Ενότητα Α. Αντιλήψεις και αναπαραστάσεις των μικρών παιδιών για έννοιες και φαινόμενα των φυσικών επιστημών

Transcript

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ανάπτυξη της ικανότητας του ατόµου να κατανοεί τον κόσµο που µας περιβάλλει και τα φυσικά φαινόµενα που εξελίσσονται µέσα σε αυτόν αποτελεί ένα από τους σηµαντικότερους σκοπούς της εκπαίδευσης στις φυσικές επιστήµες. Η καλλιέργεια και η συγκρότηση της γνώσης των φυσικών φαινόµενων και εννοιών επιδιώκεται µέσα από τη συµµετοχή του ανθρώπινου δυναµικού που εµπλέκεται στην εκπαιδευτική διαδικασία, των µέσων υποστήριξης της και των διαδικασιών που εφαρµόζονται. Με την έννοια αυτή, για την πραγµατοποίηση των επιδιώξεων της εκπαίδευσης στις φυσικές επιστήµες, αναδεικνύονται ως κρίσιµοι παράγοντες ο εκπαιδευτικός, οι µαθητές, τα µέσα υποστήριξης της µαθησιακής και διδακτικής διαδικασίας όσο και η µορφή των διαδικασιών αυτών. Στο βιβλίο αυτό παρουσιάζονται και συζητούνται ερευνητικά δεδοµένα, µεθοδολογικές προσεγγίσεις και εκπαιδευτικές εφαρµογές που προτείνονται από ερευνητές στο πεδίο των φυσικών επιστηµών για την προσχολική και πρώτη σχολική ηλικία. Οι εργασίες αυτές, έχουν ανακοινωθεί στο 6 ο Πανελλήνιο Συνέδριο των Φυσικών Επιστηµών στην Προσχολική Ηλικία που πραγµατοποιήθηκε τον εκέµβριο του 2010 στην Αλεξανδρούπολη από το Τµήµα Επιστηµών της Εκπαίδευσης στην Προσχολική Ηλικία, της Σχολής Επιστηµών Αγωγής του ηµοκρίτειου Πανεπιστή- µιου Θράκης. Όλες οι εργασίες τόσο για την προφορική παρουσίασή τους όσο και την συµπερίληψη τους στον παρόντα τόµο έχουν κριθεί από ανεξάρτητους κριτές. Σκοπός της εισαγωγής αυτής είναι η παρουσίαση της διάρθρωσης του τόµου και η ενηµέρωση των αναγνωστών για το περιεχόµενο των εργασιών που περιλαµβάνει. Οι εργασίες αυτές αποτελούν εµπειρικές έρευνες, θεωρητικές µελέτες, εκπαιδευτικές παρεµβάσεις που πραγµατεύονται ποικίλα ζητήµατα της σύγχρονης εκπαίδευσης των µικρών παιδιών στις φυσικές επιστήµες τα οποία συνιστούν τα ακόλουθα έξι διαφορετικά πεδία: Αντιλήψεις των µικρών παιδιών για έννοιες και φαινόµενα των φυσικών επιστηµών ιερεύνηση της φύσης και του περιβάλλοντος στην προσχολική εκπαίδευση Σχεδιασµός και αξιολόγηση διδακτικών παρεµβάσεων για τις φυσικές επιστήµες στην προσχολική εκπαίδευση. Μη τυπικές µορφές εκπαίδευσης για τη φύση και το περιβάλλον στην προσχολική και πρώτη σχολική ηλικία Η αξιοποίηση των τεχνολογιών της πληροφορίας και της επικοινωνίας στην εκπαίδευση των µικρών παιδιών στις φυσικές επιστήµες. Εκπαίδευση εκπαιδευτικών για τις φυσικές επιστήµες στην προσχολική και πρώτη σχολική ηλικία

2 14 ΕΝΝΟΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Ο τόµος αυτός διαρθρώνεται σε έξι ενότητες αντίστοιχες µε τα παραπάνω πεδία και περιλαµβάνει τριάντα εργασίες, οι οποίες ανάλογα µε το πεδίο στο οποίο εστιάζουν. εντάσσονται σε κάθε µία από αυτές. Στη συνέχεια περιγράφονται οι ενότητες και παρουσιάζονται οι εργασίες που η κάθε µία περιλαµβάνει 1. Ενότητα Α. Αντιλήψεις και αναπαραστάσεις των μικρών παιδιών για έννοιες και φαινόμενα των φυσικών επιστημών Η διερεύνηση των αντιλήψεων των µικρών παιδιών για έννοιες και φαινόµενα που εντάσσονται σε διάφορες γνωστικές περιοχές των φυσικών επιστηµών, αποτέλεσε για δεκαετίες και εξακολουθεί να συνιστά ένα σηµαντικό ερευνητικό πεδίο. Η ση- µασία της έρευνας στην κατεύθυνση αυτή έγκειται στο γεγονός ότι παρέχει πληροφορίες σχετικά µε το περιεχόµενο και τη δοµή της γνωστικής βάσης των παιδιών για τα φαινόµενα του φυσικού κόσµου. Ο τρόπος που τα παιδιά εξηγούν τα φυσικά φαινόµενα αναδεικνύει διαφορετικούς τύπους γνώσης που αντανακλούν τον τρόπο µε τον οποίο τα παιδιά κατανοούν τον κόσµο που τα περιβάλλει ως αποτέλεσµα της δικής τους καθηµερινής εµπειρίας στο φυσικό και κοινωνικό τους περιβάλλον. (Karmiloff-Smith, Ραβάνης, Bowman, Donovan & Burns, 2001). Οι εξηγήσεις των παιδιών συχνά αποκλίνουν από την επιστηµονικά αποδεκτή γνώση, αποτελούν ωστόσο τη βάση για τη µάθηση στις φυσικές επιστήµες καθώς η µάθηση πραγµατώνεται µε τη συσχέτιση, ενσωµάτωση και αφοµοίωση νέων πληροφοριών και εννοιών µε ήδη προϋπάρχοντα στοιχεία της γνωστικής δοµής των ατόµων. Η αυτή αρχή καθιστά την ερευνητική καταγραφή των αντιλήψεων των παιδιών για έννοιες και φαινόµενα των φυσικών επιστηµών απαραίτητη καθώς τα ευρήµατα αποτελούν τη βάση για τη δηµιουργία καταστάσεων µέσα στις οποίες τα παιδιά εξωτερικεύουν και εκφράζουν τις δικές τους εξηγήσεις και ερµηνείες και την ανάπτυξη κατάλληλων διδακτικών παρεµβάσεων ώστε οι διάφοροι τύποι γνώσης να αλληλεπιδράσουν µεταξύ τους όσο και µε εκείνους της σχολικής επιστήµης και της επιστήµης για την αναδιοργάνωση της υπάρχουσας γνώσης (Xατζηνικήτα & Χρηστίδου, 2001 Χρηστίδου, 2008). Στο πλαίσιο αυτό οι διαδικασίες ανίχνευσης των αντιλήψεων των παιδιών όσο η ενσωµάτωση των διαδικασιών αυτών στο σχεδιασµό και την εφαρµογή εκπαιδευτικών παρεµβάσεων συνιστούν επιπλέον κρίσιµους παράγοντες στην εκπαίδευση τους στις φυσικές επιστήµες. Στην ενότητα αυτή εντάσσονται επτά ερευνητικές εργασίες οι οποίες έχουν ως αντικείµενα την καταγραφή των αντιλήψεων των παιδιών για έννοιες και φαινόµενα των φυσικών επιστηµών, τη µελέτη των κριτηρίων και των εξηγήσεων των παιδιών για έννοιες και φαινόµενα, τη διερεύνηση των διαδικασιών ανίχνευσης των αντιλήψεων τους όσο και του τρόπου ενσωµάτωσης των διαδικασιών αυτών ως εργαλείων για το σχεδιασµό και την ανάπτυξη παρεµβάσεων στη διδασκαλία και µάθηση στην εκπαιδευτική πράξη. 1. Πρέπει να σηµειωθεί ότι η περιγραφή των επιστηµονικών πεδίων είναι συνοπτική και δεν εξαντλεί σε καµία περίπτωση τις θεωρητικές ή ερευνητικές διαστάσεις τους.

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 15 Στην εργασία µε τίτλο «Η διαδικασία της ανίχνευσης των αρχικών ιδεών των παιδιών ως παιδαγωγική πρακτική και ως εργαλείο για το για το σχεδιασµό εκπαιδευτικών προγραµµάτων επεξεργασίας φυσικών φαινόµενων στην τάξη του Νηπιαγωγείου», οι Μ. Παπανδρέου και Μ. Τερζή, πραγµατεύονται τη σηµασία των διαδικασιών ανίχνευσης των αντιλήψεων των µικρών παιδιών για έννοιες και φαινόµενα των φυσικών επιστηµών ως εργαλείων στο σχεδιασµό και την ανάπτυξη διδακτικών παρεµβάσεων. Συµφωνώντας µε άλλους ερευνητές, υποστηρίζουν τον κρίσιµο ρόλο της διαδικασίας ανίχνευσης των αντιλήψεων των παιδιών ως το ση- µείο έναρξης εκπαιδευτικών προγραµµάτων και αναπόσπαστο µέρος τους και εξετάζουν τον τρόπο µε τον οποίο οι ιδιαιτερότητες των παιδιών, στα οποία απευθύνονται, είναι δυνατόν να κατευθύνουν το σχεδιασµό τους. Εστιάζονται στο σχήµα της Γης και το φαινόµενο της εναλλαγής µέρας-νύχτας και υλοποίησαν σχετικό εκπαιδευτικό πρόγραµµα σε οµάδα 16 παιδιών ηλικίας 4-6 ετών, χωρίς προηγούµενη σχετική εµπειρία. Το πρόγραµµα διαµορφώθηκε λαµβάνοντας υπόψη τις βασικές αρχές της κοινωνικοπολιτισµικής προσέγγισης της γνώσης και περιλάµβανε σειρά δραστηριοτήτων για την ανίχνευση των ιδεών των παιδιών. Υλοποιήθηκαν συνολικά έξι σχετικές δραστηριότητες που περιλάµβαναν αφήγηση µικρής ιστορίας για το µελετώµενο φαινόµενο και σχετικά ερωτήµατα, σχεδιαστικές αναπαραστάσεις του φαινόµενου και συζητήσεις (ατοµικές και οµαδικές) πάνω σε αυτές καθώς επίσης επιλογή γεωµετρικού σχήµατος για την αναπαράσταση του σχήµατος της γης. Από τα αποτελέσµατα της εφαρµογής αυτής, οι συγγραφείς διαπιστώνουν ευρύτερο φάσµα ιδεών και γραφικών συµβόλων καθώς και ορισµένες διαφοροποιήσεις των ιδεών των παιδιών της συγκεκριµένης οµάδας από εκείνες που έχουν καταγραφεί σε προηγούµενες έρευνες, µε εργαλείο την ατοµική συνέντευξη. Οι διαφοροποιήσεις αυτές, σύµφωνα µε τις συγγραφείς, είναι δυνατόν να αποδοθούν στην εφαρµογή διαφορετικών δραστηριοτήτων για την ανίχνευση των ιδεών των παιδιών. Οι συγγραφείς, συζητούν τα ευρήµατα της έρευνας και προτείνουν περαιτέρω έρευνα αλλά και µελλοντικές επεκτάσεις της. Οι Μ. Α. Παναγιωτάκη και Κ. Ραβάνης, στην εργασία τους µε τίτλο «Η διάλυση στερεού σε υγρό στη σκέψη των παιδιών προσχολικής ηλικίας», παρουσιάζουν και συζητούν τα ευρήµατα έρευνας µε σκοπό την ανίχνευση των βιωµατικών νοητικών παραστάσεων των παιδιών προσχολικής ηλικίας για την επίδραση της φύσης του διαλύτη στη διάλυση ή µη µιας στερεάς ουσίας στο φαινόµενο της διάλυσης. Στην έρευνα συµµετείχαν 21 παιδιά προσχολικής ηλικίας τα οποία δεν είχαν προηγούµενη εµπειρία σχετικά µε το φαινόµενο της διάλυσης. Για τη συλλογή των δεδοµένων της έρευνας εφαρµόστηκε ατοµική ηµικατευθυνόµενη συνέντευξη στο σχεδιασµό της οποίας, λήφθηκαν υπόψη οι περιγραφές των παιδιών για τα όσα παρατηρούν κατά τη διάλυση όσο οι εξηγήσεις τους. Εφαρµόστηκαν 4 έργα όπου χρησιµοποιήθηκαν δύο διαφορετικής φύσης διαλύτες (νερό και λάδι) και δύο στερεές ουσίες (ζάχαρη και άµµος) κατά τα οποία ζητήθηκαν από τα παιδιά, προβλέψεις, περιγραφές και εξηγήσεις-ερµηνείες για τη διάλυση ή µη των συγκεκριµένων στερεών ουσιών στους διαλύτες αυτούς. Από την ανάλυση των απαντήσεων των παιδιών, διαπιστώθηκαν σηµαντικές διαστάσεις της σκέψης τους για το φαινόµενο

4 16 ΕΝΝΟΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ της διάλυσης, όπως, µεταξύ άλλων τη διατήρηση της διαλυµένης ουσίας στο διάλυµα και την αιτιακή σχέση ανάµεσα στο χρώµα της ουσίας και το χρώµα του διαλύτη. Τα αποτελέσµατα υποστηρίζουν τη δυνατότητα προσέγγισης στην προσχολική ηλικία του φαινόµενου της διάλυσης στερεών ουσιών σε διαφορετικούς διαλύτες, λαµβάνοντας υπόψη ορισµένες παραµέτρους, όπως, µεταξύ άλλων, τις διαστάσεις της σκέψης των παιδιών. «Οι αντιλήψεις των παιδιών προσχολικής ηλικίας για την έννοια φυτό» αποτελούν το ερευνητικό αντικείµενο της εργασίας των Θ. Λαζάρου και Π. Παπαδοπούλου. Για τη συλλογή των δεδοµένων της έρευνας, στην οποία συµµετείχαν 21 παιδιά ενός Νηπιαγωγείου αστικής περιοχής, χρησιµοποιήθηκαν τρία διαφορετικά εργαλεία, (α) η ατοµική συνέντευξη αναγνώρισης παραδειγµάτων σε συνδυασµό µε αφήγηση ιστορίας, (β) το έργο οµαδοποίησης και (γ) το σχέδιο, µε σκοπό την άντληση περισσότερων πληροφοριών για τις αντιλήψεις των παιδιών για τη µελετώµενη έννοια όσο τους παράγοντες που είναι δυνατόν να επηρεάζουν τη διαδικασία εκµαίευσης τους. Η ερευνητική µεθοδολογία βασίστηκε στις θεωρητικές αρχές της κοινωνικοπολιτισµικής ποιοτικής προσέγγισης, που προτείνουν, µεταξύ άλλων, δραστηριότητες µε νόηµα για τα παιδιά, σχετικές µε τις εµπειρίες και τα ενδιαφέροντα τους. Τα παιδιά, που συµµετείχαν στην έρευνα κλήθηκαν να αναγνωρίσουν φυτά από σειρά καρτών µε απεικονίσεις φυτών και άλλων ειδών και να αιτιολογήσουν τις επιλογές τους. Στη συνέχεια τους ζητήθηκε να οµαδοποιήσουν τα απεικονιζόµενα είδη και να εξηγήσουν τα κριτήρια οµαδοποίησης και τέλος να σχεδιάζουν ένα φυτό. Η ανάλυση των δεδοµένων της έρευνας κατέδειξε παρόµοιες αντιλήψεις των παιδιών της συγκεκριµένης οµάδας µε εκείνες παιδιών που διαπιστώνονται από άλλους ερευνητές. Ωστόσο, φαίνεται ότι οι ιδέες τους τείνουν σε περισσότερο αποδεκτές επιστηµονικές ιδέες καθώς θεωρούν φυτό το είδος που είναι πράσινο, έχει φύλλα ή λουλούδια και είναι κυρίως µικρό σε µέγεθος. Επίσης, τα κριτήρια που χρησιµοποιούν τα παιδιά του δείγµατος, για τον προσδιορισµό του φυτού βασίζονται κυρίως σε εξωτερικά µορφολογικά χαρακτηριστικά του είδους και πολύ λιγότερο σε άλλες ιδιότητες που σχετίζονται µε τη ζωή ή τη χρησιµότητά τους για τον άνθρωπο και τα ζώα. Οι συγγραφείς διαπιστώνουν διαφοροποίηση στις αντιλήψεις των παιδιών από την εφαρµογή του έργου οµαδοποίησης σε σχέση µε τα άλλα εργαλεία που εφαρµόστηκαν. Ο σκοπός της εργασίας µε τίτλο ««Γιατί έχει αυτό το σχήµα ;» Οι τελεολογικές εξηγήσεις των παιδιών της προσχολικής ηλικίας για τα χαρακτηριστικά των οργανισµών, των τεχνηµάτων και των άβιων φυσικών αντικειµένων», των Μ. Παπαδοπούλου, Ειρ. Παλαιοκρασσά, Β. Παυλίδη,. Τσέτσου και Κ. Καµπουράκη, είναι διττός. Ειδικότερα, διερευνάται εάν τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας δίνουν τελεολογικές εξηγήσεις µε τον ίδιο τρόπο για τους οργανισµούς, τα τεχνή- µατα και τα φυσικά αντικείµενα και κατά πόσο εξηγούν ρητά τη χρησιµότητα των χαρακτηριστικών των οργανισµών και αντικειµένων στα οποία αναφέρονται όταν δίνουν τις εξηγήσεις αυτού του τύπου. Όπως αναφέρουν οι ερευνητές, η τελεολογική θεώρηση έµβιων ή άβιων οντοτήτων και αντικείµενων, φαίνεται ότι είναι κατάλληλη για τη βιολογία γιατί αναδεικνύει ιδιότητες που είναι χαρακτηριστικές των

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 17 οργανισµών. Ωστόσο, αποτελεί εννοιολογικό εµπόδιο στη διδασκαλία της εξελικτικής θεωρίας καθώς οι οργανισµοί και τα βιολογικά τους χαρακτηριστικά έχουν προκύψει από συγκεκριµένες εξελικτικές και αναπτυξιακές διαδικασίες και δεν ο- φείλονται στην ύπαρξη έλλογου σχεδιασµού. Η συλλογή των δεδοµένων της έρευνας, στην οποία συµµετείχαν 74 παιδιά του Νηπιαγωγείου των Εκπαιδευτηρίων ΓΕΙΤΟΝΑ, έγινε µέσω ατοµικών, ηµιδοµηµένων συνεντεύξεων. Τα αποτέλεσµα της έρευνας υποδεικνύουν επιλεκτική τελεολογία, µε την έννοια ότι οι τελολογικού τύπου εξηγήσεις που δίνουν τα παιδιά αφορούν κυρίως τους οργανισµούς και τα τεχνήµατα και όχι τα άβια φυσικά αντικείµενα. Για την υποστήριξη του ευρήµατος αυτού, οι ερευνητές προτείνουν την επέκταση της έρευνας σε παιδιά της πρώτης σχολικής ηλικίας για τη µελέτη των τελεολογικών εξηγήσεων τους παράλληλα µε τη µελέτη του τρόπου µε τον οποίο αντιλαµβάνονται τα τεχνήµατα και τα διακρίνουν από τα φυσικά αντικείµενα. Η εργασία µε τίτλο «Φως σκιά: ανίχνευση ιδεών των παιδιών προσχολικής ηλικίας», των Μ. Ζαχαρία, Μ. Κουρέτα, Ο. Kωνσταντίνου και Ε. Πλιάφα, εστιάζεται στην ανίχνευση των εµποδίων που παρουσιάζονται στους συλλογισµούς των µικρών παιδιών για το µηχανισµό σχηµατισµού της σκιάς. Για τη συλλογή των δεδοµένων της έρευνας, στην οποία συµµετείχαν 33 παιδιά, χρησιµοποιήθηκε ηµιδοµηµένη συνέντευξη και εφαρµόστηκαν δύο δραστηριότητες που περιλάµβαναν την αφήγηση εικονογραφηµένης ιστορίας σχετικής µε τη δηµιουργία της σκιάς και τη σχεδιαστική αναπαράσταση της από τα παιδιά. Από την ανάλυση των ερευνητικών δεδοµένων διαπιστώνονται δυσκολίες στη σκέψη των µικρών παιδιών παρό- µοιες µε εκείνες που καταγράφονται στην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία. Τα παιδιά φαίνεται να περιορίζονται σε ορισµένα στοιχεία που σχετίζονται µε το µηχανισµό δηµιουργίας της σκιάς, όπως τη φωτεινή πηγή ως αιτία δηµιουργίας της. υσκολεύονται να αντιληφθούν τη σκιά ως απουσία φωτός και συνήθως ταυτίζουν το µέγεθος της µε εκείνο του αντικειµένου εµποδίου. Αξιοσηµείωτα ευρήµατα της παρούσας έρευνας, που διαφοροποιούνται από εκείνα σχετικών ερευνών, είναι ο ανιµισµός που χαρακτηρίζει τη σκέψη των παιδιών που αναπαριστάνουν µε ανθρώπινα χαρακτηριστικά τις σκιές ζωντανών οργανισµών και η απουσία σκιάς άλλων αντικειµένων. Όπως επισηµαίνουν οι συγγραφείς, το περιεχόµενο και η εικονογράφηση της ιστορίας που χρησιµοποιήθηκε στην ερευνητική διαδικασία φαίνεται να επηρέασαν τη σκέψη των παιδιών για το µηχανισµό δηµιουργίας της σκιάς. Για τη διερεύνηση του παράγοντα αυτού προτείνουν την εξέταση των ιδεών των παιδιών για το φαινόµενο της σκιάς πριν και µετά την ανάγνωση της συγκεκριµένης ιστορίας. Η εργασία µε τίτλο, «Οι φωτογραφικές µηχανές και οι φωτογραφίες ως αντικείµενα της καθηµερινής ζωής», των Χ. Παπαϊωάννου, Β. Ανθοπούλου και Κ. Ραβάνη, πραγµατεύεται τις βιωµατικές νοητικές παραστάσεις παιδιών προσχολικής ηλικίας για τη φωτογραφική µηχανή και τη φωτογραφία ως αντικείµενα της καθη- µερινής ζωής. Καθώς η προσέγγιση και η κατανόηση των φωτογραφιών, όπως τονίζουν οι συγγραφείς, δεν είναι µια αυτονόητη διαδικασία για την ανθρώπινη σκέψη και πολύ περισσότερο στην παιδική ηλικία, αναδεικνύεται ως κρίσιµη για την εφαρµογή της στην εκπαιδευτική πράξη, η ανίχνευση των νοητικών παραστά-

6 18 ΕΝΝΟΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ σεων των νηπίων για την καθηµερινή χρήση της φωτογραφίας, λειτουργία της φωτογραφικής µηχανής και τις όψεις της. Η συλλογή των δεδοµένων της έρευνας, στην οποία συµµετείχαν 35 νήπια, έγινε µε ατοµική ηµικατευθυνόµενη συνέντευξη. Τα αποτελέσµατα της έρευνας καταδεικνύουν ότι η φωτογραφική µηχανή αποτελεί ένα γνώριµο τεχνολογικό αντικείµενο και εργαλείο για τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας τα οποία περιγράφουν σε γενικές γραµµές τις βασικές απαιτούµενες ενέργειες για τη φωτογράφηση και προσεγγίζουν ικανοποιητικά ζητήµατα σχετικά µε τη λειτουργία της φωτογραφικής µηχανής. Παράλληλα, φαίνεται ότι η σκέψη των παιδιών περιλαµβάνει το χρηστικό χαρακτήρα της φωτογραφίας (ανάµνηση γεγονότων και στιγµιότυπων, χρήση σε ατοµικά έγγραφα) καθώς και την ένταξη της σε γεγονότα και περιστατικά που σχετίζονται µε την ατοµική και κοινωνική ζωή, όπως µεταξύ άλλων, γιορτές, οικογενειακές στιγµές και δραστηριότητες. Τα αποτελέσµατα αυτά υποστηρίζουν ότι τόσο η λειτουργία της φωτογραφικής µηχανής όσο και η χρήση της φωτογραφίας είναι θέµατα τα οποία τα παιδιά στην προσχολική ηλικία είναι σε θέση να προσεγγίσουν και εποµένως, όπως επισηµαίνουν οι συγγραφείς, ο προσανατολισµός της εκπαιδευτικής διαδικασίας προς αυτή την κατεύθυνση µπορεί να αποτελέσει ενδεχόµενη επιλογή για την/τον εκπαιδευτικό. Η εργασία µε τίτλο, «Το ανθρώπινο σώµα ως µέσο αναπαράστασης εννοιών σε εκπαιδευτικά περιβάλλοντα από τις φυσικές επιστήµες», του Π. Παντίδου, εστιάζεται στις εικονίζουσες κινησιακές τροπικότητες, στις φόρµες δηλαδή του ανθρωπίνου σώµατος που διατηρούν σχέσεις οµοιότητας ή έµµεσης συνάφειας µε αυτό που αναπαριστούν, όπως εξηγεί ο ίδιος. Ειδικότερα, στην εργασία αυτή παρουσιάζεται µια διδακτική παρέµβαση µε αντικείµενο το φαινόµενο της τριβής, κατά την οποία πραγµατοποιούνται πειραµατισµοί σχετικά µε την επίδραση της δύναµης της τριβής στην κίνηση αντικειµένου πάνω σε κεκλιµένο επίπεδο µε διαφορετικής τραχύτητας επιφάνειες. Οι κινησιακές τροπικότητες των συµµετεχόντων στη διδακτική παρέµβαση (2 κοριτσιών και της εκπαιδευτικού) αναλύονται σηµειωτικά µε τη χρήση ορισµένων µορφολογικών κριτηρίων. Από την ανάλυση των δεδοµένων της έρευνας, φαίνεται ότι οι «χειρονοµίες» που χρησιµοποιούν τα παιδιά στη συζήτηση σχετικά µε το µελετώµενο φαινόµενο, έχει ως αποτέλεσµα τα ίδια να λειτουργούν ως µέρη του φαινόµενου. Επιπλέον, ως αποτέλεσµα της αλληλεπίδρασης παιδιών και εκπαιδευτικού, αναδύονται στο συλλογισµό των παιδιών όψεις της έννοιας της τριβής κύλισης, ως δύναµης αλληλεπίδρασης και µε κατεύθυνση αντίθετη από εκείνην της κίνησης ενός αντικειµένου. Όπως επισηµαίνεται οι όψεις αυτές δεν καταγράφονται σε έρευνες µελέτης των αντιλήψεων των παιδιών ίδιας ηλικίας µε ερευνητικά εργαλεία βασίζονται στον προφορικό λόγο. Όπως προτείνει ο συγγραφέας η διερεύνηση των νοητικών µοντέλων των παιδιών αλλά και των διδακτικών αντικειµένων σε σχέση µε τη µορφολογία των περιβαλλόντων µάθησης, θα παρουσίαζε πεδίο ιδιαίτερου ερευνητικού ενδιαφέροντος για την προσέγγιση των φυσικών εννοιών.

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 19 Ενότητα Β. Διερεύνηση της φύσης και του περιβάλλοντος στην προσχολική εκπαίδευση Βασική επιδίωξη της εκπαίδευσης των µικρών παιδιών για τη φύση και το περιβάλλον είναι η ενίσχυση της αλληλεπίδρασης τους µε τον κόσµο που τα περιβάλλει (φυσικό, βιολογικό, κοινωνικό) αξιοποιώντας την περιέργεια και το εσωτερικό κίνητρο που τα ίδια έχουν να τον εξερευνήσουν. Οι εµπειρίες που αποκτούν τα άτο- µα στην προσχολική ηλικία διαδραµατίζουν κρίσιµο ρόλο στη διαµόρφωση των αντιλήψεων τους για το περιβάλλον, στην ενίσχυση συναισθηµάτων και τη δια- µόρφωση στάσεων, αξιών και προτύπων συµπεριφοράς στην αειφόρο διαχείριση και προστασία του (ενδ. Wilson, ). Στην κατεύθυνση αυτή, επιδιώκεται ο εµπλουτισµός των εµπειριών των παιδιών για τη φύση και το περιβάλλον, για την καλλιέργεια της σχέσης τους µε τον κόσµο, την ανάπτυξη γνώσεων, την καλλιέργεια του ενδιαφέροντος τους όσο την κατανόηση της επίδρασης των ατοµικών και συλλογικών ενεργειών στην περιβαλλοντική ποιότητα. Καθώς η φυσική εµπλοκή του παιδιού µε τη φύση και το περιβάλλον, για την απόκτηση άµεσης περιβαλλοντικής εµπειρίας, δεν είναι πάντα εφικτή, χρησιµοποιούνται ποικίλα µέσα και διαδικασίες που είναι δυνατόν να την υποκαταστήσουν. Τέτοια µέσα, είναι, µεταξύ άλλων, τα βιβλία γνώσης περιβαλλοντικού περιεχοµένου, τα σύγχρονα οικολογικά παραµύθια και οι ιστορίες τα οποία φαίνεται να αποτελούν βασικό εργαλείο στην προσχολική εκπαίδευση (Halford & Sheehan, Κανατσούλη, Καρακίτσιος, De Young & Monroe, 1996). Τα τελευταία χρόνια, στην Ελλάδα παρατηρείται συστηµατικό ενδιαφέρον για την µελέτη των γνωστικών, αξιακών και ιδεολογικών διαστάσεων και όψεων των βιβλίων, των παραµυθιών και των µικρών ιστοριών περιβαλλοντικού περιεχοµένου και του ρόλου που αυτά διαδραµατίζουν στην εκπαίδευση των µικρών παιδιών για τη φύση και περιβάλλον. Στην ενότητα αυτή περιλαµβάνονται τρεις εργασίες στις οποίες παρουσιάζονται τα αποτελέσµατα σχετικών ερευνών. Στην ενότητα αυτή περιλαµβάνονται επίσης δύο εργασίες οι οποίες διερευνούν τις αντιλήψεις παιδιών και µελλοντικών εκπαιδευτικών προσχολικής ηλικίας για περιβαλλοντικές έννοιες και ζητήµατα. Η καταγραφή και µελέτη των αντιλήψεων των εκπαιδευτικών και των µαθητών, για το περιβάλλον και τα συναφή ζητήµατα παρουσιάζει ιδιαίτερο ερευνητικό ενδιαφέρον καθώς µεταξύ άλλων, επηρεάζουν την ικανότητα των ατόµων να κατανοήσουν τα φυσικά και ανθρωπογενή στοιχεία του περιβάλλοντος και τις µεταξύ τους σχέσεις και προσδιορίζουν τις στάσεις και τις συµπεριφορές τους απέναντι στο περιβάλλον και τα συναφή προβλήµατα (Orr, Wals, 1992). Επιπλέον, όπως έχουµε αναφέρει και αλλού, ( ηµητρίου, 2009) «η µελέτη των αντιλήψεων των εκπαιδευτικών για το περιβάλλον και τα περιβαλλοντικά προβλήµατα, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί αφενός συµβάλλουν οι ίδιοι στην ευαισθητοποίηση των µαθητών -και κατά συνέπεια των µελλοντικών πολιτών- καθώς έχουν τη δυνατότητα να δρουν πολλαπλασιαστικά. Αφετέρου, ο τρόπος µε τον οποίο αντιλαµβάνονται το περιβάλλον και τα περιβαλλοντικά προβλήµατα επηρεάζει και τον τρόπο µε τον οποίο εµπλέκονται οι ίδιοι στην

8 20 ΕΝΝΟΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ εκπαίδευση για το περιβάλλον και εποµένως διαδραµατίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαµόρφωση της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης (σελ ». Στην εργασία µε τίτλο «Τα ζώα στα βιβλία γνώσης των νηπιαγωγείων», οι Ε. Μπέτα και Π. Παπαδοπούλου, εξετάζουν τον τρόπο µε τον οποίο παρουσιάζονται ποικίλες όψεις της έννοιας «ζώο», στα βιβλία γνώσης που χρησιµοποιούνται στα νηπιαγωγεία. Με την εφαρµογή δελτίων καταγραφής που κατασκευάστηκαν για τον σκοπό της έρευνας, διερευνάται η σηµασία και το εύρος της έννοιας, τα είδη των ζώων που παρουσιάζονται και η ταξινόµησή τους, ζητήµατα που αφορούν τη ζωή των ζώων, τα χαρακτηριστικά του πλαισίου αναφοράς τους, τα χαρακτηριστικά που αποδίδονται στα ζώα µέσα από την εικονογράφησή τους, το είδος της σχέσης ανθρώπου και ζώου καθώς επίσης και ζητήµατα που σχετίζονται µε τα δικαιώµατα των ζώων. Μελετήθηκαν συνολικά 51 σχετικά βιβλία που εντοπίστηκαν στις βιβλιοθήκες 7 νηπιαγωγείων αστικής περιοχής. Τα βιβλία αυτά, στην πλειοψηφία τους αποτελούν µεταφρασµένα βιβλία ξένων συγγραφέων τα οποία εκδόθηκαν κατά την τελευταία εικοσαετία. Τα αποτελέσµατα της µελέτης των συγκεκριµένων βιβλίων διαπιστώνουν ανεπαρκή επιστηµονική πληροφορία σχετικά µε την έννοια «ζώο» και τις όψεις της. ιαπιστώνεται επίσης ανθρωποκεντρική και ανθρωποµορφική προσέγγιση της ζωής των ζώων όσο και της σχέσης του ανθρώπου µε αυτά, η τελευταία φαίνεται να είναι περισσότερο προς όφελος του ανθρώπου. Στα βιβλία που µελετήθηκαν διαπιστώνονται αναφορές σε ορισµένα δικαιώµατα των ζωών, ωστόσο είναι περιορισµένες εκείνες που αναφέρονται στο σύνολο των δικαιωµάτων των ζώων. Τα ευρήµατα αυτά, όπως εισηγούνται οι συγγραφείς, καθιστούν την επιλογή των βιβλίων γνώσης που χρησιµοποιούνται για την εκπαίδευση των µικρών παιδιά σε θέµατα φύσης και περιβάλλοντος σηµαντικής ευθύνης ειδικότερα όταν, µε τη συµβολή τους, επιχειρείται η ανάπτυξη των αρχών της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και της περιβαλλοντικής ηθικής. Στη κατεύθυνση αυτή διατυπώνονται σχετικές προτάσεις. Η εργασία µε τίτλο «Tα περιβαλλοντικά ζητήµατα στα σύγχρονα οικολογικά παραµύθια προσχολικής ηλικίας: η περίπτωση της ατµοσφαιρικής ρύπανσης και της ρύπανσης του εδάφους από αστικά στερεά απορρίµµατα», των Ε. Χαµαλίδου και Ε. Φλογαίτη, µελετά οικολογικά παραµύθια και εξετάζει το είδος των σύγχρονων περιβαλλοντικών ζητηµάτων που αυτά παρουσιάζουν, τη συχνότητα εµφάνισης τους καθώς και τη θέση που κατέχουν σε αυτά. Επιπλέον, διερευνώνται ειδικότερα οι γνωστικοί και ιδεολογικοί προσανατολισµοί τους στην προσέγγιση της ατµοσφαιρικής ρύπανσης και της ρύπανσης του εδάφους από αστικά στερεά απορρίµµατα. Εξετάστηκαν συνολικά 45 οικολογικά παραµύθια Ελλήνων και ξένων συγγραφέων, τα οποία προέκυψαν από τη µελέτη ηλεκτρονικών καταλόγων 27 συνολικά εκδοτικών οίκων της χώρας. Για την ανάλυση του εµπειρικού υλικού εφαρµόστηκε η ανάλυση περιεχοµένου (ποσοτική και ποιοτική) µε τη χρήση δύο λιστών ελέγχου οι οποίες κατασκευάστηκαν για τις ανάγκες της έρευνας. Από την ανάλυση του εµπειρικού υλικού διαπιστώνεται ότι παρουσιάζονται όλα τα σύγχρονα περιβαλλοντικά προβλήµατα είτε ως κεντρικά θέµατα είτε ως δευτερεύουσες αναφορές. Από την ανάλυση των παραµυθιών που πραγµατεύονται τα δύο περιβαλλοντικά ζητήµατα, της ατµοσφαιρι-

9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 21 κής ρύπανσης και της ρύπανσης του εδάφους από αστικά στερεά απορρίµµατα, γίνονται ενδιαφέρουσες διαπιστώσεις. Τα µελετώµενα παραµύθια διαπιστώνεται ότι, µεταξύ άλλων, παρουσιάζουν στην πλειοψηφία τους, σε πλήρη ή ικανοποιητικό βαθ- µό τα γνωστικά στοιχεία και τις πληροφορίες για τη φύση, τη δηµιουργία και τις επιπτώσεις της ατµοσφαιρικής ρύπανσης, ενώ υπάρχουν ποιοτικές ελλείψεις για το ζήτηµα της ρύπανσης του εδάφους από αστικά στερεά απορρίµµατα. Ανάλογα καταγράφονται τα αποτελέσµατα της ανάλυσης των παραµυθιών ως προς το ιδεολογικό υπόβαθρο που παρέχουν. Τα παραµύθια που πραγµατεύονται το ζήτηµα της ατµοσφαιρικής ρύπανσης, φαίνεται να επιτυγχάνουν να προβληµατίσουν τους αναγνώστες για την αναγκαιότητα διαµόρφωσης στάσεων και συµπεριφορών για την αντιµετώπιση του προβλήµατος σε αντίθεση µε εκείνα που παρουσιάζουν το δεύτερο περιβαλλοντικό ζήτηµα που δεν το επιτυγχάνουν. Από τα αποτελέσµατα της έρευνας διαπιστώνεται ότι τα οικολογικά παραµύθια που αναφέρονται στο ζήτηµα της ατµοσφαιρικής ρύπανσης, είναι δυνατόν να συµβάλουν στην ενίσχυση του έργου της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στο νηπιαγωγείο για το ζήτηµα αυτό καθώς παρέχουν, το γνωστικό ή ιδεολογικό υπόβαθρο για την αποτελεσµατική εκπαιδευτική τους αξιοποίηση αντίθετα από εκείνα που πραγµατεύονται τη ρύπανση του εδάφους από αστικά στερεά απορρίµµατα που δεν το παρέχουν. Σκοπός της εργασίας µε τίτλο «Το χωροχρονικό πλαίσιο των περιβαλλοντικών προβληµάτων στις ελληνικές λογοτεχνικές ιστορίες, για αναγνώστες 4-10 ετών», των Σ. Ματθαίου και Α. ηµητρίου, είναι η αποτύπωση των τρόπων µε τους οποίους οι Έλληνες συγγραφείς λογοτεχνικών ιστοριών, οι οποίες προτείνονται για την ανάπτυξη της περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης των παιδιών, συγκροτούν το πλαίσιο του χώρου και του χρόνου, στο οποίο εµφανίζονται τα περιβαλλοντικά προβλήµατα που πραγµατεύονται. Όπως αναφέρουν οι συγγραφείς, τα περιβάλλοντα, στα οποία εµφανίζονται τα περιβαλλοντικά προβλήµατα, τα στοιχεία που τα συνθέτουν και ο χρόνος, στον οποίο εµφανίζονται, κατασκευάζουν την εικόνα του χωρόχρονου των παιδικών ιστοριών και αξίζει διερεύνησης καθώς παρέχουν τη δυνατότητα στον πιθανό αναγνώστη να κατανοήσει τα αίτια της υποβάθµισης του περιβάλλοντος και τις συνέπειές τους για το µέλλον του πλανήτη, και να τον ενισχύει να αναπτύξει κατάλληλες δεξιότητες και στάσεις, που υπόσχονται φιλοπεριβαλλοντικές συµπεριφορές. Αντικείµενο µελέτης αποτέλεσαν τα παιδικά βιβλία Ελλήνων συγγραφέων της περιόδου , που πραγµατεύονται περιβαλλοντικά θέµατα και απευθύνονται σε παιδιά ηλικίας 4-7 και 7-10 ετών. Ως µέθοδος προσέγγισης επιλέχθηκε η ποιοτική θεµατική ανάλυση. Από την ανάλυση του εµπειρικού υλικού προκύπτει ότι, η παράµετρος του χωροχρονικού πλαισίου των περιβαλλοντικών προβληµάτων εµφανίζεται πλήρως υποτιµηµένη. Η υποτίµηση εντοπίζεται στις γενικές αναφορές στη βιοτική και αβιοτική συνιστώσα των περιβαλλόντων αναφοράς, στην απουσία αναφορών για τις σχέσεις των εµπλεκοµένων ειδών µεταξύ τους και µε το περιβάλλον τους, στις περιπτώσεις όπου τα περιβάλλοντα παρουσιάζονται αόριστα µε στοιχεία που ενισχύουν επιστηµονικά εσφαλ- µένες περιβαλλοντικές/οικολογικές έννοιες και φαινόµενα. Φαίνεται, λοιπόν, ότι οι συγκεκριµένοι τρόποι συγκρότησης του χωροχρονικού πλαισίου των περιβαλλοντι-

10 22 ΕΝΝΟΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ κών ζητηµάτων, δε βοηθούν τα παιδιά να αναγνωρίσουν στοιχεία της περιβαλλοντικής πραγµατικότητας, να την κατανοήσουν και να την κρίνουν. Αντίθετα, λειτουργούν µε τρόπους, που οδηγούν, µάλλον, σε παρανοήσεις. Η εργασία µε τίτλο «Είναι το δάσος πάντα πράσινο;», του Κ. Στυλιάδη, εξετάζει τις αντιλήψεις των παιδιών για την έννοια «δάσος» και ειδικότερα για τα στοιχεία των δέντρων που το συνιστούν, και επιχειρείται η ερµηνεία τους. Το εµπειρικό υλικό της έρευνας αποτέλεσαν σχέδια για το «δάσος», παιδιών προσχολικής και σχολικής ηλικίας, που συµµετείχαν σε σχετικό πρόγραµµα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στο Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (ΚΠΕ) Βερτίσκου στο Ν. Θεσσαλονίκης. Στο πλαίσιο του εν λόγω προγράµµατος πραγµατοποιούνταν εκπαιδευτική επίσκεψη στο γειτονικό δάσος. Πριν και µετά την επίσκεψη αυτή, τα παιδιά καλούνταν να απεικονίζουν ένα δάσος συνεργατικά σε οµάδες των 4-6 ατόµων. Όπως τονίζει ο συγγραφέας, η καταγραφή των αντιλήψεων των παιδιών στην παρούσα εργασία δεν προκύπτει από συστηµατική έρευνα αλλά βασίζεται στην παρατήρηση της επανειληµµένης και συστηµατικής απεικόνισης στοιχείων του δάσους στα σχέδια των παιδιών. Από την ανάλυση των σχεδίων των παιδιών φαίνεται ότι κυρίως εκείνα της προσχολικής ηλικίας, περιλαµβάνουν στο δάσος οπωροφόρα δέντρα. Σε όλες τις περιπτώσεις, ανεξάρτητα από την ηλικία των παιδιών, τα δέντρα του δάσους απεικονίζονται αειθαλή µε πράσινο φύλλωµα. Η αντίληψη αυτή φαίνεται ότι είναι αρκετά ισχυρή καθώς τα στοιχεία αυτά απεικονίζονταν µε τον ίδιο τρόπο, α- νεξάρτητα από την εποχή που πραγµατοποιούνται επισκέψεις στο δάσος όπου παρατηρούνται σηµαντικές διαφοροποιήσεις στο φύλλωµα των δέντρων. Με τη διατύπωση ορισµένων ερµηνευτικών υποθέσεων, που περιλαµβάνουν διάφορες παραµέτρους, όπως µεταξύ άλλων, τις βιωµατικές εµπειρίες των παιδιών και την α- πεικόνιση του δάσους στα βιβλία που χρησιµοποιούνται στην εκπαίδευση τους, όσο αντλώντας στοιχεία από ευρήµατα σχετικών ερευνών, επιχειρείται από τον ερευνητή µια πρώτη ερµηνεία των στοιχείων που απεικονίζονται στα σχέδια που µελετήθηκαν και προτείνεται µελλοντική επέκταση της έρευνας για τον έλεγχο των υποθέσεων αυτών. Παράλληλα περιγράφεται συγκεκριµένο παρεµβατικό εκπαιδευτικό πρόγραµµα για το δάσος το οποίο σχεδιάστηκε στη βάση των στοιχείων που παρατηρήθηκαν στα µελετώµενα σχέδια και εφαρµόστηκε στο συγκεκριµένο ΚΠΕ. Σκοπός της εργασίας µε τίτλο «ιερεύνηση των αντιλήψεων µελλοντικών βρεφονηπιοκόµων για έννοιες σχετικές µε τη φύση και το περιβάλλον, µε πλαίσιο αναφοράς το αειφόρο νηπιαγωγείο», της Ε. ουλάµη είναι η παρουσίαση και συζήτηση των αντιλήψεων για περιβαλλοντικές έννοιες µαθητών επαγγελ- µατικού λυκείου της ειδικότητας των βοηθών βρεφονηπιοκόµων. Τα ευρήµατα που παρουσιάζονται αποτελούν µέρος αποτελεσµάτων ευρύτερης έρευνας που αφορούσε τη µελέτη των αντιλήψεων και των στάσεων των υποκειµένων της έρευνας για την έννοια της αειφορίας, της αειφόρου ανάπτυξης και του αειφόρου σχολείου. Στο πλαίσιο της διερεύνησης των αντιλήψεων και των στάσεων των ατόµων για την αειφορία και την αειφόρο ανάπτυξη, ενδιαφέρει, µεταξύ άλλων, ο τρόπος µε τον οποίο κατανοούν τα άτοµα την αλληλεπίδραση και αλληλεξάρτηση που συνδέει τα στοιχεία ενός οικοσυστήµατος, τα όρια αντοχής των φυσικών οικοσυστηµάτων, το

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 23 ρόλο της επιστήµης και της τεχνολογίας στην επίλυση των περιβαλλοντικών προβληµάτων καθώς επίσης και τον τρόπο µε τον οποία τα ίδια τα άτοµα είναι δυνατόν µε την προσωπική συµµετοχή σε περιβαλλοντικά προγράµµατα και δράσεις να α- ντιµετωπίσουν τα περιβαλλοντικά προβλήµατα. Τα παραπάνω αποτέλεσαν, µεταξύ άλλων, τα ερευνητικά ζητήµατα της εργασίας αυτής. Τα ζητήµατα αυτά διερευνήθηκαν µε εργαλεία ποσοτικής και ποιοτικής έρευνας, µε τη χρήση ερωτηµατολόγιου όσο και µε ατοµικές συνεντεύξεις. Από τα αποτελέσµατα της έρευνας φαίνεται ότι, τα υποκείµενα της έρευνας, αντιλαµβάνονται τη σχέση αλληλεπίδρασης µεταξύ των βιοτικών και αβιοτικών στοιχείων ενός οικοσυστήµατος ενώ, αντίθετα δε φαίνεται να κατανοούν τα όρια αντοχής και τους µηχανισµούς αντίδρασης του σε εξωτερικούς παράγοντες. Επίσης, φαίνεται ότι, ενώ οι ερωτώµενοι δείχνουν να αναγνωρίζουν τις αρνητικές επιπτώσεις των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων στην ποιότητα του περιβάλλοντος και της ανθρώπινης ζωής, αρκετοί από αυτούς δε φαίνεται να είναι πάντα πρόθυµοι να συµµετέχουν στην αντιµετώπιση των περιβαλλοντικών προβληµάτων σε βάρος των ατοµικών τους συνηθειών. Ενότητα Γ. Σχεδιασμός και αξιολόγηση διδακτικών παρεμβάσεων για τις φυσικές επιστήμες στο νηπιαγωγείο Για το σχεδιασµό, την εφαρµογή και την αξιολόγηση διδακτικών παρεµβάσεων για στην προσχολική ηλικία χρησιµοποιούνται τα ερευνητικά αποτέλεσµα εκπαιδευτικών ερευνών που σχετίζονται µε ποικίλες διαστάσεις των δύο κυρίαρχων προσεγγίσεων για την εκπαίδευση στις φυσικές επιστήµες, της εποικοδοµητικής και της κοινωνικό-πολιτισµικής προσέγγισης της γνώσης. Επιδίωξη της πρώτης προσέγγισης, µεταξύ άλλων, είναι η δηµιουργία διδακτικών καταστάσεων µέσα στις οποίες τα παιδιά να εξωτερικεύουν και να εκφράζουν τις δικές τους ιδέες, εξηγήσεις και ερµηνείες για έννοιες και φαινόµενα των φυσικών επιστηµών, οι οποίες θέτονται σε διαπραγµάτευση και προωθείται η αναδιοργάνωση τους (Driver, Squires, Rushworth, & Wood-Robinson, 2000 Ραβάνης, 1999). Στην κοινωνικό-πολιτισµική προσέγγιση (Vygotsky, 2000), µεταξύ άλλων, δίνεται ιδιαίτερη έµφαση στην εκπαίδευση των παιδιών µε την καθοδήγηση και υποστήριξη τους, από περισσότερο ενηµερωµένους ενήλικες ως διαµεσολαβητών, για την ανάπτυξη της γνώσης σε συνεργατικό περιβάλλον, µε την ενίσχυση της αλληλεπίδρασης τόσο µεταξύ των µελών της οµάδας όσο και µε το κοινωνικό τους περιβάλλον. Στην Ενότητα αυτή περιλαµβάνονται οκτώ εργασίες οι οποίες πραγµατεύονται διδακτικές παρεµβάσεις για την ανάπτυξη εννοιών για τις φυσικές επιστήµες και το περιβάλλον, τη διερεύνηση της εξέλιξης της κατανόησης εννοιών µέσω διδακτικών πειραµάτων, τη διδακτική επεξεργασία των εµποδίων της σκέψης των παιδιών όσο τη διερεύνηση παραγόντων που επηρεάζουν την οργάνωση και εξέλιξη των διδακτικών παρεµβάσεων στο νηπιαγωγείο. Η εργασία µε τίτλο «Ο χρόνος και η συµβολή του στην οργάνωση δραστηριοτήτων φυσικών επιστηµών στο νηπιαγωγείο», των Μ. Ποιµενίδου και Β. Χρηστίδου, πραγµατεύεται την παράµετρο του χρόνου και τη σηµασία της στην οργά-

12 24 ΕΝΝΟΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ νωση και την εξέλιξη δραστηριοτήτων φυσικών επιστηµών στην προσχολική εκπαίδευση, στο πλαίσιο της εποικοδοµητικής προσέγγισης της γνώσης, µε την ενεργό συµµετοχή των παιδιών. Στο πλαίσιο αυτό, µέσα από τη συγκριτική µελέτη δύο δραστηριοτήτων, µε αντικείµενο το φαινόµενο του µαγνητισµού και την ανάλυση χαρακτηριστικών επεισοδίων διερευνάται η σχέση της διαχείρισης του χρόνου µε τον τρόπο που οργανώνεται η επικοινωνία και την εξέλιξη των δραστηριοτήτων. Στις δραστηριότητες που µελετήθηκαν, οι οποίες οργανώθηκαν και υλοποιήθηκαν µε την ευθύνη των νηπιαγωγών της τάξης, συµµετείχαν δύο οµάδες παιδιών ηλικίας 4,6 έως 6 ετών. Οι δραστηριότητες βιντεοσκοπήθηκαν και στη συνέχεια µελετήθηκαν χαρακτηριστικά επεισόδια στα οποία εντοπίζονται διαφοροποιήσεις ως προς τη διαχείριση του χρόνου από τις δύο νηπιαγωγούς και τις επικοινωνιακές πρακτικές που εφαρµόζονταν. Από την ανάλυση των επεισοδίων φαίνεται ότι η νηπιαγωγός της πρώτης οµάδας, διαχειρίζεται χαλαρά το χρόνο σε όλα τα στάδια της δραστηριότητας, η οποία οργανώνεται γύρω από τις δράσεις των παιδιών τα οποία µόνα τους ή σε οµάδες εµπλέκονται ενεργά σε µια διαδικασία πειραµατισµού. Αντίθετα, η νηπιαγωγός της δεύτερης οµάδας κατευθύνει τη διαδικασία καθορίζοντας την εξέλιξη της δραστηριότητας ρυθµίζοντας κάθε φορά τον τρόπο συµµετοχής των παιδιών. Ο τρόπος διαχείρισης του χρόνου από τις δύο νηπιαγωγούς φαίνεται να επηρεάζει σηµαντικά την ενεργό συµµετοχή των παιδιών. Στην πρώτη περίπτωση τα παιδιά έχουν το χρόνο να πειραµατιστούν, να συζητήσουν και να επεξεργαστούν ό,τι συµβαίνει σε αντίθεση µε τη δεύτερη. Όπως τονίζουν οι συγγραφείς, η ανάλυση των επεισοδίων από δύο δραστηριότητες µε διαφορετικά χαρακτηριστικά αναδεικνύει ότι η ευέλικτη διαχείριση του χρόνου αποτελεί προϋπόθεση για την ενεργό συµµετοχή των νηπίων και προτείνουν την επέκταση της έρευνας σε διευρυµένα δείγµατα τάξεων και θεµατολογιών. Στην εργασία µε τίτλο «Η διδασκαλία της έννοιας της ενέργειας στην προσχολική ηλικία: Μία προ-ενεργειακή προσέγγιση της λειτουργίας της ανεµογεννήτριας», των Π. Τζαµαρία και. Κολιόπουλου διερευνώνται οι νοητικές παραστάσεις παιδιών της προσχολικής εκπαίδευσης πριν και µετά από µια διδακτική παρέµβαση η οποία αφορούσε στην προσέγγιση της περιγραφής, της λειτουργίας και της χρήσης ενός µοντέλου ανεµογεννήτριας. Βασική υπόθεση της συγκεκριµένης έρευνας είναι ότι τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας, στα πλαίσια µιας κατάλληλης διδακτικής παρέµβασης, είναι σε θέση να οικοδοµήσουν έναν προενεργειακό συλλογισµό µε τον οποίον να εξηγούν τη λειτουργία ενός µοντέλου α- νεµογεννήτριας ως αλυσίδας αντικειµένων από την άποψη της λειτουργίας τους ή/και από την άποψη της µεταφοράς µιας δράσης από ένα αντικείµενο σε ένα άλλο αντικείµενο. Για τον έλεγχο της υπόθεσης, πριν και µετά τη διδακτική παρέµβαση, µε την εφαρµογή ατοµικής ηµιδοµηµένη συνέντευξης, διερευνήθηκαν οι αντιλήψεις των παιδιών για διάφορες όψεις του µελετώµενου µοντέλου ανεµογεννήτριας. Η διδακτική παρέµβαση περιλάµβανε, µεταξύ άλλων, την αφήγηση ενός αυτοσχέδιου παραµυθιού µε κεντρική ιδέα τη µετατροπή ενός ανεµόµυλου σε ανεµογεννήτρια, την αναπαράσταση σε µορφή µακέτας ενός αιολικού πάρκου µε τις ανεµογεννήτριες του συνδεδεµένες µε σπίτια εγκατεστηµένα στους πρόποδες του. Τα παιδιά

13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 25 στη διάρκεια των δραστηριοτήτων πειραµατίστηκαν και κλήθηκαν, µεταξύ άλλων, να διατυπώσουν ερωτήµατα, να προβούν σε έλεγχο υποθέσεων, και να δώσουν τις δικές τους εξηγήσεις για τα όσα παρατηρούσαν. Από την ανάλυση των δεδοµένων της έρευνας επιβεβαιώνονται οι υποθέσεις της καθώς φαίνεται ότι, µετά τη διδακτική παρέµβαση, τα παιδιά αντιλαµβάνονται τη δοµή του µοντέλου της ανεµογεννήτριας καθώς και τον τρόπο σύνδεσης των στοιχείων που την αποτελούν και εξηγούν τη λειτουργία του συστήµατος µε όρους µιας γραµµικής αλυσίδας αντικειµένων όπου το ένα δρα πάνω στο άλλο µέσω ενός διαµεσολαβητή. Όπως τονίζουν οι ερευνητές, η συγκεκριµένη έρευνα επέχει θέση µελέτης περίπτωσης και συνεπώς κανένα από τα αποτελέσµατα που περιγράφηκαν πιο πάνω δεν µπορεί να γενικευθεί, Σηµειωτέου ότι η έρευνα αυτή εντάσσεται σε µια σειρά ανάλογων διερευνήσεων, οι οποίες πραγµατοποιούνται στο Εργαστήριο ιδακτικής των Θετικών Επιστηµών του ΤΕΕΑΠΗ του Παν/µου Πατρών, µε αντικείµενο τον προσδιορισµό των γνωστικών δυνατοτήτων που παρουσιάζουν τα παιδιά προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας στην προσέγγιση θεµάτων σχετικά µε µοντέλα τεχνολογικών συστηµάτων τα οποία εντάσσονται στα συστήµατα ανανεώσιµων πηγών ενέργειας. Κεντρικό ερευνητικό ερώτηµα της εργασίας µε τίτλο «Η εξέλιξη της κατανόησης της διάκρισης υλικού - αντικειµένου µαθητών/τριών προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας, µέσω διδακτικού πειράµατος», των Κ. Βέλιου και Α. Ζουπίδη είναι κατά πόσο τα µικρά παιδιά κατανοούν τη διάκριση υλικού αντικει- µένου και πως εξελίσσεται η κατανόηση τους µετά από την εφαρµογή κατάλληλης διδακτικής παρέµβασης. Στην εργασία αυτή, παρουσιάζεται η µέθοδος του διδακτικού πειράµατος που σχεδίασαν οι ερευνητές λαµβάνοντας υπόψη τις δυσκολίες στη σκέψη των παιδιών στη διάκριση µεταξύ υλικών και αντικείµενων, όπως αυτές καταγράφονται στη βιβλιογραφία. Κατά τη διαδικασία που εφαρµόστηκε ανιχνεύτηκαν αρχικά οι ιδέες των παιδιών και στη συνέχεια εφαρµόστηκαν δραστηριότητες από τους ερευνητές για την άµεση παρατήρηση από τα παιδιά αντικειµένων διαφόρων υλικών. Στη διάρκεια των δραστηριοτήτων τα παιδιά κλήθηκαν να απαντήσουν σε ορισµένες ερωτήσεις σχετικές µε τις εντατικές και εκτατικές ιδιότητες των υλικών και των αντικειµένων και καταγράφηκε η εξέλιξη της κατανόησης της µεταξύ τους διάκρισης. Για τη συλλογή του εµπειρικού υλικού χρησιµοποιήθηκε η ατο- µική ηµιδοµηµένη συνέντευξη κατά τη διάρκεια της µεθόδου του διδακτικού πειράµατος που εφαρµόστηκε. Από την ανάλυση των αποτελεσµάτων της έρευνας, φαίνεται ότι, το διδακτικό πείραµα που εφαρµόστηκε, βοήθησε αρκετά από τα παιδιά να αναγνωρίσουν και να συζητήσουν σχετικά µε τα χαρακτηριστικά των υλικών από τα οποία αποτελούνται τα αντικείµενα τα οποία επεξεργάστηκαν. Σε ότι αφορά τα νήπια διαπιστώνεται ότι αυτά εστιάστηκαν κυρίως σε ενέργειες που µπορούν να γίνουν µε τα αντικείµενα που παρατήρησαν αντίθετα από τα παιδιά της πρώτης σχολικής ηλικίας τα οποία εντόπισαν και ιδιότητες των υλικών. Επίσης, τα παιδιά, ανεξάρτητα από την ηλικία τους, συνάντησαν δυσκολίες στην ταξινόµηση αντικει- µένων. Όπως επισηµαίνουν οι ερευνητές, τα αποτελέσµατα της έρευνας τους είναι δυνατόν να ήταν περισσότερο εµπλουτισµένα εάν οι ίδιοι επέµεναν σε περαιτέρω διερεύνηση στις περιπτώσεις όπου οι απαντήσεις των παιδιών δεν ήταν ικανοποι-

14 26 ΕΝΝΟΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ητικές, ενισχύοντας τα παιδιά µε τη χρήση κατάλληλων ερωτήσεων να διατυπώσουν τις σκέψεις τους. Στην εργασία µε τίτλο «Η εξέλιξη της κατανόησης του φαινόµενου µέρας / νύχτας µαθητών/τριών προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας, µέσω διδακτικού πειράµατος», των Α. Στράγγα & Α. Ζουπίδη παρουσιάζονται και συζητούντα τα αποτελέσµατα έρευνας ανάµεσα σε 15 παιδιά προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας, της οποίας το βασικό ερευνητικό ερώτηµα είναι εάν τα παιδιά κατανοούν ότι η εναλλαγή µέρας νύχτας οφείλεται στην περιστροφή της γης γύρω από τον άξονά της και πως εξελίσσεται η σχετική κατανόηση των παιδιών µετά από την εφαρµογή διδακτικού πειράµατος. Το τελευταίο σχεδιάστηκε, λαµβάνοντας υ- πόψη τις δυσκολίες της σκέψης των παιδιών για το ερευνητικό αντικείµενο την εναλλαγή και τις σχετικές διδακτικές προτάσεις που αναφέρονται στη βιβλιογραφία. Στη διάρκεια της ερευνητικής διαδικασίας, µε τη χρήση κατάλληλων ερωτηµάτων ανιχνεύτηκαν οι ιδέες των παιδιών που συµµετείχαν στην έρευνα. Στη συνέχεια, εφαρµόστηκε πειραµατική παρέµβαση που αποσκοπεί στην ενίσχυση των παιδιών να αναπτύξουν περαιτέρω τη σκέψη τους σχετικά µε το αντικείµενο µελέτης. Μετά, διερευνήθηκε εάν και κατά πόσο αναπτύχθηκε νέο επίπεδο κατανόησης από τα παιδιά και προσδιορίστηκαν τα χαρακτηριστικά του. Η συλλογή των δεδοµένων της έρευνας έγινε µε την εφαρµογή ατοµικής ηµιδοµηµένης συνέντευξης. Τα αποτελέσµατα της έρευνας καταδεικνύουν ότι οι διδακτικές παρεµβάσεις, που εφαρµόστηκαν σχετικά µε την κίνηση της γης γύρω από τον άξονα της, τη σφαιρικότητα της και το φαινόµενο της νύκτας, έδωσαν τη δυνατότητα στην εξέλιξη της κατανόησης τους από τα παιδιά. Όπως επισηµαίνουν οι ερευνητές είναι δυνατόν να υποστηριχτεί ότι τα αποτελέσµατα της έρευνας αυτής φαίνεται να ενισχύουν την άποψη ότι η διαπραγµάτευση της κίνησης της γης γύρω από τον άξονά της συµβάλει στην κατανόηση του φαινόµενου της εναλλαγής µέρας-νύχτας. Η εργασία µε τίτλο «Η εξέλιξη της κατανόησης του φαινόµενου της διάλυσης µαθητών/τριών προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας, µέσω διδακτικού πειράµατος», των. ηµάδη & Α. Ζουπίδη επικεντρώνεται στο φαινόµενο της διαλυτότητας και διερευνά ειδικότερα εάν τα µικρά παιδιά κατανοούν ότι µία ουσία που διαλύεται σε ένα διαλύτη διατηρείται µέσα στο διάλυµα που προκύπτει και πως εξελίσσεται η σχετική κατανόηση των µαθητών µετά από κατάλληλη παρέµβαση. Η έρευνα έγινε ανάµεσα σε 15 παιδιά προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας µε την εφαρµογή ηµιδοµηµένης συνέντευξης. Κατά την ερευνητική διαδικασία, προηγήθηκε η ανίχνευση των ιδεών των παιδιών για το µελετώµενο φαινόµενο και στη συνέχεια επιχειρήθηκε η επέκταση της σκέψης τους µε την εφαρµογή σχετικού διδακτικού πειράµατος. Κατά το διδακτικό πείραµα πραγµατεύτηκαν ορισµένες όψεις του µελετώµενου φαινόµενου και δόθηκαν στα παιδιά σχετικές πληροφορίες. Από την ανάλυση των αποτελεσµάτων της έρευνας φαίνεται ότι τα παιδιά αξιοποίησαν τις πληροφορίες που τους προσφέρθηκαν καθώς προέκυψαν διαφοροποιήσεις στη σκέψη των παιδιών σε σχέση µε τις ιδέες που διατύπωναν πριν την διεξαγωγή του διδακτικού πειράµατος.

15 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 27 Στην εργασία µε τίτλο «ηµιουργία εργαστηρίου φυσικών επιστηµών για τη διδασκαλία γεωλογικών φαινόµενων σε παιδιά προσχολικής ηλικίας» των Μ. Καλογιαννάκη & Χ. Ρεκούµη, παρουσιάζεται η δηµιουργία ενός εργαστηρίου («γωνιάς») φυσικών επιστηµών στο νηπιαγωγείο για τη διδασκαλία των σεισµών και των ηφαιστείων στα πλαίσια της γενικότερης περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης των νηπίων. Όπως τονίζουν οι συγγραφείς, η ενηµέρωση και εκπαίδευση των παιδιών για τους σεισµούς και τα ηφαίστεια είναι ιδιαίτερης σηµασίας καθώς, αφενός συνιστούν µέρος του φυσικού περιβάλλοντος της χώρας, λόγω των ειδικών γεωλογικών συνθηκών και της τεκτονικής της και αφετέρου τα ηφαίστεια, αν και είναι συνδεδεµένα µε καταστροφές, παρέχουν σηµαντικά οφέλη και αποτελούν πηγή πλούτου για τους κατοίκους των περιοχών όπου αυτά βρίσκονται. Επιπλέον, έρευνες που έχουν υλοποιηθεί στη χώρα µας καταδεικνύουν ελλιπή ή/και συγκεχυµένη γνώση αναφορικά µε τις ποικίλες όψεις των συγκεκριµένων γεωλογικών φαινόµενων. Λαµβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, στην εργασία αυτή προτείνεται σειρά δραστηριοτήτων για την εισαγωγή των φαινόµενων αυτών στην προσχολική εκπαίδευση. Βασική επιδίωξη των προτεινόµενων δραστηριοτήτων είναι η ενίσχυση των παιδιών για την κατανόηση του γεωπεριβάλλοντος µέσα από την εξερεύνηση σε αυθεντικά περιβάλλοντα µάθησης, την άσκηση σε δεξιότητες όπως είναι µεταξύ άλλων η παρατήρηση και η επικοινωνία. Η προτεινόµενη εκπαιδευτική παρέµβαση διευκολύνει την εργασία σε οµάδες, περιλαµβάνει κατάλληλα παραδείγµατα από τον ελληνικό χώρο και χρησιµοποιεί απλά καθηµερινά υλικά και εποπτικό υλικό (φωτογραφίες, χάρτες). Παράλληλα, ενθαρρύνει τη συµµετοχή των παιδιών στη συζήτηση των φαινόµενων µελέτης καθώς και άλλων θεµάτων σχετικά µε τη χρηστικότητα των γήϊνων υλικών µε παραδείγµατα από το παρελθόν και το παρόν. Στις προτεινόµενες δραστηριότητες, τα παιδιά, µεταξύ άλλων, έχουν τη δυνατότητα να κατασκευάσουν πρόπλασµα ηφαιστείου και να παρατηρήσουν εικονική έκρηξη και τα σχετικά µε αυτήν φαινόµενα, να συµµετάσχουν σε άσκηση σεισµού και στη συζήτηση σχετικών ζητηµάτων. Το προτεινόµενο πρόγραµµα έχει εφαρµοστεί µε επιτυχία σε δύο νηπιαγωγεία. Ωστόσο, στόχος των ερευνητών είναι η περαιτέρω εφαρµογή για τη συστηµατική αξιολόγηση του. Σκοπός της εργασίας µε τίτλο «ιδακτική επεξεργασία εµποδίων νηπίων για την ανακύκλωση: η περίπτωση της ανακύκλωσης χαρτιού», των Σ. Χατζηλεοντιάδου, Α. Τατσέλου & Β. Χατζηνικήτα είναι η διερεύνηση των ιδεών των παιδιών προσχολικής ηλικίας για την ανακύκλωση του χαρτιού και η εφαρµογή παρέµβασης για τη διδακτική επεξεργασία των εµποδίων της σκέψης τους. Ο επιδιωκόµενος διδακτικός στόχος αφορούσε στη διάκριση της ανακύκλωσης από την ε- παναχρησιµοποίηση του χαρτιού καθώς το εµπόδιο που εντοπίζεται στη σκέψη των παιδιών συνίσταται στο ότι «η ανακύκλωση αφορά στην επαναχρησιµοποίηση αυτούσιου του χαρτιού, αφού µεσολαβήσουν διαδικασίες όπως σβήσιµο, καθαρισµός, πλύσιµο και επαναβαφή». Η διδακτική επεξεργασία του συγκεκριµένου εµποδίου και ο σχεδιασµός των διδασκαλιών, βασίσθηκαν στα δυναµικά δίκτυα των εµποδίων τα οποία συνιστούν ερµηνευτικά εργαλεία που περιλαµβάνουν το υπάρχον και το προς οικοδόµηση δίκτυο. Η συλλογή του εµπειρικού υλικού έγινε µε µέσω ηµι-

16 28 ΕΝΝΟΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ δοµηµένων συνεντεύξεων, ιχνογραφήµατος και συζήτησης µε τα υποκείµενα της έρευνας. Για την αποτίµηση των διδακτικών παρεµβάσεων, παρακολουθήθηκε η νοητική πορείας κάθε παιδιού. Από την ανάλυση των ερευνητικών δεδοµένων προκύπτει ότι τα περισσότερα από τα υποκείµενα της έρευνας µετά την εφαρµογή του προγράµµατος διδασκαλιών εµφάνισαν ιδέες προς την κατεύθυνση του επιδιωκόµενου στόχου. Η προσέγγιση της παρούσας εργασίας, όπως αναφέρουν οι ε- ρευνητές, αποτελεί παράλληλα και µια πρόταση στο χώρο της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης καθώς κάνει φανερό ότι η διαδικασία της επίδειξης ή και της πειραµατικής εφαρµογής της ανακύκλωσης υλικών δε συνεπάγεται αυτόµατα και την άρση νοητικών εµποδίων (ανακύκλωση / επαναχρησιµοποίηση). Στην εργασία µε τίτλο «Ανακύκλωση και µυθοπλασία. Αποτίµηση ενός πιλοτικού προγράµµατος περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης για µαθητές προσχολικής και σχολικής ηλικίας» της Θ. Καλαµπαλίκη, παρουσιάζεται και συζητείται περιβαλλοντικό πρόγραµµα που αποσκοπεί στην ευαισθητοποίηση των παιδιών στην ιδέα της ανακύκλωσης. Κρίσιµο στοιχείο του προγράµµατος αυτού είναι η έµφαση στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και της δηµιουργικότητας µε τη συµβολή της µυθοπλασίας. Όπως εξηγεί η ερευνήτρια, επιλέγεται η µυθοπλασία ως κύριο στοιχείο του προγράµµατος αφενός για την εµπλοκή των παιδιών στην ιδέα της ανακύκλωσης µέσα από τη συναισθηµατική οδό και αφετέρου λόγω του αυξη- µένου ενδιαφέροντος των εκπαιδευτικών για την αξιοποίηση οικολογικών ιστοριών και ιδιαίτερα σ αυτά που ευνοούν τεχνικές ανάπτυξης µυθοπλασίας. Βασικοί στόχοι του προτεινόµενου προγράµµατος είναι η ευαισθητοποίηση των παιδιών για το ζήτηµα της διαχείρισης των απορριµµάτων και η βιωµατική προσέγγιση σχετικών θεµάτων, η ανάπτυξη του προβληµατισµού σχετικά µε τις καταναλωτικές συ- µπεριφορές, η ενθάρρυνση για συµµετοχή και δράση για την προώθηση της ιδέας της ανακύκλωσης. Το συγκεκριµένο πρόγραµµα περιλαµβάνει σειρά δραστηριοτήτων για τους µαθητές καθώς και εκπαιδευτικό υλικό για την υποστήριξη των εκπαιδευτικών που το υλοποιούν. Οι προτεινόµενες δραστηριότητες περιλαµβάνουν µεταξύ άλλων τη δηµιουργία ιστοριών και ποιηµάτων από τα παιδιά µε τη χρήση τεχνικών µυθοπλασίας, την αφήγηση ιστοριών, την αξιοποίηση σχετικών οικολογικών ιστοριών για την ανάπτυξη παιχνιδιού ρόλων, τη δραµατοποίηση και εικαστικών παρεµβάσεων. Στο συγκεκριµένο πρόγραµµα για δύο συνεχείς σχολικές χρονιές συµµετείχαν 76 περιβαλλοντικές οµάδες στο Ν. Εύβοιας. Όπως επισηµαίνει η ερευνήτρια, οι δραστηριότητες που εφαρµόστηκαν, µεταξύ άλλων ευνόησαν την αλληλεπίδραση και την επικοινωνία µεταξύ των παιδιών, καλλιέργησαν τη φαντασία και τη δηµιουργικότητα και συνέβαλαν στην καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας. Παράλληλα εφαρµόστηκε η ανακύκλωση ως µέρος της καθηµερινότητας στο σχολείο και προωθήθηκαν συνεργασίες µε την οικογένεια και την τοπική κοινότητα. Επίσης, στο πλαίσιο της εφαρµογής του συγκεκριµένου προγράµµατος οι εκπαιδευτικοί είχαν την ευκαιρία να συµµετάσχουν σε σχετικά επιµορφωτικά σεµινάρια και τις ηµερίδες αποκοµίζοντας γνώσεις και εµπειρίες.

17 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 29 Ενότητα Δ. Μη τυπικές μορφές εκπαίδευσης για τη φύση και το περιβάλλον στην προσχολική και πρώτη σχολική ηλικία Τις τελευταίες δεκαετίες αυξάνεται το ενδιαφέρον για την εκπαίδευση των µικρών παιδιών στις φυσικές επιστήµες και το περιβάλλον σε χώρους µη τυπικής εκπαίδευσης, όπως είναι τα µουσεία, οι τεχνοχώροι και το ίδιο το φυσικό περιβάλλον. Η εκπαίδευση των παιδιών σε χώρους µη τυπικής εκπαίδευσης, είναι κρίσιµη καθώς τα παιδιά φαίνεται να αντλούν πληροφορίες από διάφορες πηγές εκτός σχολείου στην οικοδόµηση των γνώσεων τους για τα φυσικά φαινόµενα και το περιβάλλον. Η εκπαιδευτική αξιοποίηση επιστηµονικών µουσείων, τεχνολογικών κέντρων ή µουσείων φυσικής ιστορίας, παρέχει την ευκαιρία στους µαθητές να συµµετέχουν ενεργά στη µαθησιακή διαδικασία και είναι δυνατόν να δηµιουργήσει ή να ενισχύσει το ενδιαφέρον των παιδιών για επιστηµονικά θέµατα. Αφετέρου (Briseno- Garzon, 2012 Falk and Gillespie 2009 Κολιόπουλος, 2005 National Research Council 2009 Ramey-Gassert, et al, 1994 Schauble et al, 2002 Wynne & Elstgeest, 2005). Επίσης, σηµαντική είναι η εκπαίδευση των µικρών παιδιών µέσα στο φυσικό περιβάλλον καθώς παρέχεται η δυνατότητα επαφής του παιδιού µε τα φυσικά και ανθρωπογενή στοιχεία που το συνιστούν. Η επαφή αυτή είναι δυνατόν, µεταξύ άλλων, να συµβάλει στη γνωριµία του περιβάλλοντος, στην ενίσχυση της κατανόησης των σχέσεων αλληλεξάρτησης των στοιχείων που το συνιστούν, στην ανάπτυξη του ενδιαφέροντος και στην ευαισθητοποίηση των παιδιών για τα περιβαλλοντικά ζητήµατα (Palmberg & Kuru, 2000 Reading, & Tavern, 1996 Wilson, 1996). Στην Ενότητα αυτή περιλαµβάνονται τρεις εργασίες στις οποίες συζητούνται η σηµασία των εκθεµάτων των φυσικών επιστηµών για την επιστηµονική καλλιέργεια των ατόµων και η εφαρµογή και αξιολόγηση εκπαιδευτικών παρεµβάσεων για παιδιά προσχολικής ηλικίας σε δασικό πάρκο και σε ένα Ενυδρείο. H εργασία µε τίτλο, «Το «έκθεµα των φυσικών επιστηµών». Μια µουσειολογική διερεύνηση του όρου», της Ν. Φιλιππουπολίτη, µε αφετηρία τη µουσειολογία και τις σύγχρονες τάσεις στη διάδοση των επιστηµών στο ευρύ κοινό, πραγµατεύεται ζητήµατα σχετικά µε το «έκθεµα των φυσικών επιστηµών». Η ερευνήτρια, µέσα από ερωτήµατα που τίθενται για πρώτη φορά, σχετικά µε τα εκθέµατα που αναπτύσσονται από τα µουσεία και τα κέντρα επιστηµών, επιχειρεί τη µελέτη του συγκεκριµένου τύπου µουσείου καθώς επίσης των τρόπων µε τους οποίους εκφέρεται η επιστήµη µέσα από εκθέσεις και συναφείς εκπαιδευτικές δράσεις. Τονίζοντας την ανάγκη για εξοικείωση του ευρύτερου κοινού µε θέµατα επιστηµονικού περιεχοµένου στην εποχή µας, αναδεικνύει τη σηµασία των µουσείων επιστηµών και των κέντρων επιστηµών, ως µη τυπικών περιβαλλόντων µάθησης, και επισηµαίνει την ανάγκη συστηµατικής θεωρητικής προσέγγισής τους. Αντλώντας στοιχεία από χαρακτηριστικά παραδείγµατα σχετικών περιοδικών και µόνιµων εκθέσεων από το διεθνή και ελλαδικό χώρο, επισηµαίνει ότι το περιεχόµενό τους, συχνά, περιλαµβάνει στοιχεία που αποπνέουν διδακτισµό, µε αποτέλεσµα οι φυσικές επιστήµες να αντιµετωπίζονται συχνά αµήχανα και χωρίς φαντασία. Στο πλαίσιο αυτό, προσεγγί-

18 30 ΕΝΝΟΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ζει θεωρητικά το είδος των ποιοτήτων που φέρουν τα εκθέµατα των φυσικών επιστηµών, τις µεθοδολογικές αρχές στις οποίες στηρίζονται και το είδος των προϋποθέσεων για την για την εφαρµογή τους στο µουσείο. Στην προσέγγιση των ζητη- µάτων αυτών αναλύει τους όρους µουσείο επιστηµών και κέντρα επιστηµών και τονίζει τη µεταξύ τους διάκριση τόσο αναφορικά µε την ποιότητα των εκθεµάτων όσο και µε τον χαρακτήρα τους ως τυπικών περιβαλλόντων µάθησης. Η συζήτηση επεκτείνεται και στις εκπαιδευτικές δραστηριότητες που σχεδιάζονται και εφαρµόζονται σε αυτά οι οποίες απευθύνονται σε επισκέπτες τους και κυρίως σε παιδιάεπισκέπτες. Η εργασία µε τίτλο «Η συµβολή ενός µη-τυπικού περιβάλλοντος µάθησης στην ανάπτυξη δεξιοτήτων επιστηµονικής διερεύνησης σε µαθητές/τριες της Προσχολικής Εκπαίδευσης στην Κύπρο», των Σ. Χατζηαχιλλέως & Α. Ζαχαρίου, διερευνά το βαθµό στον οποίο ένα µη-τυπικό περιβάλλον µάθησης, µπορεί να ενισχύσει τις δεξιότητες επιστηµονικής διερεύνησης των παιδιών προσχολικής ηλικίας. Επικεντρώνεται στην εκπαίδευση σε όψεις της έννοιας της βιοποικιλότητας και αξιολογεί τα αποτελέσµατα που προκύπτουν από την εφαρµογή εκπαιδευτικής παρέµβασης σε ένα δασικό πάρκο στην πόλη της Λευκωσίας στην Κύπρο. Ειδικότερα, αξιολογούνται τα αποτέλεσµα της παρέµβασης ως προς τις βασικές έννοιες που οικοδοµούνται σχετικά µε τη βιοποικιλότητα, την ευαισθητοποίηση των παιδιών για τους κινδύνους που αντιµετωπίζει η βιοποικιλότητα και τις δεξιότητες επιστη- µονικής διερεύνησης που συνδέονται µε τη συµµετοχή των παιδιών στις διδακτικές παρεµβάσεις. Για τη διερεύνηση της συµβολής του µη-τυπικού περιβάλλοντος µάθησης στους παραπάνω άξονες, εφαρµόστηκαν δύο προγράµµατα σε δύο διαφορετικές οµάδες παιδιών προσχολικής ηλικίας. Το πρόγραµµα της πρώτης οµάδας που χαρακτηρίζεται ως πειραµατική οµάδα (Π.Ο.) υλοποιήθηκε στο δασικό πάρκο και της δεύτερης οµάδας, που χαρακτηρίζεται ως οµάδα ελέγχου (Ο.Ε.) εφαρµόστηκε στο τυπικό περιβάλλον της τάξης. Για τη συλλογή δεδοµένων σε σχέση µε την εµπλοκή των µαθητών σε δεξιότητες επιστηµονικής διερεύνησης (παρατήρηση, ταξινόµηση, επικοινωνία, Πρόβλεψης, Ερµηνείας παρατήρησης/ εξαγωγής συ- µπερασµάτων) χρησιµοποιήθηκε δελτίο καταγραφής συχνοτήτων συµµετοχής στις δεξιότητες από δύο ανεξάρτητους παρατηρητές. Από την ανάλυση των αποτελεσµάτων της έρευνας προκύπτει ότι στο µη-τυπικό περιβάλλον µάθησης τα παιδιά παρουσίασαν γενικά µεγαλύτερες συχνότητες συµµετοχής στις δεξιότητες παρατήρησης, ταξινόµησης, πρόβλεψης και ερµηνείας δεδοµένων- εξαγωγής συµπερασµάτων, έναντι των παιδιών της Ο.Ε., τα οποία, παρουσίασαν υψηλότερες συχνότητες συµµετοχής στη δεξιότητα επικοινωνίας σε σχέση µε αυτά της Π.Ο. Όπως αναφέρουν οι συγγραφείς, τα αποτελέσµατα της παρούσας έρευνας έχουν συγκεκριµένους περιορισµούς και δεν αφορούν στο σύνολο του πληθυσµού των µαθητών της Προσχολικής Εκπαίδευσης στην Κύπρο. Στην εργασία µε τίτλο «Αξιολόγηση εκπαιδευτικής παρέµβασης για τις τροφικές σχέσεις σε θαλάσσιο οικοσύστηµα στο πλαίσιο ενός µη τυπικού περιβάλλοντος µάθησης. Το παράδειγµα του Ενυδρείου της Ρόδου», των Α. ηµητρίου και Σ. Ματθαίου, παρουσιάζεται εκπαιδευτικό πρόγραµµα, στο οποίο συµµε-

19 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 31 τείχαν παιδιά προσχολικής ηλικίας, εξελίχθηκε σε τρεις φάσεις, από τις οποίες η πρώτη και η τελευταία πραγµατοποιούνται στο σχολείο, ενώ η δεύτερη στο Ενυδρείο της Ρόδου. Το πρόγραµµα αυτό σχεδιάστηκε στο πλαίσιο του εποικοδοµητισµού και βασίστηκε σε ερευνητικά δεδοµένα που αφορούν τις ιδέες των παιδιών, της ηλικιακής οµάδας στόχου, για περιβαλλοντικές/βιολογικές έννοιες που σχετίζονται µε τη λειτουργία των οικοσυστηµάτων και το βαθµό κατανόησης των σχέσεων που αναπτύσσονται µεταξύ των στοιχείων του. Τα δεδοµένα αυτά προέρχονται τόσο από τη βιβλιογραφία όσο και από έρευνα στην οποία καταγράφηκαν οι αντιλήψεις των παιδιών του δείγµατος που συµµετείχαν στην εφαρµογή του εκπαιδευτικού προγράµµατος, τα οποία και παρουσιάζονται. Βασική υπόθεση της ερευνητικής διαδικασίας ήταν ότι µετά την εφαρµογή της εκπαιδευτικής παρέµβασης θα υπάρξει βελτίωση των αντιλήψεων των νηπίων για τις τροφικές σχέσεις µεταξύ ορισµένων θαλάσσιων οργανισµών, τις τροφικές συνήθειές τους και τους παράγοντες που προσδιορίζουν τις συνήθειες αυτές και σχετίζονται µε τα χαρακτηριστικά των οργανισµών (θηρευτών και θηραµάτων) όσο µε το περιβάλλον ζωής τους. Οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες της παρέµβασης επικεντρώνονται στα παραπάνω ζητήµατα. Η αποτελεσµατικότητα του προγράµµατος εξετάστηκε, µε την εφαρµογή ηµιδοµηµένων συνεντεύξεων πριν και µετά την παρέµβαση, ως προς τη συµβολή του στη τροποποίηση των αντιλήψεων και στη βελτίωση των γνώσεων των παιδιών, για τα ζητήµατα αυτά. Από την ανάλυση των αποτελεσµάτων της έρευνας διαπιστώνεται βελτίωση στις γνώσεις των παιδιών, µετά την εφαρµογή του προγράµµατος. Στην εργασία µε τίτλο «υνατότητες αξιοποίησης ψηφιακών διαδραστικών παιχνιδιών σε χώρους άτυπης εκπαίδευσης για την προσέγγιση εννοιών της φυσικής από παιδιά πρώτης σχολικής ηλικίας» των Κ. Καραδηµητρίου και Μ. Ρούσσου, παρουσιάζεται πρόταση εκπαιδευτικής παρέµβασης για την προσέγγιση όψεων του φαινόµενου της κίνησης σε κεκλιµένο επίπεδο, στο πλαίσιο διαδραστικού ψηφιακού περιβάλλοντος µάθησης, σε παιδιά πρώτης σχολικής ηλικίας. Συγκεκριµένα παρουσιάζονται προτάσεις για τη συµµετοχή παιδιών πρώτης σχολικής ηλικίας σε συγκεκριµένη διαδραστική ψηφιακή διάταξη, την «Τραµπάλα» που στεγάζεται στο τεχνολογικό ψυχαγωγικό πάρκο «Πολυµήχανο». Πρόκειται για υπερυψωµένο κεκλιµένο επίπεδο πάνω στο οποίο οµάδα παιδιών µέσα από συντονισµένες προσπάθειες κινούνται ώστε να επιτυγχάνουν κάθε φορά συγκεκριµένη γωνία κλίσης του επιπέδου, προκειµένου να οδηγήσουν µπάλες που βρίσκονται στο επίπεδο µέσα σε συγκεκριµένες εσοχές και να τις κρατήσουν µέσα σε αυτές. Η γωνία κλίσης του επιπέδου προσδιορίζεται από την κατανοµή του βάρους (των παιδιών) πάνω σε αυτό που σχετίζεται µε τις κινήσεις τους. Στην εργασία αυτή οι συγγραφείς, αξιοποιώντας τα αποτελέσµατα έρευνας που οι ίδιοι υλοποίησαν ανά- µεσα σε παιδιά Ε και ΣΤ τάξης ηµοτικού για τις εκπαιδευτικές και ψυχαγωγικές διαστάσεις της συµµετοχής τους στη συγκεκριµένη ψηφιακή διάταξη, προτείνουν συγκεκριµένα στάδια για την αξιοποίηση της σε παιδιά πρώτης σχολικής ηλικίας.

20 32 ΕΝΝΟΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Ενότητα Ε. Η αξιοποίηση των τεχνολογιών της πληροφορίας και της επικοινωνίας στην εκπαίδευση των μικρών παιδιών στις φυσικές επιστήμες. Με τον όρο Τεχνολογίες Πληροφορίας και Επικοινωνίας (ΤΠΕ) εννοούνται όλα τα µέσα και οι τεχνολογίες που χρησιµοποιούνται για την επικοινωνία, την επεξεργασία και µεταφορά πληροφοριών και δεδοµένων µε τη χρήση υπολογιστών και δικτύων υπολογιστών (Preston, Σολοµωνίδου, 2006). Τα εργαλεία των ΤΠΕ είναι ποικίλα και περιλαµβάνουν µεταξύ άλλων, ιστότοπους, πύλες (portals), βάσεις δεδοµένων (data base), δίκτυα (networks) λογισµικά (software). Οι ΤΠΕ αξιοποιούνται στην εκπαίδευση των µικρών παιδιών στις φυσικές επιστήµες και το περιβάλλον µε ποικίλους τρόπους. Αποτελούν εργαλεία πρόσβασης στην πληροφορία, την επιστηµονική γνώση και τη διαχείρισή της. Επίσης, παρέχουν τη δυνατότητα ανάπτυξης εφαρµογών για τη διαµόρφωση µαθησιακών περιβαλλόντων που ενεργοποιούν το µαθητή στην πρόσκτηση της γνώσης, στην οργάνωση, διερεύνηση και ανάλυση εννοιών και φαινόµενων. Σηµαντικό πλεονέκτηµα των εφαρµογών που αναπτύσσονται µε τις ΤΠΕ είναι η δυνατότητα δηµιουργίας διαδραστικού περιβάλλοντος µάθησης µέσα στο οποίο ο µαθητής έχει τη δυνατότητα αλληλεπίδρασης µε τα στοιχεία που το συνιστούν (Κό- µης, Σολοµωνίδου, 2006). Όπως έχουµε αναφέρει και αλλού ( ηµητρίου, 2009), η δυνατότητα αυτή παρέχει στο µαθητή σηµαντικά πλεονεκτήµατα, όπως µεταξύ άλλων, τον εντοπισµό και την κατανόηση των στοιχείων που συνιστούν ένα φυσικό φαινόµενο, τη δηµιουργία παρεµβάσεων στη λειτουργία των στοιχείων που συνιστούν ένα φαινόµενο και τη διερεύνηση του τρόπου που αυτό επηρεάζεται και την ανάπτυξη µοντέλων για την αναπαράσταση φυσικών φαινόµενων, των µηχανισµών δηµιουργίας και λειτουργίας τους. Τα τελευταία χρόνια, οι ΤΠΕ αξιοποιούνται, στην εκπαίδευση των παιδιών στις φυσικές επιστήµες, για την κατασκευή εννοιολογικών χαρτών, την εικονική πλοήγησή τους σε περιβάλλοντα επιστηµονικού ενδιαφέροντος και τη δηµιουργία εικονικών µουσείων. Οι προσεγγίσεις αυτές αποτελούν το αντικείµενο των τεσσάρων εργασιών που εντάσσονται στην ενότητα αυτή. Η εργασία µε τίτλο «Από το σπίτι µας, τη γη, στη γειτονιά του ήλιου». Ένα διαθεµατικό πρόγραµµα αστρονοµίας µε πλήρη ένταξη των Νέων Τεχνολογιών σε παιδιά προσχολικής ηλικίας», των Ε. Ξηραδάκη,. Μ. Κακανά και Β. Χρηστίδου, παρουσιάζεται πρόγραµµα διδακτικής παρέµβασης σε νήπια για την προσέγγιση εννοιών από το πεδίο της αστρονοµίας. Η παρέµβαση βασίστηκε σε στοιχεία της κοινωνιο-γνωστικής και της εποικοδοµητικής προσέγγισης της γνώσης και εξελίχθηκε διαθεµατικά. Υλοποιήθηκε σε τρία στάδια που περιλάµβαναν την ανίχνευση των αρχικών αντιλήψεων των παιδιών (pre-test), την αξιοποίηση των αντιλήψεων και των γνωστικών εµπόδιων της σκέψης τους για τη διαµόρφωση της διδακτικής παρέµβασης και την αξιολόγηση της επίδρασης της µε επανέλεγχο (post-test) των αντιλήψεων των παιδιών. Η διδακτική παρέµβαση περιλάµβανε πέντε θεµατικές ενότητες που πραγµατεύονταν την αντίληψη των παιδιών αναφορικά µε το επίπεδο λήψης εικόνων, το σχήµα της γης, του ήλιου και της σελήνης,