Ένα άλλο σηµαντικό θέµα είναι η γενετική ποικιλότητα του

Transcript

1 Το πρόγραμμα Το FRAXIGEN είναι ένα νέο ερευνητικό πρόγραµµα χρηµατοδοτούµενο από την Ευρωπαϊκή Ένωση µε σκοπό τη µελέτη των γενετικών πόρων του φράξου στην Ευρώπη, ειδικότερα για δενδροφύτευση και αναδάσωση για σκοπούς προστασίας και διατήρησης. Τη σηµερινή εποχή των µεγάλων περιβαλλοντικών αλλαγών και την πίεση που ασκείται στα φυσικά οικοσυστήµατα, απαιτείται η χρήση εύρωστου, καλά προσαρµοσµένου και γενετικά ποικίλου φυτευτικού υλικού, ιδιαίτερα για σκοπούς όπως η οικολογική αποκατάσταση υποβαθµισµένων δασών. Ε µφανίζεται µια αυξανόµενη ευαισθητοποίηση σε ολόκληρη την Ευρώπη γενικότερα, για αποκατάσταση και διαχείριση των δασών για περιβαλλοντικές ωφέλειες καθώς επίσης και για παραγωγή ξυλείας. Το γεγονός αυτό βάζει νέα ερωτήµατα για την επιλογή πηγών σπόρου, διότι µια επιτυχής φυτεία δέντρων µπορεί να µην είναι τόσο καλά προσαρµοσµένη στην επιβίωση σε ένα περισσότερο ανταγωνιστικό περιβάλλον ενός φυσικού/ ηµιφυσικού µεικτού δάσους. Η επιλογή για παραγωγικούς σκοπούς συνήθως βασίζεται στο µεγάλο βαθµό αύξησης, στη καλή µορφή και στη δυνατότητα παραγωγής καλής ποιότητας ξυλείας. Αντίθετα, για την επιτυχή οικολογική αποκατάσταση απαιτούνται δέντρα µε καλή αναπαραγωγική δύναµη, µεγάλο ποσοστό βιωσιµότητας του σπόρου και των φυταρίων, και ικανότητα να ανταγωνίζονται µε επιτυχία τα άλλα είδη. Θα πρέπει επίσης να είναι ικανά να προσαρµόζονται σε οριακά περιβάλλοντα και στις κλιµατικές αλλαγές. Προς το παρόν δεν υπάρχει ολοκληρωµένη επιστηµονική βάση πάνω στην οποία να στηρίζεται η επιλογή φυτευτικού υλικού άριστης ποιότητας. Οι τοπικοί γενότυποι, είναι γενικά αποδεκτό, ότι έχουν την ικανότητα να προσαρµόζεται στις τοπικές συνθήκες και αυτός είναι ο λόγος που η Ευρωπαϊκή Ένωση το 1993 εξέδωσε την οδηγία τα ενδηµικά είδη και οι τοπικές προελεύσεις θα πρέπει να προτιµούνται όπου ενδείκνυται. Η πιστοποίηση και ταυτοποίηση της ξυλείας επιβάλλει επίσης την καθιέρωση αυτής της πολιτικής για τη διατήρηση της γενετικής ποικιλότητας και τη χρησιµοποίηση τοπικών προελεύσεων. Πέρα από αυτές τις γενικές αρχές, ωστόσο, δεν υπάρχει επιστηµονική βάση για να αποφασίσουµε κατά πόσο τοπικός θα πρέπει να είναι ο επιλεγµένος σπόρος; ή διαφορετικά, την γεωγραφική κλίµακα µέσα στην οποία διατηρείται η τοπική προσαρµοστικότητα. Θα πρέπει η επιλογή του σπόρου να γίνεται από το ίδιο δάσος; Από την ίδια λεκάνη απορροής; Από την ίδια χώρα; Αυτό είναι ένα από τα σηµαντικότερα ερωτήµατα στα οποία καλούµαστε να απαντήσουµε µε το πρόγραµµα FRAXIGEN. Ένα άλλο σηµαντικό θέµα είναι η γενετική ποικιλότητα του φυτευτικού υλικού. Η στρατηγική επιλογής γενετικά ποικίλου σπόρου εξαρτάται από την κατανόηση όχι µόνο της γενετικής δοµής (το µέγεθος και το είδος της ποικιλοµορφίας) στους πληθυσµούς του φράξου, αλλά και από την κατανόηση των παραγόντων που διαµορφώνουν αυτή τη δοµή. Για παράδειγµα, πολλά θέµατα που έχουν σχέση µε την αναπαραγωγική βιολογία των δέντρων επηρεάζουν αποφασιστικά την ερµηνεία της γενετικής δοµής. Σε αυτά περιλαµβάνονται το σύστηµα αναπαραγωγής (πόσος σπόρος προέρχονται από αυτεπικονοίαση, ο οποίος θα τείνει να µειώσει την ποικιλότητα), η ροή γονιδίων (πως τα γονίδια µετακινούνται, µέσα και µεταξύ των πληθυσµών, στο σπόρο και στη γύρη) και η ποικιλότητα στη παραγωγή σπόρου η γύρης από έτος σε έτος. Το FRAXIGEN θα µελετήσει όλα αυτά τα θέµατα της βιολογίας του φράξου, µε σκοπό τη δηµιουργία µιας ισχυρής επιστη- µονικής βάσης για την επιλογή ποικίλου, αειφορικού (διατήρηση του γενετικού αποθέµατος) και εύρωστου σπόρου.

2 Γνώση για το φράξο Γενικά για το φράξο Τα είδη φράξου στην Ευρώπη Ο φράξος ανήκει στην οικογένεια Oleaceae. Στην Ευρώπη συναντάµε 3 είδη: τον κοινό φράξο (Fraxinus excelsior), τον στενόφυλλο φράξο (Fraxinus angustifolia) και τα υποείδη του (ή ποικιλίες) καθώς και τον φράξο τον όρνο (Fraxinus ornus). Στην Ελλάδα υπάρχουν και τα τρία είδη του φράξου, τα δύο είδη (F. angustifolia, F. ornus) εξαπλώνονται σχεδόν σε όλη τη χώρα, ενώ ο κοινός φράξος απαντάται σποραδικά µόνο στη Βόρεια Ελλάδα. Στην Ελλάδα και στην Ισπανία το FRAXIGEN ασχολείται µε τα δύο είδη F. angustifolia και F. ornus, ενώ στη Βρετανία και στη Σουηδία οι ερευνητές εστιάζουν την έρευνά τους στον κοινό φράξο (Fraxinus excelsior). F. angustifolia F. ornus Περιγραφή των ειδών Το Fraxinus angustifolia είναι φυλλοβόλο δένδρο με 10 ως 25m ύψος. Η ανθοφορία αρχίζει τον Ιανουάριο-Μάρτιο (τα άνθη είναι πράσινα συνήθως χωρίς κάλυκα ή στεφάνη). Ο φλοιός αρχικά είναι μαλακός ενώ αργότερα αναπτύσσεται καστανόμαυρο ξηρόφλοιο με κατακόρυφες και οριζόντιες σχισμές. Το Fraxinus ornus είναι μικρό δένδρο ύψους 6 έως 8m (σπάνια φθάνει τα 25m), συνήθως έχει τη μορφή θάμνου και συναντάται σε όλη την Ελλάδα. Ο φλοιός του είναι γκρίζος, μαλακός και λείος. Η ανθοφορία αρχίζει τον Απρίλιο-Μάιο και τα άνθη του είναι αρσενικά ή ερμαφρόδιτα. Τα ερμαφρόδιτα άνθη αποτελούνται από ένα μικρό κάλυκα με τέσσερα (4) βραχέα σέπαλα, στεφάνη με δύο (2) ή τέσσερα (4) λευκά πέταλα και ένα βραχύ στύλο. Τα άνθη σχηματίζουν μεγάλες ταξιανθίες στην κορυφή των κλαδίσκων και εμφανίζονται μαζί με τα φύλλα. Οικολογία Ο F. angustifolia συναντάται συνήθως στις ζώνες δασικής βλάστησης Ouercion illicis, Ostryo Carpinion και Quercion Franetto, προτιµά υγρές ή κατακλυζόµενες θέσεις και αναπτύσσεται καλύτερα σε βαθιά, υγρά και γόνιµα εδάφη. Αναγεννάται µε σπόρους (η φύτρωση των σπόρων γίνεται τον Απρίλιο-Μάιο), µε πρεµνοβλαστήµατα, κορµοβλαστήµατα και συχνά µε ριζοβλαστήµατα σε κατακλυζόµενα εδάφη. Ο Fraxinus ornus συναντάται συνήθως στις ζώνες βλάστησης Ouercion illicis, Ostryo Carpinion και Quercion Franetto. Είναι είδος φιλόφωτο µε µικρές απαιτήσεις σε έδαφος και µπορεί να αναπτυχθεί σε ξηρά, άγονα και βραχώδη εδάφη. Συνήθως αυξάνεται σε πολλαπλούς κορµούς λόγω της πρεµνοφυούς διαχείρισης στις περιοχές που ευδοκιµεί. Αναγεννάται µε σπόρους (η φύτρωση των σπόρων γίνεται τον Απρίλιο-Μάιο), µε πρεµνοβλαστήµατα και ριζοβλαστήµατα (κυρίως µετά από κοπή η καύση).

3 πόσο τοπικό είναι το τοπικό Η προσαρµοστικότητα για φυσική αναγέννηση και οικολογική αποκατάσταση Τοπική προσαρμοστικότητα Σε αυτό το µέρος του FRAXIGEN θα µελετηθεί και θα εξαχθούν συµπεράσµατα σχετικά µε την απόσταση στην οποία η προσαρµοστικότητα στο περιβάλλον καθίσταται σηµαντική. Ένα δίκτυο από πειράµατα έχει εγκατασταθεί στην Ελλάδα για το Fraxinus angustifolia (φράξος ο στενόφυλλος) και το Fraxinus ornus (φράξος ο όρνος) και στη Βρετανία για το Fraxinus excelsior (φράξος ο ψηλός). Τα συµπεράσµατα από τα πειράµατα στην Ελλάδα και στη Βρετανία θα χρησιµοποιηθούν και από τις άλλες χώρες όπως τη Σουηδία και την Ισπανία. Πειράματα υπαίθρου Για κάθε είδος, σε πειραµατικές φυτείες υπαίθρου σε οχτώ (8) περιοχές, θα γίνει σύγκριση των σπόρων από τις οχτώ (8) φυσιογεωγραφικές περιοχές µε σκοπό να µελετηθεί η βλάστηση των σπόρων, η επιβίωση και η αρχική αύξηση των σποροφύτων όταν φυτεύονται σε φυσικά περιβάλλοντα. Θα πραγµατοποιηθούν συγχρόνως δύο πειράµατα στα οποία στο ένα θα µελετηθεί η φύτρωση των σπόρων µε απευθείας σπορά και στο δεύτερο θα µελετηθεί η επιβίωση και η αύξηση των φυταρίων που προέρχονται από το φυτώριο και τα οποία στη συνέχεια θα µεταφυτευθούν στην ύπαιθρο. Σε κάθε πειραµατική επιφάνεια θα γίνει σπορά, µε σπόρους της περιοχής (τοπικής προέλευσης) και µε σπόρους από τις υπόλοιπες 7 περιοχές (µη τοπικής προέλευσης). Πειράµατα στα οποία οι σπόροι από όλες τις προελεύσεις σπέρνονται σε όλες τις επιλεγµένες φυσιογεωγραφικές περιοχές καθώς και στην περιοχή της προέλευσης ονοµάζονται αµοιβαία πειράµατα µεταφύτευσης (RTEs) Διαφορές τόπου Σε όλες τις επιλεγµένες θέσεις, στις οποίες πιστεύουµε ότι τα δένδρα του φράξου προέρχονται από φυσική αναγέννηση και όχι από φύτευση, οι συλλεγόµενοι σπόροι είναι άριστα προσαρµοσµένοι στο περιβάλλoν της περιοχής συλλογής τους. Όλες οι θέσεις έχουν επιλεγεί να βρίσκονται σε µεγάλη απόσταση µεταξύ τους έτσι ώστε να διαπιστώσουµε την γεωγραφική έκταση (κλίµακα) µέσα στην οποία η τοπική προσαρµοστικότητα επιδρά. Οι πειραµατικές επιφάνειες απέχουν µεταξύ τους 20 εώς 100 Km και µερικές βρίσκονται σε απόσταση 600 Km. Υπάρχουν επίσης διαφορές ανάµεσα στους πληθυσµούς σε σχέση µε το έδαφος, το υψόµετρο και την µορφολογία τους. Identified populations Fraxinus ornus Fraxinus angustifolia (RTEs experimental plots numbered 1 to 8) Επιλογή πηγής σπόρου Οι περισσότερες πειραµατικές φυτείες γίνονται στο ύπαιθρο όπου τα φυτάρια επιλέγονται στο φυτώριο και έπειτα ακολουθεί προσεκτικός χειρισµός των φυταρίων µετά την φύτευσή τους. Συνεπώς δε γίνεται καµιά επιλογή σχετικά µε την ποιότητα, όπως η αναπαραγωγική δύναµη και επιβίωση του σπόρου και των φυταρίων, ή την ικανότητα ανταγωνισµού µε άλλα είδη, παράγοντες που είναι πολύ σηµαντικοί όταν γίνονται αναδασώσεις για οικολογική αποκατάσταση ή εµπλουτισµό υποβαθµισµένων συστάδων. Κατά συνέπεια οι σπόροι που συλλέγονται και χρησιµοποιούνται για το σκοπό αυτό δεν είναι πάντοτε οι καλύτεροι. Το δίκτυο των RTEs (αµοιβαία πειράµατα µεταφύτευσης) έχει ως σκοπό να παρέχει πληροφορίες σχετικά µε τη ποικιλότητα των σηµαντικών αυτών χαρακτηριστικών: άλλοι στόχοι του FRAXIGEN είναι να µελετηθεί η δοµή της γενετικής ποικιλότητας σε µοριακό επίπεδο και οι δυνάµεις που τη διαµορφώνουν. Από τα αποτελέσµατα όλων των παραπάνω πειραµάτων θα δοθούν οδηγίες για τη συλλογή σπόρου διαφόρων προέλευσεων του φράξου βασιζόµενες σε επιστηµονικά δεδοµένα.

4 Η συγγένεια των δένδρων Γενετική ποικιλότητα Γενετική ποικιλοµορφία Η αποτελεσµατική προστασία των φυσικών πόρων του φράξου εξαρτάται από την κατανόηση του ποσοστού της ποικιλοµορφίας που υπάρχει µέσα σε ένα πληθυσµό και πως η ποικιλοµορφία αυτή δοµείται, σε σχέση µε το είδος της συγγένειας µεταξύ των ατόµων του πληθυσµού. Χρειάζεται επίσης να γνωρίζουµε πώς οι διαφορετικοί πληθυσµοί διαφέρουν στο επίπεδο της ποικιλότητας. Τα ερωτήµατα αυτά µπορούν απευθείας να απαντηθούν χρησιµοποιώντας τους µοριακούς δείκτες. Οι δείκτες αυτοί αποτελούν µέρος του γενετικού κώδικα, που κληρονοµείται από γενιά σε γενιά και µας δίνουν πληροφορίες για το πως συγγενεύουν τα άτοµα του πληθυσµού. Ο τύπος του µοριακού δείκτη που χρησιµοποιούµε στο FRAXIGEN ονοµάζεται δορυφορικό DNA (microsatellite). Γονιδιακή ροή To δορυφορικό DNA µπορεί να χρησιµοποιηθεί για να εκτιµηθεί η γενετική ποικιλότητα ενός πληθυσµού. Αυτό θα γίνει και στις οκτώ (8) περιοχές όπου έχουν εγκατασταθεί τα αµοιβαία πειράµατα µεταφύτευσης (RTEs) και θα χρησιµοποιηθεί DNA που θα εκχυλισθεί από τα φύλλα δένδρων για κάθε περιοχή Συγκρίνοντας τη συχνότητα των αλληλόµορφων στις διάφορες περιοχές είναι δυνατόν να εκτιµήσουµε πόσο µακριά τα γονίδια µπορούν να ταξιδέψουν (µε τη µορφή σπόρων ή γύρης): ένα άλλο στοιχείο για να απαντήσουµε στο ερώτηµα πόσο τοπική είναι µια τοπική ποικιλία;. DNA και δορυφορικό DNA Ο γενετικός κώδικας για όλους τους ζωντανούς οργανισμούς εκφράζεται με τέσσερα (4) γράμματα του Λατινικού αλφαβήτου. Τα γράμματα που χρησιμοποιούνται, A, T, C και G αντιπροσωπεύουν τις τέσσερις διαφορετικές βάσεις (νουκλεοτίδια), οι οποίες σχηματίζουν το μόριο του DNA. Στην αλυσίδα του DNA υπάρχουν περιοχές που κωδικοποιούν πρωτεΐνες, που είναι σημαντικές για την επιβίωση του οργανισμού: οι περιοχές αυτές ονομάζονται γονίδια. Υπάρχουν επίσης περιοχές που δεν κωδικοποιούν πρωτεΐνες. Στις περιοχές αυτές υπάρχει συνήθως ένα ποικίλος αριθμός επαναλήψεων δύο ή περισσότερων νουκλεοτιδίων π.χ. ΑΤ/ ΑΤ/ΑΤ/ΑΤ/ΑΤ με πέντε (5) επαναλήψεις του ΑΤ. Αυτές οι περιοχές χαρακτηρίζονται ως δορυφορικό DNA. Σε αντίθεση με τα γονίδια, το δορυφορικό DNA δεν ελέγχει ζωτικές διαδικασίες, έτσι αλλαγές στον αριθμό των επαναλήψεων αυτών δεν έχουν καμία επίδραση στο φαινότυπο του οργανισμού. Συνεπώς, το μήκος της περιοχής επανάληψης μπορεί να διαφέρει από δένδρο σε δένδρο. Η ανάλυση του δορυφορικού DNA αποτελεί το δακτυλικό αποτύπωμα του δένδρου. Κάθε δένδρο κληρονομεί ένα αλληλόμορφο για το κάθε δορυφορικό DNA από την μητέρα του και το ίδιο ή διαφορετικό αλληλόμορφο από τον πατέρα του. Αν ένα δένδρο αυτογονιμοποιείται, τα δύο (2) αλληλόμορφα στους απογόνους του είναι περισσότερο πιθανό να είναι ταυτόσημα (ομοζυγωτά). Στην περίπτωση που η γύρη προέρχεται από διαφορετικό άτομο, το δορυφορικό αλληλόμορφο είναι πολύ πιθανόν να είναι διαφορετικού τύπου και οι απόγονοι θα έχουν δύο (2) διαφορετικά αλληλόμορφα (ετεροζυγωτά). Ανάλυση πατρότητας Κατά τον σχεδιασµό της στρατηγικής συλλογής σπόρου είναι σηµαντικό να γνωρίζουµε πως δοµείται η συγγένεια µεταξύ των δέντρων. Το FRAXIGEN θα ασχοληθεί µε αυτό το ερώτηµα λεπτοµερώς προσδιορίζοντας το γενετικό δακτυλικό αποτύπωµα κάθε δένδρου αναπαραγωγικής ηλικίας στους πληθυσµούς. Επίσης θα προσδιορίσουµε το γενετικό δακτυλικό αποτύπωµα των σπόρων µητρικών δένδρων και θα διερευνήσουµε την ανάλυση πατρότητας για να προσδιορισθεί πόσο µακριά βρίσκονται τα πατρικά δένδρα (αυτά που παρέχουν τη γύρη). Αυτό θα µας δώσει λεπτοµερείς πληροφορίες για την ροή των γονιδίων (πως κινούνται τα γονίδια µέσα στον πληθυσµό) και πόση γύρη έρχεται απ` έξω από τον πληθυσµό. Καταγράφοντας αν η γύρη προέρχεται από αρσενικά ή ερµαφρόδιτα δένδρα θα βρούµε ποιος τύπος είναι πιο αποτελεσµατικός ως πατέρας.

5 Oλοκληρωτική σύγχυση του φύλου Βιολογία αναπαραγωγής Τρεις σεξουαλικοί τύποι Η αναπαραγωγική βιολογία του φράξου (F. excelsior, F. angustifolia) έχει περιγραφεί ως ολοκληρωτική σεξουαλική σύγχυση. Μερικά δένδρα είναι µόνο θηλυκά (παράγουν σπόρους αλλά όχι γύρη), µερικά µόνο αρσενικά (παράγουν γύρη αλλά όχι σπόρους ) και άλλα είναι ερµαφρόδιτα, που παράγουν άνθη µε αρσενικά και θηλυκά µέρη, τα οποία µπορούν να παράγουν γύρη και σπόρους: αυτά τα δένδρα συνεπώς έχουν τη δυνατότητα να αυτογονιµοποιούνται (self-fertile). Για να περιπλέξουν τα πράγµατα περισσότερο, µερικά ερµαφρόδιτα δένδρα εµφανίζουν σα δεσπόζουσα την αρσενική ή σα δεσπόζουσα τη θηλυκή λειτουργία, µε άνθη που περιέχουν όργανα και των δύο φύλλων αλλά µόνο ο ένας τύπος είναι σε πλήρη λειτουργία. Όσο αφορά το είδος F. ornus, υπάρχουν µόνο δύο τύποι ανθέων, αρσενικά και ερµαφρόδιτα (πάντα σε ξεχωριστά δέντρα), και η βιολογία αναπαραγωγής του θεωρείται πιο απλή σε σύγκριση µε τα άλλα δύο είδη. Οµοµιξία και ετεροµιξία Η αναλογία κάθε φύλου σε ένα πληθυσµό και ο βαθµός αυτογονιµοποίησης έχουν σηµαντικές συνέπειες στη διατήρηση (προστασία των γενετικών πόρων). Η αυτογονιµοποίηση (selfing) και η διασταύρωση ανάµεσα σε στενά συγγενικά δένδρα, µπορούν να προκαλέσουν γενετικό εκφυλισµό (οµοµιξία υψηλά επίπεδα οµοζυγοτίας) και αυτό µπορεί να µειώσει το ποσοστό επιβίωσης, τη ρώµη και την υγεία των δένδρων. Από την άλλη πλευρά, η διασταύρωση ανάµεσα σε δένδρα που δεν είναι στενά συγγενικά παράγει γενετική ποικιλοµορφία (υψηλά επίπεδα ετερεζυγοτίας), και αυτό είναι απαραίτητο για την προσαρµογή ενός είδους στις αλλαγές του περιβάλλοντος. Οι αναπαραγωγικές διαδικασίες και τύποι σε ένα πληθυσμό επιδρούν σημαντικά στον καθορισμό της γενετικής δομής κάθε γενεάς: πληροφορίες που συσχετίζονται με το σύστημα διασταύρωσης, τον καθορισμό του φύλλου και την ποικιλότητα παραγωγής σπόρων και γύρης είναι όλα σημαντικά για το σχεδιασμό και τη διαχείριση προγραμμάτων προστασίας (διατήρησης), συμπεριλαμβανομένων της συλλογής σπόρων και φύτευσης (αναδάσωσης). Μελέτη του συστήµατος διασταύρωσης Το FRAXIGEN θα µελετήσει το σύστηµα διασταύρωσης (mating system) του φράξου: δηλαδή το µέγεθος της αυτογονιµοποίησης µέσα σε ένα πληθυσµό. Θα µελετηθούν επίσης πολλοί παράγοντες που µπορούν να επηρεάσουν το βαθµό της αυτογονιµοποίησης. Ένας από αυτούς είναι ο χρόνος ανθοφορίας και πως αυτός διαφέρει µεταξύ των αρσενικών, θηλυκών και ερµαφρόδιτων ατόµων. Επίσης θα µελετηθεί λεπτοµερώς η διαδικασία της επικονίασης για να ερευνηθούν οι φυσικοί φραγµοί στην αυτογονιµοποίηση (µηχανισµοί ασυµβίβαστου). Σε άλλη έρευνα, σε πειράµατα φυτωρίου, θα προσδιορισθεί η επίδραση του γενετικού εκφυλισµού και της απώλειας της γενετικής ποικιλότητας στην αύξηση, συγκρίνοντας σπόρους που προέρχονται από αυτογονιµοποίηση και σπόρους που προέρχονται από σταυρογονιµοποίηση που θα παραχθούν από ελεγχόµενες επικονιάσεις. Συλλογή σπόρου Αυτά τα πειράµατα θα µας βοηθήσουν να αναπτύξουµε πρακτικές µεθόδους συλλογής σπόρων. Παραδείγµατος χάρη, εάν παρατηρηθεί ότι τα ερµαφρόδιτα δένδρα µπορούν να αυτογονιµοποιηθούν φυσικά, και διαπιστωθεί ότι υπάρχει σηµαντική µείωση στη ρώµη των σπόρων από αυτεπικονίαση (γενετικός εκφυλισµός), θα σηµαίνει ότι η συλλογή σπόρου για προγράµµατα βελτίωσης και για τα φυτώρια θα πρέπει να γίνεται από θηλυκά δένδρα και όχι από ερµαφρόδιτα.

6 Ο θόρυβος γύρο από το φράξο Παραδοσιακές και σύγχρονες χρήσεις Ο φράξος χρησιµοποιείται στην παραγωγή ξυλείας λόγω του ισχυρού ξύλου, την ανθεκτικότητα του, την χαµηλή περιεκτικότητα σε νερό, την ελαστικότητα του και την ευκολία κατεργασίας του, χαρακτηριστικά που είναι ιδανικά για την κατασκευή γεωργικών µηχανηµάτων, όπως άροτρο και καλλιεργητής. Τα πρεµνοβλαστήµατα µπορούν να χρησιµοποιηθούν για την κατασκευή χειρονακτικών εργαλείων, ως πάσσαλοι στις αγροτικές καλλιέργειες και στην ξυλοτεχνεία. Επίσης είναι µελισσοκοµικό είδος και το φύλλωµά του παρέχει άριστη διατροφή για τα ζώα. Επίσης χρησιµοποιείται ως καλλωπιστικό φυτό στα πάρκα και στα πρανή των δρόµων. Επισκεφθείτε μας Πληροφορίες ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΠΑΝΟΣ Εθνικό Ίδρυμα. Αγροτικής Έρευνας (ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε.) Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών (Ι.Δ.Ε.) Λουτρά Θέρμης Θεσσαλονίκη Τηλ: /2, 3 Fax: kspanos@fri.gr Χρήσεις για αθλητικό εξοπλισµό Το ξύλο του φράξου αποτελεί ένα εξαιρετικό υλικό για κατασκευή αθλητικών ειδών, ιδιαίτερα όταν ανθεκτικότητα, ευλυγισία και ελαστικότητα απαιτούνται. Στα πρώτα στάδια, οι ρακέτες του τένις και τα πέδιλα του σκι κατασκευάζονταν από το ξύλο του φράξου, µέχρις ότου αυτό αντικαταστάθηκε από άλλα υποκατάστατα υλικά. Σήµερα, τα κουπιά της κωπηλασίας και τα πηδάλια, τα ρόπαλα του baseball, οι στύλοι του κρίκετ, χόκεϊ στο πάγο, τα µπαστούνια του hockey και τα ακόντια, οι στέκες του µπιλιάρδου, τα βέλη στην τοξοβολία και τα έλκηθρα είναι µερικά από τα παραδείγµατα χρήσης του ξύλου του φράξου το οποίο συνδέεται µε την ποιότητα, τη µαστορική τέχνη και την παράδοση. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Χημείας Πανεπιστημιούπολη Θεσσαλονίκη Τηλ: Fax: kyr@chem.auth.gr Φωτογράφηση: Bente Eriksen, Eva Wallander, FINE-TOOLS, HULTAFORS AB, John Baker, KÄHRS FLOORS, Kostas Spanos, Miguel Verdú Σχεδίαση: Jesús Cordero FRAXIGEN 2002 Το FRAXIGEN είναι ένα RTD πρόγραμμα που χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή κάτω από το θεματικό πρόγραμμα Ενέργεια, Περιβάλλον και Αειφορική Ανάπτυξη, κεντρική δραστηριότητα Παγκόσμια αλλαγή, Κλίμα και Βιοποικιλότητα. Οι απόψεις, δεδομένα και άλλο υλικό σε αυτό το φυλλάδιο είναι αποκλειστική ευθύνη των συνεργαζόμενων ερευνητών που είναι υπεύθυνοι του προγράμματος FRAXIGEN και δεν αντιπροσωπεύουν τις απόψεις ή γνώμες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Η Επιτροπή δεν φέρει καμία ευθύνη για τυχόν χρήση των δεδομένων η άλλων πληροφοριών που παρουσιάζονται σ αυτό (το φυλλάδιο).