Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Αυτοματοποίηση της παραγωγής και μαρξιστική θεωρία Γιώργος Σταμάτης

Transcript

1 του Γιώργου Σταμάτη Δεν νομίζω ότι είναι πολλοί εκείνοι - μαρξιστές1 ή μη μαρξιστές, δεν έχει σημασία, οι οποίοι, έχοντας γνώση του μαρξικού έργου και της μαρξιστικής βιβλιογραφίας, θα συμφωνούσαν με τις αντιλήψεις περί μαρξισμού που αναπτύσσει ο θεωρών εαυτόν μαρξιστή και γενικώς ως μαρξιστής φερόμενος, γνωστός και στη χώρα μας Πολωνός φιλόσοφος Adam Schaff στο άρθρο του «Was gibt uns heute der Marxismus» («Τι μας δίνει σήμερα ο μαρξισμός»).2 Στο άρθρο του αυτό ο Schaff αναφέρεται μεταξύ άλλων και στις μετατροπές, τις οποίες κατά την άποψη του υπέστη μέχρι σήμερα ο μαρξισμός.3 Στην πραγματικότητα πρόκειται για μετατροπές, τις οποίες πρέπει κατά την άποψη του να κάνουμε στον μαρξισμό σήμερα. Αυτές αφορούν κατά τον ίδιο «συστατικά στοιχεία [του μαρξισμού - Γ. Σ.], τα οποία κατά τελείως φυσικό τρόπο εγήρασαν και έγιναν ιστορία - καθώς μεταβλήθηκε η κοινωνική πραγματικότητα».4 Δεν είμαι απόλυτα βέβαιος αν όλα τα «συστατικά στοιχεία» του μαρξισμού, τα οποία κατά τον Schaff πρέπει να τροποποιηθούν (στην πραγματικότητα όμως να απορριφθούν), είναι πράγματι συστατικά στοιχεία της μαρξικής και μαρξιστικής θεωρίας. Ένα τουλάχιστον όμως από αυτά είναι όχι απλώς συστατικό στοιχείο του μαρξισμού, αλλά αποτελεί το θεμέλιο του: η θεωρία της υπεραξίας. Για αυτό λοιπόν ακριβώς το θεμέλιο της μαρξικής και της κάθε μορφής μαρξιστικής θεωρίας γράφει ο Schaff: «Μερικές από αυτές [τις μαρξικές και μαρξιστικές δοξασίες - Γ. Σ.] μπορεί να τις κατατάξει κανείς στο παλιό [«παλιό» σημαίνει εδώ προφανώς κάτι μεταξύ «τιμημένου», όπως λέμε «τιμημένα γηρατειά», και «ξεπερασμένου» - Γ. Σ.] οπλοστάσιο σοσιαλιστικής σκέψης, καίτοι φυσικά η σημερινή εποχή ρίχνει πάνω τους ένα νέο φως: π.χ. το ζήτημα της ιδιωτικής ιδιοκτησίας σε μέσα παραγωγής. Στην εποχή του αυτοματισμού και της εξάπλωσης της τεχνικής των ρομπότ το πρόβλημα της υπεραξίας (όπως η έννοια αυτή ορίζεται στο Κεφάλαιο) έχει σε σημαντική έκταση εξαφανισθεί. Εξακολουθεί φυσικά να υφίσταται το υπερπροϊόν».5 Και συνεχίζει λίγες γραμμές παρακάτω, συγχέοντας προφανώς τον αυτοματισμό και τα ρομπότ στην παραγωγή με την «κοινωνία της πληροφορίας» (ό,τι κι αν μπορεί να σημαίνει αυτή η τελευταία): «Αλλά ακριβώς λόγω του πρωτοφανούς των τα προβλήματα αυτά [«προβλήματα, τα οποία δεν υφίσταντο τον 19ο αιώνα ή των οποίων μόνον τις απαρχές μπορούσε τότε να διείδει κανείς» - Γ. Σ.] είναι ιδιαιτέρως σημαντικά για τη σημερινή Αριστερά. Π.χ. οι κοινωνικές συνέπειες της μετάβασης στην κοινωνία της πληροφορίας, με την οποία είναι συνδεδεμένα - αν λάβουμε τις παραδοσιακές σημασίες αυτών των εννοιών - ένας βαθμιαίος θάνατος της εργασίας και συνεπώς του προλεταριάτου».6 Ούτε λίγο ούτε πολύ ο Schaff ισχυρίζεται ότι η αυτοματοποίηση της παραγωγής καθιστά - μέσω μιας βαθμιαίας εξαφάνισης της εργασίας και συνεπώς της μισθωτής εργασίας - άνευ αντικρίσματος τις «παραδοσιακές» μαρξικές έννοιες της υπεραξίας και του προλεταριάτου. Για να εξετάσουμε αν αυτός ο ισχυρισμός του Schaff είναι ορθός, θα διερευνήσουμε πρώτα τι είναι η αυτοματοποίηση της παραγωγής και ποιες οι συνέπειες της. Κατόπιν θα επανέλθουμε στη θεώρηση των σχετικών απόψεων του Schaff. Απ' ό,τι γνωρίζουμε, δεν έχει αναπτυχθεί μέχρι σήμερα κανένα μακροοικονομικό μοντέλο για την αυτοματοποίηση της παραγωγής, θα αναπτύξουμε στα ακόλουθα ένα τέτοιο μοντέλο και, βασιζόμενοι σε αυτό, θα δείξουμε τις συνέπειες της αυτοματοποίησης της παραγωγής για τη μαρξική θεωρία της υπεραξίας και του κέρδους καθώς και του προλεταριάτου. Χάριν απλούστευσης του πράγματος θα προϋποθέσουμε μια πλήρως καπιταλιστική οικονομία χωρίς οικονομικές σχέσεις με άλλες οικονομίες («κλειστή» οικονομία) και χωρίς κράτος.7 Για τον ίδιο λόγο θα αγνοήσουμε την ύπαρξη «μη παραγομένων συντελεστών παραγωγής» όπως γη, φυσικοί πόροι και παρόμοια. Έστω λοιπόν ότι η υπό θεώρησιν οικονομία παρήγαγε σε μια ορισμένη παρελθοντική περίοδο παραγωγής, Σελίδα 1 / 35

2 χρησιμοποιώντας την ποσότητα εργασιακής δύναμης α, όπου β η ποσότητα εργασιακής δύναμης που έχει αυτήν την περίοδο στη διάθεση της, ένα οποιοδήποτε (ημι)θετικό καθαρό προϊόν Υ από τα άπειρα (ημι)θετικά καθαρά προϊόντα, η παραγωγή καθενός από τα οποία απαιτεί το ξόδεμα της ποσότητας εργασιακής δύναμης α, όπου Υ ένα n x 1 διάνυσμα στήλης, η συνιστώσα Yj;j e J = {1,2,...,n), του οποίου παριστά την ποσότητα του εμπορεύματος j, με την οποία αυτό το εμπόρευμα j εκπροσωπείται στο καλάθι εμπορευμάτων Υ που παριστά το καθαρό προϊόν της οικονομίας στη δεδομένη περίοδο.8 Η οικονομία χρησιμοποιεί στη δεδομένη περίοδο, για να παράγει το καθαρό προϊόν Υ, την παραγωγική, τετράγωνη τεχνική παραγωγής μεμονωμένων (ή απλών) εμπορευμάτων [Α, ],9 όπου Α, η η χ η (ημι)θετική, μη ιδιάζουσα,10 μη διαγώνια ή οιονεί διαγώνια,11 διασπώμενη ή μη διασπώμενη12 μήτρα των τεχνικών συντελεστών και ί, το 1 χ n (ημι)θετικό13 διάνυσμα γραμμής των εισροών σε άμεση εργασία ανά μονάδα παραγόμενου εμπορεύματος. Η στήλη as= [=aij,a2j,...,anj)t ] της μήτρας Α παριστά τις ποσότητες oij, a2j,... και anj των εμπορευμάτων 1,2,... και n αντιστοίχως, οι οποίες είναι - υπό την μορφή φθαρθεισών μηχανών, πρώτων υλών, βοηθητικών υλών, ενέργειας κλπ. - άμεσα αναγκαίες για την παραγωγή μιας μονάδας του εμπορεύματος j. Αυτές τις ποσότητες εμπορευμάτων θα τις ονομάζουμε στα ακόλουθα άμεσα μέσα παραγωγής μιας μονάδας του εμπορεύματος j ή μέσα παραγωγής που είναι άμεσα αναγκαία για την παραγωγή μιας μονάδας του εμπορεύματος j. Συνεπώς κάθε στοιχείο αυ Σελίδα 2 / 35

3 εάν την είχαμε επιτρέψει, τότε θα είχαμε επιτρέψει την ύπαρξη ενός τουλάχιστον εμπορεύματος, στην παραγωγή του οποίου είτε δεν εισέρχεται άμεσα κανένα μέσο παραγωγής είτε - αν εισέρχονταν ένα ή περισσότερα μέσα παραγωγής - η άμεση και έμμεση εργασία η αναγκαία για την παραγωγή τους θα ήταν ίση με μηδέν. Το πρώτο θα αντέφασκε στην υπόθεση μας ότι η δεδομένη τεχνική παραγωγής παράγει ένα τουλάχιστον βασικό εμπόρευμα και το δεύτερο στην αυτονόητη προϋπόθεση ότι η δεδομένη τεχνική παραγωγής δεν είναι δυνατόν ως τεχνική παραγωγής να αναφέρεται και σε μέσα παραγωγής που δεν είναι παραγόμενα εμπορεύματα αλλά πέφτουν εν είδει μάννα από τον ουρανό. Εν τέλει λοιπόν η δεδομένη τεχνική παράγει είτε εμπορεύματα, η παραγωγή των οποίων απαιτεί τόσο άμεσα όσο και έμμεσα εργασία, είτε τόσο εμπορεύματα, η παραγωγή των οποίων απαιτεί τόσο άμεσα όσο και έμμεσα εργασία όσο και εμπορεύματα των οποίων η παραγωγή απαιτεί έμμεσα μόνον εργασία. Σε συνδυασμό με την υπόθεση μας, σύμφωνα με την οποία η δεδομένη τεχνική παράγει ένα τουλάχιστον βασικό εμπόρευμα, η υπόθεση μας (8) σημαίνει, ότι σε ενός τουλάχιστον βασικού εμπορεύματος την παραγωγή εισέρχεται και άμεσα εργασία. Διότι, εάν σε κανενός βασικού εμπορεύματος την παραγωγή δεν εισερχόταν άμεσα εργασία, τότε προφανώς - καίτοι στην παραγωγή κάθε βασικού εμπορεύματος θα εισερχόταν ένα τουλάχιστον άλλο βασικό εμπόρευμα - σε κανενός βασικού εμπορεύματος την παραγωγή δεν θα εισερχόταν ούτε έμμεσα εργασία, με συνέπεια σε κανενός βασικού εμπορεύματος την παραγωγή να μην εισέρχεται ούτε άμεσα ούτε έμμεσα εργασία, τα βασικά εμπορεύματα να αποτελούν δηλ. ένα είδος μάννα εξ ουρανού - πράγμα εξ υποθέσεως αδύνατον. Αντιθέτως στο μοντέλο μας είναι απολύτως δυνατόν, να μην εισέρχεται σε κανενός μη βασικού εμπορεύματος την παραγωγή άμεσα εργασία. Διότι στην περίπτωση αυτή, επειδή εξ υποθέσεως σε ενός τουλάχιστον βασικού εμπορεύματος την παραγωγή εισέρχεται άμεσα εργασία και επειδή στην παραγωγή κάθε εμπορεύματος συνεπώς και σ' αυτήν κάθε μη βασικού εμπορεύματος - εισέρχεται άμεσα ένα τουλάχιστον εμπόρευμα, στην παραγωγή του οποίου εισέρχεται άμεσα εργασία, στην παραγωγή κάθε μη βασικού εμπορεύματος θα εισερχόταν άμεσα και ένα τουλάχιστον βασικό εμπόρευμα, στην παραγωγή του οποίου εισέρχεται άμεσα εργασία, με συνέπεια στην παραγωγή κάθε μη βασικού εμπορεύματος να εισέρχεται έμμεσα εργασία κι έτσι να μην υπάρχει μη βασικό εμπόρευμα, στην παραγωγή του οποίου να μην εισέρχεται ούτε άμεσα ούτε έμμεσα εργασία. Οι παραπάνω επεξηγήσεις της σημασίας της προϋπόθεσης (7) σημαίνουν προφανώς, ότι στο μοντέλο μας καίτοι δύνανται να υπάρξουν μερικά μόνον εμπορεύματα, στην παραγωγή των οποίων δεν εισέρχεται άμεσα εργασία - σε όλων των εμπορευμάτων την παραγωγή εισέρχονται άμεσα εμπορεύματα, στων οποίων την παραγωγή εισέρχεται τουλάχιστον έμμεσα εργασία, έτσι που σε όλων των εμπορευμάτων την παραγωγή εισέρχεται τουλάχιστον έμμεσα εργασία με συνέπεια σε κάθε εμπορεύματος την παραγωγή να εισέρχεται είτε έμμεσα μόνον είτε άμεσα και έμμεσα εργασία. Ωστόσο στο μοντέλο μας δεν υπάρχουν εμπορεύματα, στην παραγωγή των οποίων να εισέρχεται άμεσα μόνον εργασία. Ο λόγος είναι απλός: Εάν υπήρχαν τέτοια εμπορεύματα, δηλ. εμπορεύματα, στην παραγωγή των οποίων δεν εισέρχεται έμμεσα καμιά εργασία και συνεπώς άμεσα - άρα και έμμεσα - κανένα εμπόρευμα, τότε δεν θα υπήρχε στο μοντέλο μας κανένα εμπόρευμα, το οποίο εισέρχεται άμεσα ή έμμεσα στην παραγωγή όλων των εμπορευμάτων, δεν θα υπήρχε δηλ. κανένα βασικό εμπόρευμα - πράγμα που θα αντέφασκε στην προϋπόθεση μας ότι παράγεται ένα τουλάχιστον βασικό εμπόρευμα. Επειδή λοιπόν στο μοντέλο υπάρχει εξ υποθέσεως ένα τουλάχιστον βασικό εμπόρευμα, στην παραγωγή του οποίου εισέρχεται άμεσα εργασία, δεν είναι δυνατόν να υπάρξει εμπόρευμα στην παραγωγή του οποίου να μη εισέρχεται έμμεσα εργασία, και συνεπώς να υπάρξει εμπόρευμα, στην παραγωγή του οποίου εισέρχεται άμεσα μόνον εργασία. Αυτό ισχύει όχι μόνο στο μοντέλο μας, αλλά γενικώς: Όταν παράγεται έστω και ένα μόνο βασικό εμπόρευμα, στην παραγωγή του οποίου χρησιμοποιείται άμεσα εργασία, δεν υπάρχει κανένα εμπόρευμα ή καλάθι εμπορευμάτων, η παραγωγή του οποίου απαιτεί άμεση μόνον εργασία. Γι αυτό και στα συνήθη μοντέλα, στα Σελίδα 3 / 35

4 οποία είναι ί > Ο και ένα τουλάχιστον εμπόρευμα είναι βασικό και στα οποία συνεπώς στην παραγωγή κάθε εμπορεύματος εισέρχεται ένα τουλάχιστον βασικό εμπόρευμα που η παραγωγή του απαιτεί και άμεσα εργασία, η αναγωγή των άμεσων μέσων παραγωγής ενός εμπορεύματος στα άμεσα μέσα παραγωγής αυτών των άμεσων μέσων παραγωγής του κ.ο.κ. ως την εξεύρεση εκείνων των «πρωταρχικών» έμμεσων μέσων παραγωγής αυτού του εμπορεύματος, των οποίων η παραγωγή δεν απαιτεί πλέον άμεσα άλλα μέσα παραγωγής παρά μόνον εργασία, είναι αδύνατη και ως εκ τούτου μάταιη.19 Έστω ν η αξία μιας μονάδας (=ώρας) εργασιακής δύναμης, δηλ. το ονομαστικό ωρομίσθιο στην περίπτωση, που τα εμπορεύματα ανταλλάσσονται στις αξίες τους ω, ω = (ωι,ω2,...,ωη), και έστω w το ονομαστικό ωρομίσθιο στην περίπτωση, που τα εμπορεύματα ανταλλάσσονται στις τιμές τους ρ, ρ = (pp2,...,p ), οι οποίες είναι διαφορετικές από τις αξίες, p Φ ω. Τότε στην πρώτη περίπτωση είναι και pu>0, δηλ. η συνολική υπεραξία και το συνολικό κέρδος είναι θετικά μεγέθη. Το μοντέλο μιας καπιταλιστικής οικονομίας που κατασκευάσαμε είναι εξαιρετικά γενικό, διότι κατασκευάστηκε χωρίς καμιά απολύτως περιοριστική υπόθεση. Η οικονομία, την οποίαν περιγράφει είναι μια πλήρως καπιταλιστική, κλειστή οικονομία χωρίς κράτος, η οποία - υπό τον όρο ων(=α) < β, υπό τον όρο δηλ. ότι δεν χρησιμοποιεί περισσότερη εργασιακή δύναμη από αυτήν που έχει στη διάθεση της - παράγει ένα οποιοδήποτε (ημι)θετικό καθαρό προϊόν Υ, ένα αντιστοιχούν σε αυτό το (ημι)θετικό καθαρό προϊόν Υ ακαθάριστο προϊόν Χ και ένα αντιστοιχούν σ' αυτό το (ημι)θετικό καθαρό προϊόν Υ (ημι)θετικό υπερπροϊόν U που όμως είναι πάντα «μικρότερο» από το καθαρό προϊόν Υ. Οι τιμές ρ, στις οποίες ανταλλάσσονται τα εμπορεύματα που παράγει αυτή η οικονομία, είναι οποιεσδήποτε δυνατές θετικές και περιέχουσες κέρδος τιμές. Δεν είναι τιμές που έχουν προσδιορισθεί κατ' έναν ορισμένο τρόπο, δεν είναι π.χ. τιμές παραγωγής ή μαρζιναλιστικά προσδιορισμένες τιμές, δύνανται όμως να είναι τιμές παραγωγής,24 μαρζιναλιστικά προσδιορισμένες τιμές ή τιμές προσδιορισμένες καθ' οιονδήποτε άλλο τρόπο. Και το σπουδαιότερο: στην οικονομία αυτή είναι δυνατόν μερικές - όχι όμως όλες οι - διαδικασίες παραγωγής να μη χρησιμοποιούν καθόλου ζωντανή εργασία. Στην κατασκευή του μοντέλου αυτής της οικονομίας δεν έχουν λοιπόν υπεισέλθει κανενός είδους υποθέσεις, οι οποίες θα ήταν δυνατόν να περιορίσουν την ισχύ των συμπερασμάτων που δύνανται να εξαχθούν επί τη βάσει αυτού του μοντέλου σχετικά με οποιοδήποτε ζήτημα δύναται να τεθεί και να διερευνηθεί στα πλαίσια αυτού του μοντέλου, όπως π.χ. την ισχύ των συμπερασμάτων σχετικά με το ζήτημα των επιπτώσεων της αυτοματοποίησης της παραγωγής στην έκταση της υπεραξίας, του κέρδους και του προλεταριάτου, το οποίο μας ενδιαφέρει εδώ. Η υπόθεση ότι μια τουλάχιστον διαδικασία παραγωγής χρησιμοποιεί και ζωντανή εργασία και παράγει ένα βασικό εμπόρευμα δεν είναι καθόλου περιοριστική. Διότι, αν καμιά διαδικασία δεν χρησιμοποιούσε ζωντανή εργασία, τότε όλα τα εμπορεύματα δεν θα ήσαν παραγόμενα εμπορεύματα, αλλά ένα είδος μάννα εξ ουρανού και, αν απλώς και μόνον καμιά από τις διαδικασίες παραγωγής βασικών εμπορευμάτων δεν χρησιμοποιούσε ζωντανή εργασία, τότε τουλάχιστον τα βασικά εμπορεύματα δεν θα ήσαν παραγόμενα εμπορεύματα αλλά ένα Σελίδα 4 / 35

5 είδος μάννα. Σταμάτης 1994, σς. 106 κ.ε.). Αυτό σημαίνει ότι οι μισθωτοί εργαζόμενοι απασχολούν επ' αμοιβή έστω και για λίγες μόνον ώρες τη βδομάδα ή το μήνα οικιακούς βοηθούς, καθαρίστριες, baby sitters κλπ. (δες Σταμάτης 1994, σς. 106 κ.ε.). Στην περίπτωση που το πραγματικό ωρομίσθιο d περιέχει και το εμπόρευμα εργασιακή δύναμη (οπότε δεν είναι πλέον ένα n x 1, αλλά ένα (η + 1) χ 1 διάνυσμα στήλης), τότε η διαδικασία παραγωγής της εργασιακής δύναμης χρησιμοποιεί και άμεσα εργασία και συνεπώς δεν είναι αυτοματοποιημένη. (Δες ένα τέτοιο μοντέλο στο Σταμάτης 1994, σς. 106 κ.ε.). Αν, όπως γίνεται συνήθως και όπως προϋποθέσαμε και εμείς εδώ, το πραγματικό ωρομίσθιο δεν δύναται να περιέχει και συνεπώς δεν περιέχει και το εμπόρευμα εργασιακή δύναμη, τότε η διαδικασία παραγωγής της εργασιακής δύναμης είναι αυτοματοποιημένη, επειδή για την παραγωγή της εργασιακής δύναμης δεν χρησιμοποιείται και άμεσα, αλλά μόνον έμμεσα εργασία. (Για ένα μοντέλο, στο οποίο στην παραγωγή της εργασιακής δύναμης δεν εισέρχεται, καίτοι δύναται να εισέρχεται, και άμεσα εργασία, δες Σταμάτης 1995, σς και ιδιαιτέρως σς. 9799). Η εργασιακή δύναμη συνεπώς είναι στο μοντέλο μας το μόνο παραγόμενο εμπόρευμα, στην παραγωγή του οποίου εξ υπαρχής δεν εισέρχεται και άμεσα εργασία. Μόνον που είναι ένα μη καπιταλιστικό εμπόρευμα. Όταν στο μοντέλο μας ομιλούμε για αυτοματοποίηση της παραγωγής, εννοούμε την αυτοματοποίηση της παραγωγής καπιταλιστικών και μόνον εμπορευμάτων. Συμπερασματικά μπορούμε λοιπόν να διαπιστώσουμε τα εξής: α) Καμιά διαδικασία παραγωγής δεν δύναται να είναι πλήρως αυτοματοποιημένη, β) Μερικές μόνον διαδικασίες παραγωγής δύνανται να είναι μερικώς μόνον αυτοματοποιημένες. Διότι, αν απαιτούσαμε να ήσαν όλες μερικώς μόνον αυτοματοποιημένες, τότε δεν θα ήταν καμιά μερικώς μόνον, αλλά όλες θα ήσαν πλήρως αυτοματοποιημένες - πράγμα παντελώς αδύνατον. Και γ) Αν μερικές μόνο διαδικασίες είναι μερικώς μόνον αυτοματοποιημένες, τότε μία τουλάχιστον από τις υπόλοιπες μη αυτοματοποιημένες διαδικασίες θα πρέπει να παράγει ένα βασικό εμπόρευμα. Διότι διαφορετικά, αν δηλ. όλα τα βασικά εμπορεύματα παρήγοντο από τις μερικώς μόνον αυτοματοποιημένες διαδικασίες, τότε αυτές δεν θα ήσαν μερικώς μόνον αυτοματοποιημένες, αλλά πλήρως αυτοματοποιημένες διαδικασίες. Για να διερευνήσουμε τις συνέπειες της μόνης νοητής, δηλ. της μερικής μόνον αυτοματοποίησης μερικών μόνο διαδικασιών παραγωγής, στην υπεραξία και το προλεταριάτο, για να εξετάσουμε δηλ. αν αυτή εξαφανίζει σε σημαντική έκταση την υπεραξία και το προλεταριάτο, όπως ισχυρίζεται ο Schaff, θα προσφύγουμε στη μόνη δυνατότητα ελέγχου που έχουμε, στη στατική σύγκριση δύο καταστάσεων της δεδομένης οικονομίας: στη σύγκριση μιας πρώτης κατάστασης της οικονομίας, στην οποία δεν υπάρχει αυτοματοποίηση, με μια επόμενη κατάσταση της ίδιας οικονομίας, στην οποία μερικές μόνο διαδικασίες παραγωγής είναι μερικώς μόνον αυτοματοποιημένες. Σελίδα 5 / 35

6 Σελίδα 6 / 35

7 Σελίδα 7 / 35

8 Σελίδα 8 / 35

9 Σελίδα 9 / 35

10 Σελίδα 10 / 35

11 Σελίδα 11 / 35

12 Σελίδα 12 / 35

13 Σελίδα 13 / 35

14 Σελίδα 14 / 35

15 Σελίδα 15 / 35

16 Σελίδα 16 / 35

17 Σελίδα 17 / 35

18 Σελίδα 18 / 35

19 Σελίδα 19 / 35

20 Σελίδα 20 / 35

21 Σελίδα 21 / 35

22 Σελίδα 22 / 35

23 Σελίδα 23 / 35

24 Σελίδα 24 / 35

25 Ο αναγνώστης, που παρακολούθησε με προσοχή τις μέχρι τώρα αναπτύξεις επειδή η συνολική ποσότητα ζωντανής εργασίας ων παραμένει αμετάβλητη, η συνολική υπεραξία (1 - ν)ων μειούται. Το υπερπροϊόν U = (Υ - dcoy) δύναται, ανάλογα με το μέτρο στο οποίο η ποσοστιαία αύξηση του πραγματικού ωρομισθίου υπερβαίνει αυτήν της μέσης παραγωγικότητας της εργασίας, να αυξάνεται, να παραμένει αμετάβλητο ή να μειούται. Δεδομένου ότι το p παραμένει αμετάβλητο, το ονομαστικό ωρομίσθιο w(=pd) αυξάνεται κατά το ίδιο ποσοστό, κατά το οποίο αυξάνεται το πραγματικό ωρομίσθιο d, δηλ. κατά ένα ποσοστό μεγαλύτερο από αυτό της μέσης παραγωγικότητας της εργασίας και του καθαρού προϊόντος. Συνεπώς τα συνολικά κέρδη pu, δύναται - ανάλογα με το μέγεθος της αύξησης του d και συνεπώς ανάλογα με το αν το U αυξήθηκε, παρέμεινε αμετάβλητο ή μειώθηκε - να αυξηθούν, να παραμείνουν αμετάβλητα ή να μειωθούν αντιστοίχως. Εδώ λοιπόν η συνολική υπεραξία μειούται και τα συνολικά κέρδη δύνανται να αυξηθούν, να παραμείνουν αμετάβλητα ή να μειωθούν (το τελευταίο συμβαίνει όταν η αύξηση του d είναι αρκούντως υψηλή). Μόνον που αυτή η μείωση της συνολικής υπεραξίας και αυτή η δυνατή μείωση των συνολικών κερδών δεν είναι συνέπειες της αυτοματοποίησης της παραγωγής, αλλά συνέπειες μιας ποσοστιαίας αύξησης του πραγματικού (ωρομισθίου μεγαλύτερης από την ποσοστιαία αύξηση της μέσης παραγωγικότητας της εργασίας. 5. Σύμφωνα με τα παραπάνω, η μόνη από οικονομική, όχι και από τεχνικήφυσική, άποψη νοητή αυτοματοποίηση της παραγωγής, δηλ. η μερική μόνον αυτοματοποίηση μερικών μόνο διαδικασιών παραγωγής, κατά την οποία μερικές διαδικασίες παραγωγής δεν χρησιμοποιούν άμεση εργασία, ενώ μια τουλάχιστον από τις διαδικασίες που χρησιμοποιούν άμεσα εργασία παράγει ένα βασικό εμπόρευμα, - σύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω αυτή η αυτοματοποίηση της παραγωγής δεν διαφέρει σε τίποτα απολύτως ως προς τις συνέπειες της για την υπεραξία, το κέρδος και το προλεταριάτο, δηλ. ως προς τις συνέπειες της για τον χαρακτήρα της κοινωνίας μας ως καπιταλιστικής κοινωνίας, από τη γνωστή μας αύξηση της μέσης παραγωγικότητας της εργασίας. 6. Σύμφωνα με τα παραπάνω, η αυτοματοποίηση της παραγωγής δεν εξαφανίζει ούτε την υπεραξία ούτε το προλεταριάτο σε σημαντική έκταση, όπως αβασάνιστα ισχυρίζεται ο Schaff. Στο σημείο αυτό, πριν προχωρήσουμε στην κριτική θεώρηση των απόψεων του Schaff με γνώμονα τα ενεχόμενα του μοντέλου αυτοματοποίησης της παραγωγής που παρουσιάσαμε, επιθυμούμε να αναλύσουμε μια εξέλιξη της κοινωνίας μας, η οποία μακροπρόθεσμα οδηγεί στη μείωση της ζωντανής εργασίας ανά εργαζόμενο και κατά συνέπεια - c.p.26 - και σε μια μείωση της υπεραξίας ανά εργαζόμενο και έτος, επειδή θα μπορούσε ίσως κάποιος να την εκδώσει ως μια - συνεπεία αυτοματοποίησης της παραγωγής - μείωση της συνολικής υπεραξίας. Είναι γεγονός, ότι με την εξέλιξη του καπιταλισμού μειώθηκε ο εργάσιμος χρόνος ανά εργαζόμενο και έτος και συγχρόνως αυξήθηκε ο πραγματικός μισθός ανά εργαζόμενο και έτος και συνεπώς σε ακόμη μεγαλύτερο βαθμό το πραγματικό ωρομίσθιο, δηλ. ο πραγματικός μισθός ανά ώρα εργασίας. Σελίδα 25 / 35

26 Αυτό όμως είναι, πρώτον, συνέπεια της αύξησης της μέσης υλικής παραγωγικότητας της εργασίας και των αγώνων των εργαζομένων, των κομμουνιστικών και σοσιαλιστικών κομμάτων και συνδικάτων. Και, δεύτερον, η μείωση του εργάσιμου χρόνου εργασίας ανά εργαζόμενο και έτος δεν συνεπάγεται αναγκαστικά ούτε μείωση της υπεραξίας ανά εργαζόμενο και έτος ούτε, κατά μείζονα λόγο, μείωση της συνολικής υπεραξίας ανά έτος, της υπεραξίας δηλ. που παράγουν όλοι οι εργαζόμενοι σε ένα έτος. Διότι η υπεραξία ανά εργαζόμενο και έτος δεν εξαρτάται μόνον από τον εργάσιμο χρόνο ανά εργαζόμενο και έτος, αλλά και από την αξία μιας μονάδας εργασιακής δύναμης. Έτσι, ακόμη κι αν ο εργάσιμος χρόνος ανά εργαζόμενο και έτος μειούται, η υπεραξία ανά εργαζόμενο και έτος, μπορεί να αυξάνεται - και αυξάνεται πράγματι όταν η αξία μιας μονάδας εργασιακής δύναμης μειούται ποσοστιαία περισσότερο από τον εργάσιμο χρόνο ανά εργαζόμενο και έτος. Η συνολική υπεραξία δεν εξαρτάται μόνον από τον εργάσιμο χρόνο ανά εργαζόμενο και έτος, αλλά και από δύο άλλους παράγοντες: από την αξία μιας μονάδας εργασιακής δύναμης και από τον αριθμό των μισθωτών εργαζομένων, όπου ο τελευταίος παράγοντας εξαρτάται με τη σειρά του από τον πληθυσμό και από το ποσοστό των μισθωτών εργαζομένων στον συνολικό πληθυσμό, δηλ., για δεδομένο πληθυσμό, από αυτό το τελευταίο ποσοστό. Έτσι ακόμη κι αν με μειούμενο εργάσιμο χρόνο ανά εργαζόμενο και έτος η αξία μιας μονάδας εργασιακής δύναμης παρέμενε αμετάβλητη και δεν εμειούτο και ο πληθυσμός παρέμενε αμετάβλητος και δεν αυξανόταν, η συνολική υπεραξία θα μπορούσε να αυξηθεί και θα αυξανόταν πράγματι εάν αυξανόταν το ποσοστό των μισθωτών εργαζομένων στο σύνολο του πληθυσμού ποσοστιαία περισσότερο απ' ό,τι μειούται ποσοστιαία ο εργάσιμος χρόνος ανά εργαζόμενο και έτος. Το ποσοστό όμως των μισθωτών εργαζομένων στο σύνολο του πληθυσμού αυξάνεται. Η ανοδική τάση αυτού του ποσοστού σημαίνει ότι ένα όλο και μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού είναι αναγκασμένο, για να ζήσει, να πωλεί την εργασιακή του δύναμη στους καπιταλιστές και να παράγει για αυτούς υπεραξία και κέρδος - και αυτό ανεξάρτητα από το γεγονός ότι με την πάροδο του χρόνου εργάζεται συνεπεία των πολιτικών και συνδικαλιστικών του αγώνων και της αύξησης της μέσης υλικής παραγωγικότητας της (δικής του!) εργασίας όλο και λιγότερες ώρες ανά έτος και παίρνει έναν όλο και μεγαλύτερο πραγματικό μισθό ανά έτος και ένα ακόμη μεγαλύτερο πραγματικό ωρομίσθιο.27 Το ποσοστό λοιπόν του προλεταριάτου στον πληθυσμό αυξάνεται. Μπροστά σ' αυτήν την εξέλιξη δεν έχει καμιά σημασία το γεγονός ότι είναι θεωρητικά δυνατόν να μειούται η συνολική υπεραξία. Διότι υπό τις προϋποθέσεις ότι ο εργάσιμος χρόνος ανά μισθωτό εργαζόμενο και έτος μειούται και η αξία μιας μονάδας εργασιακής δύναμης δεν αυξάνεται - υπό τις ευνοϊκότερες δηλ. για μια μείωση της συνολικής υπεραξίας συνθήκες, το αν η συνολική υπεραξία αυξάνεται, παραμένει σταθερή ή μειούται εξαρτάται από την ποσοστιαία αύξηση του αριθμού των μισθωτών εργαζομένων και, δεδομένου ότι το ποσοστό των μισθωτών εργαζομένων στον πληθυσμό αυξάνεται, από την ποσοστιαία αύξηση του πληθυσμού. Συνεπώς εξαρτάται από έναν παράγοντα, ο οποίος δεν συναρτάται με το είδος της κοινωνίας μας και του οποίου επομένως οι μεταβολές και οι επιπτώσεις των, δηλ. εδώ οι επιπτώσεις των στο ύψος της συνολικής υπεραξίας, άρα και μια πιθανή μείωση της τελευταίας, δεν έχουν καμιά επίπτωση στον χαρακτήρα της κοινωνίας μας. Αυτό γίνεται εμφανές αν αναλογισθεί κανείς ότι - υπό τις αναφερθείσες, ευνοϊκές για μείωση της συνολικής υπεραξίας προϋποθέσεις - η συνολική υπεραξία μειούται, όταν η ποσοστιαία μεταβολή του αριθμού των μισθωτών εργαζομένων είναι μικρότερη από το απόλυτο ποσό της ποσοστιαίας μείωσης του εργάσιμου χρόνου ανά μισθωτό εργαζόμενο και έτος ή - αν επιτρέψουμε και μεταβολές της αξίας μιας μονάδας εργασιακής δύναμης - όταν το άθροισμα της ποσοστιαίας μεταβολής του αριθμού των μισθωτών εργαζομένων και του απόλυτου ποσού της ποσοστιαίας μεταβολής της αξίας μιας μονάδας εργασιακής δύναμης είναι μικρότερο από το απόλυτο ποσό της ποσοστιαίας μείωσης του εργάσιμου χρόνου ανά εργαζόμενο και έτος. Τι μπορεί να μεταβάλει σ' αυτήν την κατάσταση πραγμάτων η μερική μόνον αυτοματοποίηση της παραγωγής; Η μόνη συνέπεια της είναι μια αύξηση της μέσης υλικής παραγωγικότητας της εργασίας. Η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας δεν έχει όμως καμιά επίδραση ούτε στο ποσοστό των μισθωτών Σελίδα 26 / 35

27 εργαζομένων ούτε στον συνολικό αριθμό των μισθωτών εργαζομένων. Και τα δύο αυτά μεγέθη εξαρτώνται από παράγοντες διαφορετικούς από την παραγωγικότητα. Δεδομένων των παραγόντων που καθορίζουν το πρώτο μέγεθος και συνεπώς δεδομένου αυτού του μεγέθους, το δεύτερο μέγεθος εξαρτάται μόνον από τον πληθυσμό. Τόσο λοιπόν η αριθμητική δύναμη του προλεταριάτου (δεύτερο μέγεθος) όσο και το ποσοστό του προλεταριάτου στον συνολικό πληθυσμό (πρώτο μέγεθος) δεν εξαρτάται από την αυτοματοποίηση της παραγωγής. Η αυτοματοποίηση λοιπόν δεν «εξαφανίζει σε σημαντική έκταση το προλεταριάτο» (Schaff). Ας δούμε αν «εξαφανίζει σε σημαντική έκταση τη (συνολική) υπεραξία» (Schaff). H συνεπεία αυτοματοποίησης αύξηση της παραγωγικότητας δημιουργεί τις προϋποθέσεις τόσο για τη μείωση του εργάσιμου χρόνου ανά μισθωτό εργαζόμενο και έτος όσο και για την αύξηση του πραγματικού ωρομισθίου. Αν η ποσοστιαία αύξηση του πραγματικού ωρομισθίου είναι μικρότερη, ίση ή μεγαλύτερη της ποσοστιαίας αύξησης της παραγωγικότητας, τότε η αξία μιας μονάδας εργασιακής δύναμης μειούται, παραμένει αμετάβλητη ή αυξάνεται αντιστοίχως. Αν - για δεδομένο αριθμό μισθωτών εργαζομένων - η διαφορά μεταξύ της ποσοστιαίας μεταβολής του εργάσιμου χρόνου εργασίας ανά εργαζόμενο και έτος και της ποσοστιαίας μεταβολής της αξίας μιας μονάδας εργασιακής δύναμης είναι μικρότερη, ίση ή μεγαλύτερη του μηδενός, η συνολική υπεραξία μειούται, παραμένει αμετάβλητη ή αυξάνεται αντιστοίχως. Αυτή η διαφορά και ως εκ τούτου η μεταβολή της συνολικής υπεραξίας δεν εξαρτάται όμως από την αυτοματοποίηση αλλά από τον συσχετισμό δυνάμεων προλεταριάτου και καπιταλιστών. Έτσι λοιπόν η αυτοματοποίηση ούτε το ύψος της συνολικής υπεραξίας δύναται να επηρεάσει. Η «πεποίθηση»28 (Schaff), ότι η αυτοματοποίηση μειώνει τον αριθμό των μισθωτών εργαζομένων, βασίζεται σε μια διασκεδαστική αυταπάτη, στην αυταπάτη, ότι οι μισθωτοί εργαζόμενοι, τους οποίους αποβάλλουν οι αυτοματοποιούμενες διαδικασίες παραγωγής, συντηρούνται τώρα πλέον χωρίς να εργάζονται. Ζώντας όμως από τι; Για να συντηρούνται, πρέπει να ιδιοποιούνται ένα μέρος του καθαρού προϊόντος της οικονομίας. Πώς όμως το ιδιοποιούνται τώρα, που δεν το ιδιοποιούνται πλέον πωλούντες την εργασιακή τους δύναμη και εργαζόμενοι στις ήδη αυτοματοποιηθείσες διαδικασίες, στις οποίες πωλούσαν την εργασιακή τους δύναμη και εργάζονταν πριν αυτές αυτοματοποιηθούν; Η λύση του αινίγματος είναι απλή: Οι εργάτες που αποβάλλονται από τις αυτοματοποιούμενες διαδικασίες παραγωγής, δεν παύουν να εργάζονται και δεν συντηρούνται τώρα πλέον κατ' ανεξιχνίαστον, διαφορετικόν όμως από αυτόν της πώλησης της εργασιακής τους δύναμης τρόπον ένα μέρος του κοινωνικού καθαρού προϊόντος, αλλά εργάζονται, όπως και πριν αποβληθούν από τις αυτοματοποιηθείσες διαδικασίες παραγωγής, ως μισθωτοί εργάτες - όχι βέβαια πλέον στις ήδη αυτοματοποιηθείσες διαδικασίες παραγωγής - αλλά στις υπόλοιπες, πάντα υφιστάμενες μη αυτοματοποιημένες διαδικασίες και συντηρούνται, όπως και πριν αποβληθούν από τις πρώτες και προσληφθούν στις τελευταίες διαδικασίες παραγωγής, από το μέρος του καθαρού προϊόντος, το οποίο ιδιοποιούνται πωλώντας την εργασιακή τους δύναμη σε καπιταλιστές - παλιότερα σ' εκείνους που έχουν ήδη αυτοματοποιήσει τη διαδικασία παραγωγής τους, τώρα πλέον σε εκείνους που δεν την έχουν αυτοματοποιήσει. Η κατάσταση αυτή δεν μεταβάλλεται ποτέ, διότι, όπως εξηγήσαμε, η αυτοματοποίηση προϋποθέτει πάντα την ύπαρξη μη αυτοματοποιημένων διαδικασιών παραγωγής.29 Αλλ' έστω ότι η αυτοματοποίηση μειώνει μακροχρόνια, μέσω της αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας, την οποία συνεπάγεται, όχι μόνον τον εργάσιμο χρόνο ανά μισθωτό εργαζόμενο και έτος, αλλά - κατ' ανεξιχνίαστον τρόπον - και το ποσοστό των μισθωτών εργαζομένων στο σύνολο του πληθυσμού. Και έστω επίσης ότι - για δεδομένη αύξηση και ηλικιακή σύνθεση του πληθυσμού, δεδομένη αύξηση της μέσης παραγωγικότητας της εργασίας και δεδομένη αύξηση του πραγματικού ωρομισθίου και συνεπώς δεδομένη μεταβολή της αξίας μιας μονάδας εργασιακής δύναμης - η συνολική υπεραξία μειούται. Σημαίνει αυτό κάτι για τον χαρακτήρα της κοινωνίας μας ως καπιταλιστικής κοινωνίας; Σημαίνει μήπως, ότι, αφού τόσο το ποσοστό των μισθωτών εργατών στο σύνολο του πληθυσμού όσο και η παραγόμενη υπεραξία μειούται, η κοινωνία μας μεταλλάσσεται σε μια όχι καπιταλιστική πλέον κοινωνία; Όχι βέβαια! Διότι αυτή η υποθετική εξέλιξη της κοινωνίας μας ενέχει πάντα ως περιορισμό της την ύπαρξη μη αυτοματοποιημένων διαδικασιών παραγωγής, στις οποίες εργάζονται πάντα μισθωτοί εργαζόμενοι, οι οποίοι παράγουν υπεραξία για τους καπιταλιστές αυτών των μη αυτοματοποιημένων διαδικασιών παραγωγής και κέρδος για τους καπιταλιστές όλων αυτοματοποιημένων και μη - διαδικασιών παραγωγής. Με τις δεκαετίες και τους αιώνες μειούται ο χρόνος εργασίας ανά έτος κάθε τέτοιου μισθωτού εργαζόμενου σε βαθμό, που έχει σχέση με την αύξηση της Σελίδα 27 / 35

28 παραγωγικότητας της εργασίας τον, και συγχρόνως - όπως υποθέσαμε - μειούται και το ποσοστό αυτών των εργαζομένων στο σύνολο του πληθυσμού. Λόγω όμως της αναγκαστικής ύπαρξης μη αυτοματοποιημένων διαδικασιών παραγωγής και τα δύο αυτά μεγέθη παραμένουν θετικά και κατά συνέπεια - υπό τον όρο ότι αυτά που δύνανται να αγοράσουν οι μισθωτοί εργαζόμενοι με τους μισθούς τους είναι λιγότερα από το καθαρό προϊόν που παράγουν αυτοί οι ίδιοι, υπό τον όρο δηλ. ότι οι εργαζόμενοι είναι υπαγμένοι στο κεφάλαιο ως μισθωτοί εργαζόμενοι - η υπεραξία και το κέρδος να υφίστανται ως έννοιες και τα μεγέθη τους να είναι θετικά. Δεν μπορεί λοιπόν κανένας μαρξιστής σε καμιά περίπτωση να εναποθέσει τις ελπίδες του για μια υπέρβαση του καπιταλισμού στην αυτοματοποίηση, ούτε και στην περίπτωση, στην οποία αυτή έμελλε να έχει τις εξαιρετικά ευνοϊκές συνέπειες, τις οποίες - ηρωικώ τω τρόπω - προϋποθέσαμε παραπάνω, δηλ. μείωση του εργάσιμου χρόνου ανά μισθωτό εργαζόμενο και έτος, αύξηση όχι μόνον του πραγματικού ωρομισθίου αλλά και των πραγματικών μισθών ανά μισθωτό εργαζόμενο και έτος και, ιδιαιτέρως, μείωση του ποσοστού των μισθωτών εργαζομένων στο σύνολο του πληθυσμού. Αφήνουμε κατά μέρος το ότι αυτές οι προϋποτεθείσες εξαιρετικά ευνοϊκές συνέπειες της αυτοματοποίησης - ακόμη κι αν δεν είχαν ηρωικώ τω τρόπω προϋποτεθεί, αλλά ήσαν ρεαλιστικοί) τω τρόπω αναμενόμενες - θα ήσαν ευτελής παρηγοριά για την - παρά την αυτοματοποίηση της παραγωγής - συνεχιζόμενη ύπαρξη της κεφαλαιακής σχέσης, δηλ. της σχέσης της υπαγμένης στο κεφάλαιο μισθωτής εργασίας. Διότι το γεγονός, ότι συνεπεία της αυτοματοποίησης μικρό μόνο μέρος του ικανού προς εργασίαν τμήματος του πληθυσμού θα εργάζεται επί μισθώ λίγες μόνον ώρες την ημέρα, για να παράγει ό,τι χρειάζεται η κοινωνία, ενώ το μεγαλύτερο μέρος του ικανού προς εργασίαν πληθυσμού δεν θα εργάζεται αλλά θα απολαμβάνει απλώς τους καρπούς της μισθωτής εργασίας του πρώτου, εργαζόμενου, μικρού μόνο μέρους του ικανού προς εργασίαν πληθυσμού, παραπέμπει συνειρμικά σε δουλοκτητικές κοινωνίες, αφού θέτει αφεαυτού το ερώτημα: τι εξαναγκάζει αυτό το μικρό μέρος του προς εργασίαν ικανού πληθυσμού μιας σύγχρονης, ότι τελωσπάντων κι αν σημαίνει αυτό, κοινωνίας, να εργάζεται όπως σε κοινωνίες παρωχημένων εποχών οι δούλοι, για να παράγει πέραν των αναγκαίων για τη συντήρηση του αγαθών, και τον πλούτο που απολαμβάνει, χωρίς να τον παράγει, το μεγαλύτερο, μη εργαζόμενο μέρος του ικανού προς εργασίαν πληθυσμού; Ότι μια τέτοια κοινωνία, λόγω της παραπάνω μικρής αναλογίας των μισθωτών εργαζομένων προς τους μη εργαζόμενους καπιταλιστές, θα θεωρήσει ασφαλώς εαυτήν δημοκρατική, είναι πλέον ή βέβαιο. Και πράγματι θα συνιστά δημοκρατία, αφού οι πολλοί θα απολαμβάνουν το παραγόμενο κοινωνικό προϊόν, αστική, δηλ. καπιταλιστική δημοκρατία ωστόσο, αφού αυτοί οι πολλοί θα απολαμβάνουν καρπούς ξένης εργασίας, θα είναι η ιδανική συνύπαρξη καπιταλισμού και δημοκρατίας, η αληθής καπιταλιστική δημοκρατία, στην οποία όσο το δυνατόν πιο λίγοι μισθωτοί εργαζόμενοι θα παράγουν όσο το δυνατόν μεγαλύτερο πλούτο για όσο το δυνατόν περισσότερους μη εργαζόμενους. Εν αντιθέσει προς αυτήν η αληθής προλεταριακή, δηλ. η σοσιαλιστική ή κομμουνιστική δημοκρατία είναι εκείνη, στην οποία εργάζονται όλοι όσοι είναι ήδη ή είναι ακόμη ικανοί προς εργασίαν και τους καρπούς της εργασίας τους απολαμβάνουν όλοι, τόσο αυτοί οι ίδιοι όσο και όσοι δεν εργάζονται επειδή δεν είναι ακόμη ή δεν είναι πλέον για οποιουσδήποτε λόγους ή ικανοί προς εργασίαν, ανάλογα με τις ανάγκες τους.30 Η παραπάνω ευνοϊκή εικόνα ενός μελλοντικού καπιταλισμού της αυτοματοποίησης όχι μόνο δεν αποτελεί αντιστάθμισμα και παρηγορίαν για τη μη υπέρβαση του καπιταλισμού, αλλά γίνεται και εξαιρετικά σκοτεινή αν δεχθούμε ότι μεγάλο μέρος των μισθωτών εργαζομένων που αποβάλλεται από τις αυτοματοποιούμενες διαδικασίες παραγωγής δεν απασχολείται στη συνέχεια στις μη αυτοματοποιημένες διαδικασίες παραγωγής αλλά αυξάνει τη στρατιά των ανέργων. Διότι στην εικόνα που σκιαγραφήσαμε παραπάνω προστίθεται και το εξής ζοφερό σημείο: οι πολλοί μη εργαζόμενοι δεν είναι πλέον αποκλειστικά και μόνον καπιταλιστές που απολαμβάνουν τους καρπούς ξένης εργασίας αλλά στο μεγαλύτερο μέρος τους αθλίως διάγοντες άνεργοι.31 Είναι λοιπόν χωρίς σημασία το ότι - για οποιουσδήποτε λόγους, στους οποίους συμπεριλαμβάνεται όχι η αυτοματοποίηση της παραγωγής αυτή καθεαυτή, αλλά η συνεπεία αυτοματοποίησης της παραγωγής αυξανόμενη μέση υλική παραγωγικότητα της εργασίας - ο εργάσιμος χρόνος ανά μισθωτό εργαζόμενο και - αν επιθυμείτε - και το ποσοστό των μισθωτών εργαζομένων στο σύνολο του πληθυσμού μειούνται, με συνέπεια να μειούνται ίσως και η συνολική υπεραξία και το προλεταριάτο, δηλ. ο αριθμός των μισθωτών εργαζομένων. Σημασία έχει μόνον ότι εξακολουθούν να υπάρχουν μισθωτοί, υπαγμένοι στο κεφάλαιο εργαζόμενοι, οι οποίοι παράγουν υπεραξία και κέρδος για τους καπιταλιστές, καθώς επίσης και αυξανόμενες στρατιές ανέργων και Σελίδα 28 / 35

29 ότι αυτό δεν πρόκειται να εκλείψει με την αυτοματοποίηση της παραγωγής, παρά μόνο με την υπέρβαση της σχέσης της υπό το κεφάλαιο μισθωτής εργασίας, δηλ. του καπιταλισμού. Τίποτα απολύτως δεν μεταβάλλεται στα συμπεράσματα μας, αν η παραγωγή δεν είναι απλή αλλά σύνθετη παραγωγή, δηλ. αν μια τουλάχιστον διαδικασία παραγωγής δεν παράγει ένα μεμονωμένο εμπόρευμα, αλλά ένα δεδομένης σύνθεσης καλάθι εμπορευμάτων. Έστω λοιπόν ότι η τεχνική της δεδομένης οικονομίας είναι μια τεχνική σύνθετης παραγωγής. Οι διαφορές που προκύπτουν με την προηγούμενη κατάσταση, όπου η τεχνική ήταν μια τεχνική απλής παραγωγής, είναι οι εξής: Λόγω του ότι έχουμε επιτρέψει τη δυνατότητα ύπαρξης μερικών μόνο μερικώς μόνον αυτοματοποιημένων διαδικασιών παραγωγής, δηλ. τη δυνατότητα ύπαρξης μερικών διαδικασιών παραγωγής που δεν χρησιμοποιούν άμεσα εργασία, και λόγω του ότι η παραγωγή είναι παραγωγή συνθέτων εμπορευμάτων, δεν είναι δυνατόν να ορισθεί η τεχνική παραγωγής. Η τεχνική απλής παραγωγής ορίζεται βάσει των εισροών σε άμεσα μέσα παραγωγής και άμεση εργασία ανά μονάδα παραγομένου μεμονωμένου εμπορεύματος. Η βάση αυτού του ορισμού είναι ο προσδιορισμός των εισροών ανά μονάδα παραγομένου απλού εμπορεύματος. Στη σύνθετη παραγωγή, επειδή μια τουλάχιστον διαδικασία παραγωγής παράγει περισσότερα του ενός μεμονωμένα εμπορεύματα σε μια σταθερή ποσοτική αναλογία, δηλ. παράγει ένα σύνθετο εμπόρευμα διαφορετικό από αυτό των υπολοίπων διαδικασιών παραγωγής, αυτός ο προσδιορισμός είναι αδύνατος: Εξ ορισμού της σύνθετης παραγωγής δεν γνωρίζουμε πώς κατανέμονται οι αναγκαίες για την παραγωγή ενός συνθέτου εμπορεύματος άμεσες εισροές σε μέσα παραγωγής και εργασία στα επιμέρους απλά εμπορεύματα, από τα οποία αποτελείται αυτό το σύνθετο εμπόρευμα. Γι αυτό και στη σύνθετη παραγωγή η τεχνική παραγωγής ορίζεται ως το σύνολο των διαδικασιών παραγωγής, καθεμιά από τις οποίες χρησιμοποιεί μια μονάδα άμεσης εργασίας. Η βάση για τον ορισμό μιας διαδικασίας παραγωγής δεν είναι λοιπόν, όπως στην απλή παραγωγή, η ακαθάριστη και ίση με τη μονάδα εκροή σε ένα απλό εμπόρευμα, αλλά η ίση με τη μονάδα αρχική εισροή σε άμεση εργασία. Αυτό όμως στην πε την ποσότητα της απασχολούμενης ζωντανής εργασίας, διότι κάθε επέκταση αυτής της αυτοματοποίησης και κάθε αύξηση της παραγωγής των αυτοματοποιημένων διαδικασιών παραγωγής συνεπάγεται αύξηση της ζήτησης αυτών των αυτοματοποιημένων διαδικασιών παραγωγής της ζήτησης τους για μέσα παραγωγής που παράγουν οι μη αυτοματοποιημένες διαδικασίες παραγωγής και συνεπώς αύξηση της απ' αυτές τις τελευταίες διαδικασίες παραγωγής απασχολούμενης ζωντανής εργασίας. (Δες Σταμάτης 1997). Επειδή όμως οι αυτοματοποιημένες διαδικασίες παραγωγής χρησιμοποιούν πάντα μέσα παραγωγής, τα οποία παράγουν οι μη αυτοματοποιημένες διαδικασίες παραγωγής, δεν υπάρχει εν τέλει αυτοματοποίηση. Ας αναλογισθεί κανείς, τι θα συνέβαινε, αν καθεμιά, από τις αυτοματοποιημένες διαδικασίες παραγωγής αναλάμβανε - υπό τους ίδιους ακριβώς τεχνικούς όρους - να παράγει ένα τουλάχιστον από τα μέσα παραγωγής, τα οποία προμηθεύεται από μη αυτοματοποιημένους τομείς και τα οποία συνεπώς απαίτησαν άμεση εργασία για την παραγωγή τους. Τότε, χωρίς να μεταβληθεί απολύτως τίποτα στην οικονομία, όλες οι αυτοματοποιημένες διαδικασίες παραγωγής θα χρησιμοποιούσαν και ζωντανή εργασία και θα έπαυαν να είναι αυτοματοποιημένες. Η αυτοματοποίηση της παραγωγής δεν είναι λοιπόν κάτι το πραγματικό, αλλά μια «σύμβαση» κατά τη φορμαλιστική παράσταση της τεχνικής παραγωγής της οικονομίας. Αλλά ας το διατυπώσουμε λιγότερο προκλητικά: Δεν υπάρχει αυτοματοποίηση της παραγωγής, η οποία ως προς τις συνέπειες της να διαφέρει από τη συνεπεία τεχνολογικής προόδου αύξηση της μέσης υλικής παραγωγικότητας της εργασίας. IV αυτό και η αυτοματοποίηση δεν μειώνει ούτε τη ζωντανή εργασία και το Σελίδα 29 / 35

30 προλεταριάτο, ούτε την υπεραξία και το κέρδος. Αντιθέτως: όπως κάθε αύξηση της παραγωγικότητας δημιουργεί τις προϋποθέσεις για μια - παρά τον μειούμενο χρόνο εργασίας ανά εργαζόμενο και έτος, τον αυξανόμενο πραγματικό μισθό ανά εργαζόμενο και έτος και, τον, κατά μείζονα λόγο, αυξανόμενο πραγματικό μισθό ανά ώρα - μείωση της αξίας ν και της τιμής w μιας μονάδας εργασιακής δύναμης και - c.p. - αντίστοιχη αύξηση της υπεραξίας και του κέρδους. Μετά από όλα αυτά μπορούμε να επιστρέψουμε στον Schaff. Ο Schaff φαίνεται να πιστεύει ότι οι εργάτες, τους οποίους απασχολούσαν επί μισθώ οι αυτοματοποιημένες διαδικασίες παραγωγής πριν αυτοματοποιηθούν, εξακολουθούν κατά κάποιον τρόπο να σχετίζονται με αυτές τις διαδικασίες και τώρα, που αυτές έχουν αυτοματοποιηθεί και δεν απασχολούν πλέον εργάτες, αμειβόμενοι αλλά μη εργαζόμενοι και μη παράγοντες υπεραξία και κέρδος για τους καπιταλιστές τους, αφού ό,τι έκαναν πριν την αυτοματοποίηση αυτών των διαδικασιών παραγωγής αυτοί οι ίδιοι το κάνουν τώρα πλέον οι αυτόματες μηχανές. Διότι διαφορετικά δεν εξηγείται η άποψη του ότι με την αυτοματοποίηση - την μερική δηλ. μόνον αυτοματοποίηση μερικών μόνο διαδικασιών παραγωγής, όπως είδαμε - εξαφανίζονται σε σημαντική έκταση η υπεραξία και το προλετάριοτο. Δεν κατανοεί, προφανώς, ότι οι μερικώς μόνον αυτοματοποιημένες διαδικασίες παραγωγής έχουν αποβάλει πλέον τους εργάτες που χρησιμοποιούσαν πριν την αυτοματοποίηση τους και ότι αυτοί οι τελευταίοι δεν έπαψαν λόγω αυτής της αποβολής των να εργάζονται επί μισθώ και να παράγουν υπεραξία για τους καπιταλιστές τους, αλλά εργάζονται επί μισθώ και παράγουν υπεραξία για τους καπιταλιστές τους όπως και πριν, μόνον που όλα αυτά τα κάνουν τώρα πλέον σε μη αυτοματοποιημένες διαδικασίες (οι οποίες δεν εκλείπουν ποτέ). Έτσι λοιπόν η μόνη νοητή αυτοματοποίηση, η μερική μόνον αυτοματοποίηση μερικών μόνον διαδικασιών παραγωγής, - ακόμη κι αν δεχθούμε ότι δύναται να μειώσει την υπεραξία - δεν μεταβάλλει τίποτα στην ύπαρξη υπεραξίας. Όπως όμως είδαμε στα παραπάνω, η μερική μόνον αυτοματοποίηση μερικών μόνο διαδικασιών παραγωγής αυτή καθεαυτήν δεν μεταβάλλει το ύψος της συνολικής ζωντανής εργασίας ων ούτε και το ύψος της συνολικής υπεραξίας ωΐί, διότι και τα δύο αυτά μεγέθη δεν εξαρτώνται από την αυτοματοποίηση της παραγωγής, αλλά από άλλους παράγοντες. Τα δύο αυτά μεγέθη εξαρτώνται από την απασχόληση και την αμοιβή της εργασίας στη συνολική οικονομία και, αφού οι αυτοματοποιημένες διαδικασίες παραγωγής δεν απασχολούν και συνεπώς δεν αμείβουν εργασία, από την απασχόληση και την αμοιβή της εργασίας στις μόνες διαδικασίες παραγωγής που απασχολούν και αμείβουν εργασία, στις μη αυτοματοποιημένες διαδικασίες παραγωγής. Το ίδιο ισχύει και για την ύπαρξη των υπό το κεφάλαιο μισθωτών εργαζομένων, δηλ. του προλεταριάτου.32 Η ύπαρξη ή η μη ύπαρξη προλεταριάτου δεν εξαρτάται βέβαια από τις συνθήκες των μερικώς μόνον αυτοματοποιημένων διαδικασιών παραγωγής, αφού αυτές δεν χρησιμοποιούν και συνεπώς δεν αμείβουν ζωντανή εργασία, αλλά αυτονοήτως από τις συνθήκες των μη αυτοματοποιημένων διαδικασιών παραγωγής, δηλ. των μόνων διαδικασιών παραγωγής που απασχολούν και αμείβουν ζωντανή εργασία. Αλλ' έστω ότι η αυτοματοποίηση της παραγωγής αυτή καθεαυτή μειώνει τη συνολική υπεραξία και το προλεταριάτο. Η μείωση αυτή έχει, όπως πλέον γνωρίζουμε, λόγω της αναγκαίας ύπαρξης μη αυτοματοποιημένων διαδικασιών παραγωγής ένα όριο, την ύπαρξη αυτών των μη αυτοματοποιημένων και συνεπώς χρησιμοποιουσών ζωντανή εργασία και παραγουσών υπεραξία διαδικασιών παραγωγής, έτσι που ούτε το προλεταριάτο ούτε η υπεραξία δύνανται να εξαφανισθούν πλήρως. Κι επειδή ο Marx δεν εξάρτησε την ύπαρξη ή μη ύπαρξη καπιταλισμού από τον αριθμό των μισθωτών εργαζομένων και από το ύψος της συνολικής υπεραξίας που αυτοί παράγουν, αλλά από τη νέτη σκέτη ύπαρξη μισθωτών εργαζομένων και υπεραξίας, δηλ. από την οργάνωση της κοινωνικής διαδικασίας εργασίας και παραγωγής επί τη βάσει της σχέσης μισθιακής εργασίας (=της κεφαλαιακής σχέσης), ο καπιταλισμός δεν θα εξαφανισθεί συνεπεία της αυτοματοποίησης της παραγωγής. Σελίδα 30 / 35

31 Αλλά, όπως είδαμε στα προηγούμενα, η αυτοματοποίηση της παραγωγής δεν μειώνει τη συνολική υπεραξία και το προλεταριάτο. Επειδή οι αυτοματοποιημένες διαδικασίες παραγωγής προμηθεύονται από τις μη αυτοματοποιημένες διαδικασίες παραγωγής μέσα παραγωγής, τα οποία ως παραγόμενα σε αυτές τις μη αυτοματοποιημένες διαδικασίες παραγωγής απαιτούν ζωντανή εργασία για την παραγωγή τους, η έμμεση ή νεκρή εργασία που χρησιμοποιούν οι αυτοματοποιημένες διαδικασίες παραγωγής είναι ένα μέρος της ζωντανής εργασίας που ξοδεύεται στις μη αυτοματοποιημένες διαδικασίες παραγωγής. Έτσι, η ύπαρξη αυτοματοποιημένων διαδικασιών παραγωγής προϋποθέτει την ύπαρξη του μέρους των μη αυτοματοποιημένων διαδικασιών παραγωγής που παράγει μέσα παραγωγής για τις μη αυτοματοποιημένες διαδικασίες παραγωγής και, επειδή αυτό το μέρος απασχολεί μισθωτή εργασία που παράγει υπεραξία, και την ύπαρξη αντίστοιχου προλεταριάτου και αντιστοίχως υπεραξίας. Αλλά όχι μόνον αυτό. Κάθε επέκταση της παραγωγής των μη αυτοματοποιημένων διαδικασιών παραγωγής συνεπάγεται προφανώς και επέκταση του προαναφερθέντος μέρους των μη αυτοματοποιημένων διαδικασιών παραγωγής και έτσι και αύξηση του αντίστοιχου προλεταριάτου και της αντίστοιχης υπεραξίας που αυτό παράγει! Ο Adam Schaff είναι όμως φιλόσοφος και ως εκ τούτου γνωρίζει από τον Αριστοτέλη ή τον Hegel τα περί μεταλλαγής της ποσότητας σε ποιότητα, δηλ. το παράδειγμα του σωρού άμμου, ο οποίος παραμένει μεν ένας σωρός άμμου, εφόσον αφαιρεί κανείς απ' αυτόν συνεχώς ορισμένους μόνον κάθε φορά κόκκους, παύει όμως να υπάρχει, όταν αφαιρέσει κανείς από αυτόν και τους 510 τελευταίους κόκκους, ή το παράδειγμα του φέροντος κόμην ανδρός, ο οποίος εξακολουθεί να τη φέρει ακόμη κι αν χάσει πολλές από τις τρίχες της κεφαλής του, μέχρι που να χάσει τόσες πολλές ή να τις χάσει όλες, οπότε δεν φέρει πλέον κόμην αλλά είναι αντιστοίχως φαλακρός ή - κατά το δη λεγόμενον - κασίδης. Καίτοι φιλόσοφος όμως, ο Schaff δεν γνωρίζει, ότι αυτή η μεταβολή της ποσότητας, η οποία συνεπάγεται μετάβαση από το είναι στο μη είναι ή από μια ποιότητα σε μιαν άλλη, προϋποθέτει ότι δεν υπάρχει κατώτατο θετικό όριο για το άθροισμα των μεταβολών αυτής της ποσότητας και γι' αυτό και την εφαρμόζει γενικά, δηλ. και σε περιπτώσεις, όπως αυτήν της συνεπεία αυτοματοποίησης της παραγωγής μείωσης του αριθμού των μισθωτών εργατών και της συνολικής υπεραξίας που παράγουν αυτοί οι εργάτες, στην οποία και για τα δύο αυτά μεγέθη υπάρχει ένα, καίτοι μη μονοσήμαντα προσδιορισμένο, κατώτατο θετικό όριο: Λόγω της αναγκαστικής ύπαρξης μη αυτοματοποιημένων διαδικασιών παραγωγής ο αριθμός των μισθωτών εργατών της οικονομίας παραμένει πάντα θετικός παρά τη μερική μόνο αυτοματοποίηση, επειδή η τελευταία δεν δύναται ποτέ να επεκταθεί σε όλες τις διαδικασίες παραγωγής, και λόγω του ότι τόσο ο αριθμός των μισθωτών εργατών της οικονομίας παραμένει πάντα θετικός όσο και οι μισθωτοί εργάτες παίρνουν πραγματικούς μισθούς μικρότερους από το καθαρό προϊόν που παράγουν - η συνολική υπεραξία και το συνολικό κέρδος παραμένουν και αυτά πάντα θετικά μεγέθη. Αν οι εργάτες έπαιρναν ως πραγματικούς μισθούς ολόκληρο το καθαρό προϊόν που παράγουν, τότε φυσικά, καίτοι ο αριθμός των εργατών θα ήταν θετικός, η υπεραξία θα ήταν μηδενική. Μόνον που: τότε η οικονομία δεν θα ήταν καπιταλιστική. Κάποιος όμως σαν τον Schaff θα μπορούσε να αντιτείνει: Μα τι θα λέγαμε, αν - πράγμα όχι αδιανόητο - η αυτοματοποίηση είχε πλέον λάβει τέτοια έκταση και κατά συνέπεια η παραγωγικότητα της εργασίας είχε πλέον φθάσει σε τέτοιο ύψος που ένας μόνο μισθωτός εργάτης ή τέλος πάντων μια χούφτα μόνο μισθωτών εργατών εργάζονται λίγες μόνον ώρες ή στιγμές την ημέρα και παράγουν το καθαρό προϊόν της οικονομίας; Η απάντηση θα ήταν: Πριν συμβεί κάτι τέτοιο, θα είχαμε υπερβεί ήδη τον καπιταλισμό για λόγους διαφορετικούς από την αυτοματοποίηση, ή, αν αυτό δεν είχε ακόμη συμβεί, τότε, όπως θα έλεγε και ο μακαρίτης ο Keynes, θα είμαστε όλοι πεθαμένοι - όχι μόνον οι ζώντες σήμερα αλλά και όλοι οι άμεσοι και έμμεσοι απόγονοι μας. «Απλά και σύντομα ειπωμένο», συμπεραίνει ο Schaff, «θα πρέπει κανείς να ξαναγράψει το ταχύτερο δυνατόν το "Κεφάλαιο" του Marx»,33 για να λάβει υπόψη του και τις εξελίξεις που έλαβαν χώρα μετά τη συγγραφή του. Όταν κάποτε ρωτήθηκε, αν επιτρέπεται να διασκευάσει κανείς για το σημερινό θεατρικό κοινό θεατρικά έργα του Σαίξπηρ, ο Μπρεχτ απάντησε: Αν είναι ικανός να το κάνει, ναι! Έτσι λοιπόν κι εδώ: Σ' όποιον είναι ικανός να το κάνει ασφαλώς και επιτρέπεται να ξαναγράψει το Κεφάλαιο, για να λάβει υπόψη του τις εξελίξεις των καπιταλιστικών κοινωνιών και οικονομιών κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, τις οποίες δυστυχώς δεν ευτύχισε Σελίδα 31 / 35

32 να γνωρίσει και ως εκ τούτου δεν μπόρεσε να λάβει υπόψη του ο Marx κατά τη συγγραφή του Κεφαλαίου. Όποιος όμως θα ήθελε - ακολουθώντας την προτροπή του Schaff - να υποδυθεί σήμερα τον Marx, ξαναγράφοντας το Κεφαλαίο, θα 'πρεπε - πέραν του ότι θα 'πρεπε να 'χε την παιδεία, τις ικανότητες και εν τέλει την αντοχή του μακαρίτη - να πληρούσε και δύο ακόμη προϋποθέσεις: να είχε διαβάσει και να είχε κατανοήσει το Κεφάλαιο και να γνώριζε και να είχε κατανοήσει τις «πρωτοφανείς» (Schaff) εξελίξεις του 20ού αιώνα που δεν ευτύχισε να γνωρίσει ο Marx, π.χ. την αυτοματοποίηση της παραγωγής. Το Κεφάλαιο του Marx υπέχει βέβαια στον λόγο του Schaff τη θέση του μαρξισμού, της μαρξικής και μαρξιστικής θεωρίας. Γι αυτό και η προτροπή του να το «ξαναγράψουμε» σημαίνει να «ξαναγράψουμε» τη μαρξική και μαρξιστική θεωρία. Ωστόσο, και η άδολη ακόμα προτροπή να αναστοχαστούμε κριτικά τον μαρξισμό, λαμβάνοντας υπόψη τις εξελίξεις του καπιταλισμού κατά τον 20ό αιώνα, - μια προτροπή που κανένας γνήσιος μαρξιστής δεν έχει ανάγκη να ακούσει από άλλους και δη σ' αυτήν τη θετικιστικά παγιδευμένη εκδοχή της34 - θέτει ορισμένες απαιτήσεις στον ίδιο τον προτρέπονται Αυτός, πρώτον, για να μπορεί μετά λόγου γνώσεως να αιτιολογήσει την αναγκαιότητα της κριτικής αναστόχασης του μαρξισμού, στην οποία μας προτρέπει, θα πρέπει να γνωρίζει τόσο τον μαρξισμό, όσο και τις νέες εξελίξεις, και, δεύτερον, για να πείσει για το άδολον της προτροπής του, θα πρέπει να μας γνωρίσει ποια γνώμη έχει για τον μαρξισμό εν όψει των καταστάσεων του 19ου αιώνα και μόνον, τις οποίες, ως παρωχημένες, υποτίθεται ότι όλοι γνωρίζουμε, αν δηλ. εν όψει αυτών των καταστάσεων και μόνον ο μαρξισμός είχε ανάγκη την κριτική αναστόχαση. Ε, λοιπόν, ο Schaff ούτε τον μαρξισμό και τις νέες εξελίξεις του 20ού αιώνα γνωρίζει ούτε κάνει τον κόπο να μας πει ποια άποψη έχει για τον μαρξισμό εάν τον κρίνει κανείς με κριτήριο τις καταστάσεις του 19ου αιώνα. Γι αυτό και η προτροπή του δεν μπορεί να είναι και δεν είναι άδολη. Μας προτρέπει όχι να αναστοχαστούμε κριτικά τον μαρξισμό, λαμβάνοντας υπόψη τις κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις του 20ού αιώνα - λες και δεν υπήρξαν κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα μαρξιστές που τις μελέτησαν και προήγαγαν έτσι τόσο τις γνώσεις μας όσο και τον μαρξισμό, αλλά, με πρόφαση τις αντιλήψεις του κοινού νου, να τον ξεφορτωθούμε. 1. Δες το σχετικό άρθρο του Γιάννη Μηλιού στο ανά χείρας τεύχος των θέσεων. 2. Adam Schaff, «Was gibt uns heute der Marxismus», Zeitschrift für Marxistische Erneuerung, Nr. 25, März 1996, σς Δες στο ίδιο, σς. 106 κ.ε. ; 4. Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ Πλήρως καπιταλιστική οικονομία χωρίς κράτος ονομάζουμε μια εμπορευματική οικονομία χωρίς κρατική οικονομική δραστηριότητα και με ιδιωτική και όχι κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, στην οποία (α) τα μέσα παραγωγής δεν ανήκουν στους εργαζόμενους που τα χρησιμοποιούν, αλλά σε άλλα φυσικά ή νομικά πρόσωπα, (β) η εργασιακή δύναμη των εργαζομένων είναι και αυτή εμπόρευμα που αγοράζουν (και χρησιμοποιούν δϊ ίδιον λογαριασμό στη διαδικασία παραγωγής εμπορευμάτων) οι ιδιώτες ιδιοκτήτες των μέσων Σελίδα 32 / 35

33 παραγωγής σε μια ανταλλακτική αξία που είναι πάντα μικρότερη από την ανταλλακτική αξία του καθαρού προϊόντος που παράγεται με το ξόδεμα αυτής της εργασιακής δύναμης και (γ) δεν υπάρχουν αυτοαπασχολούμενοι και δεν παράγονται «προσωπικές υπηρεσίες». 8. (Ημι)θετικό ονομάζουμε ένα διάνυσμα Ψ γράφοντας για αυτό Ψ > Ο, όταν περιέχει είτε μόνον θετικές είτε τόσο θετικές όσο και μηδενικές συνιστώσες. Όταν ένα διάνυσμα Ψ περιέχει θετικές μόνον συνιστώσες, το ονομάζουμε θετικό ή αυστηρά θετικό και γράφουμε για αυτό Ψ > 0. Και όταν ένα διάνυσμα Ψ περιέχει τόσο θετικές όσο και μηδενικές συνιστώσες, το ονομάζουμε ημιθετικό ή αυστηρά ημιθετικό. Κατά τον συνήθη στη γραμμική άλγεβρα συμβολισμό τόσο ένα (ημι)θετικό διάνυσμα Ψ όσο και ένα αυστηρά ημιθετικό διάνυσμα Ψ χαρακτηρίζονται με Ψ > 0. Για να αποφύγουμε παρανοήσεις, θα χαρακτηρίζουμε στα ακόλουθα κάθε (ημι)θετικό διάνυσμα Ψ με Ψ > Ο και κάθε αυστηρά ημιθετικό διάνυσμα Ψ με Ψ > 0. Αντιστοίχως ονομάζουμε μια μήτρα Α (ημι)θετική γράφοντας για αυτήν Α > Ο, όταν περιέχει είτε μόνο θετικά είτε τόσο θετικά όσο και μηδενικά στοιχεία. Όταν μια μήτρα Α περιέχει μόνο θετικά στοιχεία, την ονομάζουμε θετική ή αυστηρά θετική και τη χαρακτηρίζουμε με Α > 0. Και όταν μια μήτρα Α περιέχει τόσο θετικά όσο και μηδενικά στοιχεία, την ονομάζουμε ημιθετική ή αυστηρά ημιθετική. Κατά τον συνήθη στη γραμμική άλγεβρα συμβολισμό τόσο μια (ημι)θετική μήτρα Α όσο και μια αυστηρά ημιθετική μήτρα Α χαρακτηρίζεται με Α > 0. Για να αποφύγουμε παρανοήσεις, θα χαρακτηρίζουμε στα ακόλουθα κάθε (ημι)θετική μήτρα Α με Α > Ο και κάθε αυστηρά ημιθετική μήτρα Α με Α > 0. Συνεπώς σύμφωνα με τα παραπάνω η Ψ > Ο σημαίνει ότι είναι είτε Ψ > Ο είτε Ψ > Ο και η Α > Ο σημαίνει ότι είναι είτε Α > Ο είτε Α> Μια τεχνική ονομάζεται τεχνική παραγωγής μεμονωμένων (ή απλών) εμπορευμάτων, όταν κάθε διαδικασία παραγωγής της παράγει ένα μόνον εμπόρευμα. Και μια τεχνική παραγωγής απλών ή μεμονωμένων εμπορευμάτων ονομάζεται τετράγωνη, όταν όχι μόνον κάθε διαδικασία παραγωγής της παράγει ένα μόνον εμπόρευμα, αλλά και κάθε εμπόρευμα της παράγεται από μια και μόνο διαδικασία παραγωγής έτσι, ώστε ο αριθμός των παραγόμενων εμπορευμάτων να είναι ίσος με αυτόν των διαδικασιών παραγωγής. Όταν μια τετράγωνη τεχνική χρησιμοποιεί μια τουλάχιστον διαδικασία παραγωγής, η οποία παράγει περισσότερα του ενός εμπορεύματα, δηλ. ένα σύνθετο εμπόρευμα (=καλάθι εμπορευμάτων), τότε ονομάζεται τετράγωνη τεχνική σύνθετης παραγωγής. Την περίπτωση, στην οποία η δεδομένη τεχνική [Α, ί] είναι μια τετράγωνη τεχνική σύνθετης παραγωγής, θα λάβουμε υπόψη μας στο τέλος αυτού του άρθρου. 10. Μη ιδιάζουσα είναι μια μήτρα, της οποίας καμιά στήλη (ή γραμμή) δεν είναι γραμμικά εξαρτημένη από τις υπόλοιπες στήλες (ή γραμμές) της. Το ότι η Α είναι μη ιδιάζουσα σημαίνει ότι κανένα εμπόρευμα δεν είναι από τεχνικοπαραγωγική άποψη, δηλ. όσον αφορά τις εισροές σε εμπορεύματα τις οποίες απαιτεί η παραγωγή του, ταυτό με ένα άλλο εμπόρευμα ή καλάθι εμπορευμάτων. 11. (Ημι)θετική διαγώνια (οιονεί διαγώνια) είναι μια τετράγωνη (ημι)θετική μήτρα, της οποίας όλα τα στοιχεία είναι ίσα με μηδέν πλην αυτών επί της κύριας διαγωνίου της που είναι όλα θετικά (όλες οι υπομήτρες είναι μηδενικές πλην αυτών επί της κυρίας διαγωνίου της που είναι όλες (ημι)θετικές). Όταν η Α είναι διαγώνια ή οιονεί διαγώνια, τότε η τεχνική [Α, i] παράγει μόνο μη βασικά εμπορεύματα. Και όταν η Α είναι μη διαγώνια ή οιονεί διαγώνια, τότε η τεχνική [Α, ί] παράγει και ένα τουλάχιστον βασικό εμπόρευμα. Έτσι λοιπόν η προϋπόθεση, ότι η Α είναι μη διαγώνια ή οιονεί διαγώνια, σημαίνει, ότι η τεχνική [Α, 1} παράγει ένα τουλάχιστον βασικό εμπόρευμα. Βασικό (μη βασικό) ονομάζεται υπό την προϋπόθεση, ότι η εργασιακή δύναμη δεν θεωρείται παραγόμενο εμπόρευμα, κάθε εμπόρευμα, το οποίο εισέρχεται (δεν εισέρχεται) άμεσα ή έμμεσα στην παραγωγή όλων των παραγόμενων εμπορευμάτων. 12. Διασπώμενη (μη διασπώμενη) ονομάζεται μια τετράγωνη (ημι)θετική μη διαγώνια ή οιονεί διαγώνια μήτρα, όταν είναι δυνατόν (δεν είναι δυνατόν) μέσω καταλλήλων αντιμεταθέσεων ορισμένων στηλών της και των αντίστοιχων γραμμών να τη φέρουμε σε μια μορφή, στην οποία ή όλα τα στοιχεία της κάτω από τα στοιχεία της Σελίδα 33 / 35