar yerda o tkazilayotganini hisobga olsak jismga yerning tortish kuchi ham ta sir etadi. Yuqoridagi xulosalarga asoslanib yakuniy xulosaga kelamiz: Jismlarning vaziyati tufayli hosil bo lgan energiyasi potensial energiya deyiladi. E=mgh 3-ko rgazma: m massali aravacha υ tezlik bilan devorda mahkamlangan prujinaga kelib urilib uni siqdi. O quvchilardan buning sababi so raladi. Bunda aravacha ish bajaradi. Demak, har qanday tezlik bilan harakatlanayotgan jism energiyaga ega ekan. 17

18 Endi shu energiyaning kattaligi nimalarga bog liqligini aniqlash uchun ko rgazmalardan foydalanamiz. 3-ko rgazma: Massasi m va tezligi υ bo lgan aravacha devorga mahkamlangan prujinaga urilib uni 8 sm ga siqdi. 4-rasm Massasi 2 m va tezligi υ bo lgan aravacha esa devorga mahkamlangan prujinaga urilib uni 4 sm ga siqdi. Oquvchilarni xulosa chiqarishga undaymiz. Demak, bu turdagi energiya jismning massasiga to g ri proporsional ekan. Massa necha marta ortsa energiya ham shuncha marta oshadi. E-m Massasi m va tezligi υ bo lgan aravacha devorga mahkamlangan prujinaga urilib uni 8 sm ga siqdi. Massasi m va tezligi 2υ bo lgan aravacha esa devorga mahkamlangan prujinaga urilib uni 2 sm ga siqdi. O quvchilarni yana xulosa chiqarishga undaymiz. Xulosa:Jismning tezligi qancha katta bo lsa, energiyasi ham shunch ortar ekan. Tajribadan ko rinib turibdiki, jismning tezligi ikki marta ortganda bajariladigan ishi to rt marta oshar ekan. Demak energiya tezlikning birinchi darajasiga emas, balki ikkinchi darajasiga to g ri proporsionaldir. E-υ 2 Aziz o quvchilar, mana shu sizlar kashf qilgan energiyani fizikada kinetik energiya deyiladi. Kinetik energiya jismning tezligi tufayli mavjud bo ladi. E=mυ 2 /2 Mexanik energiyaning ikki turi: potensial va kinetik energiyalar mavjudligi o rganildi. Bu energiyalarning bir turdan ikkinchi turga aylanishini ipga osilgan 18

19 sharchani yoki prujinaga osilgan yukni tebrantirib tajribada ko rsatish mumkin. Tabiatda energiyaning turlari borligini, Aqliy hujum» usuli bilan o rganish mumkin. Tabiatda energiyalarning turlari (issiqlik, elektr, yadro, quyosh) energiyalari haqida ma lumot beriladi. Avtomobil, samolyot, katta kemalarni yurgizishda benzin, kerosin, dizel yoqilg isi deb atalauvchi neft mahsulotlari dvigatellarda yoqilib, issiqlik energiyasi hosil qilinadi. So ngra issiqlik energiyasi mexanik ishga aylanadi. Xuddi shunday, elektr stansiyalarda suvning mexanik energiyasi yoki yoqilg i yonishi tufayli hosil qilingan issiqlik energiyasi elektr energiyasiga aylantiriladi. Sanoatda maishiy xizmatda elektr energiyasi boshqa turdagi energiyaga yoki ishga aylanadi. Insonlar va hayvonlar faoliyatida energiyaning ahamiyati haqida tushuntiriladi. Har kuni katta yoshli kishilarga j, maktab yoshidagi bolalarga (11-15 yosh) j energiya kerak bo lishi yuzasidan ma lumotlar keltiriladi. Inson bu energiyani yegan ovqatidan, ichgan suyuqliklaridan oladi. Qurgan qidroelektrostansiyalarida suvning potensial energiyasi elektr eneregiyaga aylanadi. Songra elektr energiyasi ishga, issiqlik, mexanik, yorug`lik energilariga aylanib unson yashashi uchun keng imkoniyatlar tug`diriladi. Shunga ko`ra bu energiyani tejab tergashi, kam energiya sarflab ko`p ish bajaradigan qurilmalar bilan yangilanib borishi kerakligi o`quvchilarga uqtiriladi. Quvvat tushunchasini bir xil vaqtda ikkita o quvchi turli miqdorda ish bajarish, aynan shu vaqt davomida traktor yoki mashinalar undan ham ko p ish bajara olishini ko rsatish bilan kiritiladi: Quvvat Ish Vaqt Joul 1vatt 1 sekund J 1vt 1 s Masalalar yechishda N= Fυ formuladan foydalanish qulay ekanligi aytiladi. Darsni mustahkamlash uchun masala yechib ko rsatiladi. 1. «Neksiya» avtomobilining quvvati 75 o.k. ga teng bo lsa, l00 km/soat tezlikda uning tortish kuchi qanchaga teng bo ladi? 2. Nima sababdan yer haydayotgan traklor sekin yuradi? Uyga topshiriqlar. Darslikdan 27-mavzuni o qib kelish. 6-sinf. III chorak, 45-dars, 41-, 119-bet MAVZU: ICHKI YONUV DVIGATELLARI. BUG TURBINASI Maqsad va vazifalari: Ta limiy: issiqlik dvigatelining ishlash prinsipi bilan o quvchilarni 19

20 tanishtirish; issiqlik dvigatellarining turlari to g risida ma lumotlar berish; ichki yonuv dvigateli va bug turbinasidagi jarayonlarni o rganish. Tarbiyaviy: milliy g urur hissini shakllantirish. O`quvchilarda energiyadan tejab tergab foydalanish zarurligi ko`nikmalarini shakllantirish. Rivojlantiruvchi: olingan bilimlardan hayotiy ehtiyojlarini qondirishda foydalanish. Dars materiallari va jihoz1ari: fizika darsligi. Ichki yonuv dvigateli modeli. Issiqlik dvigatellari haqida plakatlar. O quv filmi Ichki yonuv dvigatellari 13 daqiqa. Asosiy tushuncha va atamalar: issiqlik dvigateli; bug mashinasi; ichki yonuv dvigateli; bug yoki gaz turbinasi; reaktiv dvigatel; so rish; siqish; ishchi yo li; chiqarish taktlari; dizel dvigateli. Darsning blok-chizmasi Dars bosqichlari Vaqti 1. Tashkiliy qism 3 daqiqa 2. O tilganlarni takrorlash 10 daqiqa 3. Yangi mavzu mazmuni ustida ishlash. O quv filmi 20 daqiqa ko rsatish 4. Yakunlar chiqarish 10 daqiqa 5. Uyga topshiriqlar 2 daqiqa Darsning borishi: Ichki yonuv dvigatellarida yoqilg ining ichki energiyasini ishga aylantirish jarayoni borganligi sababli o tilganlarni takrorlashda yoqilg ining yonishida energiya ajralishi aytib o tiladi. Mashina egasi bo lishni, haydashni yoqtirmaydigan odam bo lmasa kerak. Shu sababli o quvchilarga agar mashina olmoqchi bo lsangiz, qanday mashinani olar edingiz va nima uchun? degan savol tashlanadi. Bunda o quvchilarning, tashqarisi chiroyli, ko p odam ketadigani emas, balki qaysi biri kam yoqilg i sarflab, ko p ish bajarishiga e tibor berishlari ta kidlanadi. «Aqliy hujum» vositasida bir necha mashina markasi tanlab olinadi. To g ri tanlanganligini tekshiramiz, buning uchun undagi ichki yonuv dvigatelining ishlash prinsipining fizik asoslarini o rganamiz deb, o qituvchi o zining «faol ma ruza»sini boshlaydi. Ma ruza tugagach shu kunda eng arzon, eng kam benzin sarflaydigan mashina O zbekistonda ishlab chiqilishini alohida aytib o tishi zarur. Masalan, «Matiz» mashinasi dvigatelining quvvati 52 o.k. ga teng bo lib, 100 km masofaga 4-5 litr benzin sarflaydi. «Jiguli» rusumidagi mashinalar esa 100 km ga 10 litr dan ortiq benzin sarrflaydi. «Matiz» mashinasidan tashqari, Asaka zavodidan «Tiko», «Neksiya», «Damas» Lasetti, Kaptiva, Epika rusumidagi mashinalar chiqishi, bu bilan O zbekiston mashinalar ishlab 20

21 chiqaradigan mamlakatlar qatoriga qo shilgani, O rta Osiyoning boshqa hech qaysi mamlakatida mashina ishlab chiqarilmasligini alohida ta kidlab o tishi zarur. Bu bilan o quvchilarda miliy g urur hissi uyg otiladi. O quvchilarga ko chadan o tib ketayotgan mashinalarni kuzatilsa, katta hajmdagi avtomobilda bir kishi ketayotganligini, ayrim filmlarda xizmat vazifasi sifatida katta yuk mashinasida tashkilot rahbari yurganligi eslatiladi. Bu borada o quvchilarning ularga bo lgan munosabatlari so raladi. Albatta, o quvchilar energiyani tejash maqsadida katta massaga ega bo lgan mashinalarning ko p yoqilg i sarflashi, kam ish bajarishi haqida eslaydilar. Avtomillardan bunday holda foydalanish zararli ekanligi, ishga bir yoki ikki kishi borib kelishda kam yoqilg i sarflaydigan kichik gabaritli mashinalardan foydalanishi kerak, degan xulosaga keladilar. Shundan so ng o quvchilarga film ko rsatiladi. Film ko rsatilishi oldidan o qituvchi filmni ko rish jarayonida nimaga asosiy e tiborni qaratishi kerakligini aytib o tadi. So ngra film namoyish qilinadi. O quvchilarni faollashtirish uchun ularga bir qancha savollar beriladi. O quvchilar ularga filmni ko rib bo lganlaridan so ng javob berishlari kerak. Darsda ko rsatilmagan tajriba va misollarni ajratib berish, ular yuzasidan rasm yoki chizmalar chizish. Darsni mustahkamlash uchun mavzuga doir qo shimcha bir necha savollar beriladi. Darsni mustahkamlash uchun savollar: 1. Bug ning temperaturasini qanday qilib oshirish mumkin? 2. Nega yengil avtomobillarga turli markadagi benzinlar quyiladi? Bunda avtomobil dvigatelning parametri o zgaradimi? 3. Dizel dvigatelining f.i.k. yuqori bo lsa, nega karbyuratorli dvigatellar ishlatiladi? Uyga topshiriqlar. Darslikdan mavzuni o qib kelish va «jevachka»lardan chiqqan mashina modellarini daftarga yopishtirish va ularga doir masalalar tuzish. Darsning texnologik xaritasi 6-sinf Matematika fanidan Darsning maqsadi 165-mavzu Musbat va manfiy sonlarni qo shish va ayirish (3 soat) Asosiy mavzuning 3-darsi Misollar yechish Ta limiy maqsad: musbat va manfiy sonlardan tuzilgan ifodalarni amaliyotda mustaqil qo llay olish. Rivojlantiruvchi maqsad: o quvchilarga ijodiy faollikni, mustaqil ishlash qobiliyatini mustahkamlash, 21

22 Vazifalari O quv jarayonining mazmuni O quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi Kutilayotgan natijalar hozirjavoblikga o rganish. Tarbiyaviy maqsad: o`quvchilarda energiyadan tejab tergab foydalanish zarurligi ko`nikmalarini shakllantirish. O quvchilarni ona Vatanga sadoqat, mehr-muruvvat ruhida tarbiyalab borish. O quvchilarga musbat va manfiy sonlar haqidagi bilimlarni berish, o rni muhimligini tushuntirish, ular haqidagi tarixiy ma lumotlar, va vatandoshlarimizning shu sohadagi faoliyati haqida tanishtirish, o quvchilarni milliy vatanparvarlik ruhida tarbiyalash. O quvchilarga mavzu asosida musbat va manfiy sonlarga doir bilimlarni berish bilan birga qiziquvchanlik, topqirlik, hozirjavoblik, ijodiy qobiliyatni shakllantirish, hamda kasbga yo naltirish, kompyuterdan foydalanish va mavzuga doir masalalarni yechish ko nikmasini shakllantirish. O quvchilar mavzuning mazmunan mohiyatini tushunib yetishlari, unda musbat va manfiy sonlar yordamida tenglamalar yechishda bilim, ko nikma va malakalarga ega bo lish. Uslub: Aqliy hujum, Guruhlar bilan ishlash. Shakl: savol- javob, jamoa va yakka tartibda ishlash. Vosita: plakatlar, kompyuter, tarqatma materiallar, savoltopshiriqlar. Usul: savol- javob, bahs-munozara. Nazorat: yozma, og zaki. Baholash: rag batlantirish, 5 ballik tizim asosida baholash. O qituvchi: O quvchilarning fanga bo lgan qiziqishi ortadi. O quvchilar o rtasida do stona muhitni yaratadi. O z oldiga qo ygan maqsadiga erishadi. O quvchilarni mustaqillikka va ijodkorlikka o rgatadi. Past o zlashtiruvchi o quvchilarning qobiliyatini o stiradi. fikrlash O quvchi O quvchilar mustaqil va erkin fikrlaydi. Guruhlar bilan ishlashni va o z ustida ishlashni o rganadi, eslab qolish, ayta olish, ko rsata olish ko nikma va malakalariga ega bo ladilar. Kelgusi rejalar (tahlil, o zgarishlar) O qituvchi: Yangi pedagogik texnologilarni darsda qo llash, ularni takomillashtirishga erishadi. Darsni tashkil qilishda axborot texnologiyalardan foydalanadi. O quvchi Mavzu yuzasidan berilgan topshiriq ustida mustaqil ishlashni o rganadi. O z fikrini 22

23 ravon bayon eta oladi. Guruhda ishlashda jipslikka e tibor qaratadi. Mavzu uchun qo shimcha ma lumotlar topishga harakat qiladi. Darsning rejasi: 1. Tashkiliy qism 3 daqiqa 2. O tilgan mavzuni so rash 5 daqiqa 3. Yangi mavzu matni 10 daqiqa 4. Mustahkamlash 15 daqiqa 5. Guruhlarda o yin bajarish 5 daqiqa 6. Uyga vazifa 2 daqiqa Darsning borishi Darsda kerakli jihozlar: 6-sinf matematika darsligi, tarqatma savollar, kompyuter texnikasi. Asosiy atamalar va tushunchalar: - musbat sonlar haqidagi tushunchalar; - manfiy sonlar haqida tushunchalar; - musbat va manfiy sonlar ustida amallar bajarish va misollar keltirish; - elektr-energiya va uni tejash haqida tushuncha; - oilada elektr energiyasini hisoblashga doir masalalar namunalari. Dars turi: noan anaviy. Darsda qo llaniladigan metod: faol ma ruza, aqliy hujum, guruhlar bilan ishlash Darsning tashkil etilishi: (2 daqiqa) a) sinfga kirishda o quvchilar o qituvchi tayyorlagan emblemalarini oladilar va joylariga borib o tiradilar; b) salomlashish, davomatni aniqlash; c) o quvchilarni darsga tayyorligini ko rib chiqish. O quvchilar yordamida o z xohishlari bilan guruhlarni nomlab olamiz. 1-guruh. Musbat sonlar. 2-guruh. Manfiy sonlar. 3-guruh. Iqtisodchilar. 3. O tilgan mavzu bo yicha savol-javob ( 5 daqiqa). O qituvchi tomonidan oldindan tayyorlab qo yilgan savol va topshiriqlarni guruh boshlari chiqib tanlab oladilar. 1-savol: Musbat sonlar deb nimaga aytiladi? 23

24 Javob: Noldan katta sonlar musbat sonlar deyiladi 2- savol: Manfiy sonlar deb nimaga aytiladi? Javob: Noldan kichik sonlar manfiy sonlar deyiladi. 3- savol: Natural sonlarning qo shish qonunlarini aytib bering Javob: Qo shishning O rin almashtirish, Guruhlash, Taqsimot, Nolni qo shish xossasi. 4- savol: Natural sonlarning ayirish qonunlarini aytib bering. Javob: Ayirishning Sondan yig indini ayirish qonuni, Yig indidan sonni ayirish xossasi, Nolni ayirish xossasi. 5- savol: Natural sonlar qatorini aytib bering. Javob: Sanashda ishlatiladigan sonlar natural sonlar qatori deyiladi. Natural sonlar o sib borish tartibida bo lib, toq va juft sonlar almashib joylashgan. 6- savol: Nol qanday son? Javob: Nol soni musbat ham emas, manfiy son ham emas. 7- savol: Nuqtaning koordinatasi deb nimaga aytiladi? Javob: Koordinata o qida shu nuqtaga mos keluvchi songa aytiladi. 2. Yangi mavzu bayoni: O qituvchining kichik ma ruzasi (10 daqiqa) Reja: 1. Mustahkamlash darsida takrorlash. 2. Qo shishning o rin almashtirish, guruhlash qonuniga misol. 3. Musbat va manfiy sonlarni qo shish va ayirish xossasi. 4. Xossalarga ko ra misol va masalalar. 5. Elektr energiya va uni tejash haqida tushuncha. Yangi mavzuni boshlashdan oldin kompyuterda keltirilgan misollar o quvchilarga ko rsatilib, ularni ta riflari so raladi. Shundan so ng ifodalar haqida tushunchalar beriladi. Slayd orqali tasvirni katta ekranga chiqarib, o quvchilarga havola etiladi va tushuntiriladi. 5-sinfda natural sonlar to plamidan keyin kasrlar va ularning turlari bilan tanishdik. Bugungi mavzuni ona tili darsiga bog lasak, ona tilida antonim va sinonim so zlari mavjud. Sinonim ma nodosh so zlarga: yuz, aft, bashara, chehra, bet, turq va hokazolar kiradi. Antonim so zlarga esa: oriq-semiz, baland-past, och-to q, uzun-kalta, katta-kichik, ko p kam va hokazolar kiradi. Xuddi shunday tushunchalarni matematika faniga kiritsak, ya ni ob-havo misolida. Sovuq kunlarimiz va issiq kunlarimiz bor. Aziz o quvchilar, issiq havoni temperaturasini qayd qilishda o zimiz bilgan natural sonlardan foydalanasiz. Hayot tarzimizda ishlatiladigan sonlar musbat sonlar sinfiga kiradi. Aytingchi, siz sovuq havoning temperaturasini daftaringizga qayd qilishda qanday belgi bilan kiritishingiz haqida o ylab ko rganmisiz? O tgan darslarimizda koordinatalar o qidan foydalanib bosib o tilgan qadamlaringizni belgilagan edingiz. Keling, yana koordinatalar o qiga murojaat qilsak. To g ri chiziqni masshtablarga bo lib, 1 sonidan oldin 0 ni qo yamiz. Nolning o ng tomoni haqida tasavvurga egasiz, lekin chap tomonida qanday sonlar mavjudligi haqida 24

25 fikr bildaringlarchi. Shunda antonim so zlardan xulosa qilib shuni aytish mumkinki, demak nolning chap tomonida musbat sonlarga qarama-qarshi ishorali, lekin son qiymati teng bo lgan sonlar ham mavjud ekan. Ular manfiy sonlardir. Sovuq kunlarni mana shu manfiy sonlar orqali daftaringizga qayd qilishingiz mumkin. Oilada esa uyga kirib kelgan mablag ni musbat miqdor, harajat uchun ketgan pul manfiy miqdor deb olsak bo ladi. O zingizdagi yaxshi xislatlarni musbat, yomon xislatlaringizni esa manfiy miqdor deb olsangiz bo ladi. 503-masla (116-bet) Do konga keltirilgan 200 ta lampochkadan 196 tasi butun, qolgani esa siniq chiqdi. Siniq lampochkalar keltirilgan lampochkalarning necha protsentini tashkil etadi? Musbat sonlarni qo shishda xona birliklar tagma-tag yozilib qo shiladi. Ayirishda esa katta sondan kichigi ayiriladi. Lekin manfiy sonlar ustida amallar bajarish o zgachadir. Manfiy sonlarning yig indisi yana manfiy son bo ladi. -5+(-8) = - 13 Lekin ayirmasida esa katta sondan kichigi ayirilib, ayirmaga katta sonning ishorasi qo yiladi. Ikkala holga ham misol keltirsak: -5- (-12) = -5+12= 7; (- 4) = -6+4= -2 Manfiy sonlar ko proq matematika darslarida misol va masalalar yechish jarayonida uchraydi. Masalan: masala yechimini topishda hisob-kitoblar natijasida 4 qadam bosilgani tasdiqlaydigan natijaga kelib qolishi mumkin, lekin 4 qadam bosish mantiqan to g ri kelmaydi. Shunda matematika fanida modul tushunchasidan foydalanib, -4 sonini modulga olib musbat javobga keltiriladi. Darslikdagi misollar yechimi bilan olinadi... Aksariyat oilada ham kommunal to lovlarni hisoblash jarayonida shunday hollarga duch kelinadi. Bola uchun ota-ona andoza hisoblanadi. Oilada tejamkorlikni bola ota-onasidan o rganadi va taqlid qiladi. Agar ota-ona uyda behudaga gaz plitasi yonib turganini yoki behudaga elektr lampochka yonib turganini ko rib tanbeh bersa, albatta, farzand shunga e tiborini qaratadi. Oila byudjetidan ajratilib, kundalik ehtiyoj uchun ishlatiladigan suv, gaz, elektr energiyasi va chiqindiga chiqariladigan axlat uchun to lov to langanligini tasdiqlovchi kvitansiyalarni bir joyga yig ib qo yishni, ya ni saranjomlikni bola ota-onasidan o rganadi. Ehtiyojlar uchun qanday to lov to lashni, vaqti-vaqti bilan tekshiruvchilar kelganda, kvitansiyalarni topib berishni farzand ota-onasidan o rganib, taqlid qiladi. Quyidagi masalalar tavsiya etiladi. 1. Bitta oddiy cho g lanma lampa bir yilda 219 kilovatt soat, energiyani tejovchi lyuminesent lampa esa 43,6 kilovatt soat elektr energiyasini sarflaydi. Lyuminesent lampa oddiy lampadan necha marta tejamliroq? 2. 1 litr suvni elektr choynakda qaynatish 14,4 so mga, elektr plitada qaynatish 46,8 so mga tushadi. Elektr choynakni ishlatish elektr plitkaga qaraganda necha marta arzon? 25

26 3. Quyidagi jadvalda oilada ishlatiladigan turli elektr asboblari va ulardan bir sutkada foydalanish ko rsatkichlari keltirilgan. Bu ma lumotlardan foydalanib jadvalni to ldiring va bu oilada bir kunda qancha elektr energiyasini iste mol qilishini aniqlang. Shunga o xshash jadvalni o z oilangiz misolida tuzing va xulosalar qiling. Nomi Soni (dona) Jami quvvati (kilovatt) 1 Elektr lampochkasi Sovutkich Elektrplita Kir yuvish mashinasi Televizor Kompyuter Elektr choynak Dazmol Soch quritgich Mikroto lqinli pech Chang yutgich Sutkada ishlatilishi (soat) Sutkada sarflangan elektr energiyasi (kilovatt soat) 4. Bir oila bir oyda 50 kilovatt elektr energiyani ishlatadi, ikkinchi oila esa bir oyda 60 kilovatt elektr energiyani ishlatadi. Qaysi oila elektr energiyani tejaydi? 5. Bir oila bir oyda 80 kilovatt elektr energiyani ishlatadi, ikkinchi oila esa bir oyda 60 kilovatt elektr energiyani ishlatadi. Elektr energiyaning 1 kilovati 144,3 so m bo lsa, qaysi oila elektr energiyani ishlatishda oila byudjetini tejaydi? 6. Birinchi oila ikkinchi oilaga qaraganda 2 marta ko p elektr-energiyani ishlatadi. Agar ikki oila birgalikda bir oyda 120 kilovatt elektr-energiyani ishlatsa, har bir oila necha kilovatt elektr-energiya ishlatadi? 7. Elektr choynakda bir marotaba suv qaynatish uchun 1 kilovatt soat energiya sarflansa, 5 marta suv qaynatish uchun qancha energiya sarflanadi? 8. Tefal choynagida bir marotaba suv qaynatish uchun 1 kilovatt soat energiya sarflansa, 3 marta suv qaynatish uchun qancha energiya sarflanadi? 9. 1 dona cho g lanma lampochka 12 soat yonib tursa, 1 kilovatt soat energiya sarflanadi. Agar xonadonda shunday lampochkalar 9 soat yonib tursa, qancha energiya sarflanadi? 26

27 6-sinf. MEHNAT TA LIMI I chorak, 6-7-dars. Mavzu: Pazandachilikda ishlatiladigan texnologik jihozlar va ulardan foydalanish. Maqsad: o quvchilarga pazandachilikda ishlatiladigan texnologik jihozlar bilan tanishtirish. Elektr energiyasini kam quvvatda ishlatiladigan texnologik jihozlardan: sovutgich va muzlatgich, mikroto lqinli elektrpechlar, ko pirtirgich (mikser)lardan foydalanishni o rgatish. Kam elektr quvvat is temol qiluvchi pazandachilikda ishlatiladigan texnologik jihozlardan foydalanish. Pazandachilikda ishlatiladigan texnologik jihozlardan foydalanishda elektr energiyasini tejash. Sovutgich va muzlatgich. Ishlab chiqarish korxonalarida sovitgichlar kamerasidagi zarur harorat + 6 dan -18 gacha bo lgan turli hajmdagi sovitgich turlari ishlab chiqariladi.. Sovutgichlarning kompression (bir yoki ikki kamerali), termoelektrik xillari bor. Tashqi ko rinishiga ko ra polga va stolga o rnatiladigan, osma, ko chma (xaltatermos), kombinatsiyalashgan (shkaf ko rinishida hamda oshxona mebeliga o rnatilgan) bo ladi. Kompression sovutgichlarda kamera germetik agregati bilan sovitiladi. Sovitish agregati ixcham bo lib, kam shovqin bilan ishlaydi, ishlatish vaqtida ishqalanuvchi detallarni almashtirish va moylash talab etilmaydi. Muzlatish kamerasida past harorat sovitish agregatining muntazam ravishda qisqa vaqt ishlashi natijasida hosil bo ladi, bu esa elektr energiyani tejashga yordam beradi. Zamonaviy maishiy sovutgich Sovutgichning ishlash sxemasi Mikroto lqinli elektrpechning quvvati 500 dan 2500 Vatt gacha oraliqda tebranib turadi. Barcha maishiy elektropechlarni issiqlik tarqatish quvvatini foydalanuvchi tomonidan boshqarish mumkin. Buning uchun qizdirgich (magnetron) vaqti-vaqti bilan quvvatni boshqarib turadigan qurilma yoqiladi va o chiriladi. Bu yoqilib va o chirilib 27

28 turiladigan holatni elektropechning ishlashi davomida pechning tovushini o zgarishiga qarab hamda mahsulotning tashqi ko rinishining o zgarishiga qarab kuzatish mumkin. Mikroto lqinli nurlar metall predmetlar ichiga kira olmaydi, shuning uchun metall idishlarda ovqatni tayyorlash yoki isitish tavsiya etilmaydi. Isitish jarayonida pechning ichida bo lgan metall idishlar va metall priborlar (qoshiq, vilkalar) uni tezda ishdan chiqarishi mumkin. Tilla hoshiyali idishlarni mikroto lqinli elektropechlarga joylab mahsulotlarni isitish tavsiya etilmaydi. Mikser texnik qurilma bo lib, u har xil tarkibdagi suyuqlik va sochilma mahsulotlardan bir xil massa hosil qilish uchun mexanik aralashtirishga mo ljallangan. Mikserning asosiy vazifasi shundaki, kislorodga to yintirilgan nozik aralashma tayyorlashdir. Mikserlarning qo lda ishlatiladigan turi qo zg almas turiga nisbatan ancha kichik ko rinishga ega. Elektr tokida ishlaydigan qo l mikseri Elektr tokida ishlaydigan mikser 28

29 Blender yengil va ixcham asbob. Tushiriladigan blender mahsulotlar solingan idishga tushirilib, mahsulotlar maydalanib bir xil massa hosil qilinadi. Bu blenderni kichik porsiyali mahsulotlarni maydalashda foydalanish yaxshi natija beradi. Shuningdek, bunday blenderning quvvati qo zg almas blenderga nisbatan yuqoridir. Qo zg almas blenderdan foydalanish qulay bo lib, u kokteyl, souslarni va sharbatlarni aralashtirib tayyorlashga mo ljallangan. Elektr tokida ishlaydigan blender. LG kompaniyasining sig imdor, elektrni tejovchi Door-in-Door ( Eshik ichida eshik ) muzlatgichi katta oila uchun yanada qulayroq va ularning talabiga javob beradigan bo ldi. Bu dunyodagi birinchi ikki eshikli dizayndagi muzlatgich bo lib, uslub va sifatning xalqaro standartlariga to liq javob beradi. Door-in- Door muzlatgichidan foydalanishdagi birinchi qulaylik-bu Easy Open (yengil ochilish) tugmachasi bo lib, uning yordamida muzlatgichni ochish juda oson bo ldi. Test sinovlari paytida ataylab martadan oshiqroq eshikni ochish muolajasi o tkazildi va biron-bir muammo kuzatilmadi. Eshik juda mustahkam va xavfsiz ishlangan. Eshik ichida eshik novatorlik yechimi mahsulotlarni muzlatgichda saqlashni to g ri tashkil qilishga yordam beradi. Asosiy eshikka bilintirmasdan qurilgan qo shimcha eshik Easy Open tugmachasini shunchaki bosish bilan ochiladi va sig imdor mini-otsekdagi bor narsani namoyish qiladi. Bu esa tez-tez kerak bo ladigan mahsulotlar va sevimli yeguliklarni tez topish va olish imkonini beradi. Mini-bar ichidagi ko tarish mexanizmli savatcha siljuvchi quticha bilan birgalikda istalgan hayot tarzi uchun to g ri keladigan konfiguratsiyalarni yaratish imkonini beradi. Shuningdek, muzlatgichning yana bir yangiligi mini stoldir, u ichimliklarni muzlatgichning yonginasida quyish uchun qulay yupqa yuzadan iborat bo lib, endi og ir idishlarni taom stoliga ko tarib yurishga ehtiyoj qolmaydi. Door-in-Door muzlatgichi A++ guruhidagi energiya iste moliga, ya ni energiya tejamkorligi bo yicha eng yuqori ko rsatgichga ega. Elektr energiyasi sarfini kamaytirishning bu ko rsatkichlariga inqilobiy qatorli invertorli kompressor tufayli erishiladi, u mustahkamlilikni, yanada davomli xizmat muddatini va shovqinning past darajada bo lishini ta minlaydi. Innovatsion texnologiyalarning 29

30 qo llanilishi tufayli shovqin darajasini 40 Db ga tushirishga erishildi. Ishqalanish nuqtalarining kam sonli bo lishi qatorli invertorli kompressorning uzoq muddat to xtovsiz ishlashini ta minlaydi, LG ushbu kompressorning ishlashi uchun 10 yillik kafolat beradi. Total No Frost tizimi kamera ichida sovuq havoning aylanishini ta minlaydi. Shunday qilib, kamera ichida shudring yoki qor paydo bo lmaydi. LG muzlatgichlari MultiAirFlow ko p oqimli sovitish tizimi bilan jihozlangan: bu sovuq oqim bir tekis tarqalib, eng xilvat burchaklargacha kirib boradi, demakdir. Har ikki kameraning bir tekis sovitilishi belgilangan haroratni bir holatda, yuqori va quyi tokchalarda minimal (juda kam) farqlar bilan ushlab turish imkonini beradi. Door-in-Door muzlatgichida yangilik yoki barralik hududi deb ataladigan Opti Temp zonasi mavjud bo lib, u go sht/baliqlar uchun yoki sabzavot/mevalar uchun ikki xil harorat rejimiga ega. Moist Balane risper - yuzaning alohida uychali tuzilishi namlikning optimal balansini saqlab turishga yordam beradi. Suv uychalar da to planib, kondensat tomchilarining mahsulotga tushishi oldini oladi. Ayni paytda suv uychalardan sekin-asta bug lanib qopqoq yuzasiga ko tariladi hamda sabzavot va mevalar seksiyasida namlikning optimal balansini ta minlab, ularning barvaqt qurib qolishiga yo l qo ymaydi. 6-sinfda Tarbiyaviy soat mashg ulotlarida elektr energiyadan samarali foydalanish. I chorak, 4-dars So nggi paytlarda energiyani tejash masalalari dunyo bo yicha millionlab insonlarni xavotirga solmoqda. Ba zida bu qanchalik muhim mavzu ekanligi haqidagi ma lumotlar yetishmaydi. Uy sovuq bo lsagina isitish, chiqib ketayotganda va kerak bo lmagan vaqtlarda chiroqni o chirish kerakligi haqidagi gaplarni ko p eshitamiz. Lekin bir qarashda bular arzimagan bo lib tuyulishi mumkin, aslida esa energiyani tejash masalalari dolzarblashib bormoqda va uni qanday tejash haqida ma lumotlar paydo bo lmoqda. Prezidentimiz Islom Karimovning 2013 yil 1 martdagi Muqobil energiya manbalarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to g risida gi Farmoni asosida izchil amalga oshirilayotgan islohotlar, ta bir joiz bo lsa, sohada yangi davrni boshlab berdi. Ushbu hujjatda yurtimizda to plangan boy tajribani hisobga olgan holda, quyosh va biogaz energiyasidan foydalanishga qaratilgan eksperimental hamda tadqiqotlarni yanada chuqurlashtirish, zarur uskunalar, butlovchi buyumlar va materiallarni ishlab chiqarishni mahalliylashtirish, shuningdek, ularga servis xizmati ko rsatishni tashkil qilish kabi vazifalar belgilangan. Elektr energetikasini rivojlantirishning asosiy yo nalishlari Prezidentimizning 2010 yil 15 dekabrdagi «O zbekiston Respublikasi sanoatini yillarda rivojlantirishning ustuvor yo nalishlari» va 2012 yil 21 noyabrdagi «O zbekiston 30

31 Respublikasining 2013 yilga mo ljallangan Investitsiya dasturi to g risida»gi qarorlarida belgilangan bo lib, ularga muvofiq «O zbekenergo» DAK kompaniyasi tomonidan umumiy qiymati 6,5 milliard AQSh dollari bo lgan 48 ta investitsiya loyihalarini amalga oshirish ko zda tutilgan. 11 noyabr Xalqaro energiyani tejash kuni deb e lon qilingan. Bayramning asosiy maqsadi resurslardan unumli foydalanish, energiya manbalarini qayta tuzishni rivojlantirishga e tiborni qaratish va odamlarga energiyani tejashning nima uchun kerakligini tushuntirish, tejashning eng oddiy oson usularini o rgatishdan iboratdir. SPARe koordinatorlarining 2008 yil aprel oyida Qozog istonda bo lib o tgan xalqaro kengashida bayramni tashkil qilish haqida qaror qabul qilindi yilning 11 noyabrida birinchi marta energiyani tejash kuni dunyo bo yicha nishonlandi. Bu bayram xalqaro miqyosda katta e tiborga loyiq bo ldiki, bu loyihaga qo shilishni xohlovchi davlatlar soni 20 tadan oshdi. Energiyani tejash kuni nishonlanadigan har bir davlatda juda ko plab tadbirlar o tkaziladi va dunyoning ko plab shaharlarida bu kunda tematik konferensiyalar o tkaziladi, ko rgazmalar va aksiyalar bo lib o tadi, o quv dargohlarida energiyani tejash mavzusida darslar o tkaziladi. Energetika tizimining rivojlanishida asosiy yo nalishlardan biri bu elektr energiyasi xizmatini ko rsatish va to lovlarni qabul qilish bo yicha avtomatlashtirilgan axborot va billing tizimlarini yaratish masalasidir. Kompaniya tomonidan sohada to plangan uzoq yillik tajribadan kelib chiqqan holda, energetika sohasiga taalluqli bo lgan hamda amaldagi me yoriy xujjatlarga tayanib, shuningdek, yangi va zamonaviy hisob-kitob tizimini joriy etish maqsadida «Elektrhisob» dasturiy kompleksi ishlab chiqildi. Bugungi kunda mazkur tizim asosida barcha turdagi to lovlar qabul qilinmoqda. To lovlar On-line rejimida amalga oshirilayapti. Tizimda barcha axborotlar, xususan ism-sharif, yashash manzili, oxirgi to lov, to lov vaqtidagi qarzdorlik haqidagi ma lumotlarning kiritilganligi to lovlarning iste molchining hisob raqamiga xatosiz tushishini ta minlamoqda. Elektr energiyani tejashni har kim o zining uyidan boshlashi lozim. Buning uchun ota-onalar farzandlariga tejamkorlikni yoshlikdan uyda, har qadamda o rgatib borishlari talab etiladi. Masalan, farzandlarga ko chaga chiqayotganda chiroqlarni o chirib keting, -degan so zlarni aytish, ularda ham qaysidir ma noda tejamkorlik, e tiborlilik kabi his-tuyg ularning shakllanishiga yordam beradi. Shunda bu odatlar bolalar ongiga xuddi o zbek urf-odat va an analari kabi singib ketadi. 31

32 O quvchilarga elektr energiyani tejash haqida Tarbiyaviy soat mashg ulotlarida ham ayrim tushunchalarni berish maqsadga muvofiqdir. Shu maqsadda o quvchilarga Tarbiyaviy soat mashg ulotlarida elektr energiyani tejash haqidagi quyidagi tushunchalarni berish tavsiya etiladi. Mavzu: GAZ VA ELEKTR MANBAINI TEJASH Reja: 1. Elektr lampochkalari, kompyuter va zaryadlanuvchi qurilmalarni uyda tejab ishlatish haqida. 2. Vannada va oshxonada quvvatni tejash haqida. 1. Uyda elektr lampochkalari, komp yuter va zaryadlanuvchi qurilmalardan to g ri foydalanish elektr energiyani tejaydi. Bugungi kunda iqlimning global isishi to g risida ko p bora eshitmoqdamiz. Ammo biz bunga yetarlicha e tibor berayapmizmi? Tabiiyki, bu savollarga barcha barobar e tiborli emas. Ona-sayyoramiz taqdiriga loqayd boqsak, keyingi ahvolimiz nima bo ladi? Uyingizning barcha qismida elektr lampochkalari mavjud. Ularga sarf etilayotgan elektr toki, AeS, IeS larda katta miqdordagi yoqilg ining sarf etilishi natijasida ishlab chiqariladi. Ulardan chiqarilayotgan zaharli gazlar atmosferaning ifloslanishiga, haroratning oshishiga sabab bo ladi. Bu holatda, men nima qilishim kerak deysizmi? yechimi juda oddiy. Siz o zingizning uyingizda elektr tokini tejabroq foydalansangiz yaxshi natijaga erishasiz. To g ri, ularning narxi biroz qimmatroq. Ammo olimlar fikricha, bu quvvatni 75% kam iste mol qilar va 10 ming soat ko proq xizmat qilar ekan. Bu sizga elektr quvvati harajatlarini sezilarli kamaytirish imkonini beradi. Bugungi fan-texnika asrida kompyutersiz hayotimizni tasavvur eta olmaymiz. Bu mo jizakor qurilma bizga har qadamda asqotadi, ishimizni yengillashtiradi. Ammo farzandingiz undan uzoq vaqt foydalansa sog ligiga zarar yetadi. Ko z nurining pasayishiga olib keladi. Keraksiz o yinlardan bola ongida turli keraksiz ma lumotlar to planibgina qolmasdan, uni hissiz, loqayd bo lib o sishiga sabab bo ladi. Buning oldini olish kerak. Zaryadlanuvchi qurilmalarni rozetkada qoldirib ketmang. Ular hatto maqsadga muvofiq holatda ishlatilsa ham elektr quvvatini iste mol qiladi, agar o zingiz qurilmani ushlab ko rsangiz bunga guvoh bo lasiz. Ularning qanday qiziyotganini payqaysiz. Shuni esda saqlangki, siz qancha ko p elektr quvvatini sarf qilsangiz, elektr stansiyalari uchun shuncha ko p yoqilg i talab etiladi va binobarin, atmosferaga yonishdan keyingi shuncha ko p zaharli gazlar tarqaladi. 2. Vannada, oshxonada quvvatni qanday qilib tejash mumkin? Vannada quvvatni qanday qilib tejash mumkin? Axir u yerda vannadan boshqa narsa mavjud emas. Bu savolning javobi oddiy. Suvni isitishga quvvat sarf qilish lozim bo ladi. Binolarni isitish bo yicha ham quvvat sarf qilishdan so ng doimo issiq suv bilan xonadonlarni ta minlash ikkinchi o rinda turadi. Vanna o rnida dush qabul qilishimiz va sovun surayotganda suvni o chirib qo yishimiz yetarli. Oshxonada ham quvvatni tejash uchun turli usullarni qo llash mumkin. Masalan, elektr choynakda suvni qaynatish uchun shu hajmdagi suvni elektr plitada qaynatishdan ko ra kamroq 32

33 elektr quvvati talab etiladi. Gaz plitasidan foydalanish yana ham iqtisodliroq. Har qanday holatda ham o zingizga talab etiladigan suvdan ko ra ko prog ini qaynatmaslikka harakat qiling. O z uyimizda quvvatdan oqilona foydalanib, bizning har birimiz issiqxona gazlarining chiqarib tashlanishiga yiliga 400 kg ga, shuningdek, elektr, gaz va suv uchun hisob-kitoblarni qisqartirishimiz mumkin. Bularning barchasi o z xonadonimizdagi elektr tokinigina tejash orqali iqlimning keskin isib ketishining oldini oluvchi harakatlardir. 7-sinf 7-sinf Algebra fanidan Matematika fanidan Darsning texnologik xaritasi Darsning maqsadi 100-mavzu Misollar yechish (155-bet, 1soat) (VII-sinf kursini takrorlash uchun mashqlar) Ta limiy maqsad: Algebraik kasrlar va ular ustida amallar bajarishni amaliyotda mustaqil qo llay olish. Rivojlantiruvchi maqsad: O quvchilarda ijodiy faollikni, mustaqil ishlash qobiliyatini mustahkamlash, hozijavoblikka o rgatish. Tarbiyaviy maqsad: O`quvchilarda energiyadan tejab tergab foydalanish zarurligi ko`nikmalarini shakllantirish.o quchilarni ona Vatanga sadoqat, mehrmuruvvat ruhida tarbiyalab borish. O quvchilarga harfiy ifodasi haqidagi bilimlarni berish, o rni muhimligini tushuntirish, ular haqidagi tarixiy ma lumotlar, va vatandoshlarimizning shu sohadagi faoliyati haqida tanishtirish, o quvchilarni milliy vatanparvarlik ruhida tarbiyalash. Vazifalari O quvchilarga mavzu asosida algebraik kasrlarga doir bilimlarni berish bilan birga qiziquvchanlik, topqirlik, hozirjavoblik, ijodiy qobiliyatni shakllantirish, hamda kasbga yo naltirish, kompyuterlardan foydalanish va mavzuga doir masalalarni yechish ko nikmasini shakllantirish. O quv jarayonining mazmuni O quv jarayonini amalga oshirish O quvchilar mavzuning mazmunan mohiyatini tushunib yetishlari unda algebraik kasrlar yordamida tenglamalar yechishda bilim, ko nikma va malakalarga ega bo lish Uslub: Aqliy hujum, Guruhlar bilan ishlash Shakl: savol- javob, jamoa va yakka tartibda ishlash Vosita: plakatlar, kompyuter, tarqatma materiallar, savoltopshiriqlar 33

34 texnologiyasi Kutilayotgan natijalar Kelgusi rejalar (tahlil, o zgarishlar) Usul: savol- javob, bahs munozara Nazorat: yozma, og zaki Baholash: rag batlantirish, 5 ball tizim asosida baholash O qituvchi: O quvchi O quvchilarning fanga O quvchilar mustaqil va erkin bo lgan qiziqishi ortadi. fikrlaydi. Guruhlar bilan ishlashni va O quvchilar o rtasida o z ustida ishlashni o rganadilar, eslab do stona muhitni qolish, ayta olish, ko rsata olish yaratadi. O z oldiga qo ygan maqsadlariga ko nikma va malakalarga ega erishadi. O quvchilarni bo ladilar. mustaqillikka va ijodkorlikka o rgatadi. Past o zlashtiruvchi o quvchilarning fikrlash qobiliyatini o stiradi O qituvchi: Yangi pedagogik texnologiyalarni darsda qo llashni, ularni takomillashtirishga erishadi. Darsni tashkil qilishda axborot texnologiyalardan foydalanadi.. O quvchi Mavzu yuzasidan berilgan topshiriq ustida mustaqil ishlashni o rganadi. O z fikrini ravon bayon eta oladi. Guruhda ishlashda jipslikka e tibor qaratadi. Mavzu uchun qo shimcha ma lumotlar topishga harakat qiladi. Darsning rejasi: 1. Tashkiliy qism 3 daqiqa 2. O tilgan mavzuni so rash 5 daqiqa 3. Yangi mavzu bayoni 10 daqiqa 4. Mustahkamlash 15 daqiqa 5. Guruhlarda o yin bajarish 5 daqiqa 6. Uyga vazifa 2 daqiqa Darsning borishi Darsda kerakli jihozlar: 7-sinf matematika darsligi, tarqatma savollar, kompyuter texnikasi, Asosiy atamalar va tushunchalar: - algebraik kasrlar haqidagi tushunchalar -o nli kasr haqida tushunchalar - algebraik kasrlar ustida amallar bajarish va misollar keltirish; - elektr-energiya va uni tejash haqida tushuncha 34

35 - oilada elektr energiyasini hisoblashga doir masalalar namunalari Dars turi: noan anaviy Darsda qo llaniladigan metodlar: Faol ma ruza, aqliy hujum, guruhlar bilan ishlash Darsning tashkil etilishi: (2 daqiqa) a) sinfga kirishda o quvchilar o qituvchi tayyorlagan emblemalarni oladilar va borib o tiradilar b) salomlashish, davomatni aniqlash; c) o quvchilarning darsga tayyorgarligini ko rib chiqish. O quvchilar yordamida, o z xohishlari bilan guruhlarni nomlab olamiz. 1-guruh. Kasrlar 2-guruh. Algebraik kasrlar 3-guruh. Energetiklar 3. O tilgan mavzu bo yicha savol-javob ( 5 daqiqa). o qituvchi tomonidan oldindan tayyorlab qo yilgan savol va topshiriqlarni guruh boshlari chiqib tanlab oladilar. 1-savol:Kasrlar deb nimaga aytiladi? Javob: m/p ko rinishidagi sonlarga kasr sonlar deyiladi 2- savol: Harfli ifoda deb nimaga aytiladi? Javob: Harflardan iborat arifmetik amallar va qavslardan tuzilgan ifoda harfli ifoda deyiladi 3- savol Kasr turlarini aytib bering Javob: Oddiy, noto g ri, aralash, davriy kasrlarga bo linadi. 4- savol: Algebraik kasr deb nimaga aytiladi? Javob: surati va maxraji algebraik ifodalar bo lgan kasr algebraik kasr deyiladi. 5- savol: Algebraik kasrning asosiy xossasini ayting. Javob: Algebraik kasrning surati va maxrajini bir xil songa bo lish yoki bir xil songa ko paytirish mumkin. 6- savol: Kasrga qarama-qarshi kasr qanday hosil qilinadi? Javob: Kasrning suratini yoki maxrajidagi ishorani qarama-qarshisiga o zgartirilsa, u holda berilgan kasrga qarama-qarshi kasr hosil bo ladi. 7- savol:har xil maxrajli kasrlarni qo shish va ayirish qanday amalga oshiriladi? Javob: Har xil maxrajli kasrlarni qo shish va ayirish uchun bu kasrlarni umumiy maxrajga keltirib bajariladi. O qituvchining kichik ma ruzasi (10 daqiqa) Reja: 1. Mustahkamlash darsida takrorlash 2. Qo shishning o rin almashtirish, guruhlash qonuniga misol 3. Nolni qo shish va ayirish xossasi. 35

36 4. Sondan yig indini, yig indidan sonni ayirish xossasiga ko ra misol 5. O rta arifmetik qiymatni topish 6. Elektr energiya haqida tushuncha Yangi mavzuni boshlashdan oldin kompyuterda keltirilgan misollar o quvchilarga ko rsatilib, ularning ta riflari so raladi. Shundan so ng ifodalar haqida tushunchalar beriladi. Slayd orqali tasvirni katta ekranga chiqarib, o quvchilarga havola etiladi va tushuntiriladi. 100-mavzu Misollar yechish (155-bet, 1soat) Reja: 1. Algebraik ifodalar haqida tushuncha. 2. Oila byudjetining taqsimlanishi. Algebraik ifoda sonlar va harflardan tuzilib, amallar belgilari bilan birlashtirilgan ifodadir. Agar algebraik ifodaga kirgan harflar o rniga biror son qo yilsa va ko rsatilgan amallar bajarilsa, natijada xosil qilingan son berilgan algebraik ifodaning son qiymati deyiladi. Algebraik ifodalarga xususan algebraik kasrlar ham misol bo la oladi. Kasrlarni qisqartirish uchun bu kasrlarning surat va maxrajini ularning umumiy ko paytuvchisiga bo lish kerak. Agar a/v kasrning surat yoki maxrajidagi ishorani qarama-qarshisiga o zgartirilsa, u holda berilgan kasrga qarama-qarshi kasr hosil bo lishini ta kidlab o tish mumkin. Olingan bilimlarimizni tadbiq etib bir necha misollarni yechimi topilgach, algebraik kasrlarga kiruvchi harflar yo l qo yiladigan qiymatlarnigina, ya ni shu kasrning maxraji nolga teng bo lmaydigan qiymatlarnigina qabul qiladi, deb xulosa chiqarsak bo ladi. Ko pgina amaliy masalalarni yechishda sonlarni belgilash uchun xarflardan foydalanish qulaydir. Mana shu harfiy ifodalarni matematika darslarida o quvchilar uztozlaridan o rganib, misol yechimini topishda foydalanadi. Olingan bilim va ko nikma, malakasi asosida o quvchi o z uyida foydalanib, xonadonda ishlatiladigan maxsus asbob orqali sarflangan elektr energiyasi uchun to lovni quyidagicha hisoblab olishi mumkin. Farzandlarimiz o z oilalarida oila byudjetiga qanday foyda keltirish va tejamkorlikni o z tajribalaridan xulosa chiqarib o rganadi. Quyidagi masalalar tavsiya etiladi. 1. Yaroqlilik muddati bir oy bo lgan cho g li lampochka 2000 so m turadi. Yaroqlilik muddati 3oy bo lgan nakalniy lampochka 9000 so m turadi. 1 yil davomida ularga sarflanadigan mablag ni hisoblang. Oila byudjetiga keladigan mablag ni qaysi lampochka tejaydi? 2. Xonadonda 4 dona taxtali romlar o rnatilgan. Bu romlar xonaning issiqlik haroratini 25% ga saqlaydi. Akfa romlaridan 4 donasi esa xonaning issiqlik haroratini 60% ga saqlaydi. Agar bir dona taxtali rom 120 ming so m, bir dona akfa romi esa 250 ming so m tursa, romlarning qay biri oila byudjetiga foyda keltiradi? 36

37 3. Toshkent-Samarqand tezyurar poyezddi har 100 kmga kv elektr energiyasini sarflaydi. Agar Toshkentdan Samarqandgacha 300 km masofa bo lsa, qancha elektr energiyasi sarflandi? kv elektr energiyais ishlab chiqarish uchun 100kg ko mir sarflanadi kv elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun qancha ko mir sarflanadi? 5. Toshkent shahrida 1 kunda kv elektr energiyasi ishlatiladi. Televizordan fuqorolarga elektr energiyasini tejash aksiyasi o tkazilganda 1 kunda kv elektr energiyasi ishlatilishi ma lum bo ldi. 1 kunda necha foiz elektr energiyasi tejab qolindi? Mehnat ta limi 7 sinf. I chorak, 7-8-darslar Mavzu: Elektr go`sht maydalagichning tuzilishi, vazifalari, ishlash prinsipi. Maqsad: o`quvchilarga pazandachilikda elektr energiyasini kam quvvatda ishlatiladigan elektr go`sht maydalagichlardan foydalanishni o`rgatish. Elektr go`sht maydalagichga qo`shib beriladigan almashinadigan detallarnasadkalar yordamida go`shtmaydalagichni tezda sabzavot va mevalar to`g`ragichga aylantirish mumkin. Elektr go`sht maydalagichda uning iste`mol quvvati katta rol o`ynaydi. Quvvati qancha katta bo`lsa, u shuncha yaxshi hisoblanadi. Quvvati 200 Vt dan 600 Vt gacha bo`lgan Eelektr go`sht maydalagich turlari ishlab chiqariladi. Zamonaviy elektr go`sht maydalagich bu deyarli oshxona kombayni hisoblanadi. 1 kg go`shtga ishlov berish uchun 5 7 daqiqa, sabzavot yoki meva uchun esa 3 6 daqiqa vaqt ketadi. Sharbatni ham elektr go`sht maydalagichda tayorlash mumkin. Bunda faqat sitrus mevalardan foydalanish mumkin. Elektr go`sht maydalagichning tuzilishi, vazifalari, ishlash prinsipi. Havfsizlik texnika talablari: Pazandachilikda uy sharoitida ishlatiladigan texnologik jarayonlarni bajaruvchi jihozlar quyidagi turlarga bo`linadi: 1.Taom va pazandachilik mahsulotlarni pishirishda va isitishda ishlatiladigan jihozlar: gaz yoki elektr plita va duxovkalari, elektr tovalar, elektr suv qaynatgich, mikroto`lqinli pec, toster, tuxumqaynatgich, elektrofrityurnitsa( ko`p yog`da qovurish apparati) va boshqalar. 2. Oziq-ovqat mahsulotlariga mexanik ishlov byeradigan jihozlar: go`shtqiymalagich, sabzavottozalagich va to`g`rash moslamasi, sharbatsiqgich va boshqalar. 3. Oziq-ovqat mahsulotlariga nomexanik ishlov beradigan jihozlar: idishtovoqlarni saqlaydigan shkaflar, stollar, pichoqlar, bolg`achalar, idish-tovoqlar va oshxona anjomlari. 4. Dasturxon tuzash uchun zarur bo`lgan jihozlar, asbob-anjomlar: stol-stullar, oshxona servislari va asbob-anjomlari, dasturxon va sochiqlar. 37

38 Sanab o`tilgan jihozlardan elektr go`sht maydalagich mahsulotlarga ishlov berishda mehnatni ancha osonlashtiradigan va taom tayyorlashda vaqtni tejaydigan mashina. Elektr go`sht maydalagich Elektr go`sht maydalagichni ishlatish jarayoni Elektr go`sht maydalagichga qo`shib beriladigan almashinadigan detallarnasadkalar yordamida go`shtmaydalagichni tezda sabzavot va mevalar to`g`ragichga aylantirish mumkin. Elektr go`sht maydalagichda uning iste`mol quvvati katta rol o`ynaydi. Quvvati qancha katta bo`lsa, u shuncha yaxshi hisoblanadi. Quvvati 200 vt dan 600 Vt gacha bo`lgan elektr go`sht maydalagich turlari ishlab chiqariladi. Zamonaviy elektr go`sht maydalagich - bu deyarli oshxona kombayni hisoblanadi. 1 kg go`shtga ishlov berish uchun 5-7 daqiqa, sabzavot yoki meva uchun esa 3 6 daqiqa vaqt ketadi. Sharbatni ham elektr go`sht maydalagichda tayyorlash mumkin. Bunda faqat sitrus mevalardan foydalanish mumkin. Go`shtmaydalagichda plastik itarish moslamasi bo`lib, uning uzunligi qiymalagichning bo`yin qismi uzunligiga teng keladi. Itargichning bunday uzunligi maydalagichni ishlatish jarayonida qo`lni kesib olishidan asrab turadi. Zamonaviy elektr go`sht maydalagichdan to`g`ri foydalanilsa, u uzoq muddat xizmat qiladi. Shuning uchun undan foydalanishda qator xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qilish kerak: Elektr go`sht maydalagichga mahsulot solmay 5 daqiqadan ortiq ishlatish mumkin emas. Uni 30 daqiqadan ortiq uzluksiz ishlatish mumkin emas. Mahsulotlarni itarish uchun turli narsalardan foydalanmaslik. Yuritma mexanizmlarini qismlarga ajratmaslik tavsiya etilmaydi. Vaqti-vaqti bilan elektr sim izolyatsiyasini nazorat qilib turish. Ishlatib bo`lingach, barcha detal-nasadkalarni iliq suv bilan yaxshilab yuvish. Elektr go`sht maydalagichni quruq joyda saqlash. Mustahkamlash uchun savollar: 1. Pazandachilikda uy sharoitida ishlatiladigan texnologik jarayonlarni bajaruvchi jihozlar qanday turlarga bo`linadi? 2. Oshxonada elektr go`sht maydalagichning vazifasini aytib bering. 38

39 3. Elektr go`sht maydalagichning iste`mol quvvati qanday bo`lishi mumkin? 4. Elektr go`sht maydalagichning qanday funksiyalari bor? 5. Zamonaviy elektr go`sht maydalagichdan foydalanishda qanday xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qilish kerak? Mehnat ta limi. II chorak, darslar Elektr yuritmali tikuv mashinasining tuzilishi, nuqsonlarni bartaraf etish. Mavzu Maqsad va vazifalar O`quv jarayoni mazmuni Oquv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi Elektr yuritmali tikuv mashinasining tuzilishi, nuqsonlarni bartaraf etish yo`llari va elektr tokini tejash haqida ma`lumot berish. 1. Ta`limiy maqsad: o`quvchilarga elektr yuritmali tikuv mashinasining tuzilishi, nuqsonlarni bartaraf etish haqida tushuncha berish. Elektr energiyasini kam quvvatda ishlatiladigan elektr yuritmali tikuv mashinalaridan foydalanishni o`rgatish. 2. Tarbiyaviy maqsad: o`quvchilarga elektr tokidan to`g`ri foydalanish va elektr tokini tejab ishlatiladigan tukuv mashinalaridan foydalanishga o`rgatish. Elektr yuritmali tikuv mashinalardan foydalanishda elektr energiyasini tejash. 3.Rivojlantiruvchi maqsad: o`quvchilarda tikuv mashinasining tarixi va uning rivojlanishi to`g`risidagi bilimlarini kengaytirish. Elektrmashina elektrodvigatel yordamida harakatlanadi.har bir universal mashinada asosan beshta ish bajaruvchi mexanizm bo`ladi. Bular: Ish mexanizmi, ya`ni nina mexanizmi. Moki mexanizmi Ip tortgich mexanizmi Surgich (gazlamani surib turadigan tishcha) mexanizmi Tepki mexanizmi. Yordamchi mexanizmlarga quyidagilar kiradi: Naychaga ip o`raydigan o`ragich; Ip yo`naltirgichlar; Ustki ipni taranglovchi rostlagich; Baxyani mayda va yirik qiluvchi rostlagich; Elektr mashinani ishga tushirish uchun knopka bosiladi va mashina elektr toki bilan ta`minlanadi. Pedalni asta bosilsa mashina sekin tikadi, qattiq bosilsa tez tikadi. Elektr mashinasining tezligi kattadir. Bu esa mehnat unumdorligini oshiradi. Elektr mashinada tez va tekis, chiroyli choklar tikiladi. Bu mashina ishchining vaqtini tejaydi.ana shulardan 525,07, 1022kl mashinalari bir daqiqada 1400ta baxyani to`rlab tikadi. Metod: Og`zaki bayon qilish, Klaster, Muammoli vaziyat metodidan foydalanish Forma: Amaliy mashg`ulot, kichik guruhlarda ishlash Vosita: Tarqatma materiallar, asbob va moslamalar Usul: Akt dan foydalanish, tayyor yozma materiallar 39

40 Kutilayotgan natijalar Kelgusi rejalar Nazorat: savol va javoblar, kuzatish, o`z-o`zini nazorat qilish Baholash: Rag`batlantirish, besh balli sistema asosida O`qituvchi: Mavzu qisqa vaqt ichida o`quvchilar tomonidan o`zlashtirilishiga erishiladi. O`quvchilar faolligini oshiradi. O`quvchilarda darsga nisbatan qiziqish uyg`otadi. Bir vaqtning o`zida ko`pchilik o`quvchilar baholanadi. O`z oldiga qo`ygan madsadlariga erishadi. O`quvchi: Yangi bilimlarni egallaydi. Yakka holda ishlashni o`rganadi. Nutq rivojlanadi va eslab qolish qobiliyati kuchayadi. O`z-o`zini nazorat qilishni o`rganadi. Qisqa vaqt ichida juda ko`p ma`lumotga ega bo`ladi. O`qituvchi: Yangi pedagogik texnologiyalarni o`zlashtirish va darsda tadbiq etish, takomillashtirish. O`z ustida ishlash. Mavzuni hayot bilan bog`lash. Pedagogik mahoratni oshirish. O`quvchi: Matn bilan mustaqil ishlashni o`rganish. O`z fikrini ravon bayon qila olish. Shu mavzu asosida qo`shimcha materiallar topish, ularni o`rganish. O`z fikri va guruh fikrini tahlil qilib bir echimga kelish malakasini hosil qilish. Mavzu: Elektr yuritmali tikuv mashinasining tuzilishi, nuqsonlarni bartaraf etish. Darsning maqsadi: 1. Ta`limiy maqsad: o`quvchilarga elektr yuritmali tikuv mashinasining tuzilishi, nuqsonlarni bartaraf etish haqida tushuncha berish. Elektr energiyasini kam quvvatda ishlatiladigan elektr yuritmali tikuv mashinalaridan foydalanishni o`rgatish. 2. Tarbiyaviy maqsad: o`quvchilarga elektr tokidan to`g`ri foydalanish va elektr tokini tejab ishlatiladigan tukuv mashinalaridan foydalanishga o`rgatish. Elektr yuritmali tikuv mashinalardan foydalanishda elektr energiyasini tejash. 3. Rivojlantiruvchi maqsad: o`quvchilarda tikuv mashinasining tarixi va uning rivojlanishi to`g`risidagi bilimlarini kengaytirish. Darsning jihozi: elektr yurituvli tikuv mashinasi, plakatlar, albomlar va boshqa turli ko`rgazmalar. Darsning turi: nazariy. Darsda qo`llaniladigan usullar: og`zaki bayon, tushuntirish, suhbat, ko`rgazmalilik. Darsning borishi: Tashkiliy qism: Salomlashish, o`quvchilarning darsga tayyorgarligini nazorat qilish, davomatni aniqlash, navbatchini tayinlash O`tilgan mavzuni Klaster (tarmoqlar) usuludan foydalanib so`rash 40

41 dasta yeng Elektr shnur Elektr yuritmali Motor Qo`l yuritmali Tikuv mashinasi Bosh g`ildirak Tepki Qo`l yuritmali maxovik Tasma Oyoq yuritmali Cho`yan yondor Yangi mavzuning bayoni: Elektrmashina elektrodvigatel yordamida harakatlanadi. Har bir universal mashinada asosan beshta ish bajaruvchi mexanizm bo`ladi. Bular: Ish mexanizmi, ya`ni nina mexanizmi. Moki mexanizmi Ip tortgich mexanizmi Surgich (gazlamani surib turadigan tishcha) mexanizmi Tepki mexanizmi. Yordamchi mexanizmlarga quyidagilar kiradi: Naychaga ip o`raydigan o`ragich; Ip yo`naltirgichlar; Ustki ipni taranglovchi rostlagich; Baxyani mayda va yirik qiluvchi rostlagich; Elektr mashinani ishga tushirish uchun knopka bosiladi va mashina elektr toki bilan ta`minlanadi. Pedalni asta bosilsa mashina sekin tikadi, qattiq bosilsa tez tikadi. Elektr mashinasining tezligi kattadir.bu esa mehnat unumdorligini oshiradi. Elektr mashinada tez va tekis, chiroyli choklar tikiladi. Bu mashina ishchining vaqtini tejaydi.ana shulardan 525,07, 1022kl mashinalari bir daqiqada 1400 ta baxyani to`rlab tikadi. Elektr yuritmali tikuv mashinasi 22-A kl PMZ mashinasi ikki qismdan: mashinaning korpusini ko`tarib turuvchi stoli va mashinaning korpusidan iborat. Chayka Elektr yuritmali tikuv mashinasi esa ko`p hollarda maxsus g`ilofli idishlarda (chamadonlarda) joylashgan bo`lib, bir necha xil tikish operatsiyalarini bajaradi. Motor bilan oyoq tepkisi shnur orqali biriktirilgan. Mashinaning tana qismida val, kulachok, iptortkich, harakatni boshqa vallarga o`tkazuvchi detallar joylashgan. Mashinaning bosh qismiga igna mexanizmi, tepki mexanizmi va boshqa detallar o`rnatilgan. 41

42 Elektr mashinasining tezligi kattadir. Bu esa mehnat unumdorligini oshiradi. Elektr yuritmali tikuv mashinasida bajarilgan ish qo`lda tikishga qaraganda bir necha marta tez bitadi. Tikuvchining mehnatini va vaqtini tejaydi. Ishning sifati yuqori, yani bir tekis, chiroyli, mustahkam bo`ladi. Ana shulardan 1022 kl mashinasi bir daqiqada 1400 ta baxyani to`rlab tikadi. Maxsus ish bajaradigan tikuv mashinalari «Chayka» tikuv mashinasi siniq bahyaqator hosil qilishda mashina ignasi bir yo`la vertikal va gorizontal harakat qiladi. Ya`ni igna, o`zining vertikal harakati davomida ma`lum masofaga og`ib gorizantal harakat ham qiladi. Siniq baxyaqator 5- ta asosiy mexanizmlar (igna, moki, ip tortkich, tepki, surgich mexanizmlar) bilan birga qo`shimcha ignani og`diruvchi mexanizmni bir-biriga bog`liq harakatidan hosil bo`ladi. Maishiy mashinalarda bu baxyaqatoning chalishuvi moki orqali hosil bo`ladi. Chayka tikuv mashinasi to`g`ri baxyaqator tikishi bilan birga siniq baxyaqator tikadi. Bu bahyaqator kiyim choklarini sitilmaslik uchun yo`rmalash maqsadida qo`llanishi, uchma-uch ulash choklari, bezakli qavish, parallel baxyaqatorlar yuritish, kashta tikish, to`rlarni, aplikatsiyalarni biriktirib tikish, bir va ikki marta bukib tikish, petla yo`rmash, tugma chatish, yashirin baxyaqator yuritish, qo`sh igna yordamida parallel baxyaqatorlar yuritishi va boshqa ishlarni bajarishi mumkin. Bu chok ko`rinishi gazlama usti va ostida siniq shaklda (zig-zag) bo`ladi. Bunday choklar tikuvchi maishiy mashinalar jumlasiga Tula, Chayka (Rossiya); Lada (Chexoslovakiya); Veritas, Keller (Germaniya) tikuv mashinalari kiradi. Rossiyaning «Chayka» tikuv mashinasi bir necha marta takomillashtirilib, o`zining qulayligi, yetarli chidamligi bilan o`zini oqlagan. Maishiy mashinalarning bunday to`g`ri baxya tikish bilan birga siniq baxya tikuvchi xillari hozirgi davrda rivojlantirilib Germaniyada Pfaff-Singer ; Yaponiyada Brotxer ; Shvetsariyada Bernina firmalari tikuv mashinalari ishlab chiqarilgan. Ular hozirgi zamonaviy mashinalar hisoblanib, qulay, yengil va juda sifatli chok tikuvchi mashinalar bo`lib, eng ko`p imkoniyatlarga ega bo`lishi bilan elektr tokini kam is`temol qiladi. Shuningdek, ustki va ostki iplarni taqish yo`llari qulay ishlangan, ip qirqish, naychaga ip o`rash, petla yo`rmashda chegaralovchi moslamalari va boshqa maxsus tepkilar turlari kengayib ularni qo`llash ham qulay ishlangan. Hozirgi davrda ko`plab elektronika qo`llangan, dasturlangan, mikro kompyutorli tikuv mashinalari ishlab chiqarilmoqda. Masalan Shvetsariyaning Xuskvarna firmasida ishlab chiqarilgan mashinalar dastur asosida turli kashtalar tikadi, bezaklarni biriktirib tikadi, applikatsiyalarni bezatib biriktiradi. Mashina turli moslamalarga ega bo`lib, murakkab operatsiyalarni bajarishda qulaylik tug`dirib mehnatni yengillashtiradi, ish sifatini oshiradi. Mashina ignasiga ip taqish moslamasiga, petlya, tugma razmerlarni sozlaydigan moslamaga, ip qirqish uchun qaychi moslamasiga hamda mashina tezligini o`zgartirib chegaralash imkoniyatlariga ega. 42

43 Mashinaning nuqsonlari. Mashinaning ip tashlab tikishi. Nina kurt, qiyshiq yoki nomeri to`g`ri tanlanmagan bo`lsa, mashina ip tashlab tikadi. Nina mokiga nisbatan to`g`ri 43

44 qo`yilmasa xomutik vinti orqali nina cterjenini ko`tarish yoki tushirish kerak. Ninaning uchi moki ilmog`idan 2 sm pastda turishi lozim. Biriktiruvchi zvenolarni mahkamlab qo`yish zarur. Gazlamaning yomon surilishi. Surgich mexanizmidagi mahkamlovchi vint bo`shab qolsa, surgichning holati o`zgaradi.yoki surgichni tishchasi singan bo`lsa, gazlama yomon suriladi. Gazlamani tortib tiksa ham baxya har xil uzunlikda tikiladi. Ninaning sinishi.nina noto`g`ri o`rnatilsa, tepki bo`shab qolsa, tikishda gazlamani qattiqroq tortib yuborilsa, nina kurt bo`lsa, uning va ipning yo`g`on ingichkaligi gazlamaning qalin yupqaligiga mos bo`lmasa, nina sinadi. Ustki ipning uzilishi. Ustki ipning tarangligi ko`p bo`lsa, uning yo`g`on ingichkaligi nina va gazlamaga mos kelmasa yoki o`zi sifatsiz bo`lsa, u uziladi. Ip hamma yo`naltirgichlardan ravon o`tishi kerak. Ostki ipning uzilishi.ostki ipning uzilishi kamroq bo`ladi. Chunki bu ip kamroq detallarga ishqalanadi va uning sifati saqlanadi.agar naycha qiyshiq bo`lsa, undan ip tekis chiqmaydi.shuning uchun ham ip uziladi.mokidagi ipning yo`nalishi tepadan pastga qaratib o`rnatilmasa ham ip uziladi. Sifatsiz baxyaqator tikilashi. Chalishayotgan ip tikilayotgan gazlamalar orasida bo`lishi kerak.iplar gazlamaning ustida yoki tagida bo`sh chalishsa, ipning tarangligini sozlash kerak. O`tilgan mavzuni Muammoli vaziyat metodidan foydalanib mustahkamlash. Muammoli vaziyat texnologiyasini dars jarayonida turli muommolarni hal etishga, ularning kelib chiqish sabablari, tuzatish yo`llarini topishga, o`quvchilarni esa mustaqil izlanishga, fikrlashga, o`z fikrlarini isbotlash va turli vaziyatlardan chiqishga o`rgatadi. Sinf o`quvchilari kichik guruhlarga bo`linishadi va har bir guruh uchun Muammoli vaziyat beriladi. 10 daqiqadan so`ng har bir guruh sardori o`z fikrini ifodalashadi. 1- Guruh uchun Muammoli vaziyat Muammoli vaziyat turi Muammoli vaziyatning sabablari Mashinaning ip tashlab tikishi 2-Guruh uchun Muammoli vaziyat Muammoli vaziyat turi Gazlamaning yomon surilishi Muammoli vaziyatning sabablari Vaziyatdan chiqib ketish harakatlari Vaziyatdan chiqib ketish harakatlari 3-Guruh uchun Muammoli vaziyat Muammoli vaziyat turi Muammoli Vaziyatdan chiqib 44

45 vaziyatning sabablari ketish harakatlari 4-Guruh uchun Muammoli vaziyat Muammoli vaziyat turi Muammoli vaziyatning sabablari Ustki ipning uzilishi Vaziyatdan chiqib ketish harakatlari 5-Guruh uchun Muammoli vaziyat Muammoli vaziyat turi Muammoli vaziyatning sabablari Vaziyatdan chiqib ketish harakatlari Ostki ipning uzilishi. Darsni yakunlash va baholash: guruhlarning dars davomidagi yig`ilgan ballari o`rganib chiqiladi va besh balli sistema asosida baholanadi. Uyga vazifa: elektr tikuv mashinasini ishga tayyorlashni o`rganish. Tarbiyaviy soat mashg ulotlarida elektr energiyadan samarali foydalanish. IV chorak, 29-dars Mavzu: Tejamkorlik davr talabi. Reja: 1. Elektr energiyani tejovchi lampalar (ETL)ning energiyani tejashi haqida. 2.ETLlarning oddiy lampalarga qaraganda uzoq muddat xizmat qilishi haqida. 1. Elektr energiyani tejovchi lampalar (ETL) haqiqatan ham energiyani tejaydi. Bu haqiqat. Ular oddiy lampalarga qaraganda 80 foiz kam energiya iste mol qiladi. Buning sababi shundaki, oddiy lampalar iste mol qilayotgan energiyaning faqatgina foizini yorug likka, qolgan qismini esa issiqlikka aylantiradi. Elektr energiyani tejovchi lampalar (ETL) esa deyarli hamma energiyani yorug likka aylantiradi va qizib ketmaydi. Bu esa elektr energiyani tejovchi lampalarning plastmas va matoli yoritgichlar yoki harorat rejimi cheklangan boshqa jihozlarda ishlatish mumkin deganidir. Elektr energiyani tejovchi lampalar (ETL) Shunday qilib, ETLlarni ishlatish tufayli nafaqat energiya tejaladi, balki elektr o tkazgichga tushadigan yuklanish kamayadi, bu esa yong in xavfini oldini oladi. Infraqizil diapazonda bu ikki lampalarning farqi yaqqol ko zga tashlanadi, ular xonani 45

46 birdek yoritadi, lekin oddiy lampalar ETLga qaraganda ikki barobar ko p energiya iste mol qiladi. 2. ETLlar oddiy lampalarga qaraganda uzoq muddat xizmat qiladi. Haqiqatan ham shunday. ETLlar sutkasiga 2,5 soat ishlatilganda (ishlab chiqaruvchi va modelini hisobga olgan holda) 6-12 ming soat xizmat qiladi, bu oddiy lampalarnikidan 10 marta ko pdir. Lekin shuni ham yodda tutish kerakki, ETL lyuminessent lampalarni hadeb o chirib yoqavermagan ma qul. Sovib ulgurmagan lampani qayta yoqish uning yaroqlilik muddatini kamayishiga sabab bo lishi mumkin. O chirib yoqishlar orasida kamida 2-3 daqiqa vaqt o tishi kerak, mutaxassislar esa 5-6 daqiqa deb tavsiya qilishadi. 8-sinf Iqtisodiy bilim asoslari I. chorak. 4-dars. Mavzu. Ishlab chiqarish ua uning omillari (1 soat) I. Darsning maqsadi: a) ta limiy maqsad: O quvchilarning - isblab chiqarish inson ehtiyojlarini qondirishning yagona vositasi ekanligini tushuntirish va iste molchiga xos eng oddiy malaka va ko nikmalarga ega bo lish. b) tarbiyaviy maqsad:o quvchilarga dars jarayonida barcha ishlab chiqarishda qo llanilayotgan energiyani tejash texnologiyalari fan-texnika taraqqiyotining so nggi yutuqlarini ishlab chiqarishda qo llanishini dars jarayonida va darsdan tashqari vaqtlarda elektr energiyaning ahamiyati haqida tushuncha berish; c) rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarga ishlab chiqarishda elektr energiyaning tejamkorligining ahamiyatinini tushuntirish. Darsning jihozi:darslik, elektr energiya aks etgan plakatlar to plami, tarqatma materiallarda elektr energiyaning tejalishi haqida savollar bo lishi kerak, rag`bat uchun belgilarda ham elektr enegiya aks etgan rasmlari bo lishi kerak. Texnik vositalar:kompyuter, multimedia, elektr energiya aks etgan slaydlar. Dars tipi: Aralash dars. Dars o`tish metodi: Tushunchalar tahlili, Aqliy hujum, Og zaki bayon qilish. Darsda yoritilishi lozim bo lgan asosiy tushuncha va atamalar: - ishlab chiqarish; - ishlab chiqaruychilar; - iste molchilar; - isblab chiqarish omillari: Dars uchun zarur jihoziar va ma lumot manbalari: 8-sinf darsligi. Dars bosqichlari va vaqt taqsimoti: 1 Tashkiliy qism 3 daqiqa 2 O tilgan mavzuni esga solish; 4 daqiqa 46

47 3 Yangi mavzuni yoritish: 25 daqiqa a) guruhda ishlash - 6 daqiqa b) taqtimot - 15 daqiqa c) umumlashtirish - 4 daqiqa 4 Yangi mavzuni mustahkamlash 6 daqiqa 5 Darsga yakun yasash va baholash 5 daqiqa 6 Uyga vazifa 2 daqiqa Darsning borishi. I.Tashkiliy qism; O quvchilar sinfga kirishadi ularning har biriga stol ustidagi rasmlar aks etgan kartochkalar olish tavsiya etiladi va rasmlar bo yicha stolga o tirish kerakligi aytiladi II. O tilgan mavzular haqida suhbatlashish. 1. Tanlov deganda nimani tushunasiz? Javobi; (cheklangan resurslardan foydalanish imkoniyatlari orasidan birini tanlash). 2.Muqobil imkoniyatlar deb nimaga aytiladi? Javobi; (birini tanlaganda qolganlaridan voz kechiladigan imkoniyatlar ). 3.Murosali tanlov deb nimaga aytiladi? Javobi; (bir vaqtning o zida bir necha imkoniyatlardan qisman-qisman foydalanish). 4.Tanlovning muqobil qiymati deb nimaga aytiladi? Javob: (tanlov natijasida voz kechilgan imkoniyatlar ichidan eng katta naflisi ). III. O quvchilar sizlar bilan tanlov, muqobil imkoniyatlar, murosali tanlov haqida bilimlarimizni eslab oldek. IV. Yangi mavzu: Ishlab chiqarish va uning omillai. Ko rgazmali rasmlar asosida erkaklar ko ylagini ishlab chiqarish bilan bog liq ishlab chiqarish va xizmat ko rsatish korxonalarining ro yxatini tuzing. Guruhlar savolga jayob topishlari va ularni ro yxatini tuzib chiqishlari uchun 3 daqiqa vaqt beriladi. Vaqt tugagach, har bir guruhning jayoblari tinglanadi va tinglash jarayonida ular o z jayoblarini asoslashlari talab etiladi. Bu esa o quvchilarning erkaklar ko ylagini isblab chiqarish bilan bog liq sanoat va xizmat ko rsatish korxonalari ro yxati doskaga osib quyiladi. 1) Fermer xo jaliklari - ko ylak uchun paxta yetishtirib beradi; 2) paxta tozalash zavodi tozalangan paxta tolasi ishlab chiqaradi; 3) ip yigiruv sexi - gazlama uchun toladan ip yigiradi; 4) to qimachilik kombinati - ko ylak uchun ipdan gazlama ish1ab chiqaradi; 5) bo yoq ishlab chiqarish kimyo zavodi gazlamani bo yash uchun bo yoq isblab chiqaradi; 6) elektr stansiyasi - ko ylak ish1ab chiqarishdagi barcha dastgohlarni yurgizish uchun elektr quvvati ishlab chiqaradi; 7) kon turli xil dastgohlar ishlab chiqarish uchun turli xil ma danlar qazib oladi; 8) do kon - ko ylaklarni iste molchilarga yetkazib berish uchun xizmat qiladi. 47

48 So ng guruhlarga keyingi savol beriladi. - Bu korxonalardan tashqari, u yana qanday korxonalarni bu ro yxatga kiritish mumkin? Nar bir guruhning qo shimcha savollari tinglanadi va erkaklar ko ylagini sifatli ishlab chiqarish bilan bog liq qo shimchalar aytilgan korxonalar ro yxatga kiritib boriladi. Bunga misol qilib ko ylak bichish, ko ylak tikish fabrikasi, tugma ishlab chiqarish zavodi, ko ylak ishlab chiqarishda ishtirok etuvchi asbob- uskuna va dastgohlar ishlab chiqarish metallurgiya zavodlari, mineral o g itlar ishlab chiqarish korxonasi va boshqa qator korxonalarni keltirish mumkin. Shundan so ng guruhlarga quyidagini aniqlash topshiriladi: Chigit ekishdan boshlab, toki ko ylak iste molchigacha bo lgan_ ishlab chiqarish jarayonining zanjirini mantiqiy ketma-ketlikda yozing. GuruhIar topshigiqni bajarishlari uchun 3 daqiqa vaqt beriladi. Vaqt tugagach, har bir guruhdan topshiriqni qanday bajarganliklari so raladi. Guruhlar o zlari qurgan mantiqiy ketma-ketlikni o qib eshittiradilar. So ng har bir guruhdan yozgan mantiqiy ketma-ketligini asoslab berishi talab etiladi. Taxminiy jayob: 1. Dehqon chigitni ekib, parvarishlab, undan paxta hosili oladi. 2. Paxta tozalash zavodida paxta chigitdan ajratib olinadi. 3. Ip yigiruy sexida paxta ip holatiga keltiriladi. 4. To qimachilik kombinatida ipdan gazlama to qi1adi. 5. Bo yoq zavodlaridan bo yoq keltirilib gazlama bo yaladi. 6. Tayyor gazlama tikuv fabgikasida bichiladi va ko ylak tikiladi. 7. Tayyor ko ylak do konlarga, savdo uylariga tarqatiladi va iste molchilarga sotiladi. Shu o rinda korxonaning ish faoliyati bo yicha qisqacha xulosa qilinadi: Birgina erkaklar ko ylagini ish1ab chiqarishda tog -kon sanoatidan tortib to dalada mehnat qilauotgan dehqongacha ishtirok etishi jarayonini ko rdik. Bu ishlab chiqarishda ishtirok etuvchi asbob-uskuna va dastgohlar ishlab chiqargan mahsulotlarining hammasi ham talab darajada sifatli bo lmaydi. Chunki, korxonadagi asbob-uskuna va dastgohlarning uzoq yillar davomida tinimsiz ishlatilishi natijasida, ishlab chiqariladigan mahsulotlarning sifatsizligi, ishchi kuchining ko pligi, elektr energiyaning ko p islatilishi, ish unumdorligining pastligiga ko ra, butun korxnadagi asbob uskunalar yangilandi. Korxonadagi yangilangan avtomatlashgan asbob-uskuna va dastgohlarning ishlatilishi ishning samaradorligini foizga oshiradi, ishchi kuchi foizga qisqardi, 3 smenali ish vaqtlari 2 smenaga o tildi. Korxonada ishlab chiqarishda elektr energiya foizga tejaldi. Ishlab chiqarilgan mahsulotlar jahon bozorlariga eksport qilinmoqda. Guruhlarga quyidagi topshiriq beriladi: Birgina erkaklar ko ylagini ishlab chiqarishda qanday: a) tabiiy; b) kapital; d) mehnat resurslari iste mol qilinayotganligini aniqlang. 48

49 Ushbu topshiriq ni bajarishlari uchun 3 daqiqa vaqt beriladi. Vaqt tugagach, guruhlar birin-ketin o z jayoblarini ma lum qilishadi va guruh javoblari tinglanadi. Agar guruhlar turli boshqa fikrlar bilan chalg isalar, quyidagi javob asosida xulosa qilish taysiya etiladi: Birgina erkaklar ko ylagini ishlab chiqarish uchun: - tabiiy resurslardan suv, foydali qazilmalar va boshqalar; - kapital resurslardan - bino va inshootlar, tikish va bichish uchun turli asbob-uskunalar va dastgohlar, tashish uchun transport vositalari va boshqalar; - mehnat resurslaridan - ishchi xodimlar. 4. Yangi mavzuni mustahkamlash. Yangi mavzuga qisqacha xulosa qilinadi. Tabiiy, capital va mehnat resurslarini ishlab chqarish omillari deb ham yuritiladi. Ishlab chiqarish jarayoni yana bir omil - tadbirkorlik omili ta sirida sodir bo ladi. Inson uchun tadbirkorlik omili resurslardan samarali foydalangan holda ishlab chiqarishni to g ri tashkil etishda, ishlab chiqarish jarayonini boshqarish muammolarini oqilona hal etishda qo l keladi. Bu omil yuqoridagi uch omil bilan birlikda yaxlit ishlab chiqarish jarayonini tashkil etadi. Yangi mavzuni mustahkamlash uchun savollar: Hozirgi kunda ishlab chiqarishda elektr energiyasining qanday turlaridan foydalanilmoqda. 5. Darsga yakun yasash va baholash. Guguhlar va ba zi o quychilar faoliyatiga baho beriladi va darsga qisqacha yakun yasaladi. 6. Uyga vazifa. 1. Ishlab chiqarishda yana qanday elektr dastgohlardan foydalaniladi. 2. Elektr energiyani tejash uchun o z takliflaringizni boshqotirma shaklda tayyorlang. 8-sinf. II- chorak. 10-dars. Dars mavzusi: Bozorlar va narxlar I. Darsning maqsadi: a) ta limiy maqsad: O quvchilarga bozorda narxlarning ahamiyatini tushuntirish, ularda narxlarning asosiy vazifalarini bilish bo yicha bi1im, ko nikma va malakalarni shakllantirish. b) tarbiyaviy maqsad: O`quvchilarni elektr energiya iste molchisi sifatida ongini shakllantirish, uyda, sinfxonalarda va maktab teritoriyasida energiyaning befoyda ishlatilishining oldini olish ruhida tarbiyalash; c) rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarda elektr energiyasini iqtisod qilish borasida, uni uzatishda texnologik sarfni kamaytirish muhim omillardan biri ekanligini tushuntirish. 49

50 Darsning jihozi: mavzuga oid rasm, tarqatma materiallar, rag`bat uchun belgilar. Texnik vositalar: kompyuter, multimedia, slaydlar. Dars tipi: Aralash dars. Dars o`tish metodi: Tushunchalar tahlili, Aqliy hujum, Og zaki bayon qilish. P. Darsda yoritilishi lozim bo lgan asosiy tushunsha va atamalar: -daromad; - ish haqi; - oylik maosh; - ishbay ish haqi; - bozor; -narx. III. Dars ushun zarur jihozlar va ma lumot manbalari: 8-sinf darsligi; elektr energiya bo yicha tayyorlangan plakatlar-bozorda narxlarning ahamiyatini tushunish; Prezident I.Karimovning ma ruzalar jamlamasi. «Narxi qancha?», Elektr energiyani tejaylik deb nomlangan varaqchalar - 12 dona. Dars bosqichlari va vaqt taqsimoti: 1 Tashkiliy qism 3 daqiqa 2 O tilgan mavzuni esga solish; 4 daqiqa 3 Yangi mavzuni yoritish: a) guruhda ishlash - 6 daqiqa 25 daqiqa b) taqtimot - 15 daqiqa c) umumlashtirish - 4 daqiqa 4 Yangi mavzuni mustahkamlash 6 daqiqa 5 Darsga yakun yasash va baholash 5 daqiqa 6 Uyga vazifa 2 daqiqa Darsning borishi. I.Tashkiliy qism; O quvchilar sinfga kirishadi. Ularning har biriga stol ustidagi rasmlar aks etgan kartochkalardan olish tavsiya etiladi va rasmlar bo yicha stolga o tirishi aytiladi II. O tilgan mavzular haqida suhbatlashish. 1. Bozor deganda nimani tushunasiz? Javobi (xaridor va sotuvchilar oldisotdi jarayonini amalga oshirish uchun uchrashadigan makon). 2. Sotuvchi deb nimaga aytiladi? Javobi (Bozorda tovarni pulga almashadigan, tovarni sotadigan tomon ). 3. Xaridor deb nimaga aytiladi? Javobi (bozorda pulini tovarga almashadigan, tovarni sotib oladigan tomon). 50

51 III. O quvchilar sizlar bilan bozor, bozorning vazifalari haqida bilimlarimizni eslab oldik. IV. Yangi mavzu: Bozorlar va narxlar. Darsni faollashtiruvchi savol va topshiriqlarni tahlil qilish bilan bosblanadi. l-i1ovada tasvirlangan 12 dona varaqchalar o quvchilarga tarqatiladi va shunday vazifa qo yiladi: Aytaylik, siz varaqchada tasvirlangan tovar egasisiz. Uni xaridor yoki sotuvchi sifatida qanchaga sotgan yoki sotib olgan bo lar edingiz? Darvoqe, 6-varaqchada qora quti tasvirlangan bo lib, sizning tovaringiz uning ichida yotibdi. O quvchilarga o ylash uchun 2 daqiqa vaqt beriladi. So ng navbat bilan har bir tovar sotuvchisi va xaridori javoblari tinglanadi. Nar bir o quvchidan «Narx belgilayotganingizda nimalarga e tibor berdingiz? Sizga qanday ma lumotlar kerak bo lib qoldi?», deb so raladi. Javoblar qisqacha doskaga yozib boriladi. Savol-javoblar oxirida yakun qilinadi. 1.Yangi mavzuni yoritish. O qituvchi yangi mavzu Bozorlar ua narxlar ni o quvchilarga tushuntirish maqsadida 2014 yilda iqtisodiyotimizning yetakchi tarmoqlarida zamonaviy yuqori texnologiyalarga asoslangan uskunalar bilan jihozlangan, umumiy qiymati 4 milliard 200 million dollarga teng bo lgan 154 ta yirik ob ekt foydalanishga topshirilganligi va elektr energiyaning foiz tejalganligi va ularning qatorida yiliga 60 mingta avtomobil ishlab chiqarish quvvatiga ega bo lgan «Xorazm avtomobil ishlab chiqarish birlashmasi» mas uliyati cheklangan jamiyati bazasida «Damas» va «Orlando» rusumidagi yengil avtomobillar ishlab chiqarishni tashkil qilish», Jizzax viloyatida 760 ming tonna portlandsement yoki 350 ming tonna oq sement ishlab chiqarishni yo lga qo yish», «80 ming tonna rux konsentratini qayta ishlash bo yicha rux zavodini rekonstruksiya qilish», «Mis eritish zavodida yangi sulfat kislota sexini qurish», elektr energiyasi ishlab chiqarish imkoniyatini 50 megavattga oshirish maqsadida «Sirdaryo issiqlik elektr stansiyasini to liq miqyosda modernizatsiya qilish», Qoraqalpog iston Respublikasidagi «Mang it» mas uliyati cheklangan jamiyati bazasida yiliga 5 ming tonna mahsulot chiqarish quvvatiga ega bo lgan ip-kalava yigiruv korxonasi tashkil etish» va boshqa ob ektlar ishga tushirildi. Ip-kalava yigiruv korxonasining mehnat ununmdorligi 20-25foizga oshganligi, elektr energiyaning tejamkorligi foizga teng. Shuningdek, transport iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi asosiy kuchdir. Shu bois dunyodagi aksariyat mamlakatlar iqtisodiy, ijtimoiy va ilmiy-texnik taraqqiyotning asosiy yo nalishlaridan bo lgan avtomobilsozlikni rivojlantirishni ustivor yo nalishlardan biri deb biladi.transport sanoatining muhim tarkibiy qismlaridan biri yuk avtotransportlari ishlab chiqarish xalq xo jaligi tarmoqlari o rtasidagi o zaro munosabatlarni mustahkamlashga xizmat qilmoqda. So nggi yillarda barqaror o sish sur atlarini saqlab kelayotgan O zbekiston iqtisodiyotida yuk tashish avtotransporti muhim o rin tutadi. O zbekiston avtomobilsozligi milliy iqtisodiyotimizni yuksaltirishga salmoqli hissa 51

52 qo shayotir. Bugungi kunda ushbu tarmoq oldiga raqobatbardosh va eksportbop avtomobillar ishlab chiqarish, iste molchilar ehtiyoji inobatga olingan holda, ularni ishlab chiqarish hajmini oshirish va modellarini muntazam yangilash, turli avtomobil ehtiyot qismlari tayyorlashni o zlashtirish kabi keng ko lamli vazifalar qo yilgan. Bunday vazifalarni davr talabiga ko ra va avtomobilsozlik texnologik jihatdan rivojlangan mamlakatlar tajribasidan foydalangan holda, hamkorlikdagi sa y-harakatlar bilan hal etish maqsadga muvofiqdir. Yaqinda tashkil etilgan «JV MAN Auto-Uzbekistan» O zbekiston-germaniya qo shma korxonasi bunga yorqin misol bo la oladi. Bu yerda 15 tonnadan 50 tonnagacha yuk ko tarish quvvatiga ega zamonaviy va ishonchli MAN yuk mashinalari ishlab chiqarilmoqda. Yuqorida qayt etilgan avtomobillar mehnat unumdorligi yuqori va Samarqandda ishlab chiqarilgan yuk mashinalari Ozarbayjon, Afg oniston, Qozog iston, Turkmaniston va boshqa davlatlarga bozor narxlarida yetkazib berilganlini va mashinalarning mehnat unumdorligi yuqori, elektr energiyaning tejamkorligi foizga tengdir. O quvchilar yuqoridagi ma lumotlarni tahlil qilish uchun guruhlarga bo lindi, ularga 12 dona varaqchalar tarqatildi va shunday vazifa qo yildi: «Aytaylik, siz varaqchada tasvirlangan tovarning (varaqchada Damas, Orlando rusumli mashinalar, qo l telefonlarining rasmlari ) egasisiz. Uni xaridor yoki sotuvchi sifatida qanchaga sotgan yoki sotib olgan bo lar edingiz? O quvchilardan tuzilgan guruhlar o`zlarining fikr mulohazalarini birma-bir sharhlaydi: Sotib olinayotgan Damas avtomobilining ehtiyot qismlaridan boshlab, ekologik jihatdan atrofni iflos qilmasligi, qishga, yozning issig iga chidamligi, hatto bo`yog ining tarkibiga, uzoq masofalarni qisqa vaqt ichida bosib o tishini sharhlab baho berishadi. So z oxirida ishlab chiqilgan tovarlarning narxlari shundan kelib qo yiladi. Bugungi kun talabidan kelib chiqib raqobatbardosh va eksportbop avtomobillar ishlab chiqarilib jahon bozoriga, iste molchilarga yetkaziladi. Tovarlarni ishlab chiqarishda elektr energiyaning tejamkorligi foizga tenglini aytib o tadi. Doskada savol - javoblar natijasi quyidagi jadvalda qayd qilib boriladi: Tovar nomi 1. Damas,Orlando mashina 2. Qo l telefoni 3.LBP-2900B rusumli kompyuter 4. Velosiped Sotuvchi bahosi Xaridor bahosi Shundan so ng sotuvchi va xaridorlar bozorga taklif qilinadi. Ular o rtasida 3 daqiqalik savdolashuv, oldi-sotdi jarayoni «Bozor» o yini o tkaziladi. 52

53 Vu tovarlar xaridori va sotuvchisiga quyidagi savollar bilan murojaat qilinadi: «Tovarning bahosi necha so mni tashkil qildi? Sizning har biringiz bu bahoga rozimisiz. Rozi bo lmaganingizda nima bo lar edi?» Shu savol-javob natijasiga ko ra tovarning narxi - xaridor to lashga, sotuvchi esa sotishga rozi bo lgan narx ekanligiga urg u beriladi. Tovarlar kelishilgan narxda sotiladi. 4. Yangi mavzuni mustahkamlash. Guruhlarda bahs munozara.topshiriq quyidagicha: yaqinda tashkil etilgan JV MAN Auto-Uzbekistan O zbekiston-germaniya qo shma korxonasida 15 tonnadan 50 tonnagacha yuk ko tarish quvvatiga ega zamonaviy va ishonchli MAN yuk mashinalari ishlab chiqarildi bu avtomobilni qancha pulga sotish mumkin? yoningizdan tabiiy gaz magistrali o tgan bo lsa, kam harajatlar bilan uzoq masofadan gaz tarmoqlari tortib kelmasdan, ishlab chiqarish unumdorligi 85% atrofida bo lgan gaz porshenli «mini TES»lar o rnatilishi maqsadga muvofiq bo ladi va arzon elektr va issiqlik energiyasi ishlab chiqarishga erishish mumkin - degan masala yuzasidan o quvchilarning bahs munozara o tkazishi maqsadga muvofiqdir; bozorda narxlar qachon yuqori b ladi, aniq misollar bilan tushuntirib bering. Xulosa. 1. Davlat va hukumat, jamiyatning, boshqaruv organi, tabiiy resurslar egasi sifatida alohida o rin tutadi. Davlat: - Bozordan davlat korxonalari uchun zarur buyum, tovar, xizmatlar va ishchi kuchi sotib oladi. - Bozorda tabiiy resurslarni davlat korxonalari tomonidan isblab chiqarilgan tovarlarni, davlat idoralari va mahkamalarining xizmatlari, davlat mulkini sotadi. 2. Isblab chiqaruychilar: - Tabiiy resurslar, ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchini bozordan sotib oladi. - Ishlab chiqarilgan tovarlari va xizmatlari, o ziga tegishli muikni bozorda sotadi. V. Darsni yakunlash va baholash. Darsga qisqacha yakun yasa1adi va o quvchilar baholanadi. VI. Uyga vazifa. 1.Toshkent Samarqand va Samarqand Toshkent yo nalishi bo yicha qatnaydigan «Afrosiyob» tezyurar poezdining ish samaradorligi bo yicha yozma ish tayyorlab keling. 2. Elektr energiya bo yicha yangi ma lumotlar bo lsa keyingi darsga tayyorlab keling. 53

54 Darsning texnologik xaritasi 8-sinf Algebra fanidan Matematika fanidan Darsning maqsadi Vazifalari O quv jarayonining mazmuni O quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi Kutilayotgan natijalar 92-mavzu: Sonlarning taqribiy qiymati. Sonlarni yaxlitlash.(173-bet, 2 soat) Ta limiy maqsad: Sonlarning taqribiy qiymatini topib, uni amaliyotda mustaqil qo llay olish. Rivojlantiruvchi maqsad: O quvchilarga ijodiy faollikni, mustaqil ishlash qobiliyatini mustahkamlash, hozirjavoblikga o rgatish. Tarbiyaviy maqsad:o quchilarni ona Vatanga sadoqat, mehr-muruvvat ruhida tarbiyalab borish. O quvchilarga sonlarning taqribiy qiymati haqidagi bilimlarni berish, o rni muhimligini tushuntirish, ular haqidagi tarixiy ma lumotlar, va vatandoshlarimizning shu sohadagi faoliyati haqida tanishtirish, o quvchilarni milliy vatanparvarlik ruhida tarbiyalash. O quvchilarga mavzu asosida sonlarning taqribiy qiymatini topishga doir bilimlarni berish bilan birga qiziquvchanlik, topqirlik, hozirjavoblik, ijodiy qobiliyatni shakllantirish, hamda kasbga yo naltirish, kompyuterlardan foydalanish va mavzuga doir masalalarni yechish ko nikmasini shakllantirish. O quvchilar mavzuning mazmunan mohiyatini tushunib yetishlari unda sonlarning taqribiy qiymatini topish yordamida tenglamalar yechishda bilim, ko nikma va malakalarga ega bo lish Uslub: Aqliy hujum, Guruhda ishlash Shakl: savol- javob, jamoa va yakka tartibda ishlash Vosita: plakatlar, kompyuter, tarqatma materiallar, savoltopshiriqlar Usul: savol- javob, baxs-munozara Nazorat: yozma, og zaki Baholash: rag batlantirish 5 balli tizim asosida baholash O qituvchi: O quvchi O quvchilarning fanga bo lgan O quvchilar mustaqil va erkin qiziqishi ortadi. O quvchilar fikrlaydi. Guruhlar bilan o rtasida do stona muhitni ishlashni va o z ustida yaratadi. O z oldiga qo ygan ishlashni o rganadi, eslab maqsadlariga erishadi. O quvchilarni mustaqillikka va qolish, ayta olish, ko rsata 54

55 Kelgusi rejalar (tahlil, o zgarishlar) ijodkorlikka o rgatadi. Past o zlashtiruvchi o` quvchilarning fikrlash qobiliyatini o stiradi O qituvchi: Yangi pedagogik texnologiyalarni darsda qo llashni, ularni takomillashtirishga erishadi. Darsni tashkil qilishda axborot texnologiyalardan foydalanadi. olish ko nikma va malakalariga ega bo ladi. O quvchi Mavzu yuzasidan berilgan topshiriq ustida mustaqil ishlashni o rganadi. O z fikrini ravon bayon eta oladi. Guruhda ishlashda jipslikka e tibor qaratadi. Mavzu uchun qo shimcha ma lumotlar topishga harakat qiladi. Darsning borishi Darsda kerakli jihozlar: 8-sinf matematika darsligi, tarqatma savollar, kompyuter texnikasi Asosiy atamalar va tushunchalar: - sonlarning takribiy qiymati haqidagi tushunchalar; -yaxlitlash haqidagi tushunchalar; - o nlar xonasigacha yaxlitlash haqida tushunchalar; - yuzlar xonasigacha yaxlitlash haqida tushunchalar; - minglar xonasigacha yaxlitlashl haqida tushunchalar; - elektr-energiya va uni tejash haqida tushuncha; - oilada elektr energiyasini hisoblashga doir masalalar namunalari; Dars turi: noan anaviy Darsda qo llaniladigan metod: Faol ma ruza, aqliy hujum, guruhlar bilan ishlash Darsning tashkil etilishi: (2 minut) a) sinfga kirishda o quvchilar o qituvchi tayyorlagan emblemalarni oladilar va borib o tiradilar; b) salomlashish, davomatni aniqlash; c) o quvchilarni darsga tayyorligini ko rib chiqish. O quvchilar yordamida, o z xohishlari bilan guruhlarni nomlab olinadi. 1-guruh. Al-Xorazmiy 2-guruh. Beruniy 3-guruh. Tejamkor hisobchilar 3. O tilgan mavzu bo yicha savol-javob ( 5 daqiqa). 55

56 o qituvchi tomonidan oldindan tayyorlab qo yilgan savol va topshiriqlarni guruh boshlari chiqib tanlab oladilar. 1-savol: O nli kasr deb nimaga aytiladi? Javob: Maxraji 10 ning darajalaridan iborat bo lgan kasrlar o nli kasrlar deyiladi. 2- savol: Yaxlitlashda qachon o nli kasr sonning butun qismiga bir qo shiladi? Javob: Verguldan keyingi son 5dan katta bo lsa, o nli kasr sonni butun qismiga bir qo shiladi. 3- savol: Yaxlitlashda qachon unli kasr sonning butun qismi o zgarmaydi? Javob: Verguldan keyingi son 5 dan kichik bo lsa, o nli kasr sonni butun qismi uzgarishsiz qoladi. 4- savol: O nlik xonasigacha yaxlitlash qanday bajariladi? Javob: O nli kasr sonning verguldan keyingi birinchi xonasidagi raqam qiymatiga e tibor beriladi. 5- savol: Yuzlar xonasigacha yaxlitlash qanday bajariladi? Javob: O nli kasr sonning verguldan keyingi ikkita xonasidagi raqam qiymatiga e tibor beriladi 6- savol: Minglar xonasigacha yaxlitlash qanday bajariladi? Javob: O nli kasr sonning verguldan keyingi uchta xonasidagi raqam qiymatiga e tibor beriladi. 2. Yangi mavzu bayoni O qituvchining kichik ma ruzasi (10 minut) Reja: 1. O nli kasr sonlar haqida tushuncha 2. O nli kasr sonlarni qo shish va ayirish qonuniga misol 3. O nli kasr sonlarni yaxlitlash 4. O nli kasr sonlar yaxlitlash xossalariga ko ra misol 5. Elektr energiya haqida tushuncha 6. Oilada kommunal to lovlar va matematika Yangi mavzuni boshlashdan oldin kompyuterda keltirilgan misollar o quvchilarga ko rsatilib, ularni ta riflari so raladi. Shundan so ng ifodalar haqida tushunchalar beriladi. Slayd orqali tasvirni katta ekranga chiqarib, o quvchilarga havola etiladi va tushuntiriladi. 1-ta rif Maxraji 10 ning darajalaridan iborat kasr sonlar o`nli kasr son deyiladi.,,, demak 0,4 0,02 0,003 0,0004 Amaliy masalalar yechishda ko pincha turli miqdorlarning taqribiy qiymatlari bilan ish ko rishga to g ri keladi. Taqribiy qiymatlar, odatda, ko p miqdordagi narsalarni, masalan soch tolalarining sonini sanashda, o rmondagi daraxtlar sonini sanashda, asboblar yordamida: uzunlik, massa va temperaturani o lchashda sonlarni yaxlitlashga to g ri keladi. Statistik ma lumotlarni aniqlashda 56

57 ham taqribiy qiymatlardan foydalanamiz. Masalan:O zbekiston aholisi haqidagi ma lumot, O zbekiston Respublikasining birinchi pochta markasi o zbek shoirasi Mohlaroyim-Nodiraga bag ishlangan bo lib, bu marka 2,5-3 million nusxada muomalaga chiqarilganligi haqidagi ma lumot, so nggi yillarda O zbekistonda g alla ekini maydonlari 300 gektarga ko payganligi haqidagi ma lumot, O zbekistonda ga yaqin umumta lim maktablari, litsey va kollejlar borligi haqidagi ma lumot va h.z. Shunday holatlarga duch kelamizki, xattoki ba zi qiymatlarni ifodalashda sonni yaxlitlashga to g ri keladi. Masalan: sinfdagi kelmagan o quvchilar necha foizni tashkil etish qiymatini topishda, 3ta o quvchining o rtacha vaznini topishda, liftga o rtacha nechta yo lovchi chiqishi mumkinligini, ularning o rtachasi topilgan vaznlarining qiymatiga qarab topilishi va h. z. Amaliy jihatdan taqribiy qiymatning aniq qiymatdan u yoki bu tomonga chetlashtirishini, ya ni aniq qiymat bilan taqribiy qiymat orasidagi ayirmaning modulini (absolyut qiymat) bilish muhimdir. Miqdorning aniq qiymati bilan uning taqribiy qiymat orasidagi ayirmaning moduli yaqinlashtirishning absolyut xatoligi deyiladi. Yaqinlashishning absolyut xatoligi ko pincha oddiygina qilib xatolik deyiladi. x a Shunday qilib, agar a aniq qiymat x ga teng bo lgan miqdorning taqribiy qiymati bo lsa, u holda absolyut xatolikga teng bo ladi. Bunday matematik bilimga ega bo lgan o quvchi o z bilimlarini amaliyotda qo llash orqali mavzuni mustahkamlab oladi. Ayniqsa, oiladagi kommunal to lovlarini hisoblashda o quvchi yoshlarda tabiatan qiziquvchanligi tufayli ota-onasiga yordam bergisi keladi va albatta bunday hisoblarni ota-onadan oldin hisoblab beradi. Bu yoshda o quvchi oila byudjetiga qanday qilib foyda keltirish mumkin ekanligini taxminan mulohaza qila oladi. Oiladagi tejamkorlik orqasidan oila byudjetiga foyda kelishini tafakkur qila oladi. Oila byudjetidan taxminan kommunal to lovlari uchun necha so m ajratilishini oldindan ayta olishi mumkin. Qo yidagi masalalar tavsiya etiladi vattlik 1 dona chiroq o chmasdan yonganda 1 hafta davomida qancha energiya sarflanadi? Bir oyda-chi? Bir yida-chi? 2. Konditsioner 1 soatda vatt energiya sarflaydi.u bir sutka davomida qancha energiya sarflaydi? Bir oyda-chi? Bir yida-chi? 3. Muzlatkich 1 soatda vatt energiya sarfladi. Agar 1kv energiya so mliligi ma lum bo lsa, 1 oyda (30 kun) qancha oila byudjetidan mablag sarflanadi? Bir oyda-chi? Bir yida-chi? yilda 1kv elektr energiyasi uchun to lov 120 so m bo lgan. Elektr energiyasi ishlab chiqarish harajatlari oshganligi munosabati bilan 2014 yil narx 20% oshirildi yil narx necha so mga oshirildi? 5. Xonadonda ishlatiladigan cho g li dazmol 1 soatda 220 kv elektr energiyasini sarflasa, 12 soatda necha kilovatt energiyani sarflaydi? 57

58 8-sinf geografiya I-chorak, 12-dars. Mavzu: Elektroenergetika Darsning maqsadi: a) ta limiy maqsad: O quvchilarga milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda elektr energiya ishlab chiqarishning ahamiyati haqida ma lumotlar berish; b) tarbiyaviy maqsad: O quvchilarni mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan elektr energiyaning har bir sohada tejab-tergab ishlatilish zarurligi ruhida tarbiyalash; Darsning jihozi: O zbekistonning tabiiy va siyosiy xaritasi, O zbekistonning elektroenergetika xaritasi, 8- sinf o quv atlasi, geografiya darsligi, tarqatma materiallar. Texnik vositalar:kompyuter, videoikkilik, slaydlar. Dars tipi: Aralash. Dars turi: Noan anaviy. Dars metodlari: Aqliy hujum, Kichik guruhlarda ishlash, BLIS so rovi topshiriqlari (shakli: ha-yo q ) Dars rejasi: 1. O qituvchining kirish so`zi. 2. Guruhlarga bo`linish. 3. Biz bilgan bilimlar. 4. Yangi dars bayoni. 5. Guruhlar taqdimoti. 6. BLIS so rov topshiriqlari. 7. Mavzuni mustahkamlash. 8. O quvchilarni baholash. 9. Uyga vazifa. 1. Darsning tashkil etilishi: 2. O quvchilar tanlagan emblemalari orqali guruhlarga bo linib, stollarga o tirishadi. I - guruh. IES II - guruh. GES III - guruh. IEM 3. Biz bilgan bilimlar Har bir guruhga o tilgan mavzular yuzasidan uchtadan tezkor savollar beriladi: I-guruh. IES 1. Yoqilg i sanoati tarmoqlarini aytib bering. 2. Shartli yoqilg i deb nimaga aytiladi? 3. Xaritadan ko mir konlari tarqalgan hududlarni ko rsating. II-guruh. GES 1. Gidroenergiya boyliklari haqida gapiring. 2. Yoqilg i - energetika balansi deb nimaga aytiladi? 58

59 3. Xaritadan neft konlari tarqalgan hududlarni ko rsating. III-guruh. IEM 1.Yoqilg i sarfi dinamikasini tahlil qilib bering. (darslik 18-rasm) 2 Yoqilg i energetika kimyo majmuasi tarmoqlarini aytib bering. 3. Xaritadan gaz konlari tarqalgan hududlarni ko rsating. Yangi mavzu bayoni Reja: 1. Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda elektr energiya ishlab chiqarishning ahamiyati. 2. O zbekistondagi issiqlik elektr stantsiyalari va elektr uzatish linyalari. 3. O zbekistondagi gidroelektr stantsiyalari va elektr uzatish linyalari. 4. Elektr energiya hosil qiliishning zamonaviy yo llari. Elektroenergetikaning mamlakat yalpi sanoat mahsulotidagi salmog i 7,7 % ni tashkil qiladi. Miliy iqtisodiyotni jadal rivojlantirish uchun elektr energiya ishlab chiqarishni yuksaltirish lozim. Mamlakatmizda ishlab chiqarilayotgan elektr energiyaning 90 % ni issiqlik elektrostantsiyalari (IES) lari bermoqda. Issiqlik elektrostantsiyalari ancha tez va arzon quriladi. O zbekistonda Toshkent, Yangi Angren, Sirdaryo, Navoiy, Talimarjon kabi yirik IES lar mavjud. Elektr stantsiyalar qurish uchun joy tanlanayotganda yoqilg ini tashib kelishga va elektr energiyani uzatib berishga ketadigan xarajatlar qiyoslab ko riladi. Elektr energiyadan foydalanishning 4 ta afzallik tomoni mavjud. Elektr energiya juda ko p iste mol qilinadigan joylarda elektr stantsiyalar boshqa joylardan keltiriladigan yoqilg iga mo ljallab quriladi. O zbekistondagi asosiy elektr stantsiyalar va elektr uzatish liniyalaridan Sirdaryo IES yiliga 13 mlrd kws elektr energiya bermoqda. Qashqadaryo viloyatida quvvati 3,2 mln kw bo lgan Talimarjon IESining 800 MW li birinchi blokning ishga tushirilishi tizimdagi ulkan loyihalardan biri sifatida e tirof etildi. Bir vaqtda issiqlik energiyasi ham ishlab chiqaradigan elektr stantsiya issiqlik elektr markazi (IEM) deb ataladi. Ularda elektr energiya ishlab chiqarish jarayonida hosil bo lgan issiq suvdan issiqxonalarni, binolarni isitish va boshqalarda foydalaniladi. O zbekistonda Farg ona, Muborak va Toshkent IEMlari mavjud. Gidroelektrostantsiyalarda energiya ishlab chiqarish tabiiy suv oqimi kuchiga asoslanadi. GESlar ishlab chiqaradigan elektr energiyaning tannarxi arzon bo ladi. O zbekistonda GES qurish bilan bir yo la elektr energiya ishlab chiqarish, yerlarni sug orish, xo jaliklarni suv bilan ta minlash, baliqchilikni rivojlantirish imkoniyatlari yaratiladi. Mamlakatimizning Chirchiq-Bo zsuv daryosida barpo etilgan gidroenergetika kaskadi shakllangan. Mazkur kaskad GESlar soniga (19 ta) ko ra jahonda oldingi o rinda turadi. O zbekistonda IESlar va GES yiliga mlrd kw soat atrofida elektr energiya hosil qilinmoqda. 59

60 Elektr energiya hosil qiliishning zamonaviy yo llari. Elektr energiya ishlab chiqarishning yillar kesimida o sishini tahlil qiladigan bo lsak, O zbekistonda elektr energiya ishlab chiqarish 1980 yilda (33,9 mlrd kw) 1970 yilga (18,3mlrd kw) nisbatan 15,6% ga, 2012 yilda (53mlrd kw) 1980 yilga (33,9 mlrd kw) nisbatan 19,1% ga o sgan. Energiyaning yangi manbalarini topish va o zlashtirish bo yicha ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Ana shunday izlanishlar natijasida Toshkent viloyatining Parkent tumanida Quyosh energiyasi dan foydalanish maqsadida Fizika Quyosh inshoati faoliyat ko rsatmoqda. Turli xildagi elektr stantsiyalarning yuqori voltli elektr uzatish liniyalari bilan birlashtirilib, bir markazdan boshqarib turilishi energetika tizimi deyiladi. O zbekiston o z ehtiyojidan ortgan elektr energiyani Tojikiston, Qozog iston va Afg onistonga eksport qilmoqda. Guruh a zolari xarita va darslikdan foydalanib o qituvchi tomonidan berilgan bilimlar va o zlari o qib kelgan ma lumotlarga tayanib, yangi mavzu savollariga javob berishlari kerak. Har bir guruhga yangi mavzu bo`yicha alohida topshiriq beriladi. Guruh a zolariga BLIS so rov topshiriqlari: Shakli: ha-yo q 1. Mamlakatimizda birinchi GES 1926 yil Bo zsuv kanalida barpo etildi. ha 2. Elektroenergetikaning mamlakat yalpi sanoat mahsulotidagi salmog i 9,7 % ni tashkil qiladi. yo q 3. O zbekistonda Toshkent, Yangi Angren, Sirdaryo, Navoiy, Talimarjon kabi yirik IES lar mavjud. ha 4. Bir vaqtda issiqlik energiyasi ham ishlab chiqaradigan elektr stantsiya issiqlik elektr markazi (IEM) deb ataladi. ha 5.Toshkent viloyatining Parkent tumanida Quyosh energiyasi dan foydalanish maqsadida Fizika Quyosh inshoati faoliyat ko rsatmoqda. ha Farg ona, Muborak,Toshkent, Guliston IEMlari mavjud yo q 2. Sirdaryo IES yiliga 13 mlrd kws elektr energiya bermoqda. ha 3. Gidroelektrostantsiyalarda energiya ishlab chiqarish tabiiy suv oqimi kuchiga asoslanmaydi. yo q 4. Qashqadaryo viloyatida quvvati 3,2 mln kw bo lgan Tallimarjon IESining 800MW li birinchi blok ishga tushdi. ha 5. Elektr energiya ishlab chiqarish jarayonida hosil bo lgan issiq suvdan issiqxonalarni, binolarni isitish va boshqalarda foydalaniladi ha 60

61 O zbekistonda IESlar va GES larda yiliga mlrd kw soat atrofida elektr energiya hosil qilinmoqda. ha 2. GESlarda ishlab chiqaradigan elektr energiyaning tannarxi arzon bo ladi. ha 3. CHirchiq- Bo zsuv kaskadda GESlar soni 22 ta yo q 4. Mamlakatmizda ishlab chiqarilayotgan elektr energiyaning 90 % ni issiqlik elektrostantsiyalari (IES) lari bermoqda. ha 5. O zbekistonda elektr energiya ishlab chiqarish 2012 yilda (53mlrd kw) 1980 yilga (33,9 mlrd kw) nisbatan 19,1% ga o sgan. ha So rovni o tkazish tartibi: 1. Har bir o quvchi uchun individual nazorat topshiriqlari beriladi. 2. BLIS so rov topshiriqlari uchun javob varaqasi: Topshiriqni bajarish tartibi: O zingiz to g ri deb hisoblagan to g ri javoblarni X belgisi bilan, noto g ri deb hisoblagan javoblarringizni O belgisi bilan belgilang. 3. O quvchi quyidagi shaklda javoblarni belgilaydi: X 0 X X X 4. Nazorat uchun belgilangan vaqt tugagach o qituvchi o quvchilarning javob varaqalarini tekshirib chiqadi va baholaydi. Baholash mezonlari: 4-5 ta to g ri javob uchun 5 ball 3-2 ta to g ri javob uchun 4 ball 1- ta to g ri javob uchun 3 ball Guruhlar bajargan ishlarini keyingi guruhga topshirishadi. Har bir guruh a zolari o zidan oldingi guruh ishining to`g`ri yoki noto`g`ri ekanligini tekshiradi. 61

62 O qituvchi o quvchilar ishini umumlashtirib, o tilgan mavzuni mustahkamlaydi. Dars yakunida guruh a zolari to`plagan bayroqchalar sanaladi va o quvchilar baholanadi. Uyga vazifa: Elektroenergiya mavzusini o qib, savol va topshiriqlarni bajarish hamda yozuvsiz xaritaga O zbekistondagi gidroelektr stantsiyalari va elektr uzatish linalarini tushirib kelish. Iqtisodiy bilim asoslari 8-sinf uchun IQTISODIY BILIM ASOSLARI I. chorak. 4-dars. 4- Mavzu. Ishlab chiqarish va uning omillari I. Darsning maqsadi: a) ta limiy maqsad: o quvchilarni - ishlab chiqarish inson ehtiyojlarini qondirishning yagona vositasi ekanligini tushuntirish va iste molchiga xos eng oddiy malaka va ko nikmalarga ega bo lish. b) tarbiyaviy maqsad:o quvchilarga dars jarayonida barcha ishlab chiqarishda qo llanilayotgan energiyani tejash texnologiyalari fan-texnika taraqqiyotining so nggi yutuqlarini ishlab chiqarishda qo llanishini dars jarayonida va darsdan tashqari vaqtlarda elektr energiyaning ahamiyati haqida tushuncha berish; c) rivojlantiruvchi maqsad: o`quvchilarga ishlab chiqarishda elektr energiyaning tejamkorligining ahamiyatini tushuntirish. Darsning jihozi: darslik, elektr energiya aks etgan plakatlar to plami, tarqatma materiallarda elektr energiyaning tejalishi haqida savollar bo lishi kerak, rag`bat uchun belgilarda ham elektr enegiya aks etgan rasmlar bo lishi kerak. Texnik vositalar:kompyuter, multimedia, elektr energiya aks etgan slaydlar. Dars tipi: Aralash dars. Dars o`tish metodi: Tushunchalar tahlili, Aqliy hujum, Og zaki bayon qilish. P.Darsda yoritilishi lozim bo lgan asosiy tushuncha va atamalar: - ishlab chiqarish; - ishlab chiqaruvchilar; - iste molchilar; - isblab chiqarish omillari: IP. Dars uchun zarur jihoziar va ma lumot manbalari: - 8-sinf darsligi. Dars bosqichlari va vaqt taqsimoti: 1 Tashkiliy qism 3 daqiqa 2 O tilgan mavzuni esga solish; 4 daqiqa 3 Yangi mavzuni yoritish: 25 daqiqa 62

63 a) guruhda ishlash - 6 daqiqa b) taqtimot - 15 daqiqa c) umumlashtirish - 4 daqiqa 4 Yangi mavzuni mustahkamlash 6 daqiqa 5 Darsga yakun yasash va baholash 5 daqiqa 6 Uyga vazifa 2 daqiqa Darsning borishi. I.Tashkiliy qism: O quvchilar sinfga kirishadi ularning har biriga stol ustidagi rasmlar aks etgan kartochkalar olish tavsiya etiladi va rasmlar bo yicha stolga o tirish kerakligi aytiladi II. O tilgan mavzular haqida suhbatlashish. 1. Tanlov deganda nimani tushunasiz? Javobi; (cheklangan resurslardan foydalanish imkoniyatlari orasidan birini tanlash). 2. Muqobil imkoniyatlar deb nimaga aytiladi? Javobi; (birini tanlaganda qolganlaridan voz kechiladigan imkoniyatlar ). 3. Murosali tanlov deb nimaga aytiladi? Javobi; (bir vaqtning o zida bir necha imkoniyatlardan qisman-qisman foydalanish). 4.Tanlovning muqobil qiymati deb nimaga aytiladi? Javob:(tanlov natijasida voz kechilgan imkoniyatlar ichidan eng katta naflisi). III. O quvchilar sizlar bilan tanlov, muqobil imkoniyatlar, murosali tanlov haqida bilimlarimizni eslab oldik. IV. Yangi mavzu: Ishlab chiqarish va uning omillari. Ko rgazmali rasmlar asosida erkaklar ko ylagini ishlab chiqarish bilan bog liq ishlab chiqarish va xizmat ko rsatish korxonalarining ro yxatini tuzing Guruhlar savolga jayob topishlari va ularni ro yxatini tuzib chiqishlari uchun 3 daqiqa yaqt beriladi. Vaqt tugagach, har bir guruhning jayoblari tinglanadi va tinglash jarayonida ular o z javoblarini asoslashlari talab etiladi. Vu esa o quvchilarning erkaklar ko ylagini isblab chiqarish bilan bog liq sanoat va xizmat ko rsatish korxonalari ro yxati doskaga osib quyiladi. 1) fermer xo jaliklari - ko ylak uchun paxta yetishtirib beradi; 2) paxta tozalash zavodi tozalangan paxta tolasini ishlab chiqaradi; 3) ip yigiruv sexi - gazlama uchun toladan ip yigiradi; 4) to qimachilik kombinati - ko ylak uchun ipdan gazlama ishlab chiqaradi; 5) bo yoq ishlab chiqarish kimyo zavodi gazlamani bo yash uchun bo yoq isblab chiqaradi; 6) elektr stansiyasi - ko ylak ishlab chiqarishdagi barcha dastgohlarni yurgizish uchun elektr quvvati ishlab chiqaradi; 63

64 7) Kon turli xil dastgohlar ishlab chiqarish uchun turli xil ma danlar qazib oladi; 8) do kon - ko ylaklarni iste molchilarga yetkazib berish uchun xizmat qiladi. So ng guruhlarga keyingi savol beriladi. - Bu korxonalardan tashqari, yana qanday korxonalarni bu ro yxatga kiritish mumkin? Nar bir guruhning qo shimcha savollari tinglanadi va erkaklar ko ylagini sifatli ishlab chiqarish bilan bog liq qo shimchalar aytilgan korxonalar ro yxatga kiritib boriladi. Bunga misol qilib ko ylak bichish, ko ylak tikish fabrikasi, tugma ishlab chiqarish zavodi, ko ylak ishlab chiqarishda ishtirok etuvchi asbob- uskuna va dastgohlar ishlab chiqarish metallurgiya zavod1ari, mineral o g itlar ishlab chiqarish korxonasi va boshqa qator korxonalarni keltirish mumkin. Shundan so ng guruhlarga quyidagini aniqlash topshiriladi: Chigit ekishdan boshlab, toki ko ylak iste molchigacha bo lgan _ ishlab chiqarish jarayonining zanjirini mantiqiy ketma-ketlikda yozing. GuruhIar topshigiqni bajarishlari uchun 3 daqiqa vaqt beriladi. Vaqt tugagach, har bir guruhdan topshiriqni qanday bajarganliklari so raladi. Guruhlar o zlari yozgan mantiqiy ketma-ketlikni o qib eshittiradilar. So ng har bir guruhdan yozgan mantiqiy ketma-ketligini asoslab berishi talab etiladi. Taxminiy javob: 1. Dehqon chigitni yekib, parvarishlab undan paxta hosili oladi. 2. Paxta tozalash zavodida paxta chigitdan ajratib olinadi. 3. Ip yigiruy sexida paxta ip holatiga keltiriladi. 4. To qimachilik kombinatida ipdan gazlama to qi1adi. 5. Bo yoq zavodlaridan bo yoq keltirilib gazlama bo yaladi. 6. Tauuor gazlama tikuv fabgikasida bichiladi va ko ylak tikiladi. 7. Tauuog ko ylak do konlarga, savdo uylariga tarqatiladi va iste molchilarga sotiladi. Shu o rinda korxonaning ish faoliyati bo yicha qisqacha xulosa qilinadi: Birgina erkaklar ko ylagini ishlab chiqarishda tog -kon sanoatidan tortib to dalada mehnat qilauotgan dehqongacha ishtirok etishi jarayonini ko rdik. Bu ishlab chiqarishda ishtirok etuvchi asbob-uskuna va dastgohlar ishlab chiqargan mahsulotlarining hammasi ham talab darajasida sifatli bo lmaydi. Chunki, korxonadagi asbob-uskuna va dastgohlarning uzoq yillar davomida tinimsiz ishlatilishi natijasida, islab chiqariladigan mahsulotlarning sifatsizligi, ishchi kuchinig ko pligi, elektr energiyaning ko p islatilishi, ish unumdorligining pastligiga ko ra, butun korxonadagi asbob uskunalar yangilandi. Korxonadagi yangilangan avtomatlashgan asbob- uskuna va dastgohlarning ishlatilishi ishning samaradorligini foizga oshiradi, ishchi kuchi foizga qisqardi, 3 smenali ish vaqtlari 64

65 2 smenaga o tildi. Korxonada ishlab chiqarishda elektr energiya foizga tejaldi. Ishlab chiqarilgan mahsulotlar jahon bozorlariga eksport qilinmoqda. Guruhlarga quyidagi topshiriq beriladi: Virgina erkaklar ko ylagini ishlab chiqarishda qanday: a) tabiiy; b) kapital; d) mehnat resurslari iste mol qilinayotganligini aniqlang. Ushbu topshiriqni bajarishlari uchun 3 daqiqa vaqt beriladi. Vaqt tugagach, guruhlar birin-ketin o z jayoblarini ma lum qilishadi va guruh javoblari tinglanadi. Agar guruhlar turli boshqa fikrlar bilan chalg isalar, quyidagi jayob asosida xulosa qilish tavsiya etiladi: Birgina erkaklar ko ylagini ishlab chiqarish uchun: - tabiiy resurslardan suv, foydali qazilmalar va boshqalar; - kapital resurslardan - bino va inshootlar, tikish va bichish uchun turli asbob-uskunalar va dastgohlar, tashish uchun transport vositalari va boshqalar; - mehnat resurslaridan ishchi xodimlar. 4. Yangi mavzuni mustahkamlash. Yangi mavzuga qisqacha xulosa qilinadi. Tabiiy, capital va mehnat resurslarini ishlab chiqarish omillari deb ham yuritiladi. Ishlab chiqarish jarayonining uana bir omil - tadbirkorlik omili ta sirida sodir bo ladi. Inson uchun tadbirkorlik omili resurslardan samarali foydalangan holda ishlab chiqarishni to g ri tashkil etishda, ishlab chiqarish jarayonini boshqarish muammolarini oqilona hal etishda qo l keladi. Vu omil yuqoridagi uch omil bilan birlikda yaxlit ishlab chiqarish jarayonini tashkil etadi. Yangi mavzuni mustahkamlash uchun savollar: Hozirgi kunda ishlab chiqarishda elektr energiyaning qanday turlaridan foydalanilmoqda. 5. Darsga yakun yasash va baholash. Guguhlar va ba zi o quychilar faoliyatiga baho beriladi va darsga qisqacha uakun yasaladi. 6. Uyga vazifa. 1. Ishlab chiqarishda yana qanday elektr dastgohlardan foydalaniladi. 2. Elektr energiyani tejash uchun o z takliflaringizni boshqotirma shaklda tayyorlang. 8-sinf. II. chorak. 10-dars. Dars mavzusi. Bozorlar va narxlar I. Darsning maqsadi: a) ta limiy maqsad: o quvchilarning bozorda narxlarning ahamiyatini tushuntirsh, narxlarning asosiy vazifalarini bilish bo yicha bi1im, ko nikma va malakalarni shakllantirish. 65

66 b) tarbiyaviy maqsad: o`quvchilarni elektr energiya iste molchisi sifatida ongini shakllantirish, sinfxonalarda va maktab teritoriyasida energiyaning befoyda islatilishining oldini olish maqsadida erishish ruhida tarbiyalash, bir-birlariga o zaro hurmat, jamoa bo`lib energiyaning qanday ahamiyatga ega ekanligini va mas`uliyatini sezish ko`nikmalarini tarkib toptirish. c) rivojlantiruvchi maqsad: o`quvchilarda elektr energiyasini iqtisod qilish borasida, uni uzatishda texnologik sarfni kamaytirish muhim omillardan biri ekanligini tushuntirish. Darsning jihozi: darslik, mavzuga oid rasm, tarqatma materiallar, rag`bat uchun belgilar. Texnik vositalar: kompyuter, multimedia, slaydlar. Dars tipi: aralash dars. Dars o`tish metodi: Tushuncha tahlili, Aqliy hujum, Og zaki bayon qilish. P. Darsda yoritilishi lozim bo lgan asosiy tushunsha va atamalar: -daromad; - ish haqi; - oylik maosh; - ishbay ish haqi; - bozor; -narx. III. Dars ushun zarur jihozlar va ma lumot manbalari: 8-sinf darsligi; elektr energiya bo yicha tayyorlangan plakatlar - bozorda narxlarning ahamiyatini tushunish. - O zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning ma ruzalar jamlamasi. «Narxi qancha?», Elektr energiyani tejaylik, deb nomlangan varaqchalar - 12 dona. IP. Dars uchun zarur jihoziar va ma lumot manbalari: - 8-sinf darsligi. Dars bosqichlari va vaqt taqsimoti: 1 Tashkiliy qism 3 daqiqa 2 O tilgan mavzuni esga solish; 4 daqiqa 3 Yangi mavzuni yoritish: a) guruhda ishlash - 6 daqiqa 25 daqiqa b) taqtimot - 15 daqiqa c) umumlashtirish - 4 daqiqa 4 Yangi mavzuni mustahkamlash 6 daqiqa 5 Darsga yakun yasash va baholash 5 daqiqa 6 Uyga vazifa 2 daqiqa Darsning borishi. 66

67 I.Tashkiliy qism. O quvchilar sinfga kirishadi ularning har biriga stol ustidagi rasmlar aks etgan kartochkalar olish tavsiya etiladi va rasmlar bo yicha stolga o tirishi kerakligi aytiladi II. O tilgan mavzular haqida suhbatlashish. 1. Bozor deganda nimani tushunasiz? Javobi; (xaridor va sotuvchilar oldisotdi jarayonini amalga oshirish uchun uchrashadugan makon). 2. Sotuvchi deb nimaga aytiladi? Javobi; (Bozorda tovarni pulga almashadigan, tovarni sotadigan tomon ). 3. Xaridor deb nimaga aytiladi? Javobi; (bozorda pulini tovarga almashadigan, tovarni sotib oladigan tomon). III. O quvchilar sizlar bilan bozor, bozorning vazifalari haqida bilimlarimizni eslab oldik. IV. Yangi mavzu: Bozorlar va narxlar. Darsni faollashtiruvchi savol va topshiriqlarni tahlil qilish bilan bosblanadi. 1-ilovada tasvirlangan 12 dona varaqchalar o quvchilarga tarqatiladi va shunday vazifa qo yiladi: Aytaylik, siz varaqchada tasvirlangan tovar egasisiz. Uni xaridor yoki sotuvchi sifatida qanchaga sotgan yoki sotib olgan bo lar edingiz? Darvoqe, 6-varaqchada qora quti tasvirlangan bo lib, sizning tovaringiz uning ichida yotibdi. O quvchilarga o ylash uchun 2 daqiqa vaqt beriladi. So ng navbat bilan har bir tovar sotuvchisi va xaridori javoblari tinglanadi. Nar bir o quvchidan «Narx belgilayotganingizda nimalarga e tibor berdingiz? Sizga qanday ma lumotlar kerak bo lib qoldi?», deb so raladi. Javoblar qisqacha doskaga yozib boriladi.savol-javoblar oxirida yakun qilinadi. 2.Yangi mavzuni yoritish. O qituvchi yangi mavzu Bozorlar ua narxlar ni o quvchilarga tushuntirish maqsadida 2014 yilda iqtisodiyotimizning yetakchi tarmoqlarida zamonaviy yuqori texnologiyalarga asoslangan uskunalar bilan jihozlangan, umumiy qiymati 4 milliard 200 million dollarga teng bo lgan 154 ta yirik ob ekt foydalanishga topshirilganligi va elektr energiyaning foiz tejalganligi va ularning qatorida yiliga 60 mingta avtomobil ishlab chiqarish quvvatiga ega bo lgan «Xorazm avtomobil ishlab chiqarish birlashmasi» mas uliyati cheklangan jamiyati bazasida «Damas» va «Orlando» rusumidagi yengil avtomobillar ishlab chiqarishni tashkil qilish»,»jizzax viloyatida 760 ming tonna portlandsement yoki 350 ming tonna oq sement ishlab chiqarishni yo lga qo yish», «80 ming tonna rux konsentratini qayta ishlash bo yicha rux zavodini rekonstruksiya qilish», «Mis eritish zavodida yangi sulfat kislota sexini qurish», elektr energiyasi ishlab chiqarish imkoniyatini 50 megavattga oshirish maqsadida «Sirdaryo issiqlik elektr stansiyasini to liq miqyosda modernizatsiya qilish», Qoraqalpog iston Respublikasidagi «Mang it» mas uliyati cheklangan jamiyati bazasida yiliga 5 ming tonna mahsulot chiqarish quvvatiga ega bo lgan ip-kalava yigiruv korxonasi 67

68 tashkil etish» va boshqa ob ektlar ishga tushirildi. Ip-kalava yigiruv korxonasining mehnat ununmdorligi 20-25foizga oshganligi, elektr energiyaning tejamkorligi foizga teng. Shuningdek, transport iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi asosiy kuchdir. Shu bois dunyodagi aksariyat mamlakatlar iqtisodiy, ijtimoiy va ilmiy-texnik taraqqiyotning asosiy yo nalishlaridan bo lgan avtomobilsozlikni rivojlantirishni ustuvor yo nalishlardan biri deb biladi. Transport sanoatining muhim tarkibiy qismlaridan biri yuk avtotransportlari ishlab chiqarish xalq xo jaligi tarmoqlari o rtasidagi o zaro munosabatlarni mustahkamlashga xizmat qilmoqda. So nggi yillarda barqaror o sish sur atlarini saqlab kelayotgan O zbekiston iqtisodiyotida yuk tashish avtotransporti muhim o rin tutadi. O zbekiston avtomobilsozligi milliy iqtisodiyotimizni yuksaltirishga salmoqli hissa qo shayotir. Bugungi kunda ushbu tarmoq oldiga raqobatbardosh va eksportbop avtomobillar ishlab chiqarish, iste molchilar ehtiyoji inobatga olingan holda, ularni ishlab chiqarish hajmini oshirish va modellarini muntazam yangilash, turli avtomobil ehtiyot qismlari tayyorlashni o zlashtirish kabi keng ko lamli vazifalar qo yilgan. Bunday vazifalarni davr talabiga ko ra va avtomobilsozlik texnologik jihatdan rivojlangan mamlakatlar tajribasidan foydalangan holda, hamkorlikdagi sa y-harakatlar bilan hal etish maqsadga muvofiqdir. Yaqinda tashkil etilgan «JV MAN Auto-Uzbekistan» O zbekiston-germaniya qo shma korxonasi bunga yorqin misol bo la oladi. Bu yerda 15 tonnadan 50 tonnagacha yuk ko tarish quvvatiga ega zamonaviy va ishonchli MAN yuk mashinalari ishlab chiqarilmoqda. Yuqorida qayd etilgan avtomobillar mehnat unumdorligi yuqori va Samarqandda ishlab chiqarilgan yuk mashinalari Ozarbayjon, Afg oniston, Qozog iston, Turkmaniston va boshqa davlatlarga bozor narxlarida yetkazib berilganligini va mashinalarning mehnat unumdorligi yuqori elektr energiyaning tejamkorligi foizga tengdir. O quvchilar yuqoridagi ma lumotlarni tahlil qilish uchun guruhlarga bo linib, 12 dona varaqchalar tarqatiladi va shunday vazifa qo yiladi:»aytaylik, siz varaqchada tasvirlangan tovarning (varaqchada Damas, Orlando rusumli mashinalar, qo l telefonlarining rasmlari )egasisiz. Uni xaridor yoki sotuvchi sifatida qanchaga sotgan yoki sotib olgan bo lar edingiz? O quvchilardan tuzilgan guruhlar o zlarining fikr mulohazalarini birma-bir sharhlaydi. Sotib olinayotgan Damas avtomobilining ehtiyot qismlaridan boshlab, ekologik jihatdan atrofni iflos qilmasligi, qishga, yozning issig iga chidamligi, hatto, bo`yog`ining tarkibiga, uzoq masofalarni qisqa vaqtlar ichida bosib o tishlarini sharhlab baho berishadi. So z oxirida ishlab chiqilgan tovarlarning narxlari shundan kelib qo yiladi. Bugungi kun talabidan kelib chiqib raqobatbardosh va eksportbop avtomobillar ishlab chiqarlib jahon bozoriga, iste molchilarga yetkaziladi. Tovarlarni ishlab chiqarishda elektr energiyaning tejamkorligi foizga tengligini aytib o tadi. Savol - javoblar natijasi quyidagi jadvalda qayd qilib boriladi: Tovar nomi Sotuvchi bahosi Xaridor bahosi 68

69 1. Damas, Orlando mashina ma 2. Qo l telefoni 3. LBP-2900B rusumli kompyuter 4. Velosiped 5. - Shundan so ng sotuvchi va xaridorlar bozorga taklif qilinadilar. Ular o rtasida 3 daqiqalik savdolashuv, oldi-sotdi jarayoni «Bozor» o yini o tkaziladi. Tovarlar orasida oldi-sotdi jarayoni sodir bo lganlari aniqlanadi. Vu tovarlar xaridori va sotuvchisiga quyidagi savollar bilan murojaat qilinadi: «Tovarning bahosi necha so mni tashkil qildi? Sizning har biringiz bu bahoga rozimisiz.rozi bo lmaganingizda nima bo lar edi?». Shu savol-javob natijasiga ko ra tovarning narxi - xaridor to lashga, sotuvchi esa sotishga rozi bo lgan narx ekanligiga urg u beriladi. Tovarlar kelishilgan narxda sotiladi. 4. Yangi mavzuni mustahkamlash. A. O quvchilarning e tiboriga yaqinda tashkil etilgan JV MAN Auto- Uzbekistan O zbekiston-germaniya qo shma korxonasida 15 tonnadan 50 tonnagacha yuk ko tarish quvvatiga ega zamonaviy va ishonchli MAN yuk mashinalari ishlab chiqarildi bu avtomobilni qancha pulga sotish mumkin? Degan savol havola etiladi. Guruhlar ichida bahs munozara ketadi. V. O quvchilar yoningizdan tabiiy gaz magistrali o tgan bo lsa, kam harajatlar bilan uzoq masofadan gaz tarmoqlari tortib kelmasdan, ishlab chiqarish unumdorligi 85% atrofida bo lgan gaz porshenli «mini TES»lar o rnatilishi maqsadga muvofiq bo ladi va arzon elektr issiqlik energiyasi ishlab chiqarishga erishish mumkin - degan masala yuzasidan bahs-munozara o tkazish maqsadga muvofiqdir. C. O quvchilardan bozorda narxlar qachon yuqori bo`ladi, aniq misollar bilan tushuntirib bering, deb so`raladi. Xulosa. 1. Davlat va hukumat, jamiyatning, boshqaruv organi, tabiiy resurslar egasi sifatida alohida o rin tutadi. Davlat: - bozordan davlat korxonalari uchun zarur buyum, tovar, xizmatlar va ishchi kuchi sotib oladi. - Bozorda tabiiy resurslarni davlat korxonalari tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlarni, davlat idoralari va mahkamalarining xizmatlari 69

70 davlat mulkini sotadi. 2. Isblab chiqaruychilar: - tabiiy resurslar, isblab chiqarish vositalari, ishchi kuchini bozordan sotib oladi. - isblab chiqarilgan tovarlari va xizmatlari, o ziga tegishli muikni bozorda sotadi. V. Darsni yakunlash va baholash. Darsga qisqacha yakun yasa1adi va o quvchilar baholanadi. VI. Uyga vazifa. 1.Toshkent Samarqand va Samarqand Toshkent yo nalishi bo yicha qatnaydigan «Afrosiyob» tezyurar poyezdining ish samaradorligi bo yicha yozma ish tayyorlab kelish. 2. Elektr energiya bo yicha yangi ma lumotlar bo lsa keyingi darsga tayyorlab keling. 8-sinf, II-chorak. 13-dars Dars mavzusi. Iste molchilar va ularning daromad manbalari I. Darsning maqsadi. a) ta limiy maqsad: o quvchilarni iste molchilaming bozordagi xattiharakatlari va o zlarini tutishi, iste molchilarning asosiy daromad turlari bo yicha bilim, ko nikma va malakalarni shakllantirish. b) tarbiyaviy maqsad:o`quvchilarni elektr energiyaning iste molchisi sifatida ongini shakllantirish, sinfxonalarda va maktab teritoriyasida energiyaning befoyda islatilishining oldini olish maqsadiga erishsish ruhida tarbiyalash, birbirlariga o zaro hurmat, jamoa bo`lib energiyaning qanday ahamiyatga ega ekanligini va mas`uliyatini sezish ko`nikmalarini tarkib toptirish. c) rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarda elektr energiyasini iqtisod qilish borasida, uni uzatishda texnologik sarfni kamaytirish muhim omillardan biri bo lib hisoblanishi haqida bilim va ko nikmalarni shakllantirish. Darsning jihozi:darslik, mavzuga oid rasm, tarqatma materiallar, rag`bat uchun belgilar. Texnik vositalar:kompyuter, multimedia, slaydlar. Dars tipi: aralash dars. Dars o`tish metodi: Tushunchalar tahlili, Aqliy hujum, Og zaki bayon qilish. P. Darsda yoritilishi lozim bo lgan asosiy tushunsha va atamalar: -daromad; - ish haqi; - oylik maosh; - ishbay ish haqi; - vaqtbay ish haqi. III. Dars ushun zarur jihozlar va ma lumot manbalari: 70

71 8-sinf darsligi; elektr energiyaning iste molchilari aks etgan tayyorlangan plakatlar to plami. Dars bosqichlari va vaqt taqsimoti: 1 Tashkiliy qism 3 daqiqa 2 O tilgan mavzuni esga solish 4 daqiqa 3 Yangi mavzuni yoritish: a) guruhda ishlash - 6 daqiqa 25 daqiqa b) taqdimot - 15 daqiqa c) umumlashtirish - 4 daqiqa 4 Yangi mavzuni mustahkamlash 6 daqiqa 5 Darsga yakun yasash va baholash 5 daqiqa 6 Uyga vazifa 2 daqiqa Darsning borishi. I.Tashkiliy qism. O quvchilar sinfga kirishadi ularning har biriga stol ustidagi rasmlar aks etgan kartochkalar olish tavsiya etiladi va rasmlar bo yicha stolga o tirish kerakligi aytiladi 1.Yangi mavzuni yoritish. O quychilarga yangi «Iste molchilar» bobi bosblanayotganligi aytiladi va qisqacha tushuncha beriladi. O quvchilardan darslikdagi rasm bilan yaxshilab tanishib chiqish so raladi. O quvchilar rasm bilan tanishguncha, o quv taxtasiga jadval chiziladi. T.r. Daromad turlari Miqdori (so mda) Manbalari Barchamizga ayonki, xizmat ko rsatish sohasi iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirishning eng muhim manbai va omili hisoblanadi. Jahon tajribasi bugun aynan ushbu soha yalpi ichki mahsulotni shakllantirish, aholi bandligini ta minlash, odamlarning farovonligini oshirishda yetakchi o rin tutishini ko rsatmoqda. Mobil aloqa, yuqori tezlikda ishlaydigan internet, kabelli televizion aloqa, masofaviy bank xizmatlari, qishloq xo jaligi texnikasi, avtomobillar va texnologik uskunalarni ta mirlash va ularga xizmat ko rsatish kabi zamonaviy yuqori texnologiyalar asosidagi xizmat turlari aholi o rtasida tobora ommalashib bormoqda. So nggi besh yilda an anaviy maishiy va kommunal xizmatlar ulushi 16 foizdan 9,5 foizga tushdi, yuqori texnologiyalar asosidagi xizmatlar ulushi esa 21,2 foizga qadar ko tarildi. Yuqori texnologiyalarga asoslangan xizmatlar orasida keyingi yillarda aloqa va axborotlashtirish xizmatlari boshqa sohalarga nisbatan 71

72 jadal rivojlanayotganini alohida ta kidlash joiz. Ushbu xizmatlar hajmi so nggi besh yilda 3,3 barobar, o tgan yili esa 24,5 foizga o sdi. Iqtisodiyotimiz va jamiyatimiz hayotida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining alohida va muhim o rin tutishini hisobga olib, 2013-yilda yillarga mo`ljallangan O zbekiston Respublikasining Milliy axborot-kommunikatsiya tizimini rivojlantirish kompleks dasturi qabul qilindi. Aholi, jumladan, mamlakatimizning olis hududlarida yashayotgan aholining axborot-kommunikatsiya texnologiyalari xizmatlaridan foydalanish imkoniyatini kengaytirish masalasiga alohida e tibor qaratilmoqda. Masalan, 2014-yilda yurtimizda, xususan, Qo ng irot, Boysun, Uzun, Mo ynoq kabi olis tumanlarda 2 ming kilometrdan ziyod optik tolali aloqa tarmoqlari barpo etildi. Mamlakatimizda internetdan foydalanuvchi iste molchilar soni yil sayin ko payib bormoqda. Bugungi kunda ular 10 million 200 ming kishidan oshdi yoki mamlakatimiz aholisining uchdan bir qismini tashkil etmoqda. Respublikamizda internetning o tkazuvchanlik darajasi 4 barobar oshirildi, internetga ulanish tezligi esa 1,5 marta ortdi. Shu bilan birga, undan foydalanish narxi 2013 yilga nisbatan 11,6 foizga kamaydi. O tgan yili 500 dan ortiq yangi bazaviy mobil aloqa stansiyalari o rnatilishi hisobidan aloqaning ushbu zamonaviy, yuqori texnologiyalarga asoslangan tizimi abonentlari soni qariyib 20 million kishini tashkil etdi, ularga ko rsatilayotgan xizmatlar hajmi qariyib 26 foizga ko paydi. Odatda ushbu sarf iste molning o rtacha 10% miqdoridan ko proqni tashkil qiladi. Ushbu muammoni hal etishning usullaridan biri elektr energiyasi iste mol bo lgan joylarda uni ishlab chiqarishdan iborat. Ayniqsa, yoningizdan tabiiy gaz magistrali o tgan bo lsa, kam harajatlar bilan uzoq masofadan gaz tarmoqlari tortib kelmasdan, ishlab chiqarish unumdorligi 85% atrofida bo lgan gaz porshenli «mini TES»lar o rnatilishi maqsadga muvofiq bo ladi va arzon elektr va issiqlik energiyasi ishlab chiqarishga erishish mumkin. Elektr tarmoqlaridan uzoqda joylashgan bir qator yangi qurilayotgan ob ektlarni elektr energiyasi bilan ta minlash uchun elektr uzatish liniyalari qurish mini TES lar qurishga nisbatan juda qimmatga tushishi mumkin. Ushbu holatda mini TES lar qurish sarf harajatlarini ishga tushirgunga qadar o zini o zi qoplashi mumkin. Yangi ob ektlarni ishga tushirishda Mini TESlarni loyihalash va qurish harajatlarining hissasini tashqi elektr tarmoqlarini qurish sarf harajatlari hisobiga qoplanishini o qituvchi aytib o tish bilan bigalikda quyidagi misol orqali sodda qilib tushuntirishi maqsadga muvofiqdir: Misol uchun ; 1. Abdullayevlar oilasi har birining daromadlari, daromad manbalari va daromad miqdori o quychilar tomonidan aytilib, taxtaga qayd qilinib boriladi va jamlanadi (Masalan: 1. Otasining maoshi so m va hokazo.) 2. Shaxsiy tomorqa va dehqonchilikdan olinadigan daromadi (sabzavot, sholi, kartoshka va h. mahsulotlar), chorvachilikdan olinadigan daromadi (qo y va sigirlarni sotish, ulardan olinadigan sut va go sht, 72

73 mahsulotlari), bog dorchilikdan olinadigan daromadi (qo y va sigirlarni sotish, ulardan olinadigan daromadi (meva, uzum) natura holatda bo lsa, rul ko rinishida hisoblab yoziladi. 3. Jadval to ldirilib, jamlanib bo lingandan keyin daromad turlari va manbalari tahlil qilinadi. 4. Ish haqi mehnati evaziga olinadigan daromad yekanligi aytiladi, uning ishbay va vaqtbay turlariga ta rif beriladi. Qarilik pensiyasi ishlovchining pensiyaga chiqqunga qadar jamg argan mablag lari hisobidan to lanishi, stipendiya va nafaqalar esa davlat va korxonalar tomonidan beriladigan yordam ruli ekanligi ta kidlanadi. 5. Oilaning uana qanday daromad topish imkoniyati borligi tahlil qilinadi. Yuqoridagilarning hammasi tahlil qilinganda Abdullayevlar oilasi yerga ishlov berib dehqonchilikdan yuqori hosil olishdi. Bu hosildorlikning yuqori bo lishiga sabab issiqxonaga elektr tarmoqlarni kiritmasdan, energiya va samarali organik o g itlar olish uchun biomassa va biogaz texnologiyalardan foydalanish respublika fermer, dehqon va uy xo jaliklari, oilaviy tadbirkorlik faoliyatining eng istiqbolli yo nalishlaridan hisoblanadi. Bugungi kunda biogaz texnologiyalaridan foydalaniladigan xom ashyoning qariyib 470 turi mavjud. Bular asosan fermer va dehqon xo jaliklaridagi katta miqdorda go ng, o simlik poyalari va barglari, turli chiqindilardan iborat. Go ng va qishloq xo jaligi chiqindilarini, biogaz qurilmalarida biogaz va bioo g it olish maqsadida anaerob (havosiz muhitda) qayta ishlash istiqbolli, ekologik xavfsiz, iqtisodiy jihatdan foydali hisoblanadi. Biogaz texnologiyasini qo llash orqali, issiqlik va elektr energiyasi olish, biogaz texnologiyalaridan foydalanishning muhim jihatidir. Mazkur jarayonda biogaz ishlab chiqarishning qo shimcha mahsuloti - biologik mineral o g itlar (bioo g itlar) ishlab chiqarish imkoniyati paydo bo lmoqda. Bu o g itlar ekin hosildorligini foizga oshirib, u qishloq xo jaligi uchun har tomonlama samaralidir. Biogaz - energiyaning unutilgan manbalaridan biri bo lib, undan qadimgi Xitoyda foydalanilgan. Ayni paytda u qayta tiklanib, ommalashmoqda. Biogaz metan (40-75 foiz) va karbonat angidrid gazi (25-55 foiz) aralashmasidan iboratdir. Biogaz tabiatda kislorod bo lmagan joylarda - botqoqlik va balchiqzorlarda hosil bo ladi. Uning samarasiga to xtaladigan bo lsak, 1 metr kub biogazning yonish issiqligi 25 megajoul (0,6 litr benzin, 0,85 litr spirt yoki 1,7 kilogramm tashkil qiladi. Abdullayevlar issiqxonada boigaz enegiyasidan foydalanib dehqonchilikdan foiz foyada olishdi, oilasining iqtisodiy ta minotini to girlab oldi, elektr energiya foiz tejaldi. 4. Yangi mavzuni mustahkamlash. Dars mavzusi quyidagi matn asosida mustahkamlanadi. Iste molchilar yaratilgan tovar va xizmatlarni bevosita iste mol 73

74 qiluvchilar uoki ulardan foydalanuvchilar. Namma kim bo lishidan, qanday ishda ishlashidan qatiy nazar iste molchi hisoblanadi. Nag bir kishi asosan o z oilasi bilan hayot kechiradi, oila ehtiyojlarini qondirishga harakat qiladi. Shu bois iste molchilarni boshqacha «oila-uu xo jaliklari» deb ham atashadi. 1. Siz o z oilangizning daromadiga qanday hissa qo shasiz? 2. Bozorda iste molchining xatti-harakati nechta qoida asosida bo ladi. 5. Dars mavzusini yakunlash va baholash. Darsga umumiy yakun yasaladi va faol qatnashgan o quvchilar baholanadi. Faol o quvchilarni baholashda, maxsus baho kartochkalari uoki tangalardan foydalanish maqsadga muyofiq bo ladi. Dars oxirida to plangan kartochka yoki tangalar soniga qarab, faol o quvchilarni aniqlash va baholash imkoniyatiga ega bo linadi. 6. Uyga vazifa. 1. Elektr energiyaning oiladagi tejamligi nimada? degan savolga javob yozib kelish. 2. Har birimiz qattiq qish mavsumida xonadonlarda elektr energiyasidan isitish maqsadlarida foydalanganimizda qanday voqealar yuz berishi mumkin. O z mulohazalaringizni yozma ravishda taqdim eting. Mavzu: Quruqlik transporti Geografiya III-chorak 36-dars Darsning maqsadi: a) ta limiy maqsad: o quvchilarda transport geografiyasi, uning turlari, transportning mamlakat hayotida tutgan o rni va ahamiyati haqida bilim, ko nikma va malakalarni shakllantirishda davom etish; mamlakatimizning quruqlik transportlaridan, temir yo l, elektrlashtirilgan temir yo llar, avtomobil yo llari, tranzit va magistral yo llar haqida va ularning xalq xo jaligida, inson hayotida ahamiyati katta ekanligi haqidagi bilim, ko nikma va malakalarini shakllantirish, temir yo llarning elektrlashtirilishi mamlakat iqtisodiyotida muhum ahamiyat kasb etishi, yangi geografik atamalar bilan tanishtirish orqali geografik bilimlarni amaliyotda qo llay olish, mantiqiy fikrlash qobiliyatini oshirish. b) tarbiyaviy maqsad: o quvchilarni o z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash, tabiiy boyliklarni ko z qorachig iday asrash, mustaqil ishlash, ijodiy izlanishga, xotirani mustahkamlashga, jamoa bo lib ishlash, o zaro yordam va berilgan vazifani bajarishda mas uliyat sezish, olgan bilim, ko nikmalarini hayotda qo llay olish malakalarini tarkib toptirish. Darsning jihozi: O zbekistonning tabiiy va siyosiy xaritasi, O zbekiston transport xaritasi, 8-sinf o quv atlasi, 8-sinf geografiya darsligi, tarqatma materiallar. Texnik vositalar: 74

75 Kompyuter, videoikkilik, slaydlar. Dars tipi: aralash. Dars turi: noan anaviy. Dars metodlari: Aqliy hujum, Kichik guruhlarda ishlash, Savol- javob. Dars rejasi: 1. O qituvchining kirish so`zi. 2. Guruhlarga bo`linish. 3. Biz bilgan bilimlar. 4. Yangi dars bayoni 5. Guruhlar taqdimoti. 6. Transport turlarini bilasizmi? elektrondoskasi orqali bilimlarni sinash. 8. Elektrlashtirilgan poyezddlar sandiqchasi. 9. Mavzuni mustahkamlash. 10. O quvchilarni baholash. 11. Uyga vazifa. Darsning tashkil etilishi: o quvchilar tanlagan emblemalari orqali guruhlarga bo linib, stollarga o tirishadi. I guruh. Afrosiyob II guruh. Trans Osiyo III guruh. Magistral Har bir guruhga uchtadan tezkor savollar beriladi: I guruh. Afrosiyob 1. O zbekistonda mavjud transport turlarini aytib bering. 2. Respublikamizdagi eng yirik temiryo l tugunlarini aytib bering. 3. Respublikamizning qaysi viloyatlaridan neft quvurlari o tkazilgan? II guruh. Trans Osiyo 1. Transport ishi nimaga qarab belgilanadi? 2. Transportlar nimalarga asosan guruhlanadilar? 3. Respublikamizning asosiy transport tugunlarini aytib bering. III guruh. Magistral 1. O zbekistonda mavjud aeroportlarni aytib bering. 2. Respublikamizning qaysi viloyatlaridan gaz quvurlari o tkazilgan? 3. Mamlakatimizda asosiy yuklar qaysi transport turida tashiladi? Yangi mavzu bayoni 1. Temir yo l transportining ahamiyati. 2. Temir yo llarning barpo etilishi. 3. Temir yo l transportidan foydalanish. 4. Elektrlashtirilgan temir yo llar. 5. Avtomobil yo llari. O zbekistonda mavjud bo lgan transport turlari orasida Temir yo l transporti yetakchi va muhim o rinni egallaydi. U atrof muhitga kam zarar yetkazadi, yuk va 75

76 yo lovchilar tashish qobiliyati juda yuqori bo lib, ob-havo injiqliklariga qaramasdan muntazam ravishda harakatda bo ladi. Temir yo l transportida yuk tashish tannarxi avtomobillarda yuk tashishga nisbatan 3-5 marta, havo transportiga qaraganda esa marta arzonga tushadi. Temiryo l magistrallarini turli yo nalishga qurish mumkin. Hozirgi vaqtda mamlakatimiz temiryo llarining umumiy uzunligi 6700 kilometrga yetdi. Shu jumladan, elektrlashtirilgan temir yo llar uzunligi 587 kilometrni, umumiy temir yo llar uzunligi 16,1% ni tashkil etadi. Mamlakatimizda deyarli barcha temir yo llari tekisliklardan, daryo vodiylaridan o tadi. Jizzax-Samarqand oralig idagi temiryo l dengiz sathidan 850 metr balanddan o tgan. O zbekistonda ilk temiryo l 1888-yilda Farob stantsiyasidan Samarqand shahrigacha qurilgan. Ushbu yo l Turkmanboshi-Chorjuy temir yo l tarmog ining davomi bo lib, yil Andijon va Toshkent shahrigacha yetkazilgan. XX asrning 40-yillarida ko mir konining ishga tushirilishida Toshkent-Angren, Mirzacho lni o zlashtirish maqsadida 110 km li Jizzax - Sirdaryo temir yo llari qurildi yillarda qurilgan Chorjo y-qo ng irot yo li esa Qoraqalpog iston Respublikasi, Xorazm viloyati va Turkmanistonning Toshhovuz viloyatini boshqa O rta Osiyo respublikalari orqali Rossiya Federatsiyasi bilan bog ladi. Temir yo l transportidan foydalanish. O zbekiston temir yo llarida yil davomida mln dan ko proq yo lovchi tashilmoqda. Qo ng irot-beynov (410 km) temir yo li orqali Qoraqalpog iston Respublikasi, Xorazm, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarini Tojikiston va Turkmaniston Respublikalarini Qozog iston orqali Rossiya Federatsiyasi bilan bog ladi. Mazkur yo l orqali paxta tolasi va paxta yog i, neft mahsulotlari, qurilish materiallari, oziq ovqat mahsulotlari jo natilmoqda. Elektrlashtirilgan temir yo llar. Mamlakatimizda Toshkent-Yangiyo l- Chinoz-Sirdaryo-Guliston oralig idagi temiryo llarni elektrlashtirishda birinchi qadam qo yildi. Keyinchalik Toshkent-Keles- Nazarbek- Toshkent halqa temiryo li va Toshkent- Hojikent, Toshkent-Angren, Xovos- Bekobod, Xovos-Jizzax, Jizzax - Samarqand yo nalishi elektrlashtirilib ishga tushirildi yildan Toshkent Buxoro yo nalishida Sharq poyezdi, 2008 yil dekabrdan Toshkent Qarshi yo nalishida Nasaf, 2009-yildan Toshkent Samarqand yo nalishida Registon ( Afrosiyob ) tezyurar poyezdlari yo lga qo yildi. Ushbu poyezdlar qish oylarida yurish tezligi ( km/soat) bo yicha avtotransport bilan raqobatlashmoqda. Shuningdek, temir yo llarning jahon talablari darajasida texnik jihozlanishi tufayli Toshkent- Samarqand yo nalishida yo lovchilar tashishga mo ljallangan zamonaviy tezyurar Afrosiyob elektropoyezdining qatnovi buning yaqqol misolidir. Temiryo llarning elektrlashtirilishi va elektrovozlarning ishlatilishi bilan poyezdlarning qatnov tezligi, yo llarning o tkazish imkoniyati, ish unumi ortdi. Xalqaro ahamiyatga ega bo lgan Toshkent temiryo l stantsiyasi mamlakatimizning eng yirik transport tuguni hisoblanadi. 76

77 Mamlakatimizning chekka hududlarini rivojlantirish, yaxlit temir yo l tizimini vujudga keltirish maqsadida Navoiy-Uchquduq-Sulton-Uvays tog -Nukus, G uzor-boysun-qumqo rg on yo nalishida (233 km) temir yo l qurilib ishga tushirildi. O zbekistonda ilk temir yo l 1888-yilda Farob stantsiyasidan Samarqand shahrigacha qurilgan. Ushbu yo l Turkmanboshi- Chorjuy temiryo l tarmog ining davomi bo lib, yil Andijon va Toshkent shahrigacha yetkazilgan. Yevropa va Osiyo mamlakatlarini tutashtiradigan Trans Osiyo magistrali (Istambul- Toshkent-Olmaota-Pekin) qurilishida ishtirok etmoqda. Drujba stantsiyasi (Qozog iston), Turkmanistonda Tajan- Saraxs va Eronda Saraxs Mashhad qismlari qurib, 1996 yil foydalanishga topshirildi va poyezdlar qatnovi boshlandi. 133 kilometr li Tajan Saraxs yo lini qurishda o zbekistonlik quruvchilarning hissasi katta bo ldi. O zbekiston temiryo llari ushbu magistralning markaziy bo g ini bo lib qoladi. Bu yo ldan Buxoro Beynov orqali Yevropaga, Tajan- Saraxs orqali Janubig arbiy Osiyo mamlakatlariga chiqish mumkin. Avtomobil transporti. Mazkur transport turida mamlkatimizda yiliga 600 mln t yuk tashilmoqda. Avtomobil yo llarining jami uzunligi km dan ortiq yilda qurilgan Toshkent, Samarqand, Qashkadaryo va Surxondaryo viloyatlari orqali o tadigan Katta O zbek trakti muhim ahamiyatga ega. Uning uzunligi 700 km. Bu yo`lda yonma-yon holda eng zamonaviy Toshkent-Mirzacho`l avtostradasi qurilgan. 248 km li Toshkent-Angren-Qo qon avtomobil yo li 1959-yilda qurilgan. Bu yo l Qurama tizma tog idagi 2270 metr balandlikdagi Qamchiq dovonidan o tadi. O zbekistonning mustaqilligi xorijiy mamlakatlar bilan bog laydigan yo llarga ehtiyojini kuchaytirdi. Mamlakatimizning shu maqsadda Xitoy va Pokistonga chiqish imkoniyatini beruvchi Andijon-O sh-ergashtom - Qashqar avtomobil yo li hamda Hind okeaniga chiqishga imkon beradigan Termiz-Hirot-Karachi avtomobil yo llari qurilishida va ularni qayta qurishda o z ulushi bilan qatnashishga erishdi. Guruh a zolari xarita va darslikdan foydalanib o qituvchi tomonidan berilgan bilimlar va o zlari o qib kelgan ma lumotlarga tayanib, yangi mavzu savollariga javob berishlari kerak. Har bir guruhga yangi mavzu bo`yicha alohida topshiriq beriladi. Guruh a zolari Elektrlashtirilgan poyezdlar sandiqchasidan savollar oladilar. 1. O zbekistonda mavjud bo lgan transport turlari orasida qaysi transport yetakchi va muhim o rinni egallaydi? 2. Qaysi transport turida yuk tashish tannarxi arzonga tushadi? 3. O zbekistonda ilk temir yo llar qaysi yo nalishlar bo yicha tashkil etilgan? 4. Ko mir konining ishga tushirilishida Mirzacho lni o zlashtirish maqsadida, O rta Osiyo respublikalari orqali Rossiya Federatsiyasi bilan bog laydigan temir yo llar qachon ishga tushirildi? 77

78 5. Mamlakatimizda elektrlashtirilgan temir yo llarning birinchi qadami qaysi yo nalishlar orqali yo lga qo yildi? 6. Zamonaviy tezyurar Afrosiyob elektropoyezdlari qatnovi qachon yo lga qo yildi? Ularning ijtimoiy va iqtisodiy hayotda afzalliklari haqida aytib bering. Guruhlar bajargan ishlarini keyingi guruhga topshirishadi. Har bir guruh a zolari o zidan oldingi guruh ishining to`g`ri yoki noto`g`ril ekanligini tekshiradi. O qituvchi o quvchilar ishini umumlashtirib, o tilgan mavzuni mustahkamlaydi. Dars yakunida guruh a zolari to`plagan bayroqchalar sanaladi va o quvchilar baholanadi. Uyga vazifa: Quruqlik transporti mavzusini o qib, savol va topshiriqlarni bajarish hamda yozuvsiz xaritaga mamlakatimizdagi asosiy temir yo llar, elektrlashtirilgan temiryo llarni tushirib kelish. Fizika Mavzu: Elektr isitish asboblari III chorak, 38-dars, 27-, 73-bet Darsning maqsadi. Ta limiy maqsad: o quvchilarda elektr isitish asboblarining tuzilishi va ishlash prinsipi haqida bilim, ko nikma va malakalarni shakllantirish. Tarbiyaviy maqsad: Markaziy Osiyo mutafakkir va ma rifatparvarlarining asarlaridagi hikmat, o g it va nasihatlarni o rgatib, ularga amal qilishni uqtirish. Rivojlantiruvchi: o quvchilaming olgan nazariy bilimlarini amaliyotda qo llab ko rishga chorlash. Dars jihozlari: plakatlar, turli elektr isitish asboblari. Darsda foydalaniladigan metodlar: «Klaster», «Modifikatsiyalangan ma ruza» interfaol metodlari. Dars rejasi. Darsning blok-chizmasi Dars bosqichlari Vaqti 1 Tashkiliy qism 2 daqiqa 2 O tilgan darsni so rash 10 daqiqa 3 Yangi mavzu ustida ishlash 20 daqiqa 4 Darsni mustahkamlash 10 daqiqa 78

79 5 Uyga topshiriqlar 3 daqiqa Darsning borishi: I. Darsning tashkil etilishi (2 daqiqa): a) salomlashib, davomat aniqlanadi; b) o quvchilarning darsga hozirligi ko rib chiqilib, jonli muhit yaratish; c) o quvchilar guruhlarga ajratiladi. II. O tilgan mavzuni takrorlash. Guruhlar bilan Savol javob o`tkazish (10 daqiqa) O`qituvchi tomonidan oldindan tayyorlab qo`yilgan savol va topshiriqlarni guruhlar boshlig`i chiqib tanlab oladilar. 1-guruhga: «Elektr toki ta sirida o tkazgichlarning qizishi. Joul Lens qonuni»ni tushuntiring. 2-guruhga: Elektr tokining quvvati ni tushuntiring. 3-guruhga: Sarflangan energiyani hisoblash qanday amalga oshiriladi tushintiring. III. Yangi mavzu bayoni. Elektr isitish asboblari Reja: 1.Elektr isitgichlarning turlari (dazmol, elektr choynak, kavshrlagich, payvandlash) haqida ma lumotlar berish, ulaming tuzilishi va ishlash prinsipini tushuntirish. 2. Elektr isitish asboblaridan foydalanishda elektr energiyani tejash. Mavzuni o rganishda Modifikatsiyalangan ma ruza asosida o tiladi. O qituvchi mavzuni yoritishda darslikda berilgan materiallar bilan birga quyidagilarga e tibor berishi lozim. Nazariy material. Hozirgi zamon xonadonida ko pgina elektr qurilmalari ishlaydi. Elektr energiyasidan foydalanib ishlaydigan choy qaynatgichlar. Ko p qavatli uylardagi ayrim oshxonalarda gaz ta minoti o rnida elektr plitalari ishlatiladi. Bu plitalarda qozonda ovqat pishirish, chovgumda choy qaynatish, duxovkalarda somsalar, turli pishiriqlar, dimlangan tovuq va go sht mahsulotlari pishiriladi. Bunda choy qaynatish uchun elektr plitasi va chovgumdan foydalanilsa, issiqlik energiyasi faqat chovgumning pastki qismidan beriladi. Bunda ko pgina energiya atrofga beriladi. Elektr choynaklarida choy qaynatilganda, elektr plitasida qaynatilganiga qaraganda 40 % elektr energiyasini tejash mumkin. Chunki elektr plitasiga chovgum qo yilganda unga issiqlik faqat uning tagidan beriladi. Bunda bir qism issiqlik yon atrofga tarqalib ketadi. Agar chovgum ichiga elektr qizdirgich tushirilsa undan ajralib chiqqan issiqlik energiyasi to laligicha suvni isitishga sarflanadi. 79

80 Ovqat tayyorlashda pishganidan so ng ikkita yoki bitta komforka issiq holda qoladi. Unga sovuq suvli chovgumni qo yib qo yilsa anchagina ilib qoladi. Masalan, vodoprovod suvining temperaturasi 8-10 C bo lgani holda ishlab turgan elektr plitasi o chirilgandan keyin qo yilgan chovgumdagi suv temperaturasi C gacha isib qoladi. Bu bilan 30 % gacha elektr energiyani tejash mumkin. Ovqatga ishlatiladigan yoki choy sifatida ishlatiladigan suvni vodoprovod kranidan darhol olib qo ymasdan ancha oldin olib qo yish kerak. Bunda, birinchidan, undagi ayrim mayda qum zarralari, qo shilgan xlor cho kadi. Bu salomatlik uchun ham muhimdir. Ikkinchidan, suv xona temperaturasigacha ilib qoladi. Bu bilan 10 % gacha energiyani tejash mumkin. Bo tqa (kasha) tayyorlashda ham energiyani tejash imkoniyatlari mavjud. Buning uchun yormani kechasi ivitib qo yish, yaxshisi termosga solib, issiq suv quyib qo ygan ma qul. Birinchi holatda kasha ikki barobar, ikkinchi holatda to rt barobar tez tayyorlanadi. Shunga mos ravishda elektr energiyasi yoki gaz tejaladi. [3,118] Mikroto lqinli pechkalar. Mikroto lqinli pechkalar ovqatni tez tayyorlash, tayyor ovqatni isitish, qandolatchilik mahsulotlarining va oziq-ovqatlarning muzini tushirishda foydalaniladi. Bizda hozirgi kunda foydalaniladigan mikroto lqinli pechkalar yoritiladigan qizdiruvchi shkaf, bir tekisda mahsulot isishi uchun aylanib turuvchi tarelkadan hamda ishlov berilganligini anglatuvchi signal beruvchi taymer, 5-7 bosqichli quvvatni boshqaruvchi regulyatordan iborat. Pechkalarning takomillashtirilgan variantida tezda ishga tushiruvchi klavishasi va xotirasi bor. Mahsulot vazniga qarab muzdan tushiruvni avtomatik ravishda boshqaruvchisi va displey ham o rnatilgan. Bunday pechlarda iste mol qilinadigan eng kichik quvvat W ni, eng ko p quvvat -900 W ni tashkil etadi. Bundan tashqari ularda aylanib turuvchi antenna o rnatilishi mumkin. Natijada, ajralayotgan energiyadan to laroq foydalanish imkoniyati ko payadi. Bir qancha ishlarni bajara oladigan pechlarni kombinatsiyalangan pechlar deyiladi. Kombinatsiyalangan pechlar qo shimcha imkoniyatlarga ega: ularda go sht, baliq, parranda va h.k. larni qovurish yoki dimlab pishirish mumkin. Pechda infraqizil nurlarni ishlatish yoki oddiy gril (qizdirgich)dan foydalaniladi. Bunda issiq havoni yuqoridan yoki pastdan berib, butun hajmi bo ylab sirkulyasiya bo lishiga erishiladi. Bunday kombinatsiyalangan pechlar qo shimcha ravishda aylanib turuvchi grilga, elektr qizdirgichga, boshqaruvchi pultga va qovurish amalga oshirilgan vaqtni, kunni va qovurish turini ko rsatuvchi elektron soatlar taymer bilan jihozlangan bo ladi. Bunday pechkalarda gril va mikroto lqinlar bilan mahsulotga ishlov berish imkoniyati mavjud bo ladi. Murakkab tizimga ega bo lgan bunday tipli pechkalarda odatdagidan tashqari yana infraqizil va yo nalishi o zgaradigan grillar, mikroto lqinlarni optimal taqsimlovchi maxsus aylanadigan sistemaga ega bo ladi. Ularda keraksiz hidlarni yo qotuvchi katalitik filtrlar ham o rnatiladi. Pechlar, shuningdek, oziq-ovqat turi va ishlov berish jarayoniga bog liq holda bir nechta ishlarni bajarishga mo ljallangan dasturlash sistemasi bilan jihozlangan bo lishi mumkin. Eng mukammal pechkalarning modellari shuningdek mahsulot og irligini avtomatik ravishda o lchaydigan qurilmalarga ega. Mahsulot massasi aniq bo lganidan 80

81 so ng mahsulotni muzdan tushirish, isitish, qovurish yoki ustini qizartirish uchun zarur bo lgan ish turini va vaqtini belgilaydi. [3,119] Mikroto lqinli pechkalarni ularga konveksiya bo ladigan rejimda ishlaydigan qilib takomillashtirish mumkin. Oziq-ovqatlarga konveksion ishlov berish, g alati nomiga qaramasdan oddiy issiqlik bilan ishlov berish prinsipidan farq qilmaydi. Konveksion duxovkaning farqi shundaki, ularda qizdiruvchi elementi tashqarisida bo ladi. Uning ichki qismidagi fazo ovqat tayyorlashda ishlatilishi mumkin. Ventilyator issiq havoning sirkulyasiyasining yuqori tezligini ta minlaydi. Bunda duxovka ulangan zahoti hali qizib ulgurmagan bo lsa-da, ovqatga issiq havo kelib urilib, uni isita boshlaydi. Sirkulyasiya tufayli tayyorlanish jarayoni tezlashadi yani issiq havo duxovkaning yuqori qismida to planmaydi. Lekin konveksion duxovka mahsulotning tashqi qismini yaxshi qizartirsada, uni ichki tomondan tayyor bo lishini kafolatlamaydi. Ayniqsa, hajmi katta bo lgan mahsulotlar uchun. Agar non va kulchalarni pishirishda faqat konveksion duxovka ishlatilsa, uning ichki qismi pishguncha ustki qismi kuyishi yoki terisi qalinlashib qolishi mumkin. Konveksion-mikroto lqinli kombayn ideal variant hisoblanadi. Aralash rejimda ovqat mikroto lqin impulslari va issiq havo bilan bir vaqtda tayyorlanadi. Kombayn aralash rejimda ishlaganda konveksiya tufayli mahsulotning yuza qismi pishadi va xushbo y hidi hamda shirasi yaxshi saqlanadi. Mikroto lqin energiyasi uni ichki tomonidan pishishini garantiyalaydi. [3,120] Sovutgichlar(xolodilniklar). Xonadonda sarflanadigan 30 40% elektr energiyasi sovutgichga to g ri keladi. Ularning samarali ishlashi ish rejimining to g ri tanlanishiga va ekspluatatsiya qilish qoidalariga rioya qilinishiga bog liq. Uy-ro zg or sovutgichlari havosi quruq, temperaturasi C atrofida bo lgan, isitiladigan xonalarda ishlatilishiga mo ljallangan. Sovutgichni eng salqin joyga qo yish kerak (hech qachon batareya va plitalar yoniga qo ymaslik kerak). Imkoni bo lsa, tashqi devor yoniga (chunki sovuqroq) unga tekkizmasdan qo yiladi. Temperaturalar farqi qancha kam bo lsa, shunchalik kam uzib-ulanadi va samarali ishlaydi. Temperatura farqi 20 dan 19 C gacha pasaysa, sovutgich energiyani 6% ga kam sarflaydi. Bug latgichdagi muz po stin i oshib borsa, uni sovutgichning ichki hajmidan izolyasiya qiladi. Bu esa tez ulanishga va har safar ko proq ishlab turishga majbur qiladi. Shunga ko ra sovutgichni o z vaqtida muzdan tushirib turish kerak. Bu esa energiyani 3 5% kam sarflanishiga imkon beradi. Mahsulotlardan chiqqan bug lar, bug latgichda muzlab qolmasligi uchun ularni qutilarda, bankalarda va kastryulkalarda qopqog i zich yopilgan holda yoki folgaga o ralgan holda saqlanishi kerak. O z vaqtida muzdan tushirish va quritish sovutgichning samarali ishlashiga imkoniyat tug diradi. Sovutgichga issiq (xona temperaturasidan baland) mahsulotlarni qo yish mumkin emas. Yilning sovuq kunlarida mahsulotlarni sovutgichga qo yishdan oldin uni ayvonda biroz ushlab turish maqsadga muvofiq. Keyingi paytlarda oshxonada joyni tejash maqsadida sovutgichni devor shkafiga yoki devor ichiga o yilgan tokchaga joylashtirishmoqda. Bu tokcha pastgi qo shnilarning ventillyasiyasini to sib qo yishi bilan birgalikda sovutgichning ishlash sharoitini keskin yomonlashtiradi. Istalgan sovutgichning orqa tomonida kondensatorning burama naychasi bo lib, u xona 81

82 havosi bilan sovutiladi. Uni yopiq joyga berkitsak, burama naychaning sovushini qiyinlashtiradi. Bunday sharoitda sovutgich tez-tez uzib-ulanadi va uzoqroq ishlaydi. Elektr energiyasi sarfi 20% ga ortadi, ishlatilish muddati ham shunchaga kamayadi. [3, ] Dazmollar. Dazmolning quvvati anchagina katta bo lib, biror kilovatt atrofida. Dazmollash davrida energiyani tejash uchun dazmollanadigan kiyim haddan tashqari quruq yoki ho l bo lsa, dazmollash vaqti ko p bo ladi. Shunga ko ra kiyimning salgina nam bo lishi yetarlidir. Og ir vaznli dazmolni biroz oldin o chirib qo ysa bo ladi. Unda to plangan issiqlik yana bir necha daqiqaga yetadi. Shuni unutmaslik kerak: dazmollash uchun kerak bo ladigan optimal temperatura sun iy ipakdan qilingan mato uchun C, sherst mato uchun C, tabiiy ipak mato uchun C, paxta ipidan qilingan mato uchun C, zig ir ipidan qilingan mato uchun C. Bu ma lumotlardan foydalanilsa, mehnat unumdorligi 40 60% ga ortadi, elektr energiyasining sarfi 20 25% ga kamayadi. [3,123] Kir yuvish mashinalari. Ulardan eng tejamlilari belgilab qo yilgan dastur asosida avtomatik ravishda o chirib ulaydigan mashinalardir. [3,123] Chang yutgichlar. Chang yutgichlar samarali ishlashi uchun chang to plagichni yaxshilab tez-tez tozalab turishdir. Bu havoni tortishni yaxshilaydi [3,123] Xonadon kondensionerlari. Xonadon ichida yoki xizmat xonalarida ma lum temperaturaga moslab qo yilgan dastur asosida ishlaydigan kondensionerlar samarali ishlaydi. Bunda derazadagi fortochkalarning va boshqa tashqaridan havo kiradigan tirqishlarning berk bo lishiga e tibor berish kerak. [3,123] Radiotelevizion apparatura. Ko pgina radiotelevizion apparaturalar rozetkaga tiqilgan holda sutkalab turadi. Bu paytda ular uxlagan rejimda bo ladi. Uni ishga tushirish uchun pultni bosiladi. Uxlash davrida iste mol qiladigan quvvati W bo ladi. Lekin bir oy ichida 10 kw elektr energiyasini sarflashi mumkin. Shunga uzoq muddat ishlatilmay turganda apparatura vilkasini rozetkadan olib qo ygan ma qul. [3,123] Elektr yoyi haqida tushuncha berishda quyidagi ma lumotlarni bayon etish tavsiya etiladi. Elektr yoyi yoki Volta yoyi elektrodlar orasida havo (gaz) da hosil bo ladigan elektr razryadi. Bunda ravshan yorug lanish yuz beradi va yuqori temperatura paydo bo ladi. Tok kuchi katta va gaz oqimi kuchli bo lsa, temperatura 5000 K gacha yetishi mumkin. Elektrodlar gorizontal joylashtirilganda elektr razryadi qizdirgan gaz oqimlari ta sirida yorug lik yoy shaklini oladi. Ikkita ko mir elektrod orasida havoda hosil bo lgan elektr yoyini birinchi marta rus olimi V.Petrov va ingliz olimi G.Devi kuzatishgan (1802) va ta riflashgan (1803). G.Devi elektr yoyini volta yoyi deb atagan. Atmosfera bosimiga yaqin va undan yuqori bosimlarda har qanday gazda elektr yoyi paydo bo lish mumkin. Elektr yoyi elektrometallurgiyada, yong lik texnikasida va ayniqsa, elektr payvandlashda qo llanadi. Texnikaning ba zi sohalarida (masalan, yuqori kuchlanishlar texnikasida) elektr yoyi hodisasi zararli hisoblanadi. Elektr yoyini so ndirish uchun moyli, havoli, elektr-gazli yoy so ndirish 82

83 qurilmalaridan magnit maydon bilan so ndirish usuli va boshqa usullardan foydalaniladi. IV. Yangi mavzuni mustahkamlash. 1-guruhga: 1.Elektr tokining quvvati formulasini yozing. 2. Birinchi cho g lanma lampochka nechanchi yil kim tomonidan kashf etilgan? 3. Elektr yoyning temperaturasi necha gradusgacha bo ladi? 2-guruhga: 1. O tkazgichda ajralib chiqqan issiqlik miqdori elektr tokining bajargan ishi bo ladi. 2. Dazmolning qizdirish elementi spiraldan iborat. 3.Xonadondagi barcha elektr iste molchilar qanday ulanadi? 3-guruhga: 1. Gapni to ldiring. Elektr isitish asboblarining asosiy qismini tashkil etadi. 2. Elektr choynak ichiga nima mahkamlangan bo ladi? 3.Uy-ro zg or sovutgichlari havosi quruq, temperaturasi necha gradus atrofida bo lgan isitiladigan xonalarda ishlatilishiga mo ljallangan? V. O quvchilarni baholash. Guruhlarni javoblariga qarab rag batlantirish. VI.Uyga vazifa. Darslikdan mavzuni o qish. Mavzu oxirida keltirilgan savollarga javob topish va yozish. Mavzu oxirida keltirilgan amaliy topshiriqni bajarish. Elektr isitish asboblarining tuzilishini o rganish. Kimyo Mavzu: Asosiy mineral o g itlar. Biogen elementlar va ularning tirik organizmlardagi ahamiyati (4-chorak, 66-dars, 52-, 188-bet) Dars maqsadi: Ta limiy: azotli, kaliyli, fosforli o g itlar. Makrobiogen va mikrobiogen elementlarning ahamiyati haqida nazariy bilimlar berish. Tarbiyaviy: ona tabiatga bo lgan mehr-muhabbat tuyg ularini o stirish, ilmiy dunyoqarashlarini kengaytirish,nutq va tafakkurini rivojlantirish, hamda o g itlarni ishlab chiqarish jarayonlarida energiyani tejash haqida bilish. Rivojlantiruvchi: mineral o g itlarning ishlatilish sohalari, ahamiyati, ularning tarkibiy qismlari mavzusiga oid masalalar yechish. Dars turi: nazariy, ko rgazmali, amaliy. 83

84 Dars uslubi: og zaki bayon etish, Blits so rov, guruhlarda ishlash, Zanjir, Test, Klaster, Kungaboqar. Dars uchun kerakli jihoz va reaktivlar: mineral o g itlar namunalari to plami, ammiak eritmasi, xlorid kislota eritmasi, probirkalar, pipetka, tomchi analiz uchun to plam, AKT vositalari, guruhlar taqdimoti uchun Ax3 qog oz, marker. Dars shiori: Oz-oz o rganib dono bo lur, Qatra-qatra yig ilib daryo bo lur Darsning borishi: 1.Tashkiliy qism. 3 daqiqa a) salomlashish b) davomat tekshirish (zanjir usulida) c) qiziqarli ko rgazma-namoyishli Olovsiz tutun tajribasi o qituvchi tomonidan namoyish etiladi (probirkaga ammiak va xlorid kislota eritmalari solib, tutashtirilsa tutun hosil bo ladi, jarayon izohlanadi. 2.Uyga berilgan vazifani tekshirish. 5 daqiqa test o tkaziladi va natijalari Tengdoshlar usuli yordamida tekshiriladi. Bunga ajratilgan vaqt tugagandan so ng test javoblari slaydda ko rsatiladi. Masalan, quyidagicha savollar asosidagi test sinovi o tkaziladi: 1. Qaysi elementlar o simliklarning o sishi va rivojlanishi uchun, ayniqsa, muhim ahamiyatga ega? a) N,P,K; b) Fe,Cu,Zn; c) N,H,O; d) H,O,K 2) O simliklarda qaysi elementlar yetishmaganda ularning o sishi kechikadi? a) N; b) K; c) P; d) Cu; 3.Yangi mavzu bayoni. (20 daqiqa) Dars rejasi: 1. Asosiy mineral o g itlar azotli, fosforli, kaliyli o g itlar haqida ma lumot berish. 2. Ca,Cu, Mn, Co, Mo,F, Br, J elementlarining muhim ahamiyati. 3. Mineral o g itlar tarkibida ozuqa elementining massa ulushini aniqlash. 4.O g itlarni ishlab chiqarish jarayonlarida energiyadan foydalanish va uni tejash haqida tushunchalar berish. Dars jarayoni: Yangi mavzu bayoni uchun oldingi darsda o quvchilarni guruhlarga bo lib, uyga topshiriqlar berilgan bo ladi. Bunda, har bir guruh o qituvchi tomonidan nomlanib, berilgan guruh nomiga mos ma lumotlarni darslik, qo shimcha adabiyotlar va elektron qo llanmalardan topib kelish vazifa sifatida berilgan bo ladi. O quvchilar guruhi tomonidan topib kelingan ma lumotlar taqdimoti o tkaziladi. 1-guruh -Asosiy mineral o g itlar 2-guruh - Kalsiy 3-guruh -Mis 4-guruh -Marganets 84

85 5-guruh - Fosfor 6-guruh - Iod Bu jarayonda o qituvchi boshqaruvchilik bilan yo llanma berib turadi.dars rejasi asosida yangi mavzu bayoni uchun belgilab olingan azotli, fosforli, kaliyli o g itlar, ular tarkibidagi ozuqa elementlarining massa ulushlari va makrobiogen, mirkobiogen (Ca,Cu,Mn,Co,Mo,F,Br,J) elementlarining muhim ahamiyati haqidagi tushunchalarni bayon qiladi. Shuningdek, mavzu bayonida o g itlarni ishlab chiqarish jarayonlarida energiya samaradorligi va energiyani saqlash doirasidagi tushunchalar ham ma lumotlar beradi. Yangi mavzu bayonida mineral o g itlarning yetishmovchiligi o simliklarning rivojlanishi va hosildorligiga salbiy ta sir ko rsatishi hamda, kimyo zavodlarida ishlab chiqarilayotgan mineral o g itlar, ular haqida ma lumotlar beriladi. Bunda, mineral o g itlar tuproqning fizik, kimyoviy va biologik xususiyatlariga kuchli ta sir qiluvchi vositalar ekanligi, ular tuproqni oziq elementlari bilan boyitishi, tuproq eritmasi reaksiyasini o zgartirishi, mikrobiologik jarayonlar, o simliklarning ildizi orqali oziqlanishi tufayli ularni tuproqqa solinganda o simliklarning o sishi va rivojlanishiga faol ta sir qilishi haqida bilimlar beriladi. Shuningdek, mikro o g itlar tarkibida o simliklar oziqlanishi uchun zarur azot, fosfor, kaliy, magniy, bor, rux, mis, molibden, marganets, oltingugurt kabi elementlar bo lishi, hamda bularni ishlab chiqarish jarayonida o simlikning biologik xususiyatiga, har gektar yerga solinadigan o g it normasiga, organik o g itlar bilan qo shib ishlatilishiga, qo llaniladigan agrotexnika tadbirlari sifatiga va o g itni noto g ri qo llash biotsenozga katta zarar keltirishi, atrof muhitning ifloslanishiga sabab bo lishi, ular tuproqda har xil o zgarishlarga uchrashi, bu o zgarishlar oziq moddalarning tarkibiy sifatiga ta sir ko rsatishi haqidagi bilimlar beriladi. Bunday ma lumotlar berish bilan bir qatorda ishlab chiqarish jarayonidagi issiqlik, elektr energiyalarni sarfini kamaytirib ko p mahsulot olish yoki doimiy energiya sarflab, ko p va sifatli mahsulot olish texnologiyalari haqida ham tushunchalar beriladi. Bunday yo nalishda olib borilayotgan ishlar, ya ni masalan hisoblashlarga qaraganda, g o za 1 t paxta hosili to plashi uchun sof kg azot, kg fosfor, kg kaliyni o zlashtirishi lozim. Ekinlar umumiy hosildorligining taxminan 50% o g itlarni qo llash, 25% nav afzalliklari va 25% yetishtirish, bunda elektr energiya kam sarf bo lish texnologiyasi orqali ta minlanadi. Shuningdek, yangi mavzu bayonida mineral o g itlarning yetishmovchiligi o simliklarning rivojlanishi va hosildorligiga salbiy ta sir ko rsatishi haqida tushunchalar beriladi. Shuningdek, kimyo zavodlarida ishlab chiqarilayotgan mineral o g itlar, ular haqida ma lumotlar beriladi. Masalan, Navoiydagi Navoiyazot, Chirchiq shahridagi Elektrokimyosanoat, Farg onadagi Azot kabi kimyo zavodlarida natriyli, kaliyli, ammiakli, fosforli va boshqa mineral o g itlar ishlab chiqarish jarayonida kam energiya, gaz sarflanib, yuqori sifatli, tannarxi talab darajasidagi, ichki va tashqi bozorlarda raqobotbardosh mineral o g itlar ishlab chiqarilishi va mazkur jarayonlarni investitsion loyihalar asosida amalga oshirilayotgani aytib o tiladi. Masalan, ushbu loyihalar orqali ammiak yiliga

86 va karbomid yiliga 577,500 tonna ishlab chiqarilishi evaziga energiya samaradorligi va energiyani saqlashga erishilayotganligi haqida tushunchalar beriladi. Hozirgi kunda iqtisodiyotimizning yetakchi tarmoqlarida, ya ni qishloq xo jaligida zamonaviy yuqori texnologiyalarga asoslangan uskunalar bilan jihozlanayotganligi, chunki, qishloq xo jaligida ishlab chiqarishning samaradorligi, mamlakatimizning iqtisodiy va oziq-ovqat xavfsizligini ta minlash, nafaqat qishloq mehnatkashlari, balki butun O zbekistonimiz aholisining moddiy farovonligini oshirish bebaho boyligimiz bo lgan yerimizning unumdorligi, uning sifatini muntazam yaxshilab borish bilan uzviy bog liqligi va zamonaviy agrotexnologiyalarni joriy etish hisobidan 3 million 400 ming tonnadan ziyod paxta, mamlakatimiz qishloq xo jaligi tarixida birinchi marta 8 million 50 ming tonnalik yuksak g alla xirmoni bunyod etilganligi ham aytib o tiladi. Shuningdek, Olmaliqdagi Ammofos-Maksam ochiq aksiyadorlik jamiyati mutaxassislari tomonidan fosforitlar asosida yangi turdagi kompleks o g itlar ishlab chiqarish texnologiyasi amaliyotda qo llanilmoqda. Bunda kam xarjli, sifatli ammoniy sulfat-fosfat va Suprefos o g itlarini tayyorlash yo lga qo yildi. Bu texnologiya asosida energiya sarfi avvalgi ishlab chiqarish jarayoniga teng, lekin mahsulot hajmi va sifati yuqoriga ko tarilgan. Hozirgi kunda 250 ming tonna ammoniy sulfat-fosfat va 1 million 648 ming tonna Suprefos o g it ishlab chiqarish oldingi yillarga nisbatan 1,2 % ga ko tarilgan. Mazkur o g itlarga xorijda ham talab yuqori bo lib, hozirga qadar 265 ming tonnadan ortiq Suprefos va 90 ming tonnaga yaqin ammoniy sulfatfosfat eksport qilinmoqda. Navoiyazot ochiq aksiyadorlik jamiyatida 2009-yildan buyon termik barqarorlashgan ammiakli selitra ishlab chiqarish texnologiyasi qo llanilmoqda. Ayni kungacha ushbu texnologiya asosida 130 milliard so mlik 250 ming tonna azot-fosfor o g iti tayyorlanib, 6 million AQSH dollari miqdoridagi mahsulot eksport qilingan. Bu ishlab chiqarish jarayoniga eng qulay va eng tejamkor texnologiyalar joriy etilayotgani, energiyalarni, vaqtni tejash kabi samaradorlikka erishilayotganidan darak berishi aytib o tiladi. Mustahkamlash. Mavzuni mustahkamlash uchun guruhlarga Blitss so rov quyidagicha savollar orqali o tkaziladi. 1. Qanday elementlar makrobiogen elementlar deyiladi? Misollar keltiring. 2. Qanday elementlar mikrobiogen elementlar deyiladi? Misollar keltiring. 3. Organizmda kalsiyning ahamiyatini ayting. Baholashda guruhlardan eng faol qatnashganlar rag bat kartochkalari inobatga olinib baholanadi. Dars yakunlanib, uyga vazifa beriladi. Mavzuni o qish, savol va topshiriqlarni bajarish. Fizika Mavzu: Elektrostansiyalar 86

87 IV chorak, 64-dars, 50-, 137-bet Darsning maqsadi: elektr energiyasini ishlab chiqaruvchi elektrostansiyalar haqida o quvchilarda tasavvur hosil qilish; Dars materiallari va jihozlari: 1. 8-sinf «Fizika» darsligi. 2. «Elektr energiyasini ishlab chiqarish va uzatish» nomli o quv filmi. 3. Elektrostansiyalar rasmlari tushirilgan plakatlar. 4. O zbekistondagi yirik elektrostansiyalar jadvali. Bilim, ko nikma va malakalar: 1) elektrostansiya; 2) issiqlik, gidro, shamol, atom elektrostansiyalari; 3) issiqlik elektr markazi 4) ekologik muammolar haqida bilimlarga ega bo lish. Darsning blok-chizmasi T.r Dars bosqichlari Vaqti 1. Tashkiliy qism 3 daqiqa 2. O tilganlarni takrorlash va baholash 15 daqiqa 3. Yangi mavzuni «faol ma ruza» usulida 20 daqiqa o rganish 4. Darsni mustahkamlash 5 daqiqa 5. Uyga topshiriq 2 daqiqa Darsning borishi: I. Darsning tashkil etilishi (2 daqiqa): a) salomlashib, davomat aniqlanadi; b) o quvchilarning darsga hozirligi ko rib chiqilib, jonli muhit yaratish; c) o quvchilar guruhlarga ajratiladi. II. O tilgan mavzuni takrorlash (10 daqiqa) O qituvchi dars uchun tayyorlab kelgan tarqatma materiallardan unumli foydalangan holda muammoli vaziyatni yaratadi. O quvchilarga quyidagi savollar bilan murojaat qiladi. 1. O zgaruvchan tok deb nimaga aytiladi? 2. O zgaruvchan tok generatori deb nimaga aytiladi? 3. O zgaruvchan tok generatorining tuzilishi qanday? 4. O zgaruvchan tokning xossalarini aytib bering Hz chastotali elektr toki qanday hosil qilinadi? III. Yangi mavzuni «faol ma ruza» usulida o tkazish mumkin. Reja: 1.Elektrostansiyalar haqida ma lumot berish. 87

88 2. Kundalik turmushda elektr energiyani tejash. Darsni elektrostansiya nimaligini tushuntirishdan boshlanadi. Elektr energiya ishlab chiqarish uchun generator rotorini biror-bir kuch yordamida aylantiriladi. Kuchni suv oqimi, bug oqimi va h.k. orqali hosil qilinadi. Elektrostansiyalarda induksion tok generatori yordamida boshqa turdagi energiyalar elektr energiyaga aylantiriladi. Elektr energiyalarni ishlab chiqarishda quyidagi elektrostansiyalardan foydalanish haqida ma lumotlar beriladi. Issiqlik elektrostansiyalar, Gidroelektrostansiyalar, Atom elektrostansiyalar, Shamol elektrostansiyalar yuzasidan ma lumot beriladi. Har bitta turdagi elektrostansiyalarning blok chizmalarining plakatlarini osib, tushuntirishlar beriladi. So`ngra elektrostansiya bilan bog`liq energiyani tejashga doir ma lumotlar beriladi. Issiqlik elektrostansiyalarida elektr toki ishlab chiqarish bilan birgalikda issiq suv ham olinadi. Bu issiq suvni quvurlar orqali iste molchilarga uzatiladi. Ularning uzunligi bir necha o nlab kilometrga boradi. Hisoblashlar shuni ko rsatadiki issiqlikni uzatish davrida energiyaning taxminan 40 % yo qoladi. Mana shu yo qotishni bartaraf etish bugunning asosiy vazifasidir. Bunda eski, ichida zanglash tufayli diametri kichrayib qolgan va yupqalashib teploizolyasiyasi kamayib qolgan quvurlarni yangisiga almashtirishdan iboratdir. Yangi quvurlar po latdan yoki plastikdan yasalib, penopolistorol bilan issiqlikni himoya qiluvchi qatlam sifatida o ralgan. Uning sirtidan polietilen qobiq mustahkam va germetik ravishda qoplanadi. Bunday quvurlar 30 va undan ko p yillarga mo ljallangan. Amalda ishlatiladigan quvurlar o rtacha 17 yilda almashtiriladi. Chunki, odatdagi issiqlik quvuri betondan yasalgan ariqchalarga joylashtiriladi va namlikdan himoyalanmaydi. Yerosti issiqlik quvurlarining 70 % ga yaqin korroziyaga uchrashi aynan tashqi tomondan korroziyalanishidir. Predizolirovan quvurlar namlikdan polietilen qobiq orqali himoyalangandir. Bunday truboprovodning butun uzunligi bo ylab maxsus datchiklar o rnatilgan bo lib tizimning butunligi buzilsa boshqaruv punktiga signal yuboradi. Buzilgan joyni 1 m. aniqlikda aniqlash mumkin. Mazkur mavzuda o quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, iqtisodiy tarbiyani amalga oshirish imkoniyatlari mavjud. Darslikda O zbekistondagi yirik elektrostansiyalarning quvvatlari, qurilgan yillari, joylashgan o rinlari haqida ma lumotlar keltirilgan. O qituvchi ulardan foydalangan holda masalalar tuzishi hamda ularda ishlab chiqilgan elektr energiyasining respublika ehtiyojini to la qondirishidan tashqari qo shni respublikalarga ham sotishini faxr bilan tushuntirishi kerak. Darsni mustahkamlash uchun quyidagicha masala tuzish mumkin. Masala. Sirdaryo GRES da ishlab chiqilayotgan elektr tokining quvvati 3000 MW ga teng. Uni 220 V kuchlanish bilan iste molchiga uzatilganda liniyada maksimal qancha Amper tok kuchi bo lar edi? Berilgan: F o r m i 1 a s i: Yechilishi: 88

89 P=3000 MW P = I U I = = U= 220 V I = = ,63 A! Topish kerak? Javob: 13, A. I-? Uyga topshiriqlar. Darslikdan mavzuni o qish va savollariga javob topish. 8-sinfda Tarbiyaviy soat mashg ulotlarida elektr energiyadan samarali foydalanish I chorak, 2-dars Mavzu: Tejamkorlik yaxshi fazilat Reja: 1. Kuchlanishni kamayishining ETLga ta siri va ularning rangi haqida. 2. Elektr energiyani tejovchi lampalarda simobning mavjudligi. 1. Kuchlanishning kamayishi oqibatida ETL tezda kuyib qoladi. Aslida unday emas. Yorug likning issiqlik manbalari kuchlanish sakrash lariga to g ridanto g ri bog liq bo lib, lyuminestsent lampalar tarmoqda kuchlanish kamayishi oqibatida lampalarning ishdan chiqishini oldini oluvchi maxsus jihoz yordamida ulanadi. Kuchlanish bir tekis bo lmagan joylarda esa oddiy lampalardan ko ra aynan lyuminestsent lampalarni ishlatgan ma qul. ETL lar ishonchli emas. Bu ham to g ri emas. Chunki ishlab chiqarish davomida bunday lampalar bir necha bor sifat nazoratidan o tkaziladi. Masalan, mos texnik tavsifnomalarga ko ra ishlab chiqarilayotgan mahsulotning har bir partiyasidan olingan namuna ish holatida bir necha soat davomida tekshiriladi va hok. Albatta, hatto dunyoga mashhur brendlar mahsulotlarida ham nechadir foiz yaroqsizi bo ladi. Sifatli lampa ishlab chiqaruvchi kompaniyalar o z mahsulotlariga kafolat berishlarini ham aytib o tish kerak. Ko p hollarda ETLlarni ishlatish bir yildan so ng o zini oqlaydi va iqtisod qila boshlaydi. Barcha ETLlar noodatiy oq rangda bo ladi. Unday emas. ETLlarning rangi rang harorati va lampaning rang berish indeksiga bog liq. ETLlar turli xil rangda bo lishi mumkin. Rang harorati Kelvin (K) da aniqlanadi bu ko rsatgich qanchalik katta bo lsa, lampaning rangi shuncha sovuqroq bo ladi. Ko pgina ETLlar uch xil 89