ƒ LSJ: ªπ µ ª ø π ƒãπ π π ƒã π π

Transcript

1 ƒ LSJ: ªπ µ ª ø π ƒãπ π π ƒã π π GREGORY CRANE ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ Tufts εν υπάρχει τίποτε το ιδιαίτερα νέο στην εφαρµογή της τεχνολογίας των υπολογιστών στη µελέτη των αρχαίων ελληνικών. O Theodore Brunner άρχισε να εργάζεται στον Thesaurus Linguae Graecae (TLG) πριν απ ένα τέταρτο του αιώνα. Oι δικές µου προσωπικές προσπάθειες να στρέψω την τεχνολογία στις ανάγκες του πεδίου µας ξεκίνησαν το 1985 και άρχισα να προγραµµατίζω αυτ που θα κατέληγε στο πρ γραµµα Perseus πριν απ 12 χρ νια, γράφοντας την πρώτη µου πρ ταση για χρηµατοδ τηση το καλοκαίρι πριν γίνω επίκουρος καθηγητής. 1 Πολλή δουλειά έχει γίνει έκτοτε, αλλά οι ποσοτικές αλλαγές στο πλήθος των διαθέσιµων δεδοµένων, την ταχ τητα των µηχανών, τους τ πους των προγραµµάτων έχουν πλέον αρχίσει να έχουν ποιοτικές επιρροές χι µ νο σε αυτ που εµείς, ειδικοί σε διάφορες πτυχές των αρχαίων ελληνικών, µπορο µε να κάνουµε, αλλά επίσης στο ποιος µπορεί να δουλέψει αποτελεσµατικά µε τα αρχαία ελληνικά. Tο θέµα αυτ είναι, απ τη δική µου οπτική γωνία, πολ ση- µαντικ τερο: είναι ασαφές ποια µπορεί να είναι τα πραγµατικά οφέλη απ την αποδοτικ τερη ή την ευρ τερης εµβέλειας έρευνα στις κλασικές σπουδές. Eίναι, ωστ σο, απολ τως σαφές τι ο αριθµ ς των ασχολουµένων µε τη µελέτη των αρχαίων ελληνικών δεν µπορεί ποτέ να είναι αρκετ ς. Περισσ τερα απ άτοµα είναι ακ µη εγγεγραµµένα σε µαθήµατα της αρχαίας ελληνικής γλώσσας στις Hνωµένες Πολιτείες, αλλά το ποσοστ των σπουδαστών ξένων γλωσσών που µελετο ν αρχαία ελληνικά, αν και πάντοτε πολ µικρ, έχει µειωθεί κατά περισσ τερο απ ένα τρίτο σε σ γκριση µε το 1980 (απ 2,4% σε 1,4%). 2 Aν µπορο µε να χρησιµοποιήσουµε τη σ γχρονη τεχνολογία, για να αυξήσουµε τον αριθµ αυτών που µαθαίνουν τη γλώσσα των αρχαίων Eλλήνων, τ τε µπορο - µε να ισχυροποιήσουµε το θεµέλιο στο οποίο βασίζονται λα τα υπ λοιπα. Παρ λα αυτά δεν επιθυµώ να ενισχ σω τη συχνά περιττή και σχεδ ν πάντοτε κα- 1. Ένα σηµαντικ τµήµα της Ψηφιακής Bιβλιοθήκης Perseus είναι αυτή τη στιγµή διαθέσιµο στο ιαδίκτυο στη διε θυνση Για στατιστικά στοιχεία των εργασιών που έχουν πραγµατοποιηθεί στον Perseus, βλ. Crane Bλ. Huber 1998 και Brod & Huber 1997,

2 40 GREGORY CRANE ταστροφική επιβολή διαχωρισµών µεταξ διδασκαλίας και έρευνας. H εστίαση σε οποιαδήποτε απ τις δ ο µ νον είναι εξίσου επιβλαβής. Oι ηλεκτρονικές δηµοσιε σεις µάς επιτρέπουν, για πρώτη φορά απ τ τε που τα σ γχρονα εργαλεία έντυπης αναφοράς πήραν την τρέχουσα µορφή τους, να επαναπροσδιορίσουµε µε έναν θεµελιώδη τρ πο τη σχέση µεταξ των αρχαίων ελληνικών κειµένων και των αναγνωστών τους. Oι ηλεκτρονικές δηµοσιε σεις παρέχουν δ ο βασικές δυνατ τητες. Πρώτον, µπορο µε να παραστήσουµε σε ηλεκτρονική µορφή µέρος της εξειδικευµένης γνώσης που µέχρι τώρα µπορο σε να παραχθεί µ νο µέσα απ την ενεργοποίηση του ανθρώπινου εγκεφάλου. Aπέχουµε, φυσικά, αρκετά απ το να κατασκευάζουµε πραγµατικά νοήµονες µηχανές, αλλά υπάρχουν κάποιες πτυχές της ανθρώπινης γνώσης, που παραστάθηκαν δυναµικά και λειτο ργησαν αυτ νοµα, εκτ ς της υπολογιστικής µηχανής του ανθρώπινου εγκεφάλου. Πολλή απ τη δουλειά µας την τελευταία δεκαετία εστιάστηκε στην ανάπτυξη εν ς συστήµατος που να µπορεί να αναλ ει τα πολ πλοκα στοιχεία της µορφολογίας των αρχαίων ελληνικών, και στη συνέχεια να χρησιµοποιεί τα αποτελέσµατα της ανάλυσης για τη δηµιουργία συνδέσεων συσχέτισης µεταξ διαφορετικών κειµένων. Ένα υπολογιστικ σ στηµα µπορεί, εφαρµ ζοντας ένα πολ πλοκο σ νολο καν νων και αντλώντας στοιχεία απ µια τεράστια βάση δεδοµένων απ ρίζες και κλίσεις ρηµάτων, να αναγνωρίσει τι το ο σετε είναι το β πληθυντικ πρ σωπο του φέρω, γεννώντας έτσι µια σ νδεση µεταξ της κεκλιµένης µορφής στο κείµενο και της ληµµατικής µορφής στο λεξικ. Στα αρχαία ελληνικά, φυσικά, η µορφολογία είναι τροµακτική: χι µ νον τα ρήµατα, συµπεριλαµβανοµένων των επιρρηµάτων, εµφανίζονται σε εκατοµµ ρια συνδυασµών, αλλά το σ νολο της αρχαίας ελληνικής γραµµατείας περιλαµβάνει έναν µεγάλο αριθ- µ διαλέκτων και εκτείνεται χρονικά πέραν της µιας χιλιετίας. Παρ λα αυτά το αυτ µατο σ στηµά µας µπορεί αυτή τη στιγµή να χειριστεί τη µορφολογία των αρχαίων ελληνικών σχετικά καλά. Σε έναν κ σµο του υπερκειµένου, η σπουδαι τητα αυτο του συστήµατος έγκειται στη δυνατ τητά του να παράγει αυτ µατα εκατοµµ ρια συνδέσεις συσχέτισης. O ερευνητής µπορεί να ζητήσει το ρήµα φέρω και αυτ µατα να ανακληθο ν τα ο σετε, συνοίσετε ή οποιαδήποτε άλλη κεκλιµένη µορφή, ενώ αυτ ς που εντρυφεί σε ένα αρχαίο ελληνικ κείµενο µπορεί να πάει απ την κεκλιµένη µορφή ο σετε στη µορφολογική ανάλυση (β πρ σωπο πληθυντικο, οριστικής µέλλοντος, ενεργητικής φωνής) στο λήµµα του λεξικο (φέρω). Eιπωµένο απλά, οι ίδιες συνδέσεις, χρησιµοποιο µενες µε διαφορετικο ς τρ πους, εξυπηρετο ν εξίσου ακαδηµαϊκο ς µελετητές και φοιτητές. O τεχνολογικ ς πυρήνας ανοίγει νέες ερευνητικές ατραπο ς και ταυτ χρονα επιτρέπει στους φοιτητές να µελετήσουν τα αρχαία ελληνικά µε νέους τρ πους. Tους τελευταίους 15 µήνες εξυπηρετήσαµε αιτήσεις για περίπου ηλεκτρονικές σελίδες αρχαίων ελληνικών, αναζητήσεις και

3 ƒ A T LSJ: ªπ µ ª ø π ƒã π π µορφολογικές διερευνήσεις. O ρυθµ ς εξυπηρέτησης συνεχίζει να αυξάνεται: την Tετάρτη, 5 Nοεµβρίου, για παράδειγµα (µια ηµέρα πριν οριστικοποιήσω αυτήν την οµιλία), εξυπηρετήσαµε σελίδες αρχαίων ελληνικών, 366 αναζητήσεις λέξεων και µορφολογικές διερευνήσεις. Πέραν των αριθµών, οι µακροπρ θεσµες επιπτώσεις αυτο του πανταχο παρ ντος δικτ ου ηλεκτρονικών πηγών είναι βαθιές. H µελέτη των αρχαίων ελληνικών υπήρξε σε κάποιο βαθµ µια άσκηση στη µαται τητα, επειδή ουσιαστικά κανείς απ τους φοιτητές µας του αγγλ φωνου κ σµου δεν είναι σε θέση να διατηρήσει αυτή τη σκληρά αποκτηµένη δεξι τητα για πολ καιρ µετά την αποφοίτηση. ταν επιτέλους θα έχουν γίνει συνεταίροι στις δικηγορικές εταιρείες, αντιπρ εδροι στις εταιρείες τους ή, εν πάση περιπτώσει, θα έχουν φτάσει σε ένα στάδιο ωριµ τητας, πολλοί απ τους πρώην φοιτητές µας θα επιδιώξουν να διευρ νουν τα ενδιαφέροντά τους, αλλά έχοντας στη διάθεσή τους µ νον έντυπα βοηθήµατα, πρακτικά κανείς απ αυτο ς δεν θα µπορέσει να επιστρέψει στη γλώσσα του Oµήρου, του Πλάτωνα και της Kαινής ιαθήκης. H γλώσσα αυτή είναι τ σο πολ πλοκη, που σχεδ ν κανείς δεν µπορεί να ασχοληθεί µαζί της χωρίς υποστήριξη, και εν σω είναι δέσµιος της έντασης µιας πολυάσχολης ζωής ενηλίκου. Ωστ σο, στην πράξη κάθε γραφείο και ένας αυξαν µενος αριθµ ς νοικοκυριών µπορεί να µας βρει µέσω του διαδικτ ου. Eίναι πλέον εφικτ να εγκαθιδρ σουµε ένα σ στηµα υποστήριξης, που θα επιτρέπει σε λους να επιστρέψουν στα αρχαία ελληνικά αργ τερα στη ζωή τους, διερευνώντας βάσεις δεδοµένων για γλωσσολογικές πληροφορίες ή λήµµατα λεξικών και ανταλλάσσοντας ερωταπαντήσεις, σε ζωντανή σ νδεση µε λίστες συζητήσεων στο ιαδίκτυο. H προοπτική το να διαβάζει κανείς αρχαία ελληνικά στα σαράντα του ή τα πενήντα του ενισχ ει θεµελιωδώς την αξία της εκµάθησης αρχαίων ελληνικών κατά την εφηβεία και τη νε τητα. Aντιµετωπίζουµε µια ιστορικών διαστάσεων ευκαιρία να επανεγκαθιδρ σουµε τη µελέτη των αρχαίων ελληνικών, µια ευκαιρία ίσης σηµασίας µε την τυπογραφία, που επέτρεψε να επανεµφανιστεί στη ση η γνώση της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας. ε τερον, δεν χρειάζονται ιδιαίτερα πολ πλοκα συστήµατα (προγράµµατα τεχνητής νοηµοσ νης) για να επηρεάσουµε, σε µεγάλο βαθµ, αυτά που ήδη µπορο ν να κάνουν οι άνθρωποι. Kαι η απλή µεταγραφή απ έντυπη σε ηλεκτρονική µορφή µπορεί, εάν γίνει επίσης µε κατάλληλο τρ πο, να έχει πολλά θετικά αποτελέσµατα. O Thesaurus Linguae Graecae δηµιουργήθηκε, για παράδειγµα, επειδή κλασικοί φιλ λογοι απ λο τον κ σµο κατάλαβαν τι στο ηλεκτρονικ κείµενο µπορο ν να αναζητηθο ν αυτ µατα αλληλουχίες γραµµάτων. εν θα µπορο σε να βρει κανείς το φέρω καθαυτ, αλλά θα µπορο σε να αναζητήσει λες τις λέξεις που περιέχουν την αλληλουχία -φερ- ή -οισ- ή -ηνεγκ- και έτσι να βρει διάφορες κλίσεις του ρήµατος. Tελικώς, ο TLG έφτασε να χρησιµοποιείται χι µ νον ως πηγή για αναζητήσεις λέξεων αλλά ως µια πραγµατική ψηφιακή βι-

4 42 GREGORY CRANE βλιοθήκη, στην οποία µπορο σε κάποιος να ανακαλέσει κείµενα ανά κεφάλαιο ή στροφή, εµφανίζοντάς τα στην οθ νη, για να διαβαστο ν δια της σ νδεσης µε το ιαδίκτυο. σοι απ µας είχαν άµεση πρ σβαση σε µεγάλες ερευνητικές βιβλιοθήκες δεν χρειάστηκαν ένα CD ROM για να διαβάσουν αρχαία ελληνικά κείµενα απ τον TLG, αλλά πολ λίγοι καθηγητές των κλασικών γραµµάτων, και ακ - µα λιγ τερο οι φοιτητές, έχουν τέτοια πολυτέλεια, και ο TLG σε CD ROM τους έδωσε άµεση πρ σβαση σε πολλά κείµενα που δεν βρίσκονταν στις τοπικές βιβλιοθήκες. Aυτ σηµαίνει τι, σε ηµερήσια βάση, οι φοιτητές των αρχαίων ελληνικών µπορο ν να εργαστο ν σε ένα ευρ τερο φάσµα κειµένων απ,τι ήταν ως τώρα δυνατ ν αλλάζοντας το «τι µπορο µε να κάνουµε» (δηλαδή µπορο µε να χρησιµοποιήσουµε ένα CD ROM, για να βρίσκουµε κείµενα), αλλάζουµε το «ποιος µπορεί να κάνει τι» (δηλαδή άνθρωποι εκτ ς ερευνητικών ιδρυµάτων µπορο ν να ανακαλέσουν ολ κληρο τον Γαλην, για παράδειγµα). Aλλά αν τα κείµενα-πηγές είναι το κ ριο υλικ µας, κι αυτά ωφελο νται απ µια ποικιλία άλλων π ρων. H ίδια η εργασία µας στο πρ γραµµα Perseus την περασµένη δεκαετία εστιάστηκε, σε µεγάλο βαθµ, στην ανάπτυξη εν ς δικτ ου π ρων που θα µπορο σαν να βοηθήσουν τον κ σµο να εργαστεί σε κεί- µενα διαθέσιµα σε ηλεκτρονική µορφή. Eπίκεντρο αυτής της προσπάθειας ήταν η παραγωγή ηλεκτρονικών εκδ σεων των καθιερωµένων ελληνο-αγγλικών λεξικών, στα οποία λοι βασιζ µαστε. T σο το Intermediate Liddell Scott Greek- English Lexicon (το οποίο σ ντοµα θα αντικατασταθεί) σο και η µνηµειώδης ένατη έκδοση του Liddell-Scott-Jones υπάρχουν σε ηλεκτρονική µορφή και διατίθενται αυτή τη στιγµή απ τη σελίδα µας στο ιαδίκτυο. Tα µειονεκτήµατα του µεγάλου ερευνητικο λεξικο είναι προφανή σε ποιον το έχει χρησιµοποιήσει. O κώδικας, ως µορφή βιβλίου, δεν σχεδιάστηκε για να περιλαµβάνει δεδοµένα συν λου συµποσο µενα σε χαρακτήρες! Tο βιβλίο είναι πολ βαρ και η εκτ πωση µε πολ µικρο ς χαρακτήρες. Tα λήµ- µατα του λεξικο LSJ είναι διαβ ητα για τη δυσκολία ανάγνωσής τους. Yπάρχουν λίγα ενδεικτικά σηµεία, πως οι τονισµοί και τα κενά σηµεία, ώστε ο αναγνώστης να µπορεί να παρακολουθήσει την καθαρή, ιεραρχική δοµή του λήµµατος ή να αναζητήσει παραθέµατα για τον µηρο ή ποιον συγγραφέα µελετά. Tο ερευνητικ λεξικ είναι τ σο δ σχρηστο, που σχεδ ν λοι οι φοιτητές δουλε ουν είτε µε το little Liddell ή µε το middle Liddell, που αποτελο ν στην ουσία συντοµε σεις του Liddell Scott του προηγο µενου αιώνα. Tο middle Liddell (το οποίο βρίσκεται σε ηλεκτρονική µορφή στον server µας) πρωτοδηµοσιε τηκε πριν απ έναν αιώνα ο Oυίνστον Tσ ρτσιλ, που µισο σε τα κλασικά µαθήµατα, µπορεί να είχε δει ένα απ τα πρώτα αντίτυπά του µαθητής στο Ήτον. Έκτοτε σχεδ ν λοι οι φοιτητές των αρχαίων ελληνικών βασίστηκαν σε αυτά τα απελπιστικά απαρχαιωµένα λεξικά. Tο ερευνητικ λεξικ δεν έχει αναθεωρηθεί εδώ και πενήντα χρ νια εν µέρει επειδή η αγορά για το εργαλείο αυτ είναι τ σο µικρή, που δεν δικαιο-

5 ƒ A T LSJ: ªπ µ ª ø π ƒã π π 43 λογεί την επένδυση. Tα φοιτητικά λεξικά έφθιναν σε αποτελεσµατικ τητα για πάνω απ έναν αιώνα, εν µέρει επειδή λίγοι κλασικοί φιλ λογοι προτίθενται να αφιερώσουν πολλή απ τη ζωή τους σε ένα νέο παιδαγωγικ λεξικ η εργασία αυτή δεν αποφέρει ευχαριστίες και δεν αµείβεται ικανοποιητικά. ταν διαθέσαµε το ερευνητικ λεξικ στο ιαδίκτυο, σχεδιάζαµε να το κάνουµε πιο ε χρηστο. Eίχαµε την πρ θεση (και ακ µη την έχουµε) να επιτρέψουµε στους χρήστες να φιλτράρουν την πληροφορία, έτσι ώστε, κατ ουσία, να δηµιουργο ν δυναµικά συντοµευµένα λεξικογραφικά λήµµατα. Ωστ σο, δεν εκτιµήσαµε επαρκώς τα πλεονεκτήµατα που θα είχε µια απλή µετάβαση απ την έντυπη στην ηλεκτρονική µορφή: ταν οι αναγνώστες ανακαλο ν ένα λήµµα στην έδρα µας στο ιαδίκτυο, ο απαιτο µενος χώρος πα ει να είναι καθοριστικ ς παράγοντας, πως στο βιβλίο. Tο µέγεθος των χαρακτήρων στην ηλεκτρονική έκδοση µπορεί να γίνει µεγαλ τερο. Mπορο µε να αφήσουµε κενές γραµµές µεταξ ορισµών και, γενικά, µπορο µε να παραστήσουµε την ιεραρχική δοµή του λεξικο µε τη χρήση µεταβλητών εσοχών για τις διαφορετικές παραγράφους. Mπορο µε να χρησιµοποιήσουµε έντονους, πλάγιους ή ακ µη και έγχρω- µους χαρακτήρες, για να προβάλουµε διαφορετικές κατηγορίες πληροφορίας. σο για τους αναγνώστες, αυτοί µπορο ν να χρησιµοποιήσουν οποιοδήποτε λειτουργικ 3 πρ γραµµα εξερε νησης του ιαδικτ ου για αναζήτηση αλληλουχιών χαρακτήρων, πως Hom. ή Soph., προκειµένου να βρουν ορισµο ς σχετικο ς µε τον υπ µελέτη συγγραφέα. Tα αποτελέσµατα αυτής της απλής αλλαγής υπήρξαν κατά πολ ανώτερα των αναµεν µενων. Στους τελευταίους 15 µήνες (9 Iουλίου 1996 έως 5 Nοεµβρίου 1997) το ερευνητικ και το φοιτητικ on-line λεξικ χρησιµοποιήθηκαν και φορές, αντίστοιχα, για ένα σ νολο λεξικογραφικών διερευνήσεων. Παρ λο που, στον βαθµ που µπορο µε να είµαστε βέβαιοι, η αριθµητική πλειον τητα των χρηστών µας αποτελείται απ φοιτητές αρχαίων ελληνικών µεσαίου επιπέδου, το ερευνητικ λεξικ χρησιµοποιήθηκε κατά 45% περισσ τερο απ το φοιτητικ λεξικ. Παρ λο που έχουµε καταβάλει µ νον τις απολ τως απαραίτητες προσπάθειες, για να καταστήσουµε το ερευνητικ λεξικ πιο ε χρηστο, αυτ έχει ήδη υπερφαλαγγίσει τη συντοµευµένη έκδοσή του. Oι συνέπειες δεν θα µπορο σαν να είναι πιο καθοριστικές. Θα µπορο σαµε πλέον να έχουµε ένα λεξικ που να εξυπηρετεί τ σο ερευνητές σο και φοιτητές. Eάν καταβάλουµε περαιτέρω προσπάθεια να χαρακτηρίσουµε τη δοµή των ληµ- µάτων µε αυστηρ τρ πο, τ τε θα δηµιουργήσουµε δυναµικά συντοµευµένες εκδ σεις, έτσι ώστε αυτοί που ενδιαφέρονται για τη συνολική θεώρηση µιας λέξης 3. Kατά τον χρ νο συγγραφής αυτο του κειµένου, η παρξη λογικών σφαλµάτων σε ορισµένες εκδ σεις τ σο του προγράµµατος Internet Explorer σο και του Netscape Navigator κατέστησε αδ νατη την αναζήτηση λέξεων σε ορισµένες σελίδες του ιαδικτ ου.

6 44 GREGORY CRANE να µπορο ν να δουν µια σ νοψη των σηµασιών της, ή µ νον ορισµο ς σχετικο ς µε µια δεδοµένη περίοδο ή ένα δεδοµένο φος των αρχαίων ελληνικών. Yπάρχουν, φυσικά, ισχυρά επιχειρήµατα υπέρ της δηµιουργίας εν ς ξεχωριστο λεξικο, προσαρµοσµένου στις ανάγκες των φοιτητών, που δεν θα αποτελεί απλώς συντ µευση εν ς ακαδηµαϊκο λεξικο, και είµαι πανευτυχής µε την προοπτική απ κτησης εν ς τέτοιου εργαλείου. Παρ λα αυτά η πρ σβαση σε µια και µ νον πηγή που διαθέτει την ευελιξία να εξυπηρετεί λο τον κ σµο, απ τους ερευνητές µέχρι τους δευτεροετείς φοιτητές των αρχαίων ελληνικών, έχει απίστευτα εν δυνάµει πλεονεκτήµατα. Oι φοιτητές µπορο ν να έχουν πρ σβαση στην ίδια βάση δεδοµένων µε τους ακαδηµαϊκο ς δασκάλους, και, αν το λεξικ ενηµερώνεται κανονικά (πράγµα πιο ε κολο για την ηλεκτρονική µορφή), θα ωφεληθο ν λοι εξίσου αν µη τι άλλο δεν θα διαβάζουν ορισµο ς ηλικίας εν ς αιώνα. Oι ακαδηµαϊκοί δάσκαλοι θα ωφεληθο ν τουλάχιστον στον ίδιο βαθµ : είναι προφανώς πολ πιο ε κολο να συντηρήσεις ένα έργο αναφοράς µε ένα κοιν (στις HΠA) φοιτητών και καθηγητών, απ,τι για ένα κοιν µ νο καθηγητών. Πολλά απ τα παραθέµατα στο LSJ είναι τώρα δυναµικές συνδέσεις: κάντε κλικ στο «Hom. Il » και θα ανακαλέσετε το ελληνικ κείµενο του Oµήρου, Iλιάδα, E ραψωδία στίχος 303. (Oι συνδέσεις αυτές παραπέµπουν πλέον σε ένα σώµα µ λις 3,4 εκατοµµ ριων λέξεων του Perseus, αλλά θα µπορο σαν να παραπέµπουν και σε λα τα κείµενα στο TLG, εάν αυτ διατίθεται στο σ στηµα). Mπορο µε τώρα να διερευνήσουµε τα χωρία που υποθέτουµε τι αποδίδουν ένα συγκεκριµένο ν ηµα, βλέποντας χι µ νον,τι παρατίθεται στο λεξικογραφικ λήµ- µα, αλλά επιπλέον τα πλήρη συµφραζ µενά τους. ιευκολ νουµε έτσι µια διαδικασία που λοι συνηθίζουµε να κάνουµε ξεφυλλίζοντας τις σελίδες µε το χέρι. Tι συµβαίνει, µως, αν διαβάζετε Oµήρου Iλιάδα, 5.303; εν υπάρχει τρ πος να καθορίσουµε, µε δεδοµένη τη συµβατική τεχνολογία εκτ πωσης, τι το άρθρο του LSJ για το φέρω αναφέρει κάτι για τη χρήση του φέροιεν στον συγκεκριµένο στίχο. Θα µπορο σε, βέβαια, κάποιος να καταρτίσει ένα έντυπο ευρετήριο λων των παραθεµάτων που περιέχει το LSJ, αλλά αυτ θα κατέληγε σε ένα δ σχρηστο, ανοικον µητο βιβλίο που ελάχιστοι άνθρωποι θα διάβαζαν ποτέ. Στο ηλεκτρονικ περιβάλλον, µως, µπορο µε να παράγουµε αυτ µατα αντίστροφες συνδέσεις, έτσι ώστε ο αναγνώστης που διαβάζει την Oµήρου Iλιάδα, να µπορεί να δει,τι σηµειώνει το LSJ για το φέροιεν και να ακολουθήσει τη σ νδεση αντίστροφα προς το ακριβές σηµείο του λήµµατος φέρω, το οποίο βεβαίως είναι και τεράστιο. Kαι η απλή δηµιουργία αυτών των συνδέσεων απ τα κείµενα προς το LSJ θα βοηθήσει αυτο ς που διαβάζουν τους γνωστο ς αρχαίους Έλληνες συγγραφείς: 40% απ τα παραθέµατα στο LSJ παραπέµπουν στο 5% της σωζ µενης αρχαίας ελληνικής γραµµατείας. Aπ τα κεί- µενα του Perseus που διαβάζονται πιο συχνά: το LSJ έχει συγκεκριµένο υπο- µνηµατικ σχολιασµ για µία στις δεκαεπτά λέξεις. Στην πράξη, ταν προστε-

7 ƒ A T LSJ: ªπ µ ª ø π ƒã π π 45 θο ν αυτές οι συνδέσεις, το LSJ καθίσταται πλέον χι απλώς ένα λεξικ, αλλά ένα γλωσσικ υπ µνηµα για τα κείµενα αυτά. Φυσικά, το ίδιο µπορεί να επιτευχθεί µε τα παραθέµατα κάθε ηλεκτρονικής on-line έκδοσης, χι µ νο του LSJ. Έτσι, αν διαβάσετε την πέµπτη ραψωδία της Iλιάδας, θα µπορέσετε να δείτε χι µ νον ποια χωρία της αναφέρονται στο LSJ, αλλά και ποια αναφέρονται στη γραµµατική του Smyth, σε πρ σφατα τε χη του AJP ή σε οποιαδήποτε άλλη κατάλληλα προσηµασµένη ηλεκτρονική έκδοση. Yπάρχουν προφανή προβλήµατα µε τέτοιες αυτ µατες συνδέσεις. Πρώτον, πώς περιορίζουµε τον αριθµ των συνδέσεων που συσσωρε ονται µε ταχ ρυθ- µ πάνω σε συχνά µελετώµενα χωρία; Aυτ είναι µια ειδική περίπτωση του γενικο προβλήµατος της λειτουργίας φιλτραρίσµατος, που λοι αντιµετωπίζουµε είτε στο ιαδίκτυο είτε στη βιβλιοθήκη. Eνώ δεν υπάρχουν τέλειες λ σεις, υπάρχουν στρατηγικές που µπορο µε να υιοθετήσουµε: π.χ. «δείξε µου µ νο συνδέσεις απ τα παρακάτω έξι περιοδικά µεταξ 1990 και 1995» ή «µη µου δείχνεις παραθέµατα που εµφανίζονται µ νο σε υποσηµειώσεις» κτλ. Tα πράγµατα, ωστ σο, γίνονται πιο πολ πλοκα, αν αρχίσουµε να αναρωτι µαστε πώς αυτές οι αυξαν µενες δυνατ τητες σ νδεσης επηρεάζουν τον τρ πο µε τον οποίο γράφουµε. Παραδοσιακά, αν γράψει κανείς ένα υπ µνηµα πάνω στον Oιδίποδα T ραννο του Σοφοκλή, υπολογίζει τι οι πιο πολλοί αναγνώστες θα φτάσουν στο υπ µνηµα µέσω του κειµένου. Aν διαβάζουν τον στίχο 238 του κειµένου, θα αναζητήσουν παρατηρήσεις σχετικές µε τον συγκεκρι- µένο στίχο. Mπορώ να θεωρήσω τι το ακροατήρι µου θα αποτελείται κυρίως απ αναγνώστες του Oιδίποδα και, συνεπώς, θα προσαρµ σω τη γραφή µου ανάλογα. Aλλά τώρα οποιοσδήποτε διαβάζει κάποιο χωρίο στο οποίο παραπέ- µπω θα βρει επίσης το σχ λι µου. Aν µπορώ να αγγίξω ένα γενικ τερο ακροατήριο, πρέπει µήπως να αλλάξω τον τρ πο µε τον οποίο οργανώνω την πληροφορία µου; Φανταστείτε την αυξηµένη χρησιµ τητα των ερευνητικών παρατηρήσεων που τώρα είναι θαµµένες σε άρθρα περιοδικών, εάν οι αναγνώστες εν ς κειµένου απ το TLG, για παράδειγµα, µπορο σαν να τις ανακαλέσουν άµεσα. Σκεφθείτε το πρ βληµα των έργων αναφοράς. Mπορο µε να ενηµερώσουµε ένα ηλεκτρονικ LSJ πολ πιο ε κολα απ,τι το έντυπο ανάλογ του, αλλά ο ρ λος καθαυτ ς του λεξικο αλλάζει. Ένας αναγνώστης που διερωτάται για τη σηµασία της λέξης α δώς, θα έβρισκε συνηµµένη στο λήµµα του LSJ µια σ νδεση µε τη µονογραφία του Douglas L. Cairns για τον ρο αυτ, και στη συνέχεια θα µπορο σε να ανακαλέσει το κείµενο της µονογραφίας. Mπορώ να φανταστώ ένα συγγραφικ είδος απ «λήµµατα λεξικο» ξεχωριστ απ το LSJ ή οποιαδήποτε άλλη µονολιθική εργασία αναφοράς, δηµοσιευ µενα σε ένα φάσµα περιοδικών ή σε σειρά µονογραφιών, που θα σχεδιάζονται για να ενηµερώνουν, να επαυξάνουν ή ακ µη και να αντικαθιστο ν το κεντρικ λήµµα του LSJ. Aκ µη και µε τη σχετικά πρωτ γονη τεχνολογία του ιαδικτ ου, πως αυτή υφίσταται

8 46 GREGORY CRANE σήµερα, µπορο µε να οραµατιστο µε ένα «εικονικ λεξικ», µε λήµµατα που θα βρίσκονται σε διάφορες ιστοσελίδες του ιαδικτ ου και θα κρίνονται απ πολλές διαφορετικές εκδοτικές οµάδες. Yπάρχει µια εγγενής αταξία σε µια τέτοια προοπτική αλλά και οι βιβλιοθήκες είναι κι αυτές εγγενώς χαοτικές. H θεµελιώδης αλλαγή συνίσταται στο εξής: σε έναν ψηφιακ κ σµο ο ερµητικ ς εγκλεισµ ς του έντυπου κώδικα στον εαυτ του ελαχιστοποιείται, και ο διαχωρισµ ς µεταξ βιβλίου και βιβλιοθήκης αρχίζει να γίνεται δυσδιάκριτος. Aλλά ποια θα έπρεπε να είναι η εµφάνιση των ληµµάτων των λεξικών; Eφ σον µερικές ηλεκτρονικές δηµοσιε σεις µπορο ν άµεσα να συµπεριλάβουν εικ νες, ακ µη και τρισδιάστατες αναπαραστάσεις τ πων και αντικειµένων διαδραστικά, ένα σ γχρονο λεξικ των αρχαίων ελληνικών θα έπρεπε σίγουρα να διαθέτει πολλές συνδέσεις µε οπτικές πληροφορίες. Παρ λα αυτά δεν είναι µε κανέναν τρ πο σαφές το πώς θα έπρεπε να δοµο µε τα λήµµατα του λεξικο. Tο ιεραρχηµένο λήµµα, µε την καθαρή µορφή του, είναι ε κολο στην ανάγνωση, αλλά η δοµή αυτή δεν αντανακλά τον τρ πο µε τον οποίο ο εγκέφαλος καταχωρεί τη λεξικογραφική πληροφορία. H πρ οδος της καταν ησης, απ µέρους µας, του χειρισµο των λέξεων απ τον ανθρώπινο εγκέφαλο ίσως µας επιτρέψει να ανασχεδιάσουµε ριζικά, αν χι να αντικαταστήσουµε εξ ολοκλήρου, τη µορφή των επιµέρους λεξικογραφικών ληµµάτων. Bέβαια, έχουµε να κάνουµε πολλά ακ µη, για να συνδέσουµε λέξεις που σχετίζονται σηµασιολογικά εντ ς του λεξικο : σ γχρονα εργαλεία, πως το WordNet του George Miller, και παραδοσιακές λεξικογραφικές πηγές, πως το Ονοµαστικ ν του Πολυδε κη (κατ ουσία ένας κατάλογος απ σηµασιολογικά πεδία) κατατείνουν προς την ίδια κατε θυνση. H εργασία µας αυτή τη στιγµή βρίσκεται σε ένα µεταβατικ στάδιο. Ξοδέψα- µε πάνω απ µια δεκαετία αναπτ σσοντας τον τεχνολογικ πυρήνα, για να χειριστο µε τη µορφολογία των αρχαίων ελληνικών. Eισαγάγαµε αρχαία ελληνικά κεί- µενα, µεταφράσεις σε σ γχρονες γλώσσες, λεξικά, γραµµατικές, ερµηνευτικά υπο- µνήµατα και άλλες κατηγορίες πληροφοριών ενσωµατώνοντας αρχαία ελληνικά κείµενα σε µια ετερογενή ψηφιακή βιβλιοθήκη. Aλλά, βέβαια, η πρ οδος εγείρει νέα, αυτ νοµα ερωτήµατα, και έχουµε ακ µη περισσ τερη δουλειά να κάνουµε. Oι σήµερα χρηµατοδοτο µενες προσπάθειές µας περιλαµβάνουν τα εξής: Πρώτον, διευρ νουµε τη βάση δεδοµένων των πηγών µας. Kαταχωρήσαµε την Greek Grammar του Smyth, και µπορεί επίσης να συµπεριλάβουµε την ογκώδη γραµµατική των Kühner & Gerth. Eισάγουµε σειρά υποµνηµάτων άρθρων τ σο λ γω της εσωτερικής αξίας τους σο και επειδή η συµπερίληψη τέτοιων υποµνηµάτων στον ίδιο χώρο µε τα κείµενα, τις γραµµατικές και τα λεξικά θα θέσει σηµαντικά ερωτήµατα σχετικά µε τον σχεδιασµ (ηλεκτρονικών εκδ σεων). Θα µάθουµε τι συµβαίνει, ταν ένα πυκν σ νολο ερµηνευτικών υπο- µνηµάτων παραπέµπει σε ένα µικρ σ νολο κειµένων, επικεντρώνοντας το πείραµα αρχικά στον Πίνδαρο και τον Σοφοκλή.

9 ƒ A T LSJ: ªπ µ ª ø π ƒã π π 47 ε τερον, συνεργαζ µαστε µε άλλες βάσεις δεδοµένων, έτσι ώστε ηλεκτρονικές πηγές που αναπτ χθηκαν στο πλαίσιο άλλων έργων και διατίθενται απ ευρέως διάσπαρτα σηµεία να συνεργάζονται µεταξ τους αρµονικά. Έχουµε ήδη δηµιουργήσει µια έκδοση της Tράπεζας εδοµένων Μη Λογοτεχνικών Παπ ρων του Duke για το ιαδίκτυο και συνεργαζ µαστε µε άλλους συναδέλφους στον TLG, που προετοιµάζονται να δηµιουργήσουν έναν εξυπηρετητή ιαδικτ ου (Web Server) για το δικ τους υλικ. Παρέχοντας συνδέσεις παραθεµάτων και µορφολογίας µε βιβλία που εκδίδονται απ τις εκδ σεις του Πανεπιστηµίου Johns Hopkins και τώρα διατίθενται στη δική τους ιστοσελίδα στο ιαδίκτυο, κάναµε το πρώτο βήµα στον δρ µο της προσθήκης µιας νέας λειτουργικ τητας στον ολοένα αυξαν µενο αριθµ ακαδηµαϊκών εκδ σεων που προσφέρονται στο ιαδίκτυο απ εκδοτικο ς οίκους, πως, µεταξ άλλων, το Johns Hopkins Press και το University of California Press. Tρίτον, αρχίζουµε να δηµιουργο µε πρ τυπα για νέους τ πους εκδ σεων. H απλή αναπαραγωγή έντυπων κειµένων σε ηλεκτρονική µορφή είναι µ νον ένα πρώτο βήµα. H µετατροπή των παραθεµάτων σε ηλεκτρονικές συνδέσεις, η σ νδεση αρχαίων ελληνικών λέξεων µε τη µορφολογική βάση δεδοµένων µας και παρ µοιες ενέργειές µας προχωρο ν λίγο παραπέρα, αλλά απλώς αλλάζουν την έκφανση µιας ήδη υπάρχουσας δοµής. Oι αρχαιολογικές εκδ σεις βρίσκονται σαφώς στα πρ θυρα µιας επανάστασης, καθώς οι ιστοσελίδες αποκτο ν τη δυνατ τητα να δηµοσιε σουν βάσεις δεδοµένων, σχέδια απ CAD ή αµφίδροµες αναπαραστάσεις βάσει του προτ που VRML αλλά ακ µη και οι δηµοσιε σεις για λέξεις και τη γλώσσα σίγουρα θα εξελιχθο ν, είτε ενσωµατώνοντας διαδραστικές συνδέσεις µε κείµενα-πηγές ή αναζητήσεις είτε αντλώντας απ την πρ οδο των λεγοµένων «cognitive sciences». Tέταρτον, προσπαθο µε να αναπτ ξουµε µια νέα εκδοτική διαδικασία, που αποσκοπεί στην υποστήριξη της δηµιουργίας ηλεκτρονικών πηγών. Ένας σηµαντικ ς στ χος αυτής της προσπάθειας είναι να γεφυρωθεί το χάσµα µεταξ έρευνας και εκδ σεων γενικώς: θέλουµε να αναπτ ξουµε νέες εκδ σεις που θα µπορο ν µε διαφορετικο ς τρ πους να εξυπηρετήσουν τ σο ακαδηµαϊκο ς σο και ένα πιο γενικ ακροατήριο ξανά: χι απλώς το «τι µπορο µε να κάνουµε», αλλά το «ποιος µπορεί να κάνει τι». Tο ιαδίκτυο µάς επιτρέπει πρ σβαση σε εκατοµµ ρια µηχανήµατα αντί για χιλιάδες βιβλιοθήκες, αλλά πρέπει να ξανασκεφτο µε τον τρ πο που γράφουµε, αν πρ κειται να εκµεταλλευτο µε κατάλληλα τις νέες δυνατ τητες. Χρειαζ µαστε γενικές εκδοτικές προδιαγραφές, υποδείγ- µατα κειµένων, ορθολογικές πρακτικές για τη χρήση και την επαναχρησιµοποίηση πνευµατικής περιουσίας, και πάνω απ λα µια αυξαν µενη κοιν τητα συνεργατών. Eυτυχήσαµε να τ χουµε της υποστήριξης του Yπουργείου Παιδείας των HΠA, για να αντιµετωπίσουµε αυτ το συγκεκριµένο σ νολο θεµάτων, και ο συνάδελφ ς µου Ross Scaife, αρχισυντάκτης της ιστοσελίδας Diotima στο ια-

10 48 GREGORY CRANE δίκτυο µε θέµα «Tο Φ λο κατά την Aρχαι τητα», κι εγώ συνεργαζ µαστε στη συγκεκριµένη προσπάθεια. Για να συνοψίσουµε, ο σ γχρονος (ή ίσως µεταµοντέρνος) κ σµος προσφέρει πολλές προκλήσεις σε σους απ εµάς είµαστε αφοσιωµένοι στο να διατηρήσουµε ζωντανή τη µελέτη των αρχαίων ελληνικών. Oι απαρχές της σης δεν είναι της µ δας σε πολλο ς κ κλους διανοουµένων, τουλάχιστον στον αγγλ φωνο κ σµο, και οι απαιτήσεις της ζωής στο τέλος του εικοστο αιώνα δεν καθιστο ν ε κολο για µας να πείσουµε φοιτητές να αφιερώσουν χρ νια στη µελέτη µιας αρχαίας γλώσσας γιατί να µη µελετήσουν ισπανικά ή κινέζικα; Παρ λα αυτά ο ηλεκτρονικ ς κ σµος προσφέρει τ σες ευκαιρίες σες και προκλήσεις. Eάν µπορέσουµε να δηµιουργήσουµε ένα δίκτυο απ ανεξάρτητες αλλά διασυνδεδεµένες και αλληλοενισχυ µενες ηλεκτρονικές εκδ σεις, διαθέσιµες δωρεάν ή έναντι εν ς συµβολικο κ στους στον καθένα που συνδέεται στο δίκτυο, θα µας δοθεί µια ευκαιρία να αναζητήσουµε και να διευρ νουµε το ακροατήρι µας πέραν των τωρινών περιορισµών, ενώ παράλληλα θα προκαλέσου- µε επανάσταση στις ερευνητικές µας πρακτικές. Mετάφραση LEXICON Bιβλιογραφικές αναφορές BROD, R. & B.J. HUBER Foreign Language Enrollments in United States Institutions of Higher Education, Fall ADFL Bulletin 28: CRANE, G The Perseus Project and Beyond: How Building a Digital Library Challenges the Humanities and Technology. D-Lib Magazine January. HUBER, B.J Variations in Language Enrollments through Time. ADFL Bulletin 27.