ΑΡΗΣΟΣΔΛΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ

Transcript

1 ΑΡΗΣΟΣΔΛΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ ΥΟΛΖ ΟΗΚΟΝΟΜΗΚΧΝ ΚΑΗ ΠΟΛΗΣΗΚΧΝ ΔΠΗΣΖΜΧΝ ΣΜΖΜΑ ΟΗΚΟΝΟΜΗΚΧΝ ΔΠΗΣΖΜΧΝ Γηνίθεζε Αλζξσπίλσλ Πφξσλ: πκθηιίσζε Δξγαζηαθήο - Οηθνγελεηαθήο Εσήο ΓΗΓΑΚΣΟΡΗΚΖ ΓΗΑΣΡΗΒΖ ΝΗΚΖ Γ. ΓΛΑΒΔΛΖ ΔΠΗΒΛΔΠΟΤΑ: ΔΛΔΟΝΧΡΑ ΚΑΡΑΑΒΒΗΓΟΤ η. Αλ. ΚΑΘΖΓΖΣΡΗΑ Α.Π.Θ. ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ, ΗΟΤΛΗΟ

2 ΑΡΗΣΟΣΔΛΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ ΥΟΛΖ ΟΗΚΟΝΟΜΗΚΧΝ ΚΑΗ ΠΟΛΗΣΗΚΧΝ ΔΠΗΣΖΜΧΝ ΣΜΖΜΑ ΟΗΚΟΝΟΜΗΚΧΝ ΔΠΗΣΖΜΧΝ Γηνίθεζε Αλζξσπίλσλ Πφξσλ: πκθηιίσζε Δξγαζηαθήο - Οηθνγελεηαθήο Εσήο ΓΗΓΑΚΣΟΡΗΚΖ ΓΗΑΣΡΗΒΖ ΝΗΚΖ Γ. ΓΛΑΒΔΛΖ ΣΡΗΜΔΛΖ ΤΜΒΟΤΛΔΤΣΗΚΖ ΔΠΗΣΡΟΠΖ: 1. Δ. ΚΑΡΑΑΒΒΗΓΟΤ, η. ΑΝ. ΚΑΘΖΓΖΣΡΗΑ ΑΠΘ (ΔΠΗΒΛΔΠΟΤΑ) 2. ΥΡ. ΠΑΠΑΓΟΠΟΤΛΟ, ΚΑΘΖΓΖΣΖ ΑΠΘ 3. Κ. ΕΑΦΔΗΡΟΠΟΤΛΟ, ΑΝ. ΚΑΘΖΓΖΣΖ ΠΑΜΑΚ ΔΠΣΑΜΔΛΖ ΔΞΔΣΑΣΗΚΖ ΔΠΗΣΡΟΠΖ: 1. Δ. ΚΑΡΑΑΒΒΗΓΟΤ, η. ΑΝ. ΚΑΘΖΓΖΣΡΗΑ ΑΠΘ (ΔΠΗΒΛΔΠΟΤΑ) 2. Ε. ΓΖΜΖΣΡΗΑΓΖ, ΚΑΘΖΓΖΣΡΗΑ ΠΑΜΑΚ 3. Γ. ΚΟΓΚΗΓΟΤ, ΚΑΘΖΓΖΣΡΗΑ ΑΠΘ 4. ΥΡ. ΠΑΠΑΓΟΠΟΤΛΟ, ΚΑΘΖΓΖΣΖ ΑΠΘ 5. Δ. ΠΔΣΡΗΓΟΤ, ΚΑΘΖΓΖΣΡΗΑ ΑΠΘ 6. Κ. ΕΑΦΔΗΡΟΠΟΤΛΟ, ΑΝ. ΚΑΘΖΓΖΣΖ ΠΑΜΑΚ 7. Γ. ΣΟΤΡΒΑΚΑ, ΔΠ. ΚΑΘΖΓΖΣΖ ΑΠΘ ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ, ΗΟΤΛΗΟ

3 ηελ νηθνγέλεηά κνπ, πνπ ε εηθφλα ηνπο θάζε βξάδπ κνπ έδηλε ηε δχλακε γηα ηελ επφκελε κέξα δνπιεηάο 3

4 Δπραξηζηψ. Ζ παξνχζα δηαηξηβή εθπνλήζεθε κε θφπν θαη πνιχ κεξάθη θαη κε ηελ ακέξηζηε ζπκπαξάζηαζε πνιιψλ ζεκαληηθψλ ζηε δσή κνπ αλζξψπσλ Δπραξηζηψ ηελ επηβιέπνπζά κνπ Διενλψξα Καξαζαββίδνπ, η. Αλ. Καζεγήηξηα ζην ΑΠΘ, ηνλ άλζξσπν πνπ έγηλε ε αθνξκή γηα ηελ ελαζρφιεζή κνπ κε ην ζέκα ηεο δηαηξηβήο, πνπ κε ελέπλεπζε, κνπ έδσζε θνπξάγην, μελχρηεζε δίπια κνπ θαη δηάβαζε ηε δηαηξηβή κνπ ίζσο θαη πεξηζζφηεξεο θνξέο απφ κέλα! Δπραξηζηψ ηδηαηηέξσο ηνλ Κψζηα Εαθεηξφπνπιν, Αλ. Καζεγεηή ζην Παλεπηζηήκην Μαθεδνλίαο, ε καθξνρξφληα γλσξηκία καο θαη ζπλεξγαζία ήηαλ πάληα επνηθνδνκεηηθή θαη ε ζπκβνιή ηνπ, ηδηαίηεξα ζην ζηαηηζηηθφ κέξνο ηεο δηαηξηβήο, αλεθηίκεηε. Δπραξηζηψ ηνλ Υξπζνιένληα Παπαδφπνπιν, Καζεγεηή ζην ΑΠΘ, γηα ηε ζηαζεξή ζπλεξγαζία καο, ηελ εκπηζηνζχλε ηνπ θαη ηελ εζηθή θαη επηζηεκνληθή ζηήξημε θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηεο εθπφλεζεο ηεο δηαηξηβήο κνπ. Θα ήηαλ παξάιεηςε λα κελ επραξηζηήζσ ηελ Rhona Rapoport, ηελ Lotte Bailyn θαη ηε Susan Lewis γηα ηελ πνιχηηκε γλψζε ηνπο πνπ φπνηε ρξεηαδφηαλ κνηξάζηεθαλ καδί κνπ, θαζψο θαη ηελ ελζάξξπλζή ηνπο λα αζρνιεζψ εξεπλεηηθά κε απηή ηελ επαίζζεηε θνηλσληθά πεξηνρή. Ζ ζηήξημε φιεο ηεο νηθνγέλεηαο κνπ, ηεο κεηέξαο κνπ Eιέλεο, ηνπ παηέξα κνπ Γηψξγνπ θαη ηνπ αδεξθνχ κνπ Πέηξνπ, ππήξμε νπζηαζηηθφο θαηαιχηεο γηα ηελ νινθιήξσζε ηεο ζπγγξαθήο απηήο ηεο εξγαζίαο. Σνπο επραξηζηψ ζεξκά γη απηή ηε ζηήξημε. Δηδηθά φκσο ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηνλ Υξίζην θαη ηηο θφξεο κνπ Καηεξίλα θαη Άλδξεα, πνπ κνπ έδσζαλ δχλακε, θαη αλέρηεθαλ ηελ απνπζία κνπ, θαηά ηε ζπγγξαθή απηήο ηεο εξγαζίαο, αδηακαξηχξεηα. 4

5 ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ΠΗΝΑΚΑ ΥΖΜΑΣΧΝ ΠΗΝΑΚΑ ΠΗΝΑΚΧΝ ΔΗΑΓΧΓΖ Η. Γεληθφο Πξνβιεκαηηζκφο Αληηθείκελν θαη ηφρνη ηεο Έξεπλαο ΗΗ. Γνκή ηεο εξγαζίαο ΜΔΡΟ Α Βηβιηνγξαθηθή Δπηζθφπεζε Γηακφξθσζε Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1 ν πκθηιίσζε Δξγαζηαθήο - Οηθνγελεηαθήο Εσήο θαη ε έληαμή ηεο ζηε ζχγρξνλε Γηνίθεζε Αλζξσπίλσλ Πφξσλ Πξνβιεκαηηζκφο Γνκή ηνπ θεθαιαίνπ H αλάδεημε ηεο ζχγρξνλεο «καιαθήο» (soft)/ αλζξσπνθεληξηθήο πξνζέγγηζεο ζηε Γηνίθεζε Αλζξσπίλσλ Πφξσλ Θεσξία ηεο Κνηλσληθήο Αληαιιαγήο, ην Φπρνινγηθφ πκβφιαην θαη ε ζχλδεζή ηνπο κε ηε πκθηιίσζε Δξγαζηαθήο Οηθνγελεηαθήο Εσήο Αιιαγέο ζηελ έλλνηα, ζην πεξηερφκελν, ζηε θχζε θαη ζηε δνκή ησλ ζθαηξψλ εξγαζία θαη νηθνγέλεηα Ζ ζθαίξα ηεο εξγαζίαο Ζ ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο Ζ δηαηάξαμε ηεο παξαδνζηαθήο ζρέζεο κεηαμχ ησλ ζθαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο θαη νη επηπηψζεηο ηεο αδπλακίαο ζπκθηιίσζήο ηνπο ζηνπο εξγαδφκελνπο, ζηηο επηρεηξήζεηο θαη ζηελ θνηλσλία Ο ξφινο ηεο ΓΑΠ θαη ηνπ εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο ζηε ζπκθηιίσζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο / Αλάγθε γηα ηε δηακφξθσζε θηιηθψλ ππνζηεξηθηηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθψλ πεξηβάιινλησλ ΚΔΦΑΛΑΗΟ 2 ν Πξνζεγγίζεηο γηα ηε κειέηε ηεο ζχλδεζεο ηεο Δξγαζηαθήο κε ηελ Οηθνγελεηαθή Εσή: Κξηηηθή Παξνπζίαζε Δηζαγσγή

6 2.2. Κξηηηθή παξνπζίαζε ησλ πξνζεγγίζεσλ ζχλδεζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή ζθαίξα Κιαζηθέο πξνζεγγίζεηο αλαθνξηθά κε ηε ζχλδεζε ησλ ζθαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο Ζ Πξνζέγγηζε ηεο Γηάθξηζεο/Γηαρσξηζκνχ ησλ θαηξψλ (Segmentationor/Segregation) Ζ Πξνζέγγηζε ηεο Μεηαθνξάο (Spillover) Ζ Πξνζέγγηζε ηεο Απνδεκίσζεο (Compensation) Πξνζεγγίζεηο αλαθνξηθά κε ηε ζχλδεζε ησλ ζθαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο πνπ αλαπηχζζνληαη ζηε δεθαεηία ηνπ χγθξνπζε Δξγαζηαθήο Οηθνγελεηαθήο Εσήο (work-family conflict; Greenhaus and Beutell, 1985) Δκπινπηηζκφο ησλ Ρφισλ (Role Enrichment/ Enhancement ) Απνζηξάγγηζε ησλ Πφξσλ (Resource drain) θαη Δπζπγξάκκηζε (Congruence) Γηεπθφιπλζε (Accommodation/Facilitation) Πξφζθαηεο πξνζεγγίζεηο αλαθνξηθά κε ηε ζχλδεζε ησλ ζθαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο Tν κνληέιν ηνπ πληαηξηάζκαηνο (Fit model, Barnett, 1998 θαη Barnett et al., 1999) Ζ Θεσξία ησλ Οηθνινγηθψλ πζηεκάησλ (Ecological Systems Theory; Grzywacz and Marks, 1999; 2000) Ζ Θεσξία ησλ πλφξσλ (Border Theory; Clark, 2000) ΚΔΦΑΛΑΗΟ 3 ν χγθξνπζε Δξγαζηαθήο - Οηθνγελεηαθήο Εσήο: Πεξηερφκελν ηνπ φξνπ, πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο, επηπηψζεηο, νιηζηηθά δνκηθά κνληέια, ζηξαηεγηθέο αληηκεηψπηζεο χγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο: Έλλνηα, Πεξηερφκελν Πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο θαη επηπηψζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο Πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο Byron (2005)

7 Μichel, Kotrba, Mitchelson, Clark θαη Baltes (2011) Δπηπηψζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο Γεληθά : χγθξνπζε εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο θαη επηπηψζεηο χγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηε δσή Πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα Οιηζηηθά/δνκηθά κνληέια ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο Σν κνληέιν ησλ Higgin, Duxbury θαη Irving (1992) Σν κνληέιν ησλ Frone, Russell θαη Cooper (1992) θαη ην κνληέιν ησλ Frone, Yardley θαη Markel (1997) Σν κνληέιν ησλ Adams, King θαη King (1996) Σν κνληέιν ησλ Carlson θαη Perrewe (1999) Σν κνληέιν ησλ Carlson θαη Kacmar (2000) Σν κνληέιν ησλ Michel, Mitchelson, Kortba, LeBreton θαη Baltes (2009) χγθξηζε ησλ νιηζηηθψλ κνληέισλ ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο Γηεπθφιπλζε ηεο ελαξκφληζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ζην ρψξν εξγαζίαο/ παξεκβάζεηο αληηκεηψπηζεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο ΚΔΦΑΛΑΗΟ 4 ν Γηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο ελφο Φηιηθνχ-Τπνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Δξγαζηαθνχ Πεξηβάιινληνο κε ηε χγθξνπζε Δξγαζηαθήο - Οηθνγελεηαθήο Εσήο θαη ηηο ηάζεηο ησλ Δξγαδνκέλσλ:Γηακφξθσζε Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ Ζ ζεκαζία ηεο δηακφξθσζεο ελφο θηιηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο γηα ηε ζπκθηιίσζε εξγαζηαθήο- νηθνγελεηαθήο δσήο Υαξαθηεξηζηηθά (aspects) θαη επηπηψζεηο ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο Μνληέια ζχλδεζεο ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ

8 Thomas and Ganster (1995) Anderson, Coffey and Byerly (2002) Lapierre, Spector, Allen, Poelmas, Cooper, O Driscoll, Sanchez, Brough and Kinnuen (2008) Fiksenbaum (2013) Γηακφξθσζε Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ Σν πξνηεηλφκελν Θεσξεηηθφ Πιαίζην: ηφρνη θαη ζεσξεηηθφ ππφβαζξν Γηακφξθσζε ηνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ Υαξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο ρέζεηο κεηαμχ ησλ ηξηψλ ππν-κειέηε ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο θαη ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο (δχν θαηεπζχλζεηο) ρέζεηο κεηαμχ ησλ ηξηψλ ππν-κειέηε ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο θαη ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα ρέζεηο κεηαμχ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο (δχν θαηεπζχλζεηο) θαη ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα ρέζεηο κεηαμχ ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα θαη ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο πλνπηηθή πεξηγξαθή ηνπ πξνηεηλφκελνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ ΜΔΡΟ Β Δκπεηξηθή έξεπλα:έιεγρνο ηνπ πξνηεηλφκελνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ ΚΔΦΑΛΑΗΟ 5 ν Μεζνδνινγηθφ πιαίζην ηεο έξεπλαο θνπφο ηεο εκπεηξηθήο έξεπλαο Δπηινγή εξεπλεηηθήο ζηξαηεγηθήο ηνηρεία έξεπλαο Μέζνδνο δεηγκαηνιεςίαο Πεξηγξαθή εξγαιείνπ ζπιινγήο δεδνκέλσλ

9 Πξνζδηνξηζκφο κεγέζνπο ηνπ δείγκαηνο Γηαδηθαζία ζπιινγήο δεδνκέλσλ Γηακφξθσζε/επηινγή θιηκάθσλ κέηξεζεο ησλ ππφ-κειέηε κεηαβιεηψλ Υαξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο Φηιηθή ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα Φηιηθφ ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη Ηδαληθφο εξγαδφκελνο χγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Δξγαζία, ηελ Οηθνγέλεηα θαη ηελ Δμηζνξξφπεζε Δξγαζηαθήο - Οηθνγελεηαθήο Εσήο Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο ηαηηζηηθή αλάιπζε Μέζνδνη/ηερληθέο ειέγρνπ Έιεγρνο εγθπξφηεηαο ησλ εξεπλεηηθψλ εξγαιείσλ Έιεγρνο αμηνπηζηίαο ησλ θιηκάθσλ κέηξεζεο Έιεγρνο πξνζαξκνγήο ηνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ (Μεηξηθφ Μνληέιν θαη Μνληέιν Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ) ΚΔΦΑΛΑΗΟ 6 Ο Παξνπζίαζε απνηειεζκάησλ ζρνιηαζκφο Γνκή θεθαιαίνπ Πεξηγξαθή ηνπ δείγκαηνο Πεξηγξαθηθή ζηαηηζηηθή Υαξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο χγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, ηελ νηθνγέλεηα θαη ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο ηαηηζηηθή αλάιπζε: Έιεγρνο εγθπξφηεηαο θαη αμηνπηζηίαο ησλ θιηκάθσλ κέηξεζεο ησλ ππν-κειέηε κεηαβιεηψλ

10 Υαξαθηεξηζηηθά ελφο Φηιηθνχ Τπνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Δξγαζηαθνχ Πεξηβάιινληνο χγθξνπζε Δξγαζηαθήο Οηθνγελεηαθήο Εσήο Ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ Δξγαζία θαη Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Οηθνγέλεηα Έιεγρνο πξνζαξκνγήο ηνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ (Μεηξηθφ Μνληέιν θαη Μνληέιν Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ) ρνιηαζκφο Απνηειεζκάησλ Έιεγρνο πξνζαξκνγήο Μεηξηθνχ Μνληέινπ - Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε (Confirmatory Factor Analysis / CFA ή ΔΠΑ) Έιεγρνο πξνζαξκνγήο Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ ρνιηαζκφο Απνηειεζκάησλ Διέγρνπ ησλ Γχν (2) Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ ρέζεηο κεηαμχ ησλ ηξηψλ (3) ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο θαη ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο ρέζεηο κεηαμχ ησλ ηξηψλ (3) ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα ρέζε κεηαμχ ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ρέζεηο κεηαμχ ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο (δχν θαηεπζχλζεηο) θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θα ηελ νηθνγέλεηα ρέζεηο κεηαμχ ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία, ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο ΤΝΟΦΖ-ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ,ΠΡΧΣΟΣΤΠΗΑ,ΤΜΒΟΛΖ, ΥΡΖΗΜΟΣΖΣΑ ΚΑΗ ΠΔΡΗΟΡΗΜΟΗ ΣΖ ΔΡΔΤΝΑ ΘΔΜΑΣΑ ΓΗΑ ΜΔΛΛΟΝΣΗΚΖ ΔΡΔΤΝΑ Η. χλνςε ζπκπεξάζκαηα ΗI. Πξσηνηππία, ζπκβνιή θαη ρξεζηκφηεηα ηεο δηαηξηβήο Α. πκβνιή ζε ζεσξεηηθφ επίπεδν Β. πκβνιή ζε πξαθηηθφ επίπεδν ΗΗΗ. Πεξηνξηζκνί ηεο έξεπλαο θαη πξνηάζεηο γηα κειινληηθή έξεπλα

11 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ Η

12 ΠΗΝΑΚΑ ΥΖΜΑΣΧΝ ρήκα 1.1: ρήκα 2.1: ρήκα 2.2: ρήκα 2.3: ρήκα 2.4: ρήκα 3.1: ρήκα 3.2: ρήκα 3.3: Ζ Αιπζίδα Κέξδνπο Τπεξεζηψλ Σν ζεσξεηηθφ ππφδεηγκα Δκπινπηηζκνχ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο ησλ Greenhaus θαη Powell (2006) Ζ δηαδηθαζία ηεο Απνδεκίσζεο θαη ηεο Γηεπθφιπλζεο Ζ ζρέζε κεηαμχ σξψλ εξγαζίαο, ζπληαηξηάζκαηνο θαη εμνπζέλσζεο (burnout) Ζ Θεσξία ησλ πλφξσλ κεηαμχ εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο: Μία εηθνληθή παξνπζίαζε θαη θαηάινγνο ησλ θεληξηθψλ ελλνηψλ θαη ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπο Αζπκβαηφηεηα ησλ πηέζεσλ κεηαμχ εξγαζηαθνχ θαη νηθνγελεηαθνχ ξφινπ ρέζεηο αηηίαο-απνηειέζκαηνο πνπ εξκελεχνπλ ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο κε θαηεχζπλζε απφ ηελ εξγαζία πξνο ηελ νηθνγέλεηα Οη πξνηεηλφκελεο ζρέζεηο κεηαμχ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ θαη ησλ δχν (2) θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο κε βάζε ηελ έξεπλα ηεο Byron (2005) ρήκα 3.4: Σν ηειηθφ κνληέιν ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ησλ δχν (2) θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο ησλ Michel θαη ζπλ. (2011) ρήκα 3.5: ρήκα 3.6: ρήκα 3.7. Οη θαηεγνξίεο ησλ επηπηψζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ζχκθσλα κε ηνπο Allen θαη ζπλ. (2000) Οη πηζαλέο επηπηψζεηο ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο Γνκηθά κνληέια ζχλδεζεο πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη ηελ εξγαζία (άκεζεο θαη έκκεζεο ζρέζεηο) κεηά ηνλ ζηαηηζηηθφ έιεγρν ρήκα 3.8: Σν κνληέιν ησλ Higgins, Duxbury θαη Irving (1992) ρήκα 3.9: Σν κνληέιν ησλ Frone, Russell θαη Cooper (1992) κεηά ηνλ έιεγρν ησλ ππνζέζεσλ ρήκα 3.10: Σν κνληέιν ησλ Frone, Yardley θαη Markel (1997) κεηά ηνλ έιεγρν ησλ ππνζέζεσλ ρήκα 3.11: Σν κνληέιν ησλ Adams, King θαη King (1996) κεηά ηνλ έιεγρν ησλ ππνζέζεσλ ρήκα 3.12: Σν κνληέιν ησλ Carlson θαη Perrewe (1999) κεηά ηνλ έιεγρν ησλ ππνζέζεσλ ρήκα 3.13: Σν κνληέιν ησλ Carlson θαη Kacmar (2000) κεηά ηνλ έιεγρν ησλ ππνζέζεσλ 12

13 ρήκα 3.14: Σν κνληέιν ησλ Michel, Mitchelson, Kortba, LeBreton θαη Baltes (2009) ρήκα 4.1: Σν ππφδεηγκα ησλ Thomas θαη Ganster ρήκα 4.2: Σν πξνηεηλφκελν κνληέιν ησλ Anderson, Coffey and Byerly ρήκα 4.3: Σν κνληέιν ησλ Lapierre, Spector, Allen, Poelmas, Cooper, O Driscoll, Sanchez, Brough and Kinnunen ρήκα 4.4: Σν κνληέιν ηεο Fiksenbaum ρήκα 4.5: Σν πξνηεηλφκελν Θεσξεηηθφ Πιαίζην γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο κεηαμχ ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ (8 κεηαβιεηέο - 20 ππνζέζεηο) ρήκα 6.1: Μνληέιν Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 1: Σν επηθπξσκέλν κνληέιν γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο κεηαμχ ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε ηε ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ (19 ππνζέζεηο, επίδξαζε ηεο δηάζηαζεο ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ζηε δηάζηαζε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ) ρήκα 6.2: Μνληέιν Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 2: Σν επηθπξσκέλν κνληέιν γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο κεηαμχ ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ (19 ππνζέζεηο, επίδξαζε ηεο δηάζηαζεο ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ζηε δηάζηαζε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή) 13

14 ΠΗΝΑΚΑ ΠΗΝΑΚΧΝ Πίλαθαο 1.1: Αιιαγέο ζην ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην ζην πιαίζην ηεο επέιηθηεο επηρείξεζεο Πίλαθαο 3.1: χγθξηζε ησλ νιηζηηθψλ κνληέισλ ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο Πίλαθαο 5.1: Αλάιπζε ηεο πξνηεηλφκελεο θιίκαθαο κέηξεζεο ηεο κεηαβιεηήο (κε) θηιηθή ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα Πίλαθαο 5.2: Πίλαθαο 5.3: Αλάιπζε ηεο πξνηεηλφκελεο θιίκαθαο κέηξεζεο ηεο κεηαβιεηήο θηιηθφ ππνζηεξηθηηθφ (πξνο ηελ νηθνγέλεηα) κάλαηδκελη Αλάιπζε ηεο πξνηεηλφκελεο θιίκαθαο κέηξεζεο ηεο κεηαβιεηήο ηδαληθφο εξγαδφκελνο Πίλαθαο 5.4: Αλάιπζε ηεο θιίκαθαο κέηξεζεο ηεο κεηαβιεηήο ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο Πίλαθαο 5.5: Παξνπζίαζε ησλ πξνηεηλφκελσλ θιηκάθσλ κέηξεζεο ησλ κεηαβιεηψλ: ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήονηθνγελεηαθήο Πίλαθαο 6.1: Γεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ δείγκαηνο Πίλαθαο 6.2: Υαξαθηεξηζηηθά ηνπ δείγκαηνο πνπ αθνξνχλ ζηελ εξγαζία Πίλαθαο 6.3: Υαξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κέζνη φξνη (κ.ν) Πίλαθαο 6.4: χγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, κέζνη φξνη (κ.ν.) Πίλαθαο 6.5: Μεηαβιεηέο ηθαλνπνίεζεο, κέζνη φξνη (κ.ν.) Πίλαθαο 6.6: Πίλαθαο 6.7: Πίλαθαο 6.8: Πίλαθαο 6.9: Πξψηε (1 ε ) Γηεξεπλεηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο Φηιηθνχ-Τπνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Δξγαζηαθνχ Πεξηβάιινληνο Γεχηεξε (2 ε ) Γηεξεπλεηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο Φηιηθνχ-Τπνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Δξγαζηαθνχ Πεξηβάιινληνο Γηεξεπλεηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε ησλ ζηνηρείσλ ηεο κεηαβιεηήο χγθξνπζε Δξγαζηαθήο- Οηθνγελεηαθήο Εσήο Γηεξεπλεηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε ησλ κεηαβιεηψλ: ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα Πίλαθαο 6.10α: Μεηξηθφ Μνληέιν Πξψηε (1 ε ) Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε (33 εξσηήζεηο / items) Πίλαθαο 6.10β: Γείθηεο πξνζαξκνγήο ηνπ Μεηξηθνχ Μνληέινπ Πξψηε (1 ε ) Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε Πίλαθαο 6.11α: Μεηξηθφ Μνληέιν Γεχηεξε (2 ε ) Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε (25 εξσηήζεηο / items) Πίλαθαο 6.11β: Γείθηεο πξνζαξκνγήο ηνπ Μεηξηθνχ Μνληέινπ Γεχηεξε (2 ε ) Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε 14

15 Πίλαθαο 6.12α: Μεηξηθφ Μνληέιν Σξίηε (3 ε ) Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε (24 εξσηήζεηο / items) Πίλαθαο 6.12β: Γείθηεο πξνζαξκνγήο ηνπ Μεηξηθνχ Μνληέινπ Σξίηε (3 ε ) Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε Πίλαθαο 6.13: Οη ηειηθέο πξνζδηνξηζηηθέο κεηαβιεηέο (items) πνπ ζπλζέηνπλ ηηο θιίκαθεο κέηξεζεο ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ (κεηαβιεηψλ) ελφο θηιηθνχ- ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο Πίλαθαο 6.14: Οη ηειηθέο πξνζδηνξηζηηθέο κεηαβιεηέο (items) πνπ ζπλζέηνπλ ηηο θιίκαθεο κέηξεζεο ησλ κεηαβιεηψλ: ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (ιφγσ πίεζεο/ζηξεο θαη ρξφλνπ), ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (ιφγσ πίεζεο/ζηξεο θαη ρξφλνπ), ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα Πίλαθαο 6.15 Γείθηεο Cronbach s alpha, CR θαη AVE γηα ηηο κεηαβιεηέο ηνπ πξνηεηλφκελνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ Πίλαθαο 16α: πληειεζηέο ζπζρέηηζεο ησλ κεηαβιεηψλ ε θαη μ Πίλαθαο 16β: Σεηξάγσλα ζπληειεζηψλ ζπζρέηηζεο ησλ κεηαβιεηψλ ε θαη μ Πίλαθαο 6.17: Γείθηεο πξνζαξκνγήο ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 1 Πίλαθαο 6.18: Οη ζπληειεζηέο β ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 1 Πίλαθαο 6.19: Οη ζπληειεζηέο γ ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 1 Πίλαθαο 6.20: πληειεζηήο πξνζδηνξηζκνχ ησλ παιηλδξνκήζεσλ (Squared Multiple Correlations for Structural Equations) ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 1 Πίλαθαο 6.21: πλ-δηαθχκαλζε ελδνγελψλ θαη εμσγελψλ κεηαβιεηψλ ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 1 Πίλαθαο 6.22: Πίλαθεο δηαζπνξψλ - ζπλδηαζπνξψλ αλάκεζα ζηηο εμσγελείο (θ) θαη ζηηο ελδνγελείο (ς) κεηαβιεηέο ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 1 Πίλαθαο 6.23: Γείθηεο πξνζαξκνγήο ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 2 Πίλαθαο 6.24: Οη ζπληειεζηέο β ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 2 Πίλαθαο 6.25: Οη ζπληειεζηέο γ ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 2 Πίλαθαο 6.26: πληειεζηήο πξνζδηνξηζκνχ ησλ παιηλδξνκήζεσλ (Squared Multiple Correlations for Structural Equations) ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 2 Πίλαθαο 6.27: πλ-δηαθχκαλζε ελδνγελψλ θαη εμσγελψλ κεηαβιεηψλ ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 2 Πίλαθαο 6.28: Πίλαθεο δηαζπνξψλ - ζπλδηαζπνξψλ αλάκεζα ζηηο εμσγελείο (θ) θαη ζηηο ελδνγελείο (ς) κεηαβιεηέο ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 2 15

16 πξηλ ηελ Δηζαγσγή ηαλ είζαη γπλαίθα, κεηέξα δχν έθεβσλ θνξηηζηψλ, ζχδπγνο, λνηθνθπξά, εξγαδφκελε, αδειθή, θφξε, θίιε, γηα λα απαξηζκήζσ κεξηθνχο απφ ηνπο ξφινπο ζηνπο νπνίνπο θαιείζαη θαζεκεξηλά λα αληαπνθξηζείο, πξνζπαζείο λα θαηαιάβεηο πσο κπνξείο λα επηβηψζεηο, πσο κπνξείο λα δηαρεηξηζηείο ηελ πίεζε, λα βξεηο πνηνηηθφ ρξφλν γηα φινπο αιιά θαη γηα ηνλ εαπηφ ζνπ. Πψο λα κελ αηζζάλεζαη έλα ξνκπφη πνπ εθηειεί απιά ηα θαζήθνληά ηνπ, αιιά έλαο άλζξσπνο κε ελδηαθέξνληα θαη πνηφηεηα δσήο πνπ έρεη θαηαθέξεη λα ζπλδπάζεη ζε θάπνην ηνπιάρηζηνλ βαζκφ ηελ εξγαζηαθή κε ηελ νηθνγελεηαθή ηνπ δσή. Απφ απηή ηελ πξνζσπηθή αλαδήηεζε άξρηζαλ φια. Δάλ απηή ε πξνζσπηθή κνπ αλαδήηεζε ήηαλ ε αηηία γηα λα ελδηαθεξζψ ζε εξεπλεηηθφ επίπεδν γηα ην ζέκα ηεο ζπκθηιίσζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, ηελ αθνξκή κνπ ηελ έδσζε ε Νφξα. Γέθα ρξφληα πξηλ, φηαλ ήξζα σο ΔΔΓΗΠ ζην Σκήκα Οηθνλνκηθψλ Δπηζηεκψλ, είρα ηελ επθαηξία λα ζπλεξγαζηψ κε ηελ θα. Διενλψξα Καξαζαββίδνπ, δηδάζθνληαο καδί ηεο αξρηθά ζε πξνπηπρηαθφ επίπεδν ηα καζήκαηα: «Μάλαηδκελη θαη Φχιν: Γπλαηθεία Δπηρεηξεκαηηθφηεηα» θαη «Δηαηξηθή Κνηλσληθή Δπζχλε». ζν πην πνιχ κειεηνχζα θαη αζρνιηφκνπλ εξεπλεηηθά κε ην ζέκα, ζηελ αξρή κέζα απφ ηηο εξγαζίεο ησλ θνηηεηψλ ζε πξνπηπρηαθφ θαη κεηαπηπρηαθφ επίπεδν, ηφζν πεξηζζφηεξν κε ελδηέθεξε, ηφζν πεξηζζφηεξν θαηαιάβαηλα ηηο αληηδξάζεηο κνπ, ηα ζπλαηζζήκαηά κνπ, έζεηα πξνηεξαηφηεηεο θαη ρεηξηδφκνπλ πην απνηειεζκαηηθά ηνπο ξφινπο πνπ είρα αλαιάβεη. ηε ζπλέρεηα κνπ δφζεθε ε επθαηξία λα ζπκκεηάζρσ ζην εξεπλεηηθφ πξφγξακκα: «Φχιν θαη Ηζφηεηα: Οργανωσιακή σσμπεριυορά και ο ρόλος των υύλων» (ΦΤΛΔΡΔΚ), ζην νπνίν επηζηεκνληθά ππεχζπλε ήηαλ ε Αλ. Καζεγήηξηα θα. Δ. Καξαζαββίδνπ, θαη ππεχζπλνο ηνπ έξγνπ ν Kαζεγεηήο θ. Γ. Εψηνο. ηφρνο ηνπ πξνγξάκκαηνο ήηαλ ε κειέηε ηεο ζπκθηιίσζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ε πξνψζεζε ηεο ηζφηεηαο ησλ δχν θχισλ ζηνπο εξγαζηαθνχο ρψξνπο. ην πιαίζην ηνπ έξγνπ απηνχ ζπλεξγαζηήθακε ζηελά κε ηελ επηρείξεζε Kleemann. Ζ πξαγκαηνπνίεζε πνζνηηθήο έξεπλαο, αιιά θπξίσο νη ζπλεληεχμεηο κε ην πξνζσπηθφ (πνηνηηθή έξεπλα), κε βνήζεζαλ λα ζπλεηδεηνπνηήζσ ην ξφιν πνπ κπνξεί λα δηαδξακαηίζεη ην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ ζηε δπλαηφηεηα ηνπ αηφκνπ λα 16

17 εμηζνξξνπήζεη ηηο δχν πην ζεκαληηθέο ζθαίξεο ζηε δσή ηνπ - ηελ εξγαζηαθή θαη ηελ νηθνγελεηαθή - κε επεξγεηηθέο ζπλέπεηεο γηα ην άηνκν, ηελ επηρείξεζε θαη ηελ θνηλσλία. Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο αμηνπνηήζεθαλ απφ ηελ επηρείξεζε θαη νη ζρεηηθέο παξεκβάζεηο ηεο γηα ηε ζπκθηιίσζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή βξαβεχηεθαλ ην 2007 απφ ην Διιεληθφ Γίθηπν γηα ηελ Δηαηξηθή Κνηλσληθή Δπζχλε (ΔΚΔ) σο Καιή Πξαθηηθή δηάζηαζε ηεο Κνηλσληθήο Δπζχλεο ηεο επηρείξεζεο. Καηαιπηηθή ήηαλ ε γλσξηκία κνπ, θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ πξνγξάκκαηνο, κε κία αμηφινγε νκάδα έκπεηξσλ, δηεζλνχο θήκεο, εξεπλεηψλ ζην αληηθείκελν. Ζ νκάδα απηή απνηεινχληαλ απφ: ηε Rhona Rapoport, πξσηνπφξν ζηε ζπγθεθξηκέλε γλσζηηθή πεξηνρή, ε νπνία ήηαλ επί ρξφληα ζπλεξγάηηδα ηνπ Ford Foundation, έρεη ζπγγξάςεη πιήζνο βηβιίσλ θαη άξζξσλ θαη ζήκεξα είλαη Director ηνπ Institute of Family and Environmental Research, ηε Lotte Bailyn, Professor of Management, Emerita ηνπ MIT Sloan School of Management, κε κεγάιε εκπεηξία ζηε ζρεηηθή, κε ηε κειέηε ηεο επίδξαζεο ησλ νξγαλσζηαθψλ πξαθηηθψλ θαη δηαδηθαζηψλ ζηε δσή ησλ εξγαδνκέλσλ, έξεπλα θαη ηε Suzan Lewis, Professor απφ ην 2006 ζην Middlesex University, ηεο νπνίαο ηα εξεπλεηηθά ελδηαθέξνληα επηθεληξψλνληαη ζην θχιν θαη ζηελ εμηζνξξφπεζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή. Καη νη ηξεηο ζπλεξγαδφηαλ ήδε απφ ην παξειζφλ κε ηελ θα. Καξαζαββίδνπ θαη ζε ζηαζεξή βάζε θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηνπ πξνγξάκκαηνο, κνηξάδνληαο απιφρεξα ηελ πνιχηηκε εκπεηξία ηνπο θαη δείρλνληαο έληνλν ελδηαθέξνλ γηα ην φιν πξφγξακκα. Ζ καθξφρξνλε απηή ελαζρφιεζε κε ηε κειέηε ηεο ζπκθηιίσζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη εηδηθφηεξα, κε ηελ επίδξαζε πνπ αζθεί ζε απηή ην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ, νδήγεζε ζηε ζπκκεηνρή κνπ κε εξγαζίεο ζε δηεζλή ζπλέδξηα θαη ζε δεκνζίεπζε ζε έγθξηην πεξηνδηθφ, θαη σο θπζηθφ επαθφινπζν ηελ εθπφλεζε ηεο παξνχζαο δηαηξηβήο. Νίθε Γιαβέιε, Γπλαίθα, κεηέξα, ζχδπγνο, εξγαδφκελε επηζηεκφληζζα θαη ηφζα άιια 17

18 ΔΗΑΓΧΓΖ Η. Γεληθφο Πξνβιεκαηηζκφο Αληηθείκελν θαη ηφρνη ηεο Έξεπλαο Οη θνηλσληθέο, ηερλνινγηθέο θαη νηθνλνκηθέο εμειίμεηο πνπ ζεκεηψζεθαλ ζε παγθφζκην επίπεδν, ηηο ηειεπηαίεο δχν θπξίσο δεθαεηίεο, επέθεξαλ αιιαγέο ηφζν ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο (π.ρ. αλαζθάιεηα, πεξίπινθε/ζχλζεηε εξγαζία, επέιηθηεο κνξθέο απαζρφιεζεο, επέιηθηε επηρείξεζε), φζν θαη ζε απηή ηεο νηθνγέλεηαο (π.ρ. νηθνγέλεηεο δηπιήο ζηαδηνδξνκίαο, κνλνγνλετθέο νηθνγέλεηεο, λένο ξφινο γηα ηνλ παηέξα, εξγαδφκελε κεηέξα) θαη δηαηάξαμαλ ηελ θνηλσληθά επηβαιινκέλε δηαθξηηφηεηα κεηαμχ ησλ δχν απηψλ ζθαηξψλ. Γειαδή ηελ πεπνίζεζε φηη ε δνπιεηά είλαη ην «βαζίιεην» ηνπ άλδξα (παηέξαο θνπβαιεηήο) θαη ε νηθνγέλεηα ηεο γπλαίθαο (ηδαληθή κεηέξα πνπ ζπζηάδεη ηελ επαγγεικαηηθή θαη πξνζσπηθή ηεο δσή γηα λα θξνληίδεη ηελ νηθνγέλεηα), έλα βαζηά ξηδσκέλν ζηεξεφηππν ζε ρψξεο ηδίσο φπσο ε Διιάδα, φπνπ ε νηθνγέλεηα απνηειεί ηδηαίηεξα ηζρπξφ ζεζκφ (Glaveli, et al., 2013). Οη πην πάλσ αιιαγέο επέθεξαλ εληάζεηο ζην άηνκν, ζηελ νηθνγέλεηα θαη ζηνπο εξγαζηαθνχο ρψξνπο θαη νδήγεζαλ ζηελ αλάγθε επαλαπξνζδηνξηζκνχ ησλ δχν απηψλ θφζκσλ (Chow and Berheide; 1988; Lewis et al., 2003; Runte and Mills, 2004; Quick, et al., 2004), θαζψο θαη ηνπ ξφινπ ησλ δχν θχισλ ζην ζπίηη θαη ζηελ εξγαζία, ζέηνληαο ζε ακθηζβήηεζε πξνθαηαιήςεηο, ηζρπξά ζηεξεφηππα θαη θνηλσληθά πξφηππα ηνπ θχινπ. πλνπηηθά, νη ξαγδαίεο απηέο ξηδηθέο κεηαβνιέο: i) αλέδεημαλ ηε ζεκαζία ηνπ απνηειεζκαηηθνχ ζπλδπαζκνχ ησλ πνιιαπιψλ θαη ζχλζεησλ ξφισλ πνπ θαινχληαη λα αλαιάβνπλ άλδξεο θαη γπλαίθεο, ii) νδήγεζαλ ζε αιιαγή ηεο λννηξνπίαο γχξσ απφ ην ζεζκφ ηνπ γάκνπ, iii) ελίζρπζαλ ηελ ηδενινγία ησλ ίζσλ επθαηξηψλ γηα ηα δχν θχια, iv) θαηέδεημαλ φηη ε εξγαζία θαη ε νηθνγέλεηα αιιεινεπεξεάδνληαη κε αξλεηηθέο αιιά θαη ζεηηθέο ζπλέπεηεο (spillovers) γηα ην άηνκν, ηηο επηρεηξήζεηο θαη ηελ θνηλσλία θαη ηειηθά, v) αλέδεημαλ ηελ επηηαθηηθή αλάγθε γηα ζπκθηιίσζε ηεο ζθαίξαο ηεο εξγαζίαο κε απηή ηεο νηθνγέλεηαο (Moen and Roehling, 2005). Δηδηθφηεξα, ε αδπλακία ησλ εξγαδνκέλσλ λα ζπκθηιηψζνπλ ηελ επαγγεικαηηθή κε ηελ νηθνγελεηαθή/πξνζσπηθή ηνπο δσή θαη νη ζπλεπαγφκελεο ζρεηηθέο αξλεηηθέο επηπηψζεηο, επεξεάδνπλ ηελ απφδνζε ηνπ αηφκνπ ζηελ νηθνγέλεηα, θαζψο θαη ηε ιεηηνπξγία ηεο (π.ρ. ελδν-νηθνγελεηαθή βία, αιθννιηζκφο, απνμέλσζε ησλ κειψλ 18

19 ιφγσ έιιεηςεο ρξφλνπ γηα νπζηαζηηθή επηθνηλσλία). Δίλαη ελδεηθηηθφ φηη ηα πνζνζηά δηαδπγίσλ, ηδηαίηεξα ζε νηθνγέλεηεο δηπιήο ζηαδηνδξνκίαο, είλαη πςειά, ελψ ε αδπλακία ηνπ ελφο ζπληξφθνπ λα ζπλδπάζεη ηηο δχν απηέο ζθαίξεο ηεο δσήο επεξεάδεη αξλεηηθά θαη ηελ ηθαλφηεηα ηνπ άιινπ γηα ηνλ επηηπρή ζπλδπαζκφ ηνπο (Quick et al, 2004). Γελ κπνξεί λα ζεσξεζεί επνκέλσο έθπιεμε φηη ην ζέκα ηεο ζπκθηιίσζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή εκθαλίδεηαη σο κία απφ ηηο πεξηνρέο αηρκήο γηα ηηο ζχγρξνλεο θπβεξλήζεηο θαη επηρεηξήζεηο πξνζειθχνληαο φιν θαη πεξηζζφηεξν - ηελ πξνζνρή εξεπλεηψλ, αλζξψπσλ ηεο πξάμεο αιιά θαη πνιηηηθψλ. Ζ ζπκθηιίσζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή κπνξεί λα δηαηππσζεί σο ε εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθψλ θαη νηθνγελεηαθψλ ππνρξεψζεσλ/θαζεθφλησλ. Ο φξνο αλαθέξεηαη ζηελ ηζφξξνπε θαη ηζφηηκε ζπκκεηνρή ηφζν ηνπ άλδξα φζν θαη ηεο γπλαίθαο ζηηο νηθνγελεηαθέο επζχλεο, θαηά ηξφπν ψζηε λα επηηξέπεηαη θαη ζηνπο δχν λα αληαπνθξίλνληαη ζηηο επαγγεικαηηθέο ηνπο ππνρξεψζεηο, αιιά θαη λα αμηνπνηνχλ ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν ηε δεκηνπξγηθφηεηα θαη ηηο δεμηφηεηέο ηνπο (Dex, et al., 2001), ελαξκνλίδνληαο φκσο απηή ηε δξαζηεξηφηεηα κε ηε δσή ηνπο εθηφο εξγαζίαο. πλεπψο, επηδίσμε απνηειεί ε δηακφξθσζε ζπλζεθψλ πνπ ζα ππνζηεξίδνπλ άλδξεο θαη γπλαίθεο εξγαδφκελνπο ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα αληηκεησπίζνπλ ηελ ελδερφκελε ζχγθξνπζε κεηαμχ ηεο εξγαζηαθήο θαη ηεο νηθνγελεηαθήο δσήο, θαζψο θαη ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα έρνπλ ηηο ίδηεο επθαηξίεο θαη πεξηνξηζκνχο ηφζν ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο, φζν θαη ζε απηή ηεο νηθνγέλεηαο. Πξνο ηελ θαηεχζπλζε απηή αλαπηχζζνληαη πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο απφ ηηο θπβεξλήζεηο (π.ρ. ππνζηήξημε ηεο κεηξφηεηαο/ παηξφηεηαο), θαζψο θαη δνκέο ππνζηήξημεο ηεο νηθνγέλεηαο. Παξάιιεια, ζηηο επηρεηξήζεηο ζην πιαίζην ηεο Γηνίθεζεο Αλζξσπίλσλ Πφξσλ θαη ηεο Δηαηξηθήο Κνηλσληθήο Δπζχλεο (αλαγλψξηζε ηεο επηρείξεζεο σο θνηλσληθν-νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο θαη αλάπηπμε ηνπ κνληέινπ ησλ νκάδσλ ζπκθεξφλησλ) αλαπηχζζνληαη πνιηηηθέο θηιηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα (Family Friendly Policies/ FFPs). Οη πνιηηηθέο απηέο ζεσξνχληαη σο ζηνηρείν ηεο πνηφηεηαο ηεο εξγαζηαθήο δσήο (Allen 2001; Flye, et al., 2003; Frone 2003) θαη ζηνρεχνπλ ζην λα δηεπθνιχλνπλ ηνπο εξγαδφκελνπο λα ρεηξηζηνχλ ηνπο πνιιαπινχο ξφινπο πνπ έρνπλ αλαιάβεη. Οη πην ζπρλά παξερφκελεο δηεπθνιχλζεηο ηφζν ζηελ Δπξψπε, φζν θαη ζηηο ΖΠΑ είλαη: νη άδεηεο γηα νηθνγελεηαθνχο ιφγνπο, νη επέιηθηεο πνιηηηθέο απαζρφιεζεο φπσο: ειαζηηθά σξάξηα, κεξηθή απαζρφιεζε, εξγαζία απφ ην 19

20 ζπίηη, νη ππεξεζίεο θξνληίδαο (π.ρ. παηδηθνί ζηαζκνί), νη ζπκβνπιεπηηθέο ππεξεζίεο θαη ε νηθνλνκηθή βνήζεηα (Galinsky, et al., 1991; Allen 2001). κσο, φπσο δηαθαίλεηαη απφ ηελ επηζθφπεζε ηεο εηδηθήο βηβιηνγξαθίαο, ε δηαζεζηκφηεηα ησλ θηιηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθψλ απφ κφλε ηεο δελ εγγπάηαη ηελ εθαξκνγή ηνπο (Thomas and Ganster, 1995; Thompson et al. 1999; Allen 2001; Cook, 2009). Πξάγκαηη, νη εξγαδφκελνη ζπρλά απνζαξξχλνληαη ζηε ρξήζε ησλ θηιηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθψλ θνβνχκελνη φηη έηζη ζα ακθηζβεηεζεί ε δέζκεπζή ηνπο ζηνλ νξγαληζκφ θαη φηη ζα επεξεαζηεί ε δπλαηφηεηα αλάπηπμεο ηεο θαξηέξαο ηνπο (Thompson et al.1999; Allen 2001). Παξφια απηά, κε βάζε ηα απνηειέζκαηα ηεο ζρεηηθήο κε ηε ρξήζε ησλ θηιηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθψλ έξεπλαο, κπνξνχκε λα ππνζηεξίμνπκε φηη θάησ απφ θαηάιιειεο ζπλζήθεο νη θηιηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθέο κπνξεί λα βνεζήζνπλ απνηειεζκαηηθά ηε ζπκθηιίσζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, νδεγψληαο ζε ρακειά επίπεδα ζχγθξνπζεο κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ (εξγαζία νηθνγέλεηα), θαζψο θαη θαηάζιηςεο θαη απνρψξεζεο απφ ηελ επηρείξεζε, αιιά θαη ζε ζεηηθέο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ απέλαληη ζηελ επηρείξεζε φπσο ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, πίζηε, αθνζίσζε θαη ηαχηηζε κε ηνλ νξγαληζκφ, ζηάζεηο πνπ ζπλδένληαη άκεζα κε ηελ απφδνζε ησλ εξγαδνκέλσλ θαη θαη επέθηαζε κε ηελ νξγαλσζηαθή απφδνζε (Allen, 2001; Posing and Kickul, 2003; Peters et al., 2007; Cook, 2009; Lewis and and Humbert, 2010; Haar and Roche, 2010; Shockley and Singla, 2011). Δηδηθφηεξα, νη ζπλζήθεο θάησ απφ ηηο νπνίεο νη θηιηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθέο πνπ αλαπηχζζνληαη απφ ην ηκήκα Γηνίθεζεο Αλζξσπίλσλ Πφξσλ κπνξεί λα είλαη απνηειεζκαηηθέο ζην λα βνεζήζνπλ ηα άηνκα λα ζπκθηιηψζνπλ ηελ εξγαζία κε ηελ νηθνγέλεηα, αθνξνχλ θπξίσο ζην θαηά πφζν ην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ, δειαδή ηα ζηειέρε θαη ε θνπιηνχξα (αμίεο, λφξκεο, ζηεξεφηππα) ηεο επηρείξεζεο ζεσξνχληαη απφ ηνπο εξγαδφκελνπο θηιηθά-ππνζηεξηθηηθά πξνο ηελ νηθνγέλεηα (family supportive work environment; Thomas and Ganster, 1995; Thompson et al., 1999; Allen, 2001; Kossek et al., 2011). πκπεξαζκαηηθά, ζήκεξα πξνθεηκέλνπ νη επηρεηξήζεηο λα πξνρσξήζνπλ κπξνζηά αλαθνξηθά κε ηε ζπκθηιίσζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή ζθαίξα θαη λα κεηακνξθσζνχλ ζε ρψξνπο πνπ λα ηθαλνπνηνχλ ηελ επίηεπμε ηφζν ησλ νξγαλσζηαθψλ, φζν θαη ησλ αηνκηθψλ/νηθνγελεηαθψλ ζηφρσλ ησλ εξγαδνκέλσλ (αλζξσπνθεληξηθή/ καιαθή πξνζέγγηζε ζηε ΓΑΠ), ψζηε λα επσθεινχληαη θαη νη δχν (win-win approach), θαινχληαη λα πξνβνχλ ζε βαζηέο αιιαγέο. Γηα λα ην πεηχρνπλ 20

21 απηφ ηα ζηειέρε ησλ επηρεηξήζεσλ, σο «πξνάγγεινη ηεο αιιαγήο» (heralds of change), ζα πξέπεη λα δείμνπλ έλα γλήζην ελδηαθέξνλ γηα ηα άηνκα θαη ηελ νηθνγέλεηά ηνπο, ην νπνίν ζα απνηππσζεί ζηαδηαθά θαη ζηελ νξγαλσζηαθή θνπιηνχξα. Οινθιεξψλνληαο ηε ζχληνκε αλάιπζε πνπ πξνεγήζεθε, κπνξεί λα ππνζηεξηρζεί φηη - ηδίσο ζε πεξηφδνπο νηθνλνκηθήο θξίζεο πνπ κεηψλνληαη νη νηθνλνκηθέο αληακνηβέο θαη γεληθφηεξα ην θφζηνο ιεηηνπξγίαο ησλ επηρεηξήζεσλ - γηα ηελ αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο θαη ηεο απνδνηηθφηεηάο ηνπο νη επηρεηξήζεηο ζα πξέπεη λα αλαδεηήζνπλ θαη λα εληζρχζνπλ άιινπο ηξφπνπο αληακνηβήο ησλ εξγαδνκέλσλ. Ζ δεκηνπξγία ελφο θηιηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πεξηβάιινληνο απνηειεί κία βαζηθή θαη ζεκαληηθή επηινγή, δηφηη αθνξά ζηελ αλάπηπμε ζεηηθψλ ζηάζεσλ ησλ εξγαδνκέλσλ (π.ρ. ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, αθνζίσζε, ππνθίλεζε) πνπ επηθέξνπλ νθέιε γηα ηελ επηρείξεζε (π.ρ. απφδνζε, παξαγσγηθφηεηα, θαιφο εξγνδφηεο), γηα ηνπο εξγαδφκελνπο θαη ηελ νηθνγέλεηά ηνπο (π.ρ. επεκεξία, πνηφηεηα δσήο) θαη θαη επέθηαζε γηα ηελ θνηλσλία. Με βάζε ηε ζεψξεζε θαη πξνβιεκαηηθή πνπ αλαπηχρζεθαλ πην πάλσ αλαδεηθλχεηαη θαη ηεθκεξηψλεηαη ε αλαγθαηφηεηα ηεο ζπκθηιίσζεο ησλ δχν δσηηθήο ζεκαζίαο ζθαηξψλ ηεο δσήο ηνπ αλζξψπνπ, ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο, σο ζεκαληηθφ ζπζηαηηθφ ζηνηρείν γηα ηε ζχγρξνλε Γηνίθεζε Αλζξσπίλσλ Πφξσλ (ΓΑΠ). ην πιαίζην απηνχ ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ, ζθνπφο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο είλαη ε αλάδεημε ραξαθηεξηζηηθψλ ζην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ πνπ ζπκβάιινπλ ζηελ εμηζνξξφπεζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ. Οη εηδηθφηεξνη αληηθεηκεληθνί ζηφρνη ηεο εξγαζίαο απηήο είλαη: Πξψην, ε αλάδεημε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο πνπ κπνξεί λα ζπκβάιινπλ ζηε ζπκθηιίσζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή. Γεχηεξν, ε δηακφξθσζε ελφο Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ (ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε 21

22 Σξίην, εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσή, ζεκαληηθά ζηνηρεία ηεο επεκεξίαο θαη πνηφηεηαο δσήο ησλ εξγαδνκέλσλ). ν ζρεδηαζκφο θαη ε πξαγκαηνπνίεζε εκπεηξηθήο έξεπλαο ζηελ Διιάδα, ε νπνία ζα απνζθνπεί ζηνλ έιεγρν θαη ζηελ επηβεβαίσζε ηνπ πξνηεηλφκελνπ ζηελ παξνχζα εξγαζία Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ. ΗΗ. Γνκή ηεο εξγαζίαο Ζ ζπγθεθξηκέλε κειέηε αξζξψλεηαη ζηα εμήο δχν κέξε: ΜΔΡΟ Α θαη ΜΔΡΟ Β. Σν ΜΔΡΟ Α πνπ έρεη ηίηιν Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ» αξζξψλεηαη ζε 4 Κεθάιαηα: «Βηβιηνγξαθηθή Δπηζθφπεζε Γηακφξθσζε ην Κεθάιαην 1 ν, «πκθηιίσζε ηεο Δξγαζηαθήο κε ηελ Οηθνγελεηαθή Εσή θαη ε έληαμή ηεο ζηε ζχγρξνλε Γηνίθεζε Αλζξσπίλσλ Πφξσλ»: Αλαδεηθλχεηαη ε ζχγρξνλε/αλζξσπνθεληηθή «καιαθή» πξνζέγγηζε (soft approach) ηεο Γηνίθεζεο Αλζξσπίλσλ Πφξσλ (ΓΑΠ), ε νπνία δηεπθφιπλε ηε δηεξεχλεζε ηεο ζπκθηιίσζεο ηεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο κέζα ζε έλα επξχηεξν πιαίζην (δειαδή απηφ ηεο ΓΑΠ). ηελ θαηεχζπλζε απηή αλαπηχρζεθε ππνζηεξηθηηθά ε Θεσξία ηεο Κνηλσληθήο Αληαιιαγήο θαη ηνπ Δξγαζηαθνχ Φπρνινγηθνχ πκβνιαίνπ. Παξάιιεια, εμεηάδνληαη εηδηθφηεξα νη εμειίμεηο αλαθνξηθά κε ηελ έλλνηα, ην πεξηερφκελν, ηε θχζε, ηε δνκή ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο, πξνθεηκέλνπ λα δηαθαλεί ε αλάγθε ηεο αξκνληθήο ζπλχπαξμεο ησλ δχν απηψλ ζθαηξψλ ηεο δσήο ηνπ αλζξψπνπ. Σν θεθάιαην απηφ νινθιεξψλεηαη κε ηελ ηεθκεξίσζε ηεο ζεκαζίαο ηνπ ζέκαηνο ηεο ζπκθηιίσζεο ησλ ζθαηξψλ νηθνγέλεηαο θαη εξγαζίαο ηφζν γηα ηνλ εξγαδφκελν, φζν θαη γηα ηελ επηρείξεζε αιιά θαη ηελ θνηλσλία ζην ζχλνιφ ηεο, θαζψο θαη ν ξφινο ηνπ εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο γηα ηε ζπκθηιίσζε απηή. Ζ αλάγθε απηήο ηεο ζπκθηιίσζεο πξνζεγγίδεηαη θαη θάησ απφ ηελ νπηηθή γσλία ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο πνπ βηψλεη έληνλα ε Διιάδα. ην Κεθάιαην 2 ν, «Πξνζεγγίζεηο γηα ηε κειέηε ηεο ζχλδεζεο ηεο Δξγαζηαθήο κε ηελ Οηθνγελεηαθή Εσή: Κξηηηθή Παξνπζίαζε»: Πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο επίηεπμεο ηεο αξκνληθήο ζπλχπαξμεο ησλ δχν ζθαηξψλ ζεσξήζεθε ζεκαληηθφ λα γίλεη θαηαλνεηφο 22

23 ν κεραληζκφο κε ηνλ νπνίν νη δχν ζθαίξεο (εξγαζία θαη νηθνγέλεηα) ζπλδένληαη θαη ηειηθά αιιεινεπεξεάδνληαη. Ζ κειέηε ηνπ κεραληζκνχ ζχλδεζεο ησλ δχν ζθαηξψλ, επηηξέπεη ηελ θαηαλφεζε ησλ ζρέζεσλ αιιειεπίδξαζεο (γηαηί, πσο ζπλδένληαη, ζε πνην βαζκφ, απνηειέζκαηα) πνπ αλαπηχζζνληαη κεηαμχ ηνπο, ηνλ εληνπηζκφ ησλ παξαγφλησλ πνπ ηηο δηακνξθψλνπλ, ησλ απνηειεζκάησλ απηήο ηεο αιιειεπίδξαζεο θαη δηεπθνιχλεη ηελ αλάπηπμε απνηειεζκαηηθψλ ζηξαηεγηθψλ γηα ηελ πξνψζεζε ηεο αξκνληθήο ζπλχπαξμεο εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο. Ζ θαηαλφεζε ηνπ κεραληζκνχ ζχλδεζεο ησλ δχν ζθαηξψλ ζπλέβαιε θαη ζηε ζεσξεηηθή ηεθκεξίσζε ηνπ ππνδείγκαηνο (Θεσξεηηθφ Πιαίζην) πνπ πξνηείλεηαη ζηελ παξνχζα δηαηξηβή γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο επίδξαζεο ζηνηρείσλ ελφο κε θηιηθνχ γηα ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο ζηε ζπκθηιίσζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή ζθαίξα. ην θεθάιαην απηφ επηδηψθεηαη επίζεο ε θξηηηθή παξνπζίαζε ησλ πξνζεγγίζεσλ πνπ έρνπλ εληνπηζηεί ζηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο ζχλδεζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, θαζψο θαη ε αλάδεημε θαη ε ηεθκεξίσζε ηεο άπνςεο φηη ε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο απνηειεί ηνλ επηθξαηέζηεξν κεραληζκφ γηα ηε κειέηε ηεο ζχλδεζεο ησλ δχν ζθαηξψλ. Σν Κεθάιαην 3 ν, «χγθξνπζε Δξγαζηαθήο - Οηθνγελεηαθήο Εσήο: Πεξηερφκελν ηνπ φξνπ, πξνζδηνξηζηηθνί Παξάγνληεο, επηπηψζεηο, νιηζηηθά δνκηθά κνληέια, ζηξαηεγηθέο αληηκεηψπηζεο»: Δπηθεληξψλεηαη ζηελ έλλνηα ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο θαη κεηά απφ εθηελή κειέηε ηεο ζρεηηθήο βηβιηνγξαθίαο παξνπζηάδνληαη νη πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληέο ηεο, νη επηπηψζεηο ηεο, ηα βαζηθά νιηζηηθά - δνκηθά κνληέια πνπ έρνπλ αλαπηπρζεί, θαζψο θαη νη ζηξαηεγηθέο αληηκεηψπηζεο ηεο ζχγθξνπζεο πνπ έρνπλ πξνηαζεί. Σν θεθάιαην νινθιεξψλεηαη κε ζπκπεξάζκαηα δηαπηζηψζεηο θαη ηνλ εληνπηζκφ εξεπλεηηθψλ θελψλ πνπ ζπκβάινπλ ζηε δηακφξθσζε ηνπ ζεσξεηηθνχ ππφβαζξνπ γηα ηε κνξθνπνίεζε θαη ηεθκεξίσζε ηνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ πνπ πξνηείλεηαη ζηελ παξνχζα δηαηξηβή, θαζψο θαη ζην ζρεδηαζκφ ηεο ζρεηηθήο εκπεηξηθήο έξεπλαο ζηελ Διιάδα. ην Κεθάιαην 4 ν, «Γηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο ελφο Φηιηθνχ-Τπνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Δξγαζηαθνχ Πεξηβάιινληνο κε ηε χγθξνπζε Δξγαζηαθήο - Οηθνγελεηαθήο Εσήο θαη ηηο ηάζεηο ησλ Δξγαδνκέλσλ: Γηακφξθσζε Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ»: Αξρηθά αλαπηχζζνληαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο, ζηε ζπλέρεηα παξνπζηάδνληαη 23

24 έξεπλεο πνπ ζπλδένπλ ηελ έλλνηα ή θάπνην απφ ηα ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε απνηειέζκαηαεπηπηψζεηο ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο, θαζψο θαη νιηζηηθά κνληέια πνπ κειεηνχλ ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο σο ελδηάκεζεο κεηαβιεηήο πνπ ζπλδέεη ηα ραξαθηεξηζηηθά ελφο ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ θαη ην επίπεδν επεκεξίαο ηνπο. Με βάζε ηελ πην πάλσ θξηηηθή αλάιπζε δηαπηζηψλνληαη εξεπλεηηθά θελά θαη εμάγνληαη ζπκπεξάζκαηα θαη δηαπηζηψζεηο πνπ ιακβάλνληαη επίζεο ππφςε (καδί κε απηά ηνπ Κεθαιαίνπ 3) θαηά ηε δηακφξθσζε ηνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ ηεο παξνχζαο εξγαζίαο. Σν ΜΔΡΟ Β πνπ έρεη ηίηιν «Δκπεηξηθή έξεπλα: Έιεγρνο ηνπ πξνηεηλφκελνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ» πεξηιακβάλεη δχν θεθάιαηα. Σν Κεθάιαην 5 ν, «Μεζνδνινγηθφ πιαίζην ηεο έξεπλαο» αξζξψλεηαη ζε πέληε (5) ελφηεηεο. ηελ πξψηε ελφηεηα (ελφηεηα 5.1.) αλαθέξεηαη ν ζθνπφο ηεο έξεπλαο. ηε δεχηεξε ελφηεηα (ελφηεηα 5.2) θαηαγξάθνληαη νη ιφγνη πνπ νδήγεζαλ ζηελ επηινγή ηεο επηζθφπεζεο (survey) σο εξεπλεηηθήο ζηξαηεγηθήο γηα ηε δηεμαγσγή ηεο έξεπλαο. Ζ ηξίηε ελφηεηα (ελφηεηα 5.3) εζηηάδεη ζε ζηνηρεία ηεο έξεπλαο φπσο: κέζνδνο δεηγκαηνιεςίαο, πεξηγξαθή ηνπ εξγαιείνπ ζπιινγήο δεδνκέλσλ, πξνζδηνξηζκφο ηνπ κεγέζνπο ηνπ δείγκαηνο θαη δηαδηθαζία ζπιινγήο δεδνκέλσλ. ηελ ηέηαξηε ελφηεηα (ελφηεηα 5.4) πεξηγξάθνληαη νη θιίκαθεο κέηξεζεο (measurement scales) πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζηελ έξεπλα γηα ηε κέηξεζε ησλ κεηαβιεηψλ (operationalization) πνπ εκπεξηέρνληαη ζην Θεσξεηηθφ Πιαίζην πνπ πξνηείλεηαη ζηελ παξνχζα εξγαζία. Σέινο, ε πέκπηε ελφηεηα (ελφηεηα 5.5) αλαθέξεηαη ζηηο ζηαηηζηηθέο κεζφδνπο πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα ηνλ έιεγρν ηεο εγθπξφηεηαο θαη ηεο αμηνπηζηίαο ησλ κεηαβιεηψλ ηνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ ηεο έξεπλαο, θαζψο θαη γηα ηνλ έιεγρν πξνζαξκνγήο ηνπ πξνηεηλφκελνπ Θεσξεηηθνχ Τπνδείγκαηνο/Πιαηζίνπ (Μεηξηθφ Μνληέιν θαη Μνληέια Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ) ζηα δεδνκέλα. Σν Κεθάιαην 6 ν,«παξνπζίαζε απνηειεζκάησλ ζρνιηαζκφο», δνκείηαη ζε πέληε κέξε σο αθνινχζσο: Γνκή θεθαιαίνπ (ελφηεηα 6.1.), Πεξηγξαθή ηνπ δείγκαηνο (ελφηεηα 6.2), Πεξηγξαθηθή ζηαηηζηηθή (κέζνη φξνη) (ελφηεηα 6.3), ηαηηζηηθή 24

25 αλάιπζε: Έιεγρνο εγθπξφηεηαο θαη αμηνπηζηίαο ησλ θιηκάθσλ κέηξεζεο ησλ ππνκειέηε κεηαβιεηψλ (ελφηεηα 6.4), θαη Έιεγρνο πξνζαξκνγήο ηνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ (Μεηξηθφ Μνληέιν θαη Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ) - ρνιηαζκφο απνηειεζκάησλ (ελφηεηα 6.5). Ζ εξγαζία νινθιεξψλεηαη κε κία ελφηεηα ε νπνία έρεη ηνλ ηίηιν «χλνςε - πκπεξάζκαηα, Πξσηνηππία, πκβνιή, Υξεζηκφηεηα θαη Πεξηνξηζκνί ηεο Έξεπλαο - Θέκαηα γηα Μειινληηθή Έξεπλα». ηελ ελφηεηα απηή ζπκπεξηιακβάλνληαη ηα ζπκπεξάζκαηα ηεο έξεπλαο θαη πεξηγξάθεηαη ε πξσηνηππία -ζπκβνιή ηεο, ε νπνία ζπλίζηαηαη ζε ζεσξεηηθφ θαη ζε πξαθηηθφ επίπεδν. Ζ ελφηεηα νινθιεξψλεηαη κε ηνπο πεξηνξηζκνχο ηεο παξνχζαο έξεπλαο θαη πξνηάζεηο γηα κειινληηθή έξεπλα. 25

26 ΜΔΡΟ Α Βηβιηνγξαθηθή Δπηζθφπεζε Γηακφξθσζε Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ 26

27 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1 ν πκθηιίσζε Δξγαζηαθήο -Οηθνγελεηαθήο Εσήο θαη ε έληαμή ηεο ζηε ζχγρξνλε Γηνίθεζε Αλζξσπίλσλ Πφξσλ 1.1. Πξνβιεκαηηζκφο Γνκή ηνπ θεθαιαίνπ Οη ξαγδαίεο, ξηδηθέο θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο αιιαγέο θαη ηερλνινγηθέο εμειίμεηο πνπ ζεκεηψλνληαη ζε παγθφζκην επίπεδν ηηο ηειεπηαίεο δχν δεθαεηίεο έρνπλ πξνθαιέζεη θπξηνιεθηηθά «ζεηζκφ» ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο θαη ζην κνληέιν ηεο απαζρφιεζεο αιιά θαη ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο (Lewis and Cooper, 1995; Gershuny, 2000; Fu and Shaffer, 2001; Καξαζαββίδνπ θαη Γιαβέιε, 2007; Glaveli et al., 2013). Αλαθνξηθά κε ηνπο εξγαζηαθνχο ρψξνπο, νη ζχγρξνλεο επηρεηξήζεηο θαη νξγαληζκνί βξίζθνληαη ζε κία ζπλερή θαηάζηαζε αλαδηνξγάλσζεο, απαηηνχλ ζπλερψο πςειφηεξε παξαγσγηθφηεηα, θαιχηεξε πνηφηεηα, επειημία θαη «αθνζησκέλνπο» εξγαδφκελνπο, νη νπνίνη λα κπνξνχλ λα αληαπνθξηζνχλ ζηηο αλάγθεο ηεο λέαο ηερλνινγίαο θαη ηνπ έληνλνπ δηεζλνχο αληαγσληζκνχ. Ζ λέα απηή πξαγκαηηθφηεηα: Πξψην, αιιάδεη ηε θχζε ηεο εξγαζίαο, δηφηη απαηηεί πεξηζζφηεξεο άηαθηεο ψξεο εξγαζίαο θαη κεγαιχηεξε επειημία απφ ηελ πιεπξά ησλ εξγαδνκέλσλ ζε ζρέζε κε ην ρξφλν, ην αληηθείκελν, ηνλ ηφπν θαη ηελ ακνηβή ηεο εξγαζίαο (Lewis, 2003). Γεχηεξν, αζθεί επηξξνή ζηε Γηνίθεζε ησλ Αλζξσπίλσλ Πφξσλ, θαζψο αλαδεηθλχεη φηη νη εξγαδφκελνη απνηεινχλ γηα κηα ζχγρξνλε επηρείξεζε κε ζηξαηεγηθφ πξνζαλαηνιηζκφ, αμία θαη ηελ θχξηα πεγή δηαηεξήζηκνπ αληαγσληζηηθνχ πιενλεθηήκαηνο. ε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα, ε κεγάιε εηζξνή ησλ γπλαηθψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο, έρεη αιιάμεη ηε ζχλζεζε ηεο εξγαηηθήο δχλακεο θαη έρεη νδεγήζεη ζε ακθηζβήηεζε, ηδίσο ζην δπηηθφ θφζκν, ηνπ παξαδνζηαθνχ ππνδείγκαηνο/κνληέινπ ηεο νηθνγέλεηαο, φπνπ ν άλδξαο είλαη απηφο πνπ εξγάδεηαη θαη θέξλεη ην «ςσκί ζην ζπίηη», ελψ ε γπλαίθα είλαη «ππεχζπλε γηα ηε θξνληίδα ηεο νηθνγέλεηαο θαη ηνπ ζπηηηνχ». Πξάγκαηη, αλαδχεηαη θαη θαίλεηαη πιένλ λα επηθξαηεί ην ππφδεηγκα ηεο ζχγρξνλεο νηθνγέλεηαο, φπνπ θαη νη δχν ζχδπγνη εξγάδνληαη θαη ζπρλά επηδηψθνπλ θαη νη δχν θαξηέξα (dual- career couple). 27

28 Παξάιιεια ε παξαηεξνχκελε αχμεζε ηεο εηζφδνπ ηεο γπλαίθαο ζηελ αγνξά εξγαζίαο αζθεί πηέζεηο γηα ηελ επαλεθηίκεζε θαη αιιαγή ζε βαζηά ξηδσκέλεο αληηιήςεηο γηα ηνπο ξφινπο ησλ δχν θχισλ ηφζν ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο, φζν θαη ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο. Χο απνηέιεζκα, νη γπλαίθεο «παιεχνπλ» γηα λα επαλαπξνζδηνξίζνπλ ηηο πξνηεξαηφηεηέο ηνπο έμσ απφ ην ζπίηη θαη ηελ νηθνγέλεηα φπνπ επηθξαηνχλ αλαρξνληζηηθά αλδξνθξαηηθά ζηεξεφηππα, θαη νη άλδξεο αηζζάλνληαη πίεζε γηα λα επαλαπξνζδηνξίζνπλ ηε ζέζε ηνπο ζηελ νηθνγέλεηα (Lewis, 2003; Pleck, 1985). Κάησ απφ ηηο πην πάλσ ζπλζήθεο, ε έλλνηα ηνπ θχινπ αλαδεηθλχεηαη σο θξίζηκεο ζεκαζίαο παξάγνληαο γηα: i) ηελ θαηαλφεζε ησλ δηαζέζεσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ αλδξψλ θαη γπλαηθψλ ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν θαη ii) ηελ επαλεμέηαζε θαη αλαζεψξεζε νξγαλσζηαθψλ πξαθηηθψλ πνπ αθνξνχλ ζηελ έλλνηα ηνπ επηηπρεκέλνπ - απνηειεζκαηηθνχ - ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ, έλλνηα ζπλδεδεκέλε κε ραξαθηεξηζηηθά θαη ζπκπεξηθνξέο ηνπ «παξαδνζηαθνχ αλδξηθνχ πξνηχπνπ». Δληνχηνηο, παξά ηηο ξαγδαίεο αιιαγέο ζην νηθνλνκηθφ θαη ηερλνινγηθφ πεξηβάιινλ, παξαηεξείηαη αξγφο ξπζκφο ζηελ πξνζαξκνγή ησλ επηρεηξήζεσλ θαη ηεο θνηλσλίαο ζηα λέα δεδνκέλα κε απνηέιεζκα, άλδξεο θαη γπλαίθεο, λα βηψλνπλ εληάζεηο θαη άγρνο ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα ζπλδπάζνπλ ηελ εξγαζηαθή κε ηελ νηθνγελεηαθή/ πξνζσπηθή ηνπο δσή. πσο ραξαθηεξηζηηθά, αιιά θαη κε θξηηηθή δηάζεζε αλαθέξνπλ ην 2001 νη Bailyn, Drago θαη Kohan «νη εξγαζίεο αθφκε ζρεδηάδνληαη ζαλ νη εξγαδφκελνη λα κελ έρνπλ νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο» θαη θαη επέθηαζε ε θνπιηνχξα θαη ε νξγάλσζε ηεο ακεηβνκέλεο εξγαζίαο (paid work), θαζψο θαη ηεο πξνζθεξφκελεο εξγαζίαο ζην ζπίηη θαη ζηελ θνηλσλία (community organisations) παξακέλνπλ πξνζθνιιεκέλεο ζην παξαδνζηαθφ κνληέιν «θνπβαιεηή - θξνληηζηή» (breadwinner-homemaker) ηεο νηθνγέλεηαο. Άπνςε πνπ δηαηεξείηαη θαη ζήκεξα ηζρπξή ζηηο αλεπηπγκέλεο ρψξεο θαη θπξηαξρεί ζε ρψξεο, φπσο ε Διιάδα, πνπ βηψλνπλ έληνλα ηελ νηθνλνκηθή θξίζε. Ζ αδπλακία ζπκθηιίσζεο ησλ απαηηήζεσλ ζηηο δχν ζθαίξεο π.ρ. ζχγθξνπζε ξφισλ, κε επάξθεηα ρξφλνπ, κεηαθνξά πξνβιεκάησλ, ζπκπεξηθνξάο, άγρνπο (Greenhaus and Beutell, 1985; Frone et. al., 1992; Carnicer et. al., 2004), ζπλεπάγεηαη ζπγθξνχζεηο κεηαμχ εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο ζθαίξαο θαη αξλεηηθέο επηπηψζεηο ηφζν ζηελ εξγαζηαθή (π.ρ. κε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, ρακειή παξαγσγηθφηεηα θαη αθνζίσζε), φζν θαη ζηελ νηθνγελεηαθή δσή (π.ρ. πιεκκειήο αληαπφθξηζε ζηηο νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο, πξνβιήκαηα πγείαο, άγρνο, ζηξεο, θησρή πνηφηεηα δσήο) (Greenhaus and Beutell, 1985; Frone et al., 1992; Adams et. 28

29 al., 1996; Kossek and Ozeki, 1998; Allen et. al., 2000; Williams, 2000; Rapoport et. al, 2002; Allen, 2001; Posing and Kickul, 2003). Γελ απνηειεί επνκέλσο έθπιεμε φηη ην ζέκα ηεο ζπκθηιίσζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή εκθαλίδεηαη απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1980, σο κία πεξηνρή αηρκήο γηα ηηο ζχγρξνλεο θπβεξλήζεηο θαη επηρεηξήζεηο, πξνζειθχνληαο φιν θαη πεξηζζφηεξν - ηελ πξνζνρή εξεπλεηψλ, αλζξψπσλ ηεο πξάμεο αιιά θαη πνιηηηθψλ. Δπηδίσμε απνηειεί ε δηακφξθσζε ζπλζεθψλ πνπ ζα ππνζηεξίδνπλ άλδξεο θαη γπλαίθεο εξγαδφκελνπο ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα αληηκεησπίζνπλ ηελ ελδερφκελε ζχγθξνπζε κεηαμχ εξγαζηαθήο κε εξγαζηαθήο/νηθνγελεηαθήο ζθαίξαο, θαζψο θαη ζηελ πξνζπάζεηα ηνπο γηα ίδηεο/ίζεο επθαηξίεο θαη πεξηνξηζκνχο ηφζν ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο, φζν θαη ζε απηή ηεο νηθνγέλεηαο. ην πιαίζην απηφ αλαπηχζζνληαη δηαρξνληθά πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο απφ ηηο θπβεξλήζεηο, φπσο λφκνη ζε ζρέζε κε ηελ ππνζηήξημε ηεο κεηξφηεηαο/παηξφηεηαο. Παξάιιεια θαη ζηηο επηρεηξήζεηο ζην πιαίζην ηεο Γηνίθεζεο Αλζξσπίλσλ Πφξσλ θαη ηεο Δηαηξηθήο Κνηλσληθήο Δπζχλεο (αλαγλψξηζε ηεο επηρείξεζεο σο θνηλσληθννηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο θαη αλάπηπμε ηνπ κνληέινπ ησλ νκάδσλ ζπκθεξφλησλ) αλαπηχζζνληαη πνιηηηθέο θηιηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα (Family Friendly Policies/FFPs). Απηέο νη πνιηηηθέο ζηνρεχνπλ ζην λα δηεπθνιχλνπλ ηνπο εξγαδφκελνπο λα ρεηξηζηνχλ ηνπο πνιιαπινχο ξφινπο πνπ έρνπλ αλαιάβεη. Οη πην ζπρλά παξερφκελεο δηεπθνιχλζεηο ηφζν ζηελ Δπξψπε, φζν θαη ζηηο ΖΠΑ είλαη: νη άδεηεο γηα νηθνγελεηαθνχο ιφγνπο, νη επέιηθηεο πνιηηηθέο απαζρφιεζεο φπσο: ειαζηηθά σξάξηα, κεξηθή απαζρφιεζε, εξγαζία απφ ην ζπίηη, νη ππεξεζίεο θξνληίδαο (π.ρ. παηδηθνί ζηαζκνί), νη ζπκβνπιεπηηθέο ππεξεζίεο θαη ε νηθνλνκηθή βνήζεηα (Galinsky et al., 1991; Allen 2001). Οη θηιηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθέο πνπ πηνζεηνχληαη απφ κία επηρείξεζε ζεσξνχληαη σο ζηνηρείν ηεο πνηφηεηαο ηεο εξγαζηαθήο δσήο, θαζψο ραξαθηεξίδνπλ έλα θηιηθφ ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πεξηβάιινλ πνπ ζπκβάιεη ζηε κείσζε ηεο ζχγθξνπζεο ζην πεδίν ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο (Allen 2001; Flye, et al., 2003; Frone 2003). Παξφια απηά, θαίλεηαη φηη νη θηιηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθέο δελ αξθνχλ γηα ηε δεκηνπξγία ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο πνπ λα ππνζηεξίδεη ηε ζπκθηιίσζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, ελψ ε δηαζεζηκφηεηά ηνπο απφ κφλε ηεο δελ εγγπάηαη ηελ εθαξκνγή ηνπο (Thomas and Ganster, 1995; Thompson et al. 1999; Allen 2001; Cook 29

30 2009). Γηα παξάδεηγκα, νη εξγαδφκελνη ζπρλά απνζαξξχλνληαη φζνλ αθνξά ζηε ρξήζε ησλ θηιηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθψλ, θνβνχκελνη φηη έηζη ζα ακθηζβεηεζεί ε δέζκεπζή ηνπο ζηνλ νξγαληζκφ θαη φηη ζα επεξεαζηεί ε δπλαηφηεηα αλάπηπμεο ηεο θαξηέξαο ηνπο (Thompson et al.1999; Allen 2001). πλεπψο, ε αλάγθε ηεο αλαδήηεζεο, αλάπηπμεο θαη εθαξκνγήο λέσλ νιηζηηθψλ πξνζεγγίζεσλ πνπ ζα ζπιιακβάλνπλ ηε ζχλζεηε θχζε απηψλ ησλ ζεκάησλ θαη ζα πξνσζνχλ ηηο απαξαίηεηεο ζρεηηθέο αιιαγέο (αμίεο, λφξκεο, νξγάλσζε) ζηνπο εξγαζηαθνχο ρψξνπο (θαη φρη κφλν), αλαδεηθλχεηαη σο επηηαθηηθή. Καη επέθηαζε, ε πξνψζεζε ηεο έξεπλαο ζηε ζπγθεθξηκέλε γλσζηηθή πεξηνρή απνηειεί δήηεκα ηδηαίηεξεο ζεκαζίαο. ηηο επφκελεο ελφηεηεο κε βάζε ηελ επηζθφπεζε ηεο εηδηθήο βηβιηνγξαθίαο: Πξψην, ζα αλαδεηρζεί ε ζχγρξνλε/αλζξσπνθεληξηθή «καιαθή» πξνζέγγηζε (soft approach) ηεο Γηνίθεζεο Αλζξσπίλσλ Πφξσλ (ΓΑΠ) ε νπνία θαηά ηελ άπνςή καο δηεπθνιχλεη ηε δηεξεχλεζε ηεο ζπκθηιίσζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο κέζα ζε έλα επξχηεξν πιαίζην (δειαδή απηφ ηεο ΓΑΠ). Γηα ηελ ελίζρπζε απηήο ηεο ζέζεο ζα αλαπηπρζνχλ ππνζηεξηθηηθά ε ζεσξία ηεο Κνηλσληθήο Αληαιιαγήο θαη απηή ηνπ Φπρνινγηθνχ πκβνιαίνπ. Γεχηεξν, ζα εμεηαζζνχλ εηδηθφηεξα νη εμειίμεηο αλαθνξηθά κε ηελ έλλνηα, ην πεξηερφκελν, ηε θχζε θαη ηε δνκή ηφζν ηεο εξγαζίαο, φζν θαη ηεο νηθνγέλεηαο πξνθεηκέλνπ λα δηαθαλεί ε αλάγθε ηεο αξκνληθήο ζπλχπαξμεο ησλ δχν ζθαηξψλ. Σξίην, ην θεθάιαην απηφ ζα νινθιεξσζεί κε ηελ αλάδεημε ηεο ζεκαζίαο ηνπ ζέκαηνο ηεο ζπκθηιίσζεο ησλ ζθαηξψλ ηεο νηθνγέλεηαο θαη ηεο εξγαζίαο θαη ην ξφιν πνπ δηαδξακαηίδεη ην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ γηα ηε ζπκθηιίσζε απηή H αλάδεημε ηεο ζχγρξνλεο «καιαθήο» (soft)/ αλζξσπνθεληξηθήο πξνζέγγηζεο ζηε Γηνίθεζε Αλζξσπίλσλ Πφξσλ Σν ζχγρξνλν επηρεηξεκαηηθφ ηνπίν ραξαθηεξίδεηαη απφ έλα ηαρχηαηα εμειηζζφκελν έληνλν αληαγσληζκφ, παγθνζκηνπνίεζε ησλ αγνξψλ, ζπλερηδφκελεο θαη ξαγδαίεο ηερλνινγηθέο κεηαβνιέο θαη αιιαγέο ζηελ νξγάλσζε ηεο εξγαζίαο. Κάησ απφ απηέο ηηο ζπλζήθεο, ε επηβίσζε κίαο επηρείξεζεο θαη ε βειηίσζε ηεο απφδνζήο ηεο πξνυπνζέηνπλ πεξηζζφηεξν απφ πνηέ ηελ επηδίσμε δηαηεξήζηκνπ αληαγσληζηηθνχ πιενλεθηήκαηνο. 30

31 ήκεξα, ε έκθαζε γηα ηε δεκηνπξγία δηαηεξήζηκνπ αληαγσληζηηθνχ πιενλεθηήκαηνο κεηαηίζεηαη απφ ην αληαγσληζηηθφ πεξηβάιινλ ηεο επηρείξεζεο ζηνπο πφξνπο (πιηθνχο θαη άυινπο) πνπ απηή κπνξεί λα αλαπηχμεη θαη λα ζπλδπάζεη ζην εζσηεξηθφ ηεο πεξηβάιινλ. Πξάγκαηη, νη ζεσξίεο πνπ ππνζηήξηδαλ φηη ε πεγή απηνχ ηνπ πιενλεθηήκαηνο βξίζθεηαη έμσ απφ ηελ επηρείξεζε (π.ρ. ηερλνινγία, λνκνζεζία, πξφζβαζε ζε πεγέο θεθαιαίνπ) θαίλεηαη λα ράλνπλ ζηαδηαθά έδαθνο (Harel and Tzafir, 1999; Aragon et al., 2003). πγθεθξηκέλα, ζχκθσλα κε ηε πξνζέγγηζε ησλ πφξσλ (resource-base view), πνπ αλαπηχζζεηαη ζηε δεθαεηία ηνπ 1980, ππνζηεξίδεηαη φηη κία επηρείξεζε κπνξεί λα δεκηνπξγήζεη δηαηεξήζηκν αληαγσληζηηθφ πιενλέθηεκα, θαη θαη επέθηαζε λα δηακνξθψζεη ζεηηθέο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ επίηεπμε αλψηεξεο απφδνζεο, κφλν εάλ νη πφξνη ηεο πξνζζέηνπλ αμία ζηε δξάζε ηεο κε έλα κνλαδηθφ ηξφπν ν νπνίνο δελ είλαη εχθνιν λα αληηγξαθεί απφ ηνπο αληαγσληζηέο (Barney, 1986;1991a,b;1992; Grant, 1991; Hamel and Prahaland, 1995; Peteraf, 1993). Μεηαμχ ησλ εζσηεξηθψλ πφξσλ κίαο επηρείξεζεο πνπ κπνξεί λα ζεσξεζνχλ πεγέο αληαγσληζηηθνχ πιενλεθηήκαηνο, θαζνξηζηηθφ ξφιν δηαδξακαηίδεη ην αλζξψπηλν δπλακηθφ θπξίσο ιφγσ ησλ ηδηαίηεξσλ άπισλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ: γλψζεηο, δεμηφηεηεο, ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο ησλ εξγαδνκέλσλ ζηνλ εξγαζηαθφ ηνπο ρψξν (work attitudes) (Barney, 1992; Wright et al., 1994; Kamoche, 1996; Μuller, 1996; Barney and Wright 1998). Οη εμειίμεηο ζην εμσηεξηθφ πεξηβάιινλ ησλ επηρεηξήζεσλ θαη ε αλάδεημε ησλ πφξσλ ηεο επηρείξεζεο, ηδηαίηεξα ησλ αλζξψπηλσλ πφξσλ, σο πεγή δηαηεξήζηκνπ αληαγσληζηηθνχ πιενλεθηήκαηνο είρε επίδξαζε θαη ζηελ εμέιημε ηεο ζρεηηθήο κε ηε δηνίθεζε ησλ αλζξψπσλ ζεσξίαο θαη πξαθηηθήο. Πξάγκαηη, ν θαζαξά επηθνπξηθφο ξφινο ηεο Γηνίθεζεο Πξνζσπηθνχ (ΓΠ) αλαβαζκίδεηαη ζηε δεθαεηία ηνπ 1980 θαη απνθηά ζηαδηαθά ζηξαηεγηθφ ραξαθηήξα. χκθσλα κε ηελ θιαζηθή πξνζέγγηζε ζην κάλαηδκελη αιιά θαη ζηελ νηθνλνκηθή ζεσξία επξχηεξα, ε εξγαζία καδί κε ην έδαθνο θαη ην θεθάιαην ζεσξνχληαη σο νη ηξεηο ζπληειεζηέο παξαγσγήο. ην πιαίζην απηήο ηεο ινγηθήο νη εξγαδφκελνη (εξγαζία) απνηεινχλ έλα ζηνηρείν θφζηνπο θαη ε ζπκκεηνρή ηνπο ζηελ πξνζηηζέκελε αμία ζπλίζηαηαη ζηελ ειαρηζηνπνίεζε ηνπ θφζηνπο ηεο εξγαζίαο (Odiorne, 1985). Mε ηελ έλλνηα απηή, ν ξφινο ηνπ ηκήκαηνο Γηνίθεζεο Αλζξσπίλσλ Πφξσλ ζηελ επηρείξεζε είλαη θαζαξά επηθνπξηθφο. Δηδηθά φζνλ αθνξά ζηε Γηνίθεζε (Μάλαηδκελη), πξέπεη λα ηνληζηεί φηη ήδε απφ ηελ δεθαεηία ηνπ 1930, κε ηελ εκθάληζε ηνπ ξεχκαηνο ησλ αλζξσπίλσλ ζρέζεσλ 31

32 (human relations movement), ηίζεηαη ζε ακθηζβήηεζε ε θιαζηθή πξνζέγγηζε ε νπνία αληαλαθιάηαη ηδίσο ζηελ πηνζέηεζε θαη εθαξκνγή ησλ απφςεσλ ηνπ Taylor (Taylorism). Δηδηθφηεξα, αλαπηχζζνληαη ζεσξίεο γηα ηελ απνηειεζκαηηθή εγεζία, ηελ ππνθίλεζε θαη ηελ θαιή επηθνηλσλία ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν, κε ζηφρν ηελ απειεπζέξσζε φισλ ησλ ηθαλνηήησλ ησλ εξγαδνκέλσλ θαη ηελ ελδπλάκσζή ηνπο. Παξφιε ηε ζεκαληηθή απηή ηνκή, κφλν ζηε δεθαεηία ηνπ 1980, ζην πιαίζην ηεο Γηνίθεζεο Αλζξσπίλσλ Πφξσλ αλαγλσξίδεηαη θαη ππνζηεξίδεηαη ζαθψο ε άπνςε φηη νη εξγαδφκελνη ηεο επηρείξεζεο απνηεινχλ πεξηνπζηαθφ ζηνηρείν (asset) ζην νπνίν ε επηρείξεζε θαιείηαη λα επελδχζεη, λα ην αμηνπνηήζεη θαη λα παξαθνινπζήζεη ηελ απφδνζή ηνπ. Γειαδή, γίλεηαη απνδεθηφ φηη νη άλζξσπνη ζα πξέπεη λα αληηκεησπίδνληαη σο θεθάιαην θαη φηη απνηεινχλ θαη πξνζζέηνπλ αμία ζηελ επηρείξεζε. Θεσξείηαη ζθφπηκν λα ζεκεησζεί φηη ζηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία ζπρλά ππνζηεξίδεηαη φηη ε ΓΑΠ απνηειεί ζηελ νπζία αλαβίσζε παιηψλ απφςεσλ θαη ηδίσο ηεο ζεσξίαο Υ θαη Τ ηνπ McGregor (1960). Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφο ν ζρνιηαζκφο ηνπ Armstrong (1987) ζρεηηθά κε ηε ΓΑΠ φηη πξφθεηηαη γηα "παιηφ θξαζί ζε λέν κπνπθάιη". Πάλησο ζα πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη ππάξρεη κία εθηεηακέλε βηβιηνγξαθία ζηε ζπγθεθξηκέλε γλσζηηθή πεξηνρή, ηδίσο ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, ε νπνία επηθεληξψλεηαη ζηε δηάγλσζε ησλ δηαθνξψλ κεηαμχ Γηνίθεζεο Πξνζσπηθνχ θαη Γηνίθεζεο Αλζξσπίλσλ Πφξσλ. Δθηφο απφ ηε βαζηθή δηαθνξά κεηαμχ ηνπ ηξφπνπ ζεψξεζεο ηνπ αλζξψπηλνπ παξάγνληα σο «πφξνο» ζηε ΓΑΠ θαη σο «θφζηνο» ζηε ΓΠ - εληνπίζηεθαλ θαη άιιεο δηαθνξέο κεηαμχ απηψλ ησλ δχν ελλνηψλ. Γηα παξάδεηγκα ε Legge (1989), παξά ηνλ θάπνην ζθεπηηθηζκφ ηεο γηα ην εάλ πξαγκαηηθά ππάξρνπλ δηαθνξέο κεηαμχ ησλ δχν φξσλ, κε βάζε ηελ επηζθφπεζε ηεο ζρεηηθήο βηβιηνγξαθίαο θαηαιήγεη φηη φλησο ππάξρνπλ ζπγθεθξηκέλεο δηαθνξέο. Οη δηαθνξέο απηέο είλαη θπξίσο νη εμήο: Πξψην, ελψ ε ΓΠ δίλεη έκθαζε ζηε δηνίθεζε θαη ζηνλ έιεγρν ησλ πθηζηακέλσλ, ε ΓΑΠ έρεη σο επίθεληξν ηε δηνίθεζε ησλ νκάδσλ. Γεχηεξν, ηα ζηειέρε γξακκήο δηαδξακαηίδνπλ ξφιν θιεηδί ζηε ΓΑΠ γηα ην ζπλδπαζκφ ησλ πφξσλ ηεο επηρείξεζεο κε ζηφρν ηελ πινπνίεζε θέξδνπο, θάηη πνπ δε ζπκβαίλεη κε ηε ΓΠ. Σξίην, ε δηνίθεζε ηεο νξγαλσζηαθήο θνπιηνχξαο (δειαδή ε θαιιηέξγεηα θνηλψλ ζηάζεσλ, ζπκπεξηθνξψλ, ζηφρσλ, αμηψλ), απνηειεί κία θξίζηκεο ζεκαζίαο δηάζηαζε ηεο ΓΑΠ γηα ηελ επίηεπμε ησλ νξγαλσζηαθψλ ζηφρσλ, ελψ δελ απνηειεί αληηθείκελν ηεο ΓΠ. Με βάζε ηα πην πάλσ, ε Legge ππνζηεξίδεη φηη ε ΓΑΠ, ζε ζχγθξηζε κε ηε ΓΠ, είλαη πεξηζζφηεξν ζηξαηεγηθά πξνζαλαηνιηζκέλε. Άιινη ζπγγξαθείο ζεσξνχλ φηη 32

33 ε ΓΑΠ σο πξνζέγγηζε, δίλεη έκθαζε ζηελ αηνκηθή αλάπηπμε θαη αθνζίσζε θαη κε ηελ έλλνηα απηή πξφθεηηαη γηα αηνκηθηζηηθή (unitarist) πξνζέγγηζε ζε αληίζεζε κε ηελ ζπιινγηθή (collectivist) πξνζέγγηζε ζηε ΓΠ (Guest, 1989; Storey, 1989; Karassavidou and Markovits, 1996). ην ζέκα φκσο ζην νπνίν θαίλεηαη λα ππάξρεη κία γεληθφηεξε ζπκθσλία είλαη φηη ε πηνζέηεζε ηεο ΓΑΠ ζεκαηνδνηεί κία ιηγφηεξν ιεηηνπξγηθή θαη πεξηζζφηεξν πξνζαλαηνιηζκέλε πξνο ηελ επηρείξεζε θαη ηε ζηξαηεγηθή ηεο πξνζέγγηζε ζηε δηνίθεζε ησλ αλζξψπσλ κέζα ζηνπο εξγαζηαθνχο ρψξνπο (Torrington, 1984; Beer et al, 1984; Fombrun et al, 1985; Storey, 1987). θεπηηθηζκφο επίζεο θαίλεηαη λα δηαηππψλεηαη θαη ζε ζρέζε κε ηε ζεσξεηηθή ππνδνκή ηεο ΓΑΠ (Storey, 1995; Legge, 1995), θαζψο εθηηκάηαη φηη απηή βαζίδεηαη θπξίσο ζε απφςεηο αθαδεκατθψλ (ζεσξεηηθά κνληέια) νη νπνίεο ζηεξνχληαη εκπεηξηθήο επηβεβαίσζεο. ην πιαίζην απηνχ ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ ππάξρνπλ ζπγγξαθείο νη νπνίνη δηεξσηψληαη θαηά πφζν ηειηθά ε ΓΑΠ είλαη έλαο ράξηεο, έλα κνληέιν ή κία ζεσξία (Legge, 1985), ελψ άιινη πξνρσξνχλ ζηελ πξφηαζε ηππνινγηψλ πνπ νκαδνπνηνχλ ηηο αλαπηπρζείζεο πξνζεγγίζεηο ζηε ΓΑΠ (Storey, 1985; Hendry, 1995). Με βάζε ηηο ηππνινγίεο πνπ πξνηείλνληαη αλαπηχζζεηαη εκπεηξηθή έξεπλα κε ζηφρν ηε ζχλδεζε ηεο ζεσξίαο κε ηελ πξάμε (Truss, 1997; 1999; Gooderham et al., 1999; Kane et al., 1999). Αλαθνξηθά κε ηε ΓΑΠ, ίζσο ε πην γλσζηή θαη ρξεζηκνπνηνχκελε ηππνινγία γηα ηε γεθχξσζε ηεο ζεσξίαο κε ηελ πξάμε, είλαη ε δηάθξηζή ηεο ζε «καιαθή» (soft)/αλζξσπνθεληξηθή (φξνο πνπ θαηά ηελ άπνςή καο δηεπθνιχλεη ηελ εξκελεία ζηα ειιεληθά) θαη ζε «ζθιεξή» (hard) πξνζέγγηζε. Ζ αλαθνξά ησλ πην πάλσ φξσλ εληνπίδεηαη γηα πξψηε θνξά ζηελ εξγαζία ηνπ Guest (1987), ε νπνία ζηεξίδεηαη ζε εθηεηακέλε βηβιηνγξαθηθή επηζθφπεζε πνπ έρεη σο αληηθείκελν ηνλ ελλνηνινγηθφ πξνζδηνξηζκφ ηεο ΓΑΠ, θαη ζηε ζπλέρεηα ζηελ εκπεηξηθή έξεπλα ηνπ Storey (1992). Ζ δηάθξηζε απηή δε θαίλεηαη λα ρξεζηκνπνηείηαη ζηελ ακεξηθαληθή βηβιηνγξαθία θαη ε ζρεηηθή κε απηνχο ηνπο φξνπο ζεσξεηηθή ζπδήηεζε θαζψο θαη ε έξεπλα ιακβάλνπλ ρψξα ζην πιαίζην θπξίσο ηεο Δπξσπατθήο θαη εηδηθφηεξα ηεο Βξεηαληθήο βηβιηνγξαθίαο (Truss, 1999). Ζ κε ρξήζε ηνπ φξνπ ζηελ ακεξηθαληθή βηβιηνγξαθία αληαλαθιά ηε δηαθνξεηηθή πξνζέγγηζε ζηε ΓΑΠ πνπ αλαπηχζζεηαη ζηηο ΖΠΑ θαη ζηελ Δπξψπε. Ζ δηαθνξεηηθφηεηα απηή, φπσο αλαθέξνπλ νη Boxall θαη Purcell (2003), νθείιεηαη ζηε θηινζνθία ηεο Γηνίθεζεο πνπ πηνζεηείηαη ζηηο δχν απηέο γεσγξαθηθέο πεξηνρέο. πγθεθξηκέλα, ζηηο ΖΠΑ ππνζηεξίδεηαη απφ ηνπο εξεπλεηέο κία δηνηθεηηθή 33

34 πξνζέγγηζε (managerial approach) πνπ εζηηάδεη ζην πσο ε ΓΑΠ κπνξεί λα σθειήζεη ηνπο κεηφρνπο (ρξεκαηννηθνλνκηθά απνηειέζκαηα) ηεο επηρείξεζεο. Αληίζεηα ζηελ Δπξψπε δίλεηαη έκθαζε ζηελ εμηζνξξφπεζε ησλ ζπκθεξφλησλ πνιιψλ νκάδσλ φπσο ησλ: εξγαδνκέλσλ, πειαηψλ, ζσκαηείσλ, θπβέξλεζεο, θνηλσληθνχ ζπλφινπ (θνηλσληθή επζχλε ησλ επηρεηξήζεσλ). Σν θεληξηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ζηε «ζθιεξή» (hard) πξνζέγγηζε ζηε ΓΑΠ, είλαη ν ραξαθηεξηζκφο ηνπ αλζξψπηλνπ παξάγνληα κε ηνλ φξν «πφξνο» (resource). Ο φξνο απηφο ζπλεπάγεηαη φηη «νη εξγαδφκελνη αληηκεησπίδνληαη φπσο θάζε ζπληειεζηήο ηεο παξαγσγήο πνπ πξέπεη λα ρξεζηκνπνηεζεί κε νξζνινγηζκφ θαη έρνληαο σο θεληξηθφ ζηφρν ην νηθνλνκηθφ θέξδνο ηεο επηρείξεζεο» (Storey, 1992, ζει. 29). πλδέεηαη θπξίσο κε ηελ ζεσξία Υ ηνπ McGregor (1960) γηα ηελ αλζξψπηλε θχζε (γηα παξάδεηγκα, νη άλζξσπνη δε ζέινπλ λα δνπιεχνπλ), δίλνληαο έηζη έκθαζε ζηνλ ζηελφ έιεγρν, ζηελ θαζνδήγεζε θαη ζηε ρξήζε ηερληθψλ δηνίθεζεο ηεο απφδνζεο ησλ εξγαδνκέλσλ, κε απψηεξν ζηφρν ηελ επίηεπμε ησλ ζθνπψλ/ πινπνίεζε ηεο ζηξαηεγηθήο ηεο επηρείξεζεο (Miles and Snow, 1984; Tichy et al., 1982; Tyson and Fell, 1986; Guest, 1995; Truss, 1999). Οη ζπλεξγαζίεο απνζαξξχλνληαη, ελψ νη ζπιινγηθέο δηαπξαγκαηεχζεηο θαη νη ζπλδηθαιηζηηθέο νξγαλψζεηο πεξηζσξηνπνηνχληαη. Ζ «ζθιεξή» (hard) πξνζέγγηζε ζηε ΓΑΠ έρεη δερζεί θξηηηθή. Θεσξείηαη απφ νξηζκέλνπο ζπγγξαθείο σο κε αλζξσπηζηηθή (inhuman), θαζψο επηθεληξψλεηαη κφλν ζηε βειηίσζε ηεο απφδνζεο ηεο επηρείξεζεο. Δλψ άιινη ζπγγξαθείο ππνζηεξίδνπλ φηη ε «ζθιεξή» (hard) πξνζέγγηζε ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηελ ελίζρπζε ηεο δχλακεο ηεο δηνίθεζεο θαη ηε λνκηκνπνίεζε ησλ ππνβαζκηζκέλσλ εξγαζηαθψλ ζρέζεσλ, ζηνηρεία πνπ θαίλεηαη λα εζσηεξηθνπνηνχληαη ζηελ θνπιηνχξα ηεο επηρείξεζεο (Legge, 1995). Ζ «καιαθή» (soft)/αλζξσπνθεληξηθή πξνζέγγηζε ζηε ΓΑΠ ζπλδέεηαη κε ηελ αλάγθε πνπ αλαθχπηεη ζηηο ζχγρξνλεο επηρεηξήζεηο γηα φζν ην δπλαηφ κεγαιχηεξε αμηνπνίεζε ησλ αηνκηθψλ ηαιέλησλ ησλ εξγαδνκέλσλ θαη βαζίδεηαη ηδίσο ζηε ζεσξία Τ ηνπ McGregor (1960) γηα ηελ αλζξψπηλε θχζε. χκθσλα κε ηε ζεσξία Τ, νη άλζξσπνη επηδηψθνπλ κέζσ ηεο εξγαζίαο ηνπο ηελ απηφ-νινθιήξσζή ηνπο. ηφρνο επνκέλσο ηεο ΓΑΠ ζα πξέπεη λα είλαη ε ελίζρπζε ηεο αηνκηθήο αλάπηπμεο ησλ εξγαδνκέλσλ ηεο επηρείξεζεο θαη ε δηακφξθσζε ζεηηθψλ ζηάζεσλ απφ απηνχο απέλαληη ζηελ επηρείξεζε θαη ηελ εξγαζία ηνπο, ψζηε ηειηθά λα απειεπζεξσζεί φιν ην δπλακηθφ πνπ απηνί δηαζέηνπλ. Δάλ ν/ε εξγαδφκελνο/ε είλαη αθνζησκέλνο/ε (ληψζεη δέζκεπζε) ζηε δνπιεηά ηνπ, ζα αζθήζεη ν ίδηνο έιεγρν θαη θαζνδήγεζε γηα ηελ απνηειεζκαηηθή νινθιήξσζε (self-control and self-direction) ηνπ έξγνπ ηνπ. 34

35 Βαζηθή πξνυπφζεζε κίαο ηέηνηαο ζπκπεξηθνξάο ησλ εξγαδνκέλσλ είλαη ε ελαξκφληζε (integration) ησλ αλαγθψλ ηεο επηρείξεζεο θαη ησλ εξγαδνκέλσλ (MacGregor, 1969). πγθεθξηκέλα, ε «καιαθή» (soft/αλζξσπνθεληηθή) ζεψξεζε ηεο ΓΑΠ ππνζηεξίδεη φηη νη εξγαδφκελνη πνπ αηζζάλνληαη δεζκεπκέλνη (committed) απέλαληη ζηελ επηρείξεζε ζα είλαη ηθαλνπνηεκέλνη θαη ζα εξγαζηνχλ πην απνηειεζκαηηθά θαη κε ηνλ ηξφπν απηφ ζα ζπκβάιινπλ ζηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ θαη ηειηθά ζηε βειηίσζε ηεο απφδνζεο ηεο επηρείξεζεο (Dunham et al., 1979; Guest, 1987; Legge, 1995; Walton, 1985). Δηδηθφηεξα, ν φξνο αθνζίσζε ζηνλ νξγαληζκφ (organizational commitment) αθνξά ζην βαζκφ ηαχηηζεο (identification) θαη εκπινθήο (involvement) ησλ εξγαδνκέλσλ κε ηε ζπγθεθξηκέλε επηρείξεζε θαη επνκέλσο ην πφζν πξφζπκνη θαη αθνζησκέλνη (δεζκεπκέλνη) αηζζάλνληαη πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο επίηεπμεο ησλ ζηφρσλ ηνπ νξγαληζκνχ (Porter et al., 1974; Caruana and Caleya, 1998). Ζ δέζκεπζε ησλ εξγαδνκέλσλ ζηνλ νξγαληζκφ θαη ζηηο αμίεο ηνπ, ζα επηηεπρζεί κφλν εάλ ππάξρεη ζε απηφλ (ζηνλ νξγαληζκφ) εκπηζηνζχλε απέλαληη ζηνπο εξγαδφκελνπο, εάλ νη εξγαδφκελνη αλαπηχζζνληαη, εάλ ηνπο δίλεηαη ε επθαηξία λα εξγάδνληαη απηφλνκα θαη λα απνθαζίδνπλ γηα ηε δνπιεηά ηνπο θαη εάλ έρνπλ πιεξνθφξεζε. Με ηνλ ηξφπν απηφ νη εξγαδφκελνη ηθαλνπνηνχλ ηηο αλάγθεο ηνπο (ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία), παίξλνπλ αμία απφ ηνλ νξγαληζκφ θαη ζηε ζπλέρεηα πξνζθέξνπλ, κέζσ ηεο εξγαζίαο ηνπο, θαη απηνί αμία ζηνλ νξγαληζκφ (Guest, 1987; Hendry and Pettigrew, 1990; Tyson, 1995; Markovits et al., 2007; 2010; Glaveli and Karassavidou, 2011). Ζ ζηξαηεγηθή δηάζηαζε ηεο «καιαθήο» (soft)/αλζξσπνθεληξηθήο πξνζέγγηζεο ζηε ΓΑΠ ζπλίζηαηαη ζην φηη ν έιεγρνο ζην αλζξψπηλν δπλακηθφ γηα ηε δεκηνπξγία αληαγσληζηηθνχ πιενλεθηήκαηνο θαη ηε βειηίσζε ηεο απφδνζεο ηεο επηρείξεζεο, βαζίδεηαη θαη πεγάδεη απφ ηε δηακφξθσζε ζεηηθψλ ζηάζεσλ ησλ εξγαδνκέλσλ ζηνλ νξγαληζκφ. Δπνκέλσο, ηφζν ε επηδίσμε αληαγσληζηηθνχ πιενλεθηήκαηνο φζν θαη νη ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ είλαη εμίζνπ ζεκαληηθνί παξάγνληεο θαη άξξεθηα ζπλδεδεκέλνη κεηαμχ ηνπο. Χο ην πιένλ αληηπξνζσπεπηηθφ παξάδεηγκα κνληέινπ ηεο «καιαθήο»/αλζξσπνθεληξηθήο ζεψξεζεο ζηε ΓΑΠ ζεσξείηαη ην κνληέιν ηνπ Harvard (Beer et al., 1984; 1985), ην νπνίν ραξαθηεξίδεηαη σο κνληέιν αθνζίσζεο (commitment model) (Truss, 1999; Keenoy, 1990a,b,c; Edgar and Geare, 2005). Σν ζπγθεθξηκέλν κνληέιν, ζεσξεί ηελ επηρείξεζε σο αλνηθηφ θαη πινπξαιηζηηθφ ζχζηεκα, ηνλίδεη ηελ αλζξψπηλε πιεπξά ηεο ΓΑΠ θαη πεξηιακβάλεη φινπο εθείλνπο ηνπο παξάγνληεο (ηνπ εμσηεξηθνχ θαη εζσηεξηθνχ πεξηβάιινληνο) πνπ ζπλδένληαη κε 35

36 ηηο απνθάζεηο θαη ηηο δξαζηεξηφηεηεο ηεο ΓΑΠ (πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο) νη νπνίεο επεξεάδνπλ ζηε ζπλέρεηα: i) ηε θχζε ηεο ζρέζεο κεηαμχ ηεο επηρείξεζεο θαη ησλ εξγαδνκέλσλ, ii) ηα απνηειέζκαηα ζε αλζξψπηλνπο πφξνπο θαη iii) ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο επηρείξεζεο αιιά θαη ηελ αηνκηθή θαη θνηλσληθή επεκεξία. Δληνχηνηο, έρεη ππνζηεί θξηηηθή δηφηη ζεσξείηαη κάιινλ ηδεαιηζηηθφ θαη φηη ελψ δίλεη έκθαζε ζηηο εξγαζηαθέο ζρέζεηο ππνβαζκίδεη ηαπηφρξνλα ηε ζεκαζία ησλ εξγαηηθψλ ζπλδηθάησλ. Αθφκε, απαηηείηαη ζεκαληηθή έξεπλα γηα λα νξηζζνχλ θαη λα ειεγρζνχλ νη αιιειεπηδξάζεηο κεηαμχ ησλ πξνηεηλφκελσλ επηπέδσλ αλάιπζεο (νξηδφληηα αλάπηπμε), θαζψο θαη κεηαμχ ησλ δηαθφξσλ κεηαβιεηψλ πνπ εκπεξηέρεη (θάζεηε αλάπηπμε) (Quest, 1987), ψζηε λα απνθηήζεη αλαιπηηθή θαη πξνβιεπηηθή ηθαλφηεηα (Noon, 1992). Σέινο, δελ ζπγθεθξηκελνπνηεί (operationalisation) ηε ζχλδεζε ηεο ΓΑΠ κε ηε ζηξαηεγηθή ηεο επηρείξεζεο. Έλα αθφκε ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ κνληέιν, πνπ θαηά ηελ άπνςε ηεο ζπγγξαθέσο, αληαλαθιά ηε «καιαθή»/αλζξσπνθεληξηθή πξνζέγγηζε ζηε ΓΑΠ απνηειεί θαη ε Αιπζίδα Κέξδνπο Τπεξεζηψλ (Service Profit Chain; ρήκα 1.1). Ζ πξψηε εθδνρή ηεο Αιπζίδαο Κέξδνπο, παξνπζηάδεηαη ην 1990 απφ ηνπο Heskett, Sasser θαη Hart, ελψ νη Schlesinger θαη Heskett ην 1991 δίλνπλ ζηελ Αιπζίδα ην φλνκά Αιπζίδα Κέξδνπο Τπεξεζηψλ (Service Profit Chain) θαη παξνπζηάδνπλ ηα βαζηθά ηεο ζηνηρεία. Μφλν φκσο ην 1994 θαη ζηε ζπλέρεηα ην 1997, κεηά απφ εθηεηακέλε έξεπλα ζε πνιινχο θιάδνπο ζηνλ ηνκέα ησλ ππεξεζηψλ νη Heskett θαη ζπλ. δίλνπλ ζηελ Αιπζίδα ηελ ηειηθή ηεο κνξθή. πλνπηηθά, ε Αιπζίδα Κέξδνπο Τπεξεζηψλ (ε έξεπλα γχξσ απφ ηελ νπνία εζηηάδεη ζην θιάδν ησλ ππεξεζηψλ) πξνηείλεη φηη ε κεγέζπλζε ησλ εζφδσλ ηεο επηρείξεζεο θαη ε θεξδνθνξία ηεο πεγάδεη απφ ηνπο πηζηνχο πειάηεο νη νπνίνη είλαη ηθαλνπνηεκέλνη απφ ηελ αμία ηεο παξερφκελεο ζε απηνχο ππεξεζίαο. Ζ αμία ηεο ππεξεζίαο γηα ηνλ πειάηε δεκηνπξγείηαη απφ ηνπο ηθαλνπνηεκέλνπο απφ ηε δνπιεηά ηνπο, πηζηνχο θαη παξαγσγηθνχο εξγαδφκελνπο, δεδνκέλνπ φηη απηνί απνιακβάλνπλ πνηφηεηα εξγαζηαθήο δσήο. Τπνζηεξίδνληαο ηηο ζρέζεηο αηηίαο απνηειέζκαηνο ζε θάζε ζηνηρείν ηεο αιπζίδαο, νη Heskett θαη ζπλ. (1997) αλαγλσξίδνπλ φηη ε πνηφηεηα ηνπ εζσηεξηθνχ πεξηβάιινληνο (πνηφηεηα εξγαζηαθήο δσήο) είλαη απηή ε νπνία ζηελ νπζία δηαθνξνπνηεί ηελ ρξεκαηννηθνλνκηθή απφδνζε ησλ επηρεηξήζεσλ ζηνλ ηνκέα ησλ ππεξεζηψλ. 36

37 ΔΩΣΔΡΙΚΗ ΓΙΑΣΑΗ ΑΠΟΓΟΗ Λεηηνπξγηθή ζηξαηεγηθή θαη ζχζηεκα παξνρήο ηεο ππεξεζίαο ΔΞΩΣΔΡΙΚΗ ΓΙΑΣΑΗ ΑΠΟΓΟΗ Αγνξά ζηφρνο Πνηφηεηα Δζσηεξηθήο Τπεξεζίαο Ηθαλνπνίεζε εξγαδνκέλσλ Πίζηε εξγαδνκέλσλ Παξαγσγηθφηεηα εξγαδνκέλσλ Γεκηνπξγία αμίαο γηα ηνλ πειάηε Ηθαλνπνίεζε πειαηψλ Πίζηε πειαηψλ Κεξδνθνξία Αλάπηπμε εζφδσλ Πνηφηεηα Δξγαζηαθήο δσήο (quality of work life) ρεδηαζκφο εξγαζηαθνχ ρψξνπ ρεδηαζκφο εξγαζίαο θαη δηαδηθαζίεο ιήςεο απνθάζεσλ Πνιηηηθέο /πξαθηηθέο ΓΑΠ - Δπηινγή εξγαδνκέλσλ - Δπηκφξθσζε θαη αλάπηπμε ησλ εξγαδνκέλσλ - Ακνηβέο θαη αλαγλψξηζε εξγαδνκέλσλ - Πιεξνθφξεζε θαη επηθνηλσλία Γηαδηθαζίεο θαη πφξνη γηα ηελ εμππεξέηεζε ηνπ πειάηε Βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο ηεο παξερφκελεο ππεξεζίαο θαη κείσζε ηνπ θφζηνπο Αμία πξνζέιθπζεο (attractive value) Τπεξεζία ζρεδηαδφκελε θαη παξερφκελε γηα λα ηθαλνπνηήζεη ηηο αλάγθεο ησλ πειαηψλ Γηαρξνληθή αμία (lifetime value) Γηαηήξεζε πειαηψλ Δπαλαιακβαλφκελεο αγνξέο απφ πειάηεο ηεο επηρείξεζεο πζηάζεηο πειαηψλ ζε ηξίηνπο ρήκα 1.1: Ζ Αιπζίδα Κέξδνπο Τπεξεζηψλ Πεγή: πξνζαξκνγή απφ Heskett θαη ζπλ. (1994;1997) 37

38 Οη Heskett θαη ζπλ. (1994; 1997) αλαγλσξίδνληαο ηνλ θαζνξηζηηθφ ξφιν ηνπ αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ, σο ζηνηρείν πνπ ππξνδνηεί ηελ Αιπζίδα Κέξδνπο Τπεξεζηψλ, ππνζηεξίδνπλ ηελ έλλνηα ηεο πνηφηεηαο εζσηεξηθήο ππεξεζίαο, ελλνψληαο ηελ πνηφηεηα ηνπ εζσηεξηθνχ/εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο ην νπνίν ζπκβάιιεη ζην λα έρνπλ ηθαλνπνηεκέλνπο εξγαδφκελνπο (βι. ρήκα 1.1). Ζ πνηφηεηα ηνπ εζσηεξηθνχ πεξηβάιινληνο είλαη επίζεο γλσζηή σο έλλνηα κε ηνλ φξν πνηφηεηα εξγαζηαθήο δσήο (Quality of Work Life/QWL). Ζ πνηφηεηα ηεο εξγαζηαθήο δσήο νξίδεηαη σο: «ε αληαπφθξηζε κίαο επηρείξεζεο ζηηο αλάγθεο ησλ εξγαδνκέλσλ κέζα απφ ηελ αλάπηπμε κεραληζκψλ πνπ ηνπο δίλεη ηε δπλαηφηεηα λα ζπκκεηέρνπλ πιήξσο ζηε ιήςε απνθάζεσλ πνπ θαζνξίδνπλ ηε δσή ηνπο ζηελ εξγαζία» (Robbins, 1989; ζει. 207). ην πιαίζην ηεο Αιπζίδα Κέξδνπο Τπεξεζηψλ ε ελαξκφληζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ζα κπνξνχζε λα ραξαθηεξηζηεί σο ζηνηρείν ηφζν ηνπ εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο (θηιηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα) θαη ηνπ ζρεδηαζκνχ ηεο εξγαζίαο (π.ρ. επειημία), αιιά θαη ησλ πνιηηηθψλ πξαθηηθψλ ηεο ΓΑΠ. Πξάγκαηη, ζχγρξνλνη εξεπλεηέο ππνζηεξίδνπλ φηη νη πνιηηηθέο ηεο ΓΑΠ πνπ επηδηψθνπλ ηε ζπκθηιίσζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή απνηεινχλ ζηνηρείν ησλ ζπζηεκάησλ αληακνηβήο ησλ εξγαδνκέλσλ (Powell and Mainiero, 1992; Lucero and Allen, 1994). Ζ Αιπζίδα Κέξδνπο Τπεξεζηψλ είλαη, φπσο νη Heskett θαη ζπλ. (1997, ζει. 36) ππνζηεξίδνπλ ζην βηβιίν ηνπο "The service profit chain", έλα παξάδεηγκα Ηζνξξνπεκέλεο Κάξηαο Απνηειεζκάησλ γηα ηηο επηρεηξήζεηο πνπ δξαζηεξηνπνηνχληαη ζηνλ ηνκέα ησλ ππεξεζηψλ. Απνηειεί επηπιένλ έλα πιαίζην ηζνξξνπεκέλεο ζηνρνζεζίαο ζε ζρέζε κε ηηο ηξεηο βαζηθέο νκάδεο ζπκθεξφλησλ πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο δηαζθάιηζεο ηεο ηαπηφρξνλεο ηθαλνπνίεζεο ησλ πξνζδνθηψλ ηνπο απφ ηελ επηρείξεζε. Παξφιν, πνπ ζηελ θαξδηά ηεο Αιπζίδαο Κέξδνπο Τπεξεζηψλ βξίζθεηαη ε δεκηνπξγία αμίαο γηα ηνλ πειάηε, ε Αιπζίδα «ππξνδνηείηαη», κε ηελ έλλνηα ηνπ ζηνηρείνπ έλαξμεο ηεο, απφ ηελ πνηφηεηα ηνπ εζσηεξηθνχ πεξηβάιινληνο θαη ηελ επίδξαζή ηεο ζηελ ηθαλνπνίεζε ησλ εξγαδνκέλσλ, αλαδεηθλχνληαο κε ηνλ ηξφπν απηφ ηελ ηδηαίηεξε ζεκαζία ηνπ αλζξψπηλνπ παξάγνληα θαη ηεο δηνίθεζήο ηνπ. Θα πξέπεη λα πξνζηεζεί φηη νη Hallowell θαη ζπλ. (2002), ζηε κεηα-αλάιπζε πνπ πξαγκαηνπνίεζαλ ζηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία, επηβεβαηψλνπλ θη εληζρχνπλ ηελ άπνςε φηη ε πνηφηεηα εζσηεξηθψλ ππεξεζηψλ ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά κε ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ εξγαδνκέλσλ απφ ηελ εξγαζία. Ζ άπνςε απηή ππνζηεξίδεηαη θαη απφ ζρεηηθή 38

39 έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνίεζε ε ζπγγξαθέαο ζηνλ ηξαπεδηθφ θιάδν ζηελ Διιάδα (Γιαβέιε, 2011; Glaveli and Karassavidou, 2011). Οινθιεξψλνληαο, κέρξη ζήκεξα, δελ ππάξρεη επαξθήο εκπεηξηθή έξεπλα πνπ λα ηεθκεξηψλεη ηελ αλσηεξφηεηα ηεο κίαο ή ηεο άιιεο πξνζέγγηζεο. Δλδηαθέξνλ παξνπζηάδεη πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε ε εξεπλεηηθή δνπιεηά ησλ Truss θαη ζπλ. (1997), νη νπνίνη αμηνινγψληαο κε πνηνηηθά (νκάδεο εζηίαζεο κε ζηειέρε ΓΑΠ) θαη πνζνηηθά (εξσηεκαηνιφγηα ζε εξγαδφκελνπο) εξγαιεία ηελ εθαξκνγή «ζθιεξψλ» ή «καιαθψλ» πξνζεγγίζεσλ (soft and hard approaches) ζε 8 κεγάιεο πνιπεζληθέο επηρεηξήζεηο (κειέηεο πεξίπησζεο) ηνπ Ζλσκέλνπ Βαζηιείνπ, θαηαιήγνπλ φηη ζε θακία απφ ηηο επηρεηξήζεηο απηέο δελ είρε πηνζεηεζεί απφιπηα κία εθ ησλ δχν πξνζεγγίζεσλ. Δπηπιένλ, ελψ ζηε ζεσξία νη επηρεηξήζεηο απηέο θαίλεηαη λα πηνζεηνχλ θπξίσο ηε «καιαθή» (soft) πξνζέγγηζε ζηε ΓΑΠ, ζηελ πξάμε ζηεξίδνληαη ζε πξνζπάζεηεο γηα ζηελφ έιεγρν ησλ εξγαδνκέλσλ. πλεπψο, απαηηείηαη κειινληηθή έξεπλα γηα λα δηεξεπλεζεί ε ζεκεξηλή θαηάζηαζε αλαθνξηθά κε ηελ πηνζέηεζε ζηηο επηρεηξήζεηο ησλ δχν απηψλ πξνζεγγίζεσλ, θαη ελδερνκέλσο ν ηξφπνο ή νη ηξφπνη ζπλδπαζκνχ ηνπο, θαζψο θαη ε ζρέζε κεηαμχ ηεο εθαξκνγήο ηεο κίαο ή ηεο άιιεο πξνζέγγηζεο κε ηελ πςειή απφδνζε ηεο επηρείξεζεο. Πάλησο, πξέπεη λα πξνζηεζεί φηη ε πηνζέηεζε απφ ηηο επηρεηξήζεηο ηεο «καιαθήο»/αλζξσπνθεληξηθήο πξνζέγγηζεο ζηε Γηνίθεζε Αλζξσπίλσλ Πφξσλ - παίξλνληαο ππφςε φζα έρνπλ κέρξη ηψξα ζπδεηεζεί - δηακνξθψλεη έλα επλντθφηεξν εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ γηα ηε ζπκθηιίσζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή Θεσξία ηεο Κνηλσληθήο Αληαιιαγήο, ην Φπρνινγηθφ πκβφιαην θαη ε ζχλδεζή ηνπο κε ηε πκθηιίσζε Δξγαζηαθήο - Οηθνγελεηαθήο δσήο Τπνζηεξηθηηθή σο πξνο ηε «καιαθή» (soft) /αλζξσπνθεληξηθή πξνζέγγηζε ζηε ΓΑΠ εκθαλίδεηαη ε Θεσξία ηεο Κνηλσληθήο Αληαιιαγήο (Blau, 1964; social exchange theory). Ζ Θεσξία απηή βαζίδεηαη ζηελ αξρή ηεο ακνηβαηφηεηαο/αληαπνδνηηθφηεηαο (norm of reciprocity; Gouldner, 1960) θαη ζπλδέεηαη άκεζα κε ηελ έλλνηα ηνπ Φπρνινγηθνχ πκβνιαίνπ (π.ρ.: Guest et al, 1996). χκθσλα κε ηελ αξρή ηεο αληαπφδνζεο, φηαλ δχν κέξε εκπιέθνληαη ζε κία ζρέζε αιιειεπίδξαζεο, ππάξρεη ε πξνζδνθία (expectation) θαη ε πξνηίκεζε (preference) γηα ηε δηακφξθσζε κίαο 39

40 ηζνξξνπίαο ζηηο ζρέζεηο ηνπο (balance). πγθεθξηκέλα, φηαλ ην έλα κέξνο πξνβεί ζε πξάμε επσθειή γηα ην άιιν, ηφηε δεκηνπξγνχληαη αηζζήκαηα ππνρξέσζεο, κε ηελ έλλνηα ηεο πξνζδνθίαο φηη απηή ε πξάμε πξέπεη λα αληαπνδνζεί. ην πιαίζην ηεο Θεσξίαο ηεο Κνηλσληθήο Αληαιιαγήο, ν/ε εξγνδφηεο επηδηψθεη λα θηίζεη καθξνπξφζεζκεο ζρέζεηο ζπλεξγαζίαο κε ηνπο εξγαδφκελνπο ηθαλνπνηψληαο ηηο αηνκηθέο αλάγθεο ηνπο (πνηφηεηα εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο) κέζσ ηηο δηακφξθσζε ελφο πνηνηηθνχ εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο (Yee et al., 2009). ην πεξηβάιινλ απηφ νη εξγαδφκελνη: αληηιακβάλνληαη φηη αληηκεησπίδνληαη δίθαηα, ληψζνπλ φηη ππάξρεη ζεβαζκφο ζε ζρέζε κε ηελ πξνζπάζεηα ηνπο, αληακείβνληαη αλάινγα κε ηελ πξνζπάζεηα ηνπο (Gouldner, 1960), αλαγλσξίδεηαη ε ζεκαζία ηεο νηθνγέλεηάο ηνπο (Smithson and Lewis, 2004; Azim et al., 2011), έρνπλ επθαηξίεο γηα πξνζσπηθή αλάπηπμε θιπ. Αληαπνδίδνληαο ηελ επσθειή πξάμε ηνπ εξγνδφηε/επηρείξεζεο, νη επσθεινχκελνη εξγαδφκελνη ζα είλαη αθνζησκέλνη ζηελ επηρείξεζε εθδειψλνληαο ην ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ ηνπο γηα απηή θαη ην δήιν ηνπο κέζα απφ ηελ εμαίξεηε πξνζπάζεηα γηα ηελ επηηπρία ησλ ζηφρσλ ηεο επηρείξεζεο, αιιά θαη κε ην λα κελ πηνζεηνχλ ζπκπεξηθνξέο θαη λα κελ πξνβαίλνπλ ζε πξάμεηο πνπ κπνξεί λα ηε βιάςνπλ (Eisenberger et al., 1986; Hutchinson, 1997; Wayne et al., 1997). Ζ πξνζπκία (willingness)/ πξνζδνθία λα ρηηζηεί κία ακνηβαίσο επσθειήο ζρέζε κεηαμχ εξγνδφηε θη εξγαδφκελνπ απνηειεί ην θχξην ραξαθηεξηζηηθφ ηεο έλλνηαο ηεο θνηλσληθήο αληαιιαγήο. Δπνκέλσο, ζχκθσλα κε ηε Θεσξία ηεο Κνηλσληθήο Αληαιιαγήο (Blau, 1964), φηαλ νη εξγαδφκελνη αληηιακβάλνληαη φηη απνθνκίδνπλ νθέιε απφ ηελ επηρείξεζε είλαη αλακελφκελν λα αληαπνδψζνπλ (ηα νθέιε) ζηελ επηρείξεζε, επηδεηθλχνληαο ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο (π.ρ. ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία) πνπ λα αληαπνθξίλνληαη ζην ελδηαθέξνλ θαη ζηε δέζκεπζε πνπ πηζηεχνπλ φηη ε επηρείξεζε δείρλεη πξνο απηνχο, θαη αληηζηξφθσο αλάινγα. Πξφζζεηα, νη ζπκκεηέρνληεο ζηε ζρέζε, ζα επηδηψμνπλ ηε δηαηήξεζε ηζνξξνπίαο κεηαμχ ησλ εηζξνψλ πνπ δηνρεηεχνπλ ζηε ζρέζε θαη ησλ αληακνηβψλ πνπ ιακβάλνπλ ζε αληάιιαγκα. Οη Anderson θαη Schalk (1998, ζει. 640) ππνζηεξίδνπλ φηη: «Έλαο/κία εξγαδφκελνο/ε δπγηάδεη ηηο ππνρξεψζεηο ηνπ απέλαληη ζε έλαλ νξγαληζκφ ζε ζρέζε κε ηηο ππνρξεψζεηο πνπ αλαιακβάλεη ν νξγαληζκφο απέλαληί ηνπ/ηεο θαη πξνζδηνξίδεη/επαλαπξνζδηνξίδεη ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ αλάινγα κε ην πψο ν νξγαληζκφο αληαπνθξίλεηαη ζε θξίζηκνπο γηα ηνλ/ηελ εξγαδφκελν/ε παξάγνληεο». Ζ ζπκθηιίσζε εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο φπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί ζηελ εηζαγσγή ηνπ θεθαιαίνπ, απνηειεί πιένλ έλαλ θξίζηκεο ζεκαζίαο παξάγνληα γηα 40

41 ηνπο εξγαδφκελνπο, ελψ ζεκαληηθφο αξηζκφο κειεηεηψλ ηε ζεσξεί σο κία πςειήο πξνηίκεζεο (ηδηαίηεξα γηα ηηο γπλαίθεο) εζσηεξηθή αληακνηβή αιιά θαη σο ζεκαληηθή δηάζηαζε ηνπ λένπ εξγαζηαθνχ ςπρνινγηθνχ ζπκβνιαίνπ (Lucero and Allen, 1994; Rousseau, 1995; Roehling et al., 1998; 2001; Smithson and Lewis, 2004; Azim et al., 2011). Πξάγκαηη, έξεπλεο έρνπλ θαηαδείμεη φηη ε ζπκθηιίσζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο απνηειεί πιένλ θνκκάηη ησλ πξνζδνθηψλ ησλ εξγαδνκέλσλ απφ ηνπο εξγνδφηεο, ε ηθαλνπνίεζε ησλ νπνίσλ επεξεάδεη ζεηηθά ηα αηζζήκαηα αληαπφδνζήο ηνπο ζηελ επηρείξεζε πνπ εξγάδνληαη (Morrison and Robinson, 1997; Lambert, 2000; Smithson and Lewis, 2004; Azim et al., 2011; Glaveli, et al., 2013). ην ζεκείν απηφ ζεσξείηαη ζθφπηκν λα γίλεη κία ζχληνκε αλαθνξά ζηελ έλλνηα ηνπ Φπρνινγηθνχ πκβνιαίνπ θαη ην πσο απηφ ζπλδέεηαη κε ηε Θεσξία ηεο Κνηλσληθήο Αληαιιαγήο. Αλαθνξηθά κε ηνλ νξηζκφ ηνπ ςπρνινγηθνχ ζπκβνιαίνπ ππάξρνπλ δχν βαζηθέο πξνζεγγίζεηο. Ζ πξψηε ππνζηεξίδεηαη απφ ηνπο Argyris (1960) θαη Schein (1978). Δζηηάδεη ζηηο αληηιήςεηο ησλ εξγνδνηψλ θαη ησλ εξγαδνκέλσλ αλαθνξηθά κε ην ηη «αληαιιάζζεηαη» ζηελ εξγαζηαθή ζρέζε (exchange in the employment relationship). Σν ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην απνηειεί δειαδή κία αληαπνδνηηθήο (ακνηβαία) θχζεο / θνηλήο απνδνρήο (reciprocal) άξξεηε (implicit) ζπκθσλία κεηαμχ ηνπ εξγνδφηε θαη ηνπ/ηεο εξγαδφκελνπ/εο, βάζε ηεο νπνίαο ην έλα κέξνο πξέπεη λα δψζεη θάηη ζηνλ άιιν ζε αληάιιαγκα γηα θάηη πνπ έιαβε, είλαη δειαδή κία ζρέζε αληαιιαγήο. Ζ δεχηεξε πξνζέγγηζε εζηηάδεη ζηνλ/ζηελ εξγαδφκελν/ε θαη ππνζηεξίδεη φηη ην ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην δηακνξθψλεηαη κφλν απφ ηελ πιεπξά ηνπ/ηεο εξγαδφκελνπ (Herriot, 1995). Με απηή ηελ έλλνηα κπνξεί λα ραξαθηεξηζηεί σο έλα «ζπκβφιαην κνλήο-θαηεχζπλζεο» πνπ αθνξά ζηηο αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ, πνπ δηακνξθψλνληαη απφ ηνλ νξγαληζκφ (π.ρ. κνλνπάηηα θαξηέξαο = καθξνρξφληα παξακνλή ζηελ επηρείξεζε), αλαθνξηθά κε ηε ζπκθσλία αληαιιαγήο (exchange agreement) κεηαμχ ησλ εξγαδνκέλσλ θαη ηνπ νξγαληζκνχ (Rousseau, 1995; Herriot and Pemberton, 1997). Σν ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην είλαη δειαδή έλα δηαλνεηηθφ κνληέιν (mental model), ή ζρήκα, ην νπνίν ηα άηνκα ρξεζηκνπνηνχλ γηα λα θαηαλνήζνπλ ηνλ θφζκν ηνπο θαη λα δηακνξθψζνπλ θαηάιιειεο ζπκπεξηθνξέο (Rousseau, 1995). Ζ δεχηεξε πξνζέγγηζε θαίλεηαη λα επηθξαηεί εξεπλεηηθά, θαζψο ζεκαληηθή έξεπλα έρεη επηθεληξσζεί ζην πσο νη εξγαδφκελνη θαηαλννχλ ηηο ξεηέο θαη άξξεηεο ππνζρέζεηο αλαθνξηθά κε ηελ αληαιιαγή αλάκεζα ζηε ζπλεηζθνξά ηνπο 41

42 ζηνλ νξγαληζκφ (π.ρ. πξνζπάζεηα, ηθαλφηεηα, αθνζίσζε) θαη ζην πσο αληακείβεη ν νξγαληζκφο απηή ηε ζπλεηζθνξά (Rousseau, 1995; Conway and Briner, 2005). Σν θνηλφ ζεκείν ησλ πην πάλσ πξνζεγγίζεσλ είλαη ε ζχλδεζή ηνπο κε ηε Θεσξία ησλ Πξνζδνθηψλ. Σν ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην επεξεάδεηαη απφ ηνπο επηδησθφκελνπο ζηφρνπο ηνπ αηφκνπ θαη ηα πξνζδνθψκελα απνηειέζκαηα αλαθνξηθά κε απηνχο ηνπο ζηφρνπο. Οη δχν απηνί παξάγνληεο δηακνξθψλνπλ ηε ζηάζε ησλ εξγαδνκέλσλ απέλαληη ζηελ επηρείξεζε, θαζψο θαη ηελ ζπκπεξηθνξά αιιά θαη ην βαζκφ ππνθίλεζήο ηνπο ζηελ εξγαζία (Porter and Lawler, 1968). Αλάινγα κε ην είδνο/θχζε ησλ πξνζδνθηψλ ηνπ, ν/ε εξγαδφκελνο/ε κπνξεί λα δεη ην ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην ζε φξνπο ζπλαιιαθηηθνχο (transactional) ή ζρεζηαθνχο (relational; e.g. Rousseau, 1990, 1995; Herriot et al., 1997; Anderson and Schalk, 1998; Millward and Hopkins, 1998; Millward and Brewerton, 1999). Σν παξαδνζηαθφ ζρεζηαθνχ ηχπνπ ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην ήηαλ καθξνρξφληνπ πξνζαλαηνιηζκνχ θαη εμέθξαδε ηηο πξνζδνθίεο ησλ εξγαδνκέλσλ γηα εξγαζηαθή αζθάιεηα (καθξνρξφληα παξακνλή ζηνλ νξγαληζκφ) θαη εκπηζηνζχλε κε αληάιιαγκα ηελ αθνζίσζή ηνπο ζηνλ νξγαληζκφ (Rousseau and Parks, 1993). ην λέν ζπλαιιαθηηθνχ ηχπνπ ζπκβφιαην, ην νπνίν είλαη βξαρπρξφληνπ πξνζαλαηνιηζκνχ, νη εξγαδφκελνη πξνζδνθνχλ φηη ν νξγαληζκφο ζα ηνπο «θξνληίδεη» (π.ρ. ζα ηνπο παξέρεη: πςειή ακνηβή, επθαηξίεο γηα επηκφξθσζε θαη αλάπηπμε θαη άξα απαζρνιεζηκφηεηα, ηα κέζα (π.ρ. επειημία σξαξίνπ) γηα λα ζπκθηιηψζνπλ ηελ εξγαζηαθή κε ηελ νηθνγελεηαθή ηνπο δσή, θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηεο απαζρφιεζήο ηνπο ζε απηφλ κε αληάιιαγκα ηελ πίζηε, ηελ αθνζίσζε, ηε ζθιεξή-πνιχσξε δνπιεηά, ρσξίο λα είλαη φκσο εγγπεκέλε ε εξγαζηαθή ηνπο αζθάιεηα (Rousseau and Wade-Benzoni, 1995; Sparrow, 2000). Έλα δήηεκα πνπ απαζρνιεί ηνπο εξεπλεηέο ζε ζρέζε κε ηα ζπλαιιαθηηθνχ ηχπνπ ςπρνινγηθά ζπκβφιαηα είλαη φηη ππνζέηνπλ ηελ νκνηνκνξθία ησλ πξνζδνθηψλ θαη παξακεξίδνπλ ηε δηαθνξεηηθφηεηα (Smithson and Lewis, 2004). Δπίζεο, κία άιιε δηάζηαζε ηεο ζρεηηθήο ζπδήηεζεο αθνξά ζην θαηά πφζν ην ςπρνινγηθφ ζπλαιιαθηηθφ θαη ζρεζηαθφ ζπκβφιαην είλαη ζαθψο δηαθξηηά. Έηζη γηα παξάδεηγκα, νη Millward θαη Herriot (2000) ηνλίδνπλ, φηη ε δηάθξηζε ηνπ ςπρνινγηθνχ ζπκβνιαίνπ ζε ζπλαιιαθηηθφ θαη ζρεζηαθφ δελ είλαη απφιπηε, θαη φηη ε ζρέζε αληαιιαγήο πνπ πεξηγξάθεη ην ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην πεξηιακβάλεη θαη ηα δχν ζηνηρεία. Οη εξγαδφκελνη δειαδή δελ πξνηηκνχλ ηνλ έλα ή ηνλ άιιν ηχπν αιιά αληίζεηα, ζην αηνκηθφ ηνπο ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην, πεξηιακβάλνπλ ζηνηρεία θαη απφ 42

43 ηνπο δχν ηχπνπο ζπκβνιαίνπ (π.ρ. Robinson et al., 1994). Δπίζεο, εθηφο απφ ηε γεληθή απηή δηάθξηζε, κπνξνχλ λα εληνπηζζνχλ θαη άιινη ηχπνη ςπρνινγηθψλ ζπκβνιαίσλ. Δλδεηθηηθά, νη Lester θαη Kickul (2001) ραξαθηεξίδνπλ ηελ επηκφξθσζε σο κία θαηεγνξία ςπρνινγηθνχ ζπκβνιαίνπ. Σν ζπκβφιαην απηφ αθνξά ζηηο πξνζδνθίεο γηα ζπλερφκελε επηκφξθσζε, επθαηξίεο γηα πξνζσπηθή αλάπηπμε θαη θαζνδήγεζε γηα αλάπηπμε ζηαδηνδξνκίαο. Απφ ηελ άιιε, νη Azim θαη ζπλ. (2011) αλαθέξνπλ ην ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην ζπκθηιίσζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο, ην νπνίν αθνξά ζηηο πξνζδνθίεο ησλ εξγαδνκέλσλ γηα λα επηθέξνπλ κία ηζνξξνπία κεηαμχ ησλ δχν απηψλ ζθαηξψλ ηεο δσήο ηνπο. Απηφ ζπλεπάγεηαη ηελ ππνζηήξημε ησλ πξντζηακέλσλ ηνπο, ηε ρξήζε πνιηηηθψλ θαη πξαθηηθψλ θαη ηελ απαγθίζηξσζε απφ αληηιήςεηο, ζηεξεφηππα θαη παιηέο πξαθηηθέο. Με βάζε ηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία ην ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην ζα κπνξνχζε λα παξνπζηαζηεί κε ηε κνξθή παγφβνπλνπ πνπ πάλσ απφ ηελ επηθάλεηα ηνπ λεξνχ βξίζθνληαη ηα επίζεκα ζπκθσλεζέληα ζεκεία ηνπ ζπκβνιαίνπ, ελψ θάησ απφ απηή νη άξξεηεο/θξπθέο ακνηβαίεο πξνζδνθίεο (Lucero and Allen, 1994; Roehling et al., 1998; 2001; Lambert, 2000; Baylin, 2001; Smithson and Lewis, 2004; Hiltrop, 1996; Sparrow, 1996; Herriot and Pemberton, 1997; Roehling et al., 1998; 2001; Baylin, et al., 2001; Azim et al., 2011). Σα ςπρνινγηθά ζπκβφιαηα έρνπλ δπλακηθφ ραξαθηήξα, θαζψο νξαηνί θαη κε παξάγνληεο κπνξνχλ λα επεξεάζνπλ ηηο αλάγθεο/πξνζδνθίεο (είδνο θαη έληαζε) ησλ εξγαδνκέλσλ (θαη ησλ εξγνδνηψλ) θαη λα αλαδηακνξθψζνπλ ην ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην φπσο: αιιαγέο ζην πεξηβάιινλ (π.ρ. νηθνλνκηθή θξίζε, είζνδνο ησλ γπλαηθψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο), ζηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο επηρείξεζεο ή θαη ηνπ αηφκνπ (π.ρ. επηηπρία, πξφζζεηεο ψξεο εξγαζίαο, νηθνγέλεηα, αιιαγέο ζηελ ειηθία, αλάπηπμε ηνπ αηφκνπ) αιιά θαη ε δηάξθεηα απαζρφιεζεο θ.α. Οξηζκέλεο πξνζδνθίεο ζα κπνξνχζαλ είηε λα κελ είλαη νξαηέο είηε λα έρνπλ παξαλνεζεί (misunderstood) απφ ηα κέξε πνπ ζπλδένληαη κε ην ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην. Οη Guest θαη ζπλ. (1996) πξνηείλνπλ φηη ε δχλακε ηνπ ςπρνινγηθνχ ζπκβνιαίνπ εμαξηάηαη απφ ην πφζν απνηειεζκαηηθά (how fair) ζεσξεί ν/ε εξγαδφκελνο/ε φηη ν/ε εξγνδφηεο ηθαλνπνηεί ηηο αλακελφκελεο πξνο απηφλ ππνρξεψζεηο ηνπ πέξα απφ ην επίζεκν ζπκβφιαην εξγαζίαο. Ζ ηθαλνπνίεζε ησλ πξνζδνθηψλ απηψλ ζα νδεγήζνπλ ηειηθά ζε αθνζίσζε ζηνλ νξγαληζκφ, ζε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, ζηελ ππνθίλεζε ησλ εξγαδνκέλσλ θαη ζα επεξεάζνπλ ην βαζκφ πνπ απηφο/ή ληψζεη εξγαζηαθή αζθάιεηα (Rousseau, 1996; Guest, et al., 43

44 1996) ή εξγαζηαθή αλαζθάιεηα, έλλνηα πνπ ζε ζχγθξηζε κε ηελ εξγαζηαθή αζθάιεηα, εξεπλάηαη πεξηζζφηεξν (Καξαζαββίδνπ, 1996). Ζ αληίιεςε φηη ην ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην έρεη θαηαπαηεζεί ή παξαβηαζηεί κπνξεί λα θέξεη ξηδηθέο αιιαγέο. Ζ παξαβίαζε ηνπ ζπκβνιαίνπ απφ ηελ πιεπξά ηνπ εξγνδφηε δηακνξθψλεη ζηνλ εξγαδφκελν ζπλαηζζήκαηα ζπκνχ θαη πξνδνζίαο, ην αίζζεκα ηεο αδηθίαο θιπ (Rousseau, 1996; Morrison and Robinson, 1997). Ζ παξαβίαζε απηή επεξεάδεη αξλεηηθά ηελ εκπηζηνζχλε ηνπ/ηεο εξγαδφκελνπ/εο ζηνλ νξγαληζκφ, ηελ απφδνζε ηνπ νξγαληζκνχ, ηε ζπκπεξηθνξά, ηηο ζηάζεηο (π.ρ. ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, αθνζίσζε) θαη ηελ απνδνηηθφηεηα ησλ εξγαδνκέλσλ (Rousseau, 1995; Lester and Kickul, 2001; Bunderson, 2001; Lester et al., 2002; Johnson and O'Leary-Kelly, 2003; Gakovic and Tetrick, 2003; Raja et al., 2004; Zhao et al., 2007). Δπηπιένλ, είλαη ζθφπηκν λα παξαηεξεζεί φηη ελψ ην ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην είλαη κία ζρέζε ακνηβαίαο αληαιιαγήο θαη αληαπφδνζεο, ε έλλνηα ηεο ακνηβαηφηεηαο κπνξεί λα είλαη πξνβιεκαηηθή (απηφ αθνξά θαη ηε Θεσξία ηεο Κνηλσληθήο Αληαιιαγήο) εηδηθφηεξα φηαλ ε δηαπξαγκαηεπηηθή δχλακε ησλ κεξψλ πνπ εκπιέθνληαη ζε κία ζρέζε αληαιιαγήο δελ είλαη ηζνδχλακε. Απηφ ην ράζκα δχλακεο κπνξεί λα νδεγήζεη ζηελ αλάπηπμε πνιιαπιψλ ζπκβνιαίσλ πνπ εμαξηψληαη απφ παξάγνληεο φπσο: ε ζέζε ηνπ αηφκνπ ζηελ νξγάλσζε (π.ρ. εξγαδφκελνο θέληξνπ ή πεξηθέξεηαο), ε εμεηδίθεπζε θιπ. Δηδηθά ζε πεξηφδνπο νηθνλνκηθήο θξίζεο φπσο απηή βηψλεηαη έληνλα ζηελ Διιάδα, νη εξγαδφκελνη αηζζάλνληαη ιφγσ ηεο κεγάιεο αλαζθάιεηαο πνπ ληψζνπλ, φηη πξέπεη λα έρνπλ ρακειέο πξνζδνθίεο γηα λα δηαηεξήζνπλ θπξίσο ηε ζέζε εξγαζίαο ηνπο. Απφ ηελ πιεπξά ηνπο νη εξγνδφηεο «παξαβηάδνπλ» - ζπρλά ιφγσ ηεο ηζρπξφηεξεο δηαπξαγκαηεπηηθήο ηνπο δχλακεο ην ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην κε ηθαλνπνηψληαο ηηο πξνζδνθίεο ησλ εξγαδνκέλσλ (π.ρ. κείσζε ησλ δαπαλψλ γηα επηκφξθσζε θαη αλάπηπμε, απνιχζεηο, κείσζε κηζζψλ θαη πξφζζεησλ παξνρψλ, θαζπζηέξεζε ζηελ θαηαβνιή ακνηβψλ, αθφκε πεξηζζφηεξεο ψξεο εξγαζίεο ή ππνρξεσηηθή κείσζε ησλ σξψλ θαη εκεξψλ εξγαζίαο), γεγνλφο πνπ κπνξεί λα νδεγήζεη ζε έλα επηβεβιεκέλν ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην - έλα «ζπκβφιαην ζπκκφξθσζεο» (compliance contract) φπσο απηφ ραξαθηεξίδεηαη (Smithson and Lewis, 2004; Lewis et al., 2002; Metz et al., 2012; Katou, 2013). Θεσξείηαη ζθφπηκν λα επηζεκαλζεί φηη ε ζρεηηθή έξεπλα αλαθνξηθά κε ηηο επηπηψζεηο ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο ζην ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην είλαη πνιχ πεξηνξηζκέλε. Οη Metz θαη ζπλ. (2012) ζπγθέληξσζαλ δεδνκέλα απφ κάλαηδεξ ζηελ Απζηξαιία, πξηλ θαη κεηά ηελ παγθφζκηα νηθνλνκηθή θξίζε, πξνθεηκέλνπ λα 44

45 κειεηήζνπλ ηηο αιιαγέο πνπ έρνπλ επέιζεη ζην ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην. Δπεηδή, φπσο ππνζηεξίδνπλ, δηαθνξεηηθνί θιάδνη κπνξεί λα επεξεαζηνχλ ζε δηαθνξεηηθφ βαζκφ απφ ηελ θξίζε θαη ε δηάθξηζε ησλ θχισλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο δχλαηαη λα απμεζεί, δηεξεχλεζαλ εάλ νη αιιαγέο ζην ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην επεξεάδνληαη απφ ηνλ θιάδν θαη ην θχιν. Πξάγκαηη, ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο επηβεβαίσζαλ φηη νη φξνη ηνπ ςπρνινγηθνχ ζπκβνιαίνπ έρνπλ επεξεαζηεί αξλεηηθά (ρεηξνηέξεςαλ), αιιά κφλν ζηνπο θιάδνπο πνπ έρνπλ επεξεαζηεί απφ ηελ θξίζε, γεγνλφο πνπ ζεσξνχλ φηη έρεη επεξεάζεη αξλεηηθά ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ (πίζηε) απέλαληη ζηελ επηρείξεζε. Δπηπιένλ, δηαπίζησζαλ φηη δηαθνξέο κε βάζε ην θχιν ππάξρνπλ (νη γπλαίθεο βξίζθνληαη ζε ρεηξφηεξε ζέζε) αλεμάξηεηα απφ ηελ νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηεο επηρείξεζεο. Παξφια απηά ην ράζκα κεηαμχ ησλ δχν θχισλ θαίλεηαη λα θιείλεη ζε θάπνην βαζκφ θαη ππέξ ησλ γπλαηθψλ ζηνπο θιάδνπο πνπ δελ έρνπλ πιεγεί απφ ηελ θξίζε. Απηή ηε δηαπίζησζε ηελ εξκελεχνπλ κε βάζε ηηο ειιείςεηο ζηελ αγνξά εξγαζίαο (labour shortages) θαη ηελ πξνζπάζεηα ησλ εξγνδνηψλ λα βνεζήζνπλ ηηο γπλαίθεο εξγαδφκελεο, νη νπνίεο παξαδνζηαθά ζεσξνχληαη σο κία κε πξνλνκηνχρα νκάδα (disadvantaged group) εξγαδνκέλσλ. H Katou (2013), ζε έξεπλα πνπ δηεμήγαγε ζηελ Διιάδα κειέηεζε ηελ επίδξαζε ηνπ ζπζηήκαηνο πνιηηηθψλ ΓΑΠ (12 πξαθηηθέο: πξνζέιθπζε, επηινγή, επέιηθηεο πξαθηηθέο απαζρφιεζεο, ζρεδηαζκφο εξγαζίαο, αμηνιφγεζε ηεο απφδνζεο, επηκφξθσζε, αληακνηβέο, θίλεηξα, πξναγσγή, ζπκκεηνρή, επηθνηλσλία θαη εκπινθή, πνπ αθνξνχλ 4 πνιηηηθέο ηεο ΓΑΠ: ζηειέρσζε, επηκφξθσζε, αληακνηβέο, εξγαζηαθέο ζρέζεηο) ζηελ απφδνζε ηεο επηρείξεζεο (απνδνηηθφηεηα, απνηειεζκαηηθφηεηα, θαηλνηνκία, πνηφηεηα) κέζσ ηεο επίδξαζεο (mediator) ησλ πνιηηηθψλ ηεο ΓΑΠ ζην ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην θαη ζηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ (ηθαλνπνίεζε, αθνζίσζε, ππνθίλεζε). Δπηπξφζζεηα, εμέηαζε εάλ απηή ε ζρέζε παξακέλεη ζηαζεξή ζε πεξηφδνπο βαζηάο νηθνλνκηθήο θξίζεο, θαηά ηελ νπνία ε πηνζέηεζε ζηξαηεγηθψλ αλαδηάξζξσζεο ηνπ νξγαληζκνχ θαη κείσζεο ηνπ θφζηνπο νδεγνχλ ζε παξαβηάζεηο θαη θαηαπαηήζεηο ηνπ ςπρνινγηθνχ ζπκβνιαίνπ γεγνλφο πνπ απμάλεη ηελ αλαζθάιεηα, ην ζηξεο θαη κεηψλεη ηελ ππνθίλεζε ησλ εξγαδνκέλσλ. Παξάιιεια, επεξεάδεη αξλεηηθά ηηο ζηάζεηο ηνπο απέλαληη ζηελ επηρείξεζε θαη ηειηθά ηελ απφδνζή ηεο. Ζ εκπεηξηθή έξεπλα επηβεβαηψλεη ηνλ θεληξηθφ ξφιν ησλ ζεηηθψλ ζηάζεσλ ησλ εξγαδνκέλσλ, σο ελδηάκεζν θξίθν γηα ηε ζχλδεζε ησλ πνιηηηθψλ ηεο ΓΑΠ κε ηελ απφδνζε ηεο επηρείξεζεο, θαζψο θαη ηε ζεκαζία ηεο εθπιήξσζεο ησλ ακνηβαίσλ πξνζδνθηψλ ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ηε δηακφξθσζε ησλ 45

46 ζηάζεσλ απηψλ. ε ζρέζε κε ηελ επίδξαζε ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο απηή θαίλεηαη κέζα απφ ηελ απνδπλάκσζε ησλ ζρέζεσλ κεηαμχ ησλ κεηαβιεηψλ ηνπ ππφ εμέηαζε κνληέινπ. εκαληηθφ εχξεκα ηεο έξεπλαο απηήο απνηειεί επίζεο ην γεγνλφο φηη νη επηρεηξήζεηο ζε πεξηφδνπο νηθνλνκηθήο θξίζεο δίλνπλ κεγαιχηεξε έκθαζε ζηελ εθπιήξσζε βξαρππξφζεζκσλ ζπλαιιαθηηθνχ ηχπνπ πξνζδνθηψλ ησλ εξγαδνκέλσλ. Δλ θαηαθιείδη, κε ηε ζεσξεηηθή ζπδήηεζε πνπ πξνεγήζεθε επηρεηξήζεθε ε ηεθκεξίσζε ηεο ζχλδεζεο κεηαμχ ηεο «καιαθήο» (soft) /αλζξσπνθεληξηθήο πξνζέγγηζεο ζηε ΓΑΠ, ηεο Θεσξίαο ηεο Κνηλσληθήο Αληαιιαγήο θαη ηνπ Φπρνινγηθνχ πκβνιαίνπ. Καη νη ηξεηο ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο εζηηάδνπλ ζηελ ηθαλνπνίεζε ησλ πξνζδνθηψλ ησλ εξγαδνκέλσλ κε «αληάιιαγκα» ζεηηθέο ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο ηνπο απέλαληη ζηελ επηρείξεζε. Ζ «καιαθή» ζχγρξνλε πξνζέγγηζε ζηε ΓΑΠ απνηειεί, φπσο επαλεηιεκκέλα έρεη επηζεκαλζεί εδψ, κία αλζξσπνθεληξηθή πξνζέγγηζε ζηε δηνίθεζε ησλ αλζξψπσλ ε νπνία ππνζηεξίδεηαη άκεζα απφ ηε Θεσξία ηεο Κνηλσληθήο Αληαιιαγήο. Απφ ηελ άιιε, ζηελ ίδηα ινγηθή, ην Φπρνινγηθφ πκβφιαην δηεπθνιχλεη ζηε δηάγλσζε ησλ πξνζδνθηψλ ησλ εξγαδνκέλσλ πνπ πξέπεη λα ηθαλνπνηεζνχλ πξνθεηκέλνπ λα σθειεζεί, αληαπνδνηηθά, θαη ε επηρείξεζε. πκπεξαζκαηηθά, ζπκβάιινπλ ζηε δηακφξθσζε ελφο εχθνξνπ εδάθνπο γηα ηελ επηδίσμε ηεο ζπκθηιίσζεο εξγαζηαθήο- νηθνγελεηαθήο δσήο. ην ζεκείν απηφ πξέπεη λα αλαθεξζεί φηη θάησ απφ απηή ηελ νπηηθή γσλία ε έξεπλα ζηελ Διιάδα είλαη κάιινλ αλχπαξθηε Αιιαγέο ζηελ έλλνηα, ζην πεξηερφκελν, ζηε θχζε θαη ζηε δνκή ησλ ζθαηξψλ εξγαζία θαη νηθνγέλεηα Πξηλ απφ ηε βηνκεραληθή επαλάζηαζε ε θχξηα κνξθή νηθνλνκηθήο κνλάδαο ήηαλ απηή ηεο εθηεηακέλεο νηθνγέλεηαο πνπ δνχιεπε ηε γε ζηελ νπνία δνχζε. ε απηή ηελ αγξνηηθή κνξθή νηθνλνκίαο νη φξνη εξγαζία θαη νηθνγέλεηα ήηαλ επηθαιππηφκελνη θαη είραλ ηειείσο δηαθνξεηηθή ζεκαζία απφ ηε ζεκεξηλή (Anderson and Zinsser, 1988). Μεηά ηε βηνκεραληθή επαλάζηαζε, ε «ζπγθέληξσζε/επηθέληξσζε» ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο ζηα εξγνζηάζηα θαη καθξηά απφ ην ζπίηη απνηέιεζε ηε βάζε γηα ην «ζρίζκα» κεηαμχ εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο (Runte and Mills, 2004). Ο φξνο εξγαζία απέθηεζε λέν πεξηερφκελν, σο ε επ ακνηβή εξγαζία πνπ 46

47 πξαγκαηνπνηείηαη ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν. Οη φξνη ζπίηη θαη νηθνγέλεηα εμειίρζεθαλ επίζεο ηφζν ρσξηθά, φζν θαη ζε ζρέζε κε ηελ έλλνηα θαη ην πεξηερφκελφ ηνπο. Απηφ ζπλέβε κέζα απφ πξαθηηθέο, πνιηηηθέο θαη λνκηθέο ξπζκίζεηο, νη νπνίεο δηεπθφιπλαλ ηνλ απνθιεηζκφ ησλ γπλαηθψλ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο, απαγφξεπαλ ηελ παηδηθή εξγαζία θαη ππαγφξεπαλ ηε ιεηηνπξγία ησλ δεκφζησλ ζρνιείσλ. Παξάιιεια, δηακφξθσζαλ ην αθφκε θαη ζήκεξα ζε κεγάιν βαζκφ απνδεθηφ «νηθνγελεηαθφ πξφηππν» ηνπ άλδξα ππεχζπλνπ γηα λα «θέξεη ην ςσκί» ζηελ νηθνγέλεηα θαη ηεο γπλαίθαο σο απηήο πνπ θξνληίδεη γηα ην λνηθνθπξηφ, ηα παηδηά θαη ηελ αλαηξνθή ηνπο, θαζψο θαη άιια αλήκπνξα κέιε. Δπίζεο, ε κε εξγαδφκελε γπλαίθα απνηέιεζε ζχκβνιν ηζρπξήο νηθνλνκηθήο θαηάζηαζεο (status) ηνπ άλδξα (Lewis, 2003). Σειηθά, ε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο έγηλε ζπλψλπκε ηνπ άλδξα θαη ηνπ αλδξηζκνχ (masculinity) θαη ε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο ζπλψλπκε ηεο γπλαίθαο θαη ηεο ζειπθφηεηαο (femininity), δηακνξθψλνληαο νπζηαζηηθά ηνπο ξφινπο ησλ δχν θχισλ ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο θαη ηεο εξγαζίαο (δεκφζηα/ ηδησηηθή ζθαίξα), θαζψο θαη θνηλσληθά ζηεξεφηππα ζε ζρέζε κε ην ξφιν ησλ θχισλ (Lewis, 2003; Glaveli et al., 2013). Ζ πην πάλσ θαηάζηαζε δηαηεξήζεθε θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηνπ 19 νπ αηψλα θαη ζην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ 20 νπ, νπφηε ε θχξηα πξνζδνθία γηα ηνλ άλδξα εξγαδφκελν ήηαλ ε αθνζίσζε ηνπ ζηελ εξγαζία, ελψ ε γπλαίθα αλακελφηαλ λα θξνληίδεη ηελ νηθνγέλεηα θαη λα εξγάδεηαη επ ακνηβή παξνδηθά πξηλ ην γάκν ή ιφγσ νηθνλνκηθήο αλαγθαηφηεηαο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ γάκνπ (Anderson and Zinsser, 1988). ηαδηαθά, ζηε δεθαεηία ηνπ 60 ζηηο ΖΠΑ θαη κε θαζπζηέξεζε πάλσ απφ 20 ρξφληα ζηελ Δπξψπε, ε εμέιημε ηνπ θεκηληζηηθνχ θηλήκαηνο (second wave feminism) έζεζε ππφ ακθηζβήηεζε ηε δηάθξηζε δεκφζηαο / ηδησηηθήο ζθαίξαο σο πξνο ην ξφιν ησλ θχισλ, νδήγεζε ζε αιιαγέο ζηε λνκνζεζία αλαθνξηθά κε ηηο ίζεο επθαηξίεο ζηελ απαζρφιεζε θαη ζηελ ακνηβή θαη ηειηθά ζηελ εηζαγσγή ησλ γπλαηθψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο (Runte and Mills, 2004). εκαληηθφ ξφιν ζηελ εηζαγσγή απηή έπαημαλ αθφκε: i) ε αχμεζε ηνπ κνξθσηηθνχ επηπέδνπ ησλ γπλαηθψλ πνπ ελδπλάκσζε ην ελδηαθέξνλ θαη ηελ επηζπκία ηνπο γηα εξγαζία εθηφο ζπηηηνχ, αιιά θαη ηελ πξννπηηθή γηα επίηεπμε ηθαλνπνηεηηθνχ/πςεινχ επηπέδνπ ακνηβψλ, ii) ε βειηίσζε ηνπ επηπέδνπ ησλ ακνηβψλ ηνπο, ε νπνία έθαλε πςειφ «ην θφζηνο επθαηξίαο» ηνπ λα παξακείλνπλ ζην ζπίηη γηα ηε θξνληίδα ησλ παηδηψλ, iii) ε κείσζε ηνπ επηπέδνπ ησλ πξαγκαηηθψλ κηζζψλ ησλ αλδξψλ θαη ε αλαζθάιεηα ηεο εξγαζίαο, iv) νη αλάγθεο ηεο παξαγσγήο, 47

48 v) ε αχμεζε ηνπ θφζηνπο δσήο, θαζψο θαη vi) ηα λέα θαηαλαισηηθά πξφηππα θαη ν ηξφπνο δσήο (life style; Dex 2003). Ζ εηζαγσγή ησλ γπλαηθψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο έζεζε ζε ακθηζβήηεζε ην «παξαδνζηαθφ πξφηππν» ηεο νηθνγέλεηαο θαη ζε κηθξφηεξν βαζκφ ην εξγαζηαθφ πξφηππν ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ», ν νπνίνο αθηεξψλεη φιε ηνπ ηελ ελέξγεηα θαη αθνζίσζε ζηελ εξγαζία (Williams, 2000; Baylin et al., βι. ζρεηηθά ελφηεηα ) κε ζεκαληηθέο επηπηψζεηο, εληάζεηο θαη ζπγθξνχζεηο κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ ηεο νηθνγέλεηαο θαη ηεο εξγαζίαο (Lewis, 2003; Glaveli, et al., 2013). ηηο ακέζσο επφκελεο ελφηεηεο παξνπζηάδνληαη νη αιιαγέο πνπ έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί ηα ηειεπηαία 50 ρξφληα ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο αιιαγέο πνπ φπσο ζρνιηάδεηαη ζηελ ελφηεηα 1.5 (παξαθάησ) επεξέαζαλ ηε θχζε θαη ηνπο κεραληζκνχο ζχλδεζεο ηνπο, θαζψο θαη ην ελδηαθέξνλ αιιά θαη ηηο πξνζπάζεηεο ησλ επηρεηξήζεσλ θαη ησλ θπβεξλήζεσλ γηα ηε ζπκθηιίσζε ησλ δχν απηψλ πεξηνρψλ πξνο φθεινο ησλ εξγαδνκέλσλ, ησλ επηρεηξήζεσλ αιιά θαη ηεο θνηλσλίαο Ζ ζθαίξα ηεο εξγαζίαο Ζ κεηάβαζε ζην κεηα-βηνκεραληθφ ζηάδην αλάπηπμεο ηεο νηθνλνκίαο θαη ε επαθφινπζε έκθαζε ζηελ πιεξνθνξία, ζηηο λέεο ηερλνινγίεο (π.ρ. θηλεηά δηαδίθηπν) θαη ζηε γλψζε σο θχξηνπο παξάγνληεο αληαγσληζηηθήο ππεξνρήο, θαζψο θαη ε παγθνζκηνπνίεζε ηεο νηθνλνκίαο έρνπλ αιιάμεη ηε δνκή/νξγάλσζε/δηνίθεζε ησλ επηρεηξήζεσλ, ηε θχζε ηεο εξγαζίαο θαη ησλ εξγαζηαθψλ ζρέζεσλ, αιιά θαη ηελ θνπιηνχξα ησλ επηρεηξήζεσλ (Roehling et al., 1998). Αλαιπηηθφηεξα: νη επηρεηξήζεηο θπξίσο ιφγσ ησλ αληαγσληζηηθψλ πηέζεσλ ηνπ ξεπζηνχ θαη αβέβαηνπ επηρεηξεκαηηθνχ πεξηβάιινληνο αιιά θαη ησλ ηαρχηαησλ ηερλνινγηθψλ αιιαγψλ (Drucker, 1988; Daft, 1995; Baylin et al., 2001; Dex, 2003) σζνχληαη: ηελ πηνζέηεζε πην απνθεληξσηηθψλ δηαδηθαζηψλ ζηε ιήςε απνθάζεσλ θαη επίπεδσλ - επέιηθησλ /κεηξηθψλ κνξθψλ νξγαλσηηθψλ δνκψλ, θαζψο νη απζηεξέο ηεξαξρηθέο δνκέο ζεσξνχληαη δπζθίλεηεο θαη δελ κπνξνχλ λα αληαπεμέιζνπλ ζηηο ηαρχηαηεο αιιαγέο ζηελ αγνξά θαη ζηηο πηέζεηο γηα ηαρχηαηνπο ρξφλνπ (π.ρ. παξάδνζεο, εηζαγσγήο λέσλ πξντφλησλ) θαη ζπλερήο 48

49 θαηλνηνκία. Απηέο νη κνξθέο νξγάλσζεο νδεγνχλ ζε αζαθή «ζχλνξα» ηφζν κεηαμχ ησλ ηκεκάησλ ησλ επηρεηξήζεσλ, φζν θαη κε άιιεο επηρεηξήζεηο (ζπλεξγάηεο, outsourcing) αιιά θαη κεηαμχ ησλ δηαθφξσλ θαηεγνξηψλ εξγαζίαο (δηεπζπληήο/πξντζηάκελνο, εηδηθφο, ηερληθφ πξνζσπηθφ θιπ). Έηζη ηα «ζχλνξα» γίλνληαη πην ραιαξά, απαηηνχλ ηε δηάρπζε ηεο γλψζεο θαη παξάιιεια πξνσζνχλ νξηδφληηεο θπξίσο κνξθέο αλάπηπμεο θαξηέξαο. ηνλ εληνπηζκφ δξαζηεξηνηήησλ πνπ πξνζζέηνπλ αμία θαη ζηνλ πεξηνξηζκφ ή ζηελ αλάζεζε ζε ηξίηνπο (outsourcing), δξαζηεξηνηήησλ ζηηο νπνίεο είλαη αλαπνηειεζκαηηθή ε επηρείξεζε. ηνλ ελζηεξληζκφ κίαο λέαο πξνζέγγηζεο ζηε δηνίθεζε. Οη εξγαδφκελνη δε ζα πξέπεη λα δηνηθνχληαη πιένλ πξνθεηκέλνπ λα ππαθνχνπλ ζε γξαθεηνθξαηηθνχο θαλφλεο θαη λφξκεο, αιιά πξνθεηκέλνπ λα είλαη αθνζησκέλνη ζηελ επίηεπμε ησλ νξγαλσζηαθψλ ζηφρσλ θαη ζηελ απνζηνιή ηεο επηρείξεζεο («καιαθή» (soft) πξνζέγγηζε ζηε ΓΑΠ). Αθφκε, ηα κε ζαθψο θαζνξηζκέλα φξηα εξγαζίαο θαη ε κεγαιχηεξε ζπκκεηνρή ζηε ιήςε απνθάζεσλ απαηηνχλ ηελ ελδπλάκσζε ησλ εξγαδνκέλσλ θαη ηε δηάρπζε ηεο πιεξνθνξίαο θαη ηεο γλψζεο. Δπηπιένλ, ππάξρεη έληνλε ε αλάγθε γηα αλάιεςε ελφο δηαθνξεηηθνχ ξφινπ γηα ηνπο πξντζηακέλνπο/δηεπζπληηθά ζηειέρε απηφλ ηνπ «πξνπνλεηή» - κέληνξα θαη φρη ηνπ απινχ εληνιέα. ην λα δίλνπλ κεγαιχηεξε έκθαζε ζηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο αμίαο γηα ηνλ πειάηε ζηνηρείν πνπ έρεη επεξεάζεη άκεζα θαη ηελ θνπιηνχξα ησλ επηρεηξήζεσλ, θαζψο γίλεηαη πην πειαηνθεληξηθή κε επηπηψζεηο ζην ρξφλν-σξάξην εξγαζίαο. ηελ πξνζπάζεηα γηα ζπλερή πξνζαξκνγή ζηελ αιιαγή θαη ζηα λέα δεδνκέλα αθφκε θαη ζε πεξηφδνπο ζηαζεξφηεηαο. Ζ αλάγθε γηα πξνζαξκνγή απαηηεί απφ ηηο νξγαλψζεηο λα ιεηηνπξγνχλ σο νξγαληζκνί κάζεζεο, κε απνηέιεζκα ε γλψζε θαη ε δηνίθεζε ηεο λα βξίζθνληαη ζην επίθεληξν ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπο. Οη Kling θαη Zmuidzinas (1994) εληνπίδνπλ ηξεηο ηχπνπο αιιαγήο: κεηακφξθσζε (βαζηά, ξηδηθή αιιαγή), απνδεκία/κεηαλάζηεπζε (migration) (πηνζέηεζε κίαο λέα κνξθήο π.ρ. νξγάλσζεο), θαη αλάπηπμε (elaboration) (αιιαγέο πνπ επεξεάδνπλ ζηνηρεία ηεο εξγαζίαο). Οη πην πάλσ κεηαβνιέο ζηε δνκή θαη ζηε ιεηηνπξγία ησλ επηρεηξήζεσλ επεξέαζαλ φπσο ήηαλ αλακελφκελν θαη ηε θχζε ηεο εξγαζίαο, (Roehling et al., 1998; Bayilin et al, 2001; ILO, 2006), ε νπνία: 49

50 Γίλεηαη πην πνιχπινθε. Οη εξγαδφκελνη απαηηείηαη λα έρνπλ πςειφ επίπεδν ηθαλνηήησλ θαη γλψζεσλ πξνθεηκέλνπ φρη κφλν λα είλαη απνηειεζκαηηθνί ζηελ εξγαζία ηνπο αιιά θαη λα ζπλεξγάδνληαη. Οη εξγαζίεο ραξαθηεξίδνληαη σο έληαζεο γλψζεο (knowledge-based tasks), είλαη ιηγφηεξν δνκεκέλεο θαη κε ιηγφηεξνπο θαλφλεο, αλεμάξηεηα απφ ην επίπεδν ηεο ηεξαξρίαο ζην νπνίν βξίζθνληαη θαη απαηηνχληαη θξηηηθέο θαη αλαιπηηθέο ηθαλφηεηεο. Βαζίδεηαη ζηε ζπλεξγαζία θαη ζηελ νκαδηθφηεηα πξνθεηκέλνπ λα ιακβάλνληαη γξήγνξα απνθάζεηο, λα βειηηψλεηαη ζπλερψο ε ηαρχηεηα θαη ε πνηφηεηα εμππεξέηεζεο / πξντφληνο θαη γεληθφηεξα ε παξνρή αμίαο πξνο ηνλ πειάηε. Απαηηεί πςεινχ επηπέδνπ θνηλσληθέο θαη ηερλνινγηθέο δεμηφηεηεο θαη ζπλερή επηκφξθσζε θαη αλάπηπμε πξνθεηκέλνπ νη εξγαδφκελνη λα είλαη ζπλερψο ελήκεξνη γηα ηα ζέκαηα πνπ ηνπο απαζρνινχλ, αιιά θαη λα εληζρχνπλ ηελ απαζρνιεζηκφηεηα θαη αληαγσληζηηθφηεηά ηνπο ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Υαξαθηεξίδεηαη απφ επειημία ησλ φξσλ απαζρφιεζεο (Atkinson, 1984; 1987; Wallace, 2003). Δπειημία σο πξνο ην πεξηερφκελν ηεο εξγαζίαο, ην σξάξην/ρξφλν εξγαζίαο, ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο δνκήο ησλ ακνηβψλ αιιά θαη ην ρψξν εξγαζίαο, αθνχ ζπρλά απηή απνζπλδέεηαη σο πξνο ηελ εθηέιεζε ηεο απφ ηελ έλλνηα ηνπ γξαθείνπ ζηελ επηρείξεζε. Απαηηεί πεξηζζφηεξεο ή/θαη πην απξνζδηφξηζηεο/κε-ηππηθέο ψξεο εξγαζίαο (Lewis, 2003; Κarassavidou et al., 2006). Ζ ζπξξίθλσζε ησλ επηρεηξήζεσλ, ε αλάζεζε εξγαζηψλ ζε εμσηεξηθνχο ζπλεξγάηεο, ε πνιππινθφηεηα ηεο εξγαζίαο, ε έληνλα πειαηνθεληξηθή θνπιηνχξα θαη ε έκθαζε ζηελ απνδνηηθή ρξήζε ηνπ ρξφλνπ, θαη ηα ηειεπηαία ρξφληα θαη ε νηθνλνκηθή θξίζε θαη ε δπζθνιία εχξεζεο εξγαζίαο, έρνπλ σο απνηέιεζκα απηφ πνπ ε Perlow (1999) απνθαιεί «πείλα ρξφλνπ» (time famine) ε αίζζεζε φηη έρεηο πνιιά λα θάλεηο ζε ιίγν ρξφλν γεγνλφο πνπ έρεη δηακνξθψζεη πην ζηξεζνγφλα εξγαζηαθά πεξηβάιινληα. Πξνθεηκέλνπ λα αληαπνθξηζνχλ ζηηο πην πάλσ απαηηήζεηο νη εξγαδφκελνη αλαγθάδνληαη λα εξγαζηνχλ πεξηζζφηεξν ρξφλν θαη λα δψζνπλ ηελ ελέξγεηα ηνπο ζηε δνπιεηά, ε νπνία θαίλεηαη λα παξαγθσλίδεη ηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο. ην πιαίζην ηεο επέιηθηεο επηρείξεζεο γίλεηαη δηάθξηζε/δηαίξεζε ησλ εξγαδνκέλσλ: ζηνπο εξγαδφκελνπο ηνπ ππξήλα θαη ζε απηνχο ηεο πεξηθέξεηαο, δειαδή δπτζκφο ηεο εζσηεξηθήο εξγαζίαο (Καξαζαββίδνπ θαη Σεξδίδεο, 1998). 50

51 Καζψο ε θχζε ηεο εξγαζία αιιάδεη, δηαθνξνπνηείηαη θαη ε θχζε ησλ εξγαζηαθψλ ζρέζεσλ ε νπνία εθθξάδεηαη κέζα απφ ην ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην. Πξάγκαηη, θαηά ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990, ιφγσ ησλ αιιαγψλ ζην επηρεηξεκαηηθφ πεξηβάιινλ, ην ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην αξρίδεη λα κεηακνξθψλεηαη (Hiltrop, 1996; Sparrow, 1996; Herriot and Pemberton, 1997; Roehling et al., 1998; 2001; Baylin, et al., 2001). To παιαηφ ζπκβφιαην ραξαθηεξηδφηαλ απφ: ηελ αζθάιεηα ηεο εξγαζίαο θαη ηε καθξνρξφληα παξακνλή ζε κία επηρείξεζε κε αληάιιαγκα ηελ πςειή απφδνζε θαη ηελ αθνζίσζε ηνπ/ηεο εξγαδφκελνπ/εο ζε απηή, ηε δπλαηφηεηα αλάπηπμεο θαξηέξαο κε βάζε ηελ αξραηφηεηα θαη ηηο ηερληθέο ηθαλφηεηεο ηνπ/ηεο εξγαδφκελνπ/εο, ηελ ακνηβή θαη πάιη κε θξηηήξην ηελ αξραηφηεηα αιιά θαη ηε ζέζε ζηελ επηρείξεζε, ηελ επζχλε ηεο επηρείξεζεο γηα αλάπηπμε ηνπ/ηεο εξγαδφκελνπ/εο θιπ (βι. Πίλαθα 1.1). Σν αλαδπφκελν λέν ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην ραξαθηεξίδεηαη απφ πξνζδνθίεο γηα αηνκηθή επζχλε αλαθνξηθά κε ηελ αλάπηπμε ησλ εξγαδνκέλσλ θαη ηε ζπλερή επηκφξθσζε ηνπο, ψζηε λα εληζρχνπλ ηελ απαζρνιεζηκφηεηά ηνπο, ηε βξαρπρξφληα δηάξθεηα ησλ ζρέζεσλ εξγαζίαο, ηελ ακνηβή κε βάζε ηελ απφδνζε, ηηο ιηγφηεξεο επθαηξίεο γηα αλάπηπμε θαξηέξαο ζηελ ίδηα επηρείξεζε, ην ελδηαθέξνλ γηα πξνθιεηηθή εξγαζία, ηελ ελδπλάκσζε θαη ηελ επειημία, ηε κείσζε ηεο αζθάιεηαο ζηελ εξγαζία, ηελ αλνηρηή επηθνηλσλία θαη ηε δπλαηφηεηα γηα ζπκθηιίσζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (Lucero and Allen, 1994; Roehling et al., 1998; 2001; Lambert, 2000; Bailyn, 2001; Smithson and Lewis, 2003; Azim et al., 2011). χκθσλα κε κειεηεηέο ηνπ θιάδνπ ηεο δηνίθεζεο, ε κείσζε ηεο εξγαζηαθήο αζθάιεηαο (βαζηθφ ζηνηρείν ηνπ λένπ ςπρνινγηθνχ ζπκβνιαίνπ), νδήγεζε: i) ζε κία κνξθή αηνκηθηζκνχ ησλ εξγαδνκέλσλ, ε νπνία ζχκθσλα κε ηνπο Zuboff θαη Maxmin, (2004 Σhe New Economy) πξνθαιείηαη απφ ηελ εηαηξηθή αδηαθνξία (corporate indifference) ζρεηηθά κε ηηο επηζπκίεο ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ζπκκεηνρή, αηνκηθή έθθξαζε θαη πνηφηεηα δσήο, αμίεο πνπ ελψ πξνβάιινληαη απφ ηνπο νξγαληζκνχο ηειηθά αγλννχληαη ιφγσ ηεο εζηίαζήο ηνπο ζηελ πξνζπάζεηα γηα ζπλερή κείσζε ηνπ θφζηνπο, ii) ζε κείσζε ηεο πίζηεο θαη αθνζίσζεο ησλ εξγαδνκέλσλ ζηνπο νξγαλσζηαθνχο ζηφρνπο θαη αχμεζε ηεο αθνζίσζεο ηνπο ζηελ πξνζσπηθή αλάπηπμε. Ζ αθνζίσζε ζηελ νξγάλσζε θαη ζηνπο ζηφρνπο ηεο ζεσξείηαη φκσο ζεκαληηθή, θαζψο επεξεάδεη ζεηηθά ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο πνπ πξνζζέηνπλ αμία ζηηο επηρεηξήζεηο θαη επηδηψθνληαη απφ απηέο φπσο: ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, παξακνλή ζηελ επηρείξεζε, νξγαλσζηαθή ππεθνφηεηα θαη ηαχηηζε (Morrison, 2004; 51

52 Πίλαθαο 1.1: Αιιαγέο ζην ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην ζην πιαίζην ηεο επέιηθηεο επηρείξεζεο Παιαηφ ζπκβφιαην Νέν ζπκβφιαην Πεξηβάιινλ ηαζεξφ, βξαρπρξφληνο πλερήο αιιαγή πξνζαλαηνιηζκφο Κνπιηνχξα Παηεξλαιηζκφο, ρξφλνο παξακνλήο, αληαιιαγή αζθάιεηαο κε αθνζίσζε Απηνί πνπ απνδίδνπλ ακείβνληαη θαη εμειίζζνληαη (θπξίσο ππξήλαο) Αληακνηβέο Βάζε επηπέδνπ, ζέζε θαη γφεηξν (status) Ακνηβή κε βάζε ηε ζπλεηζθνξά (θπξίσο ππξήλαο) Τπνθίλεζε Πξναγσγή Δκπινπηηζκφο εξγαζίαο, αλάπηπμε ηθαλνηήησλ (θπξίσο ππξήλαο) Βάζε γηα πξναγσγή Μεηαθηλήζεηο Υξφλνο παξακνλήο ζηελ επηρείξεζε Δπζχλε Γφεηξν (Status) Αλακελφκελε, βάζε αξραηφηεηαο θαη ηερληθψλ δεμηνηήησλ πάληεο, ζχκθσλα κε ηηο αλάγθεο ηνπ εξγνδφηε Δθ φξνπ δσήο εάλ απνδίδεη Δξγαδφκελνη φξγαλα, πξναγσγή = πεξηζζφηεξε επζχλε Πνιχ ζεκαληηθφ, ην θαζνξίδεη ε ζέζε Μηθξφηεξε επθαηξία, λέα θξηηήξηα, γηα απηνχο πνπ ηελ αμίδνπλ (θπξίσο ππξήλαο) Οξηδφληηεο, ρξήζε γηα «αλαλέσζε» ηνπ νξγαληζκνχ, δηνίθεζε (θπξίσο πεξηθέξεηα) Σπρεξφο πνπ έρεηο δνπιεηά, δελ ππάξρεη εγγχεζε (θπξίσο πεξηθέξεηα) Δλζάξξπλζε, εμηζνξξφπεζε κε ινγνδνζία, ζχλδεζε κε θαηλνηνκία (θπξίσο ππξήλαο) Κεξδίδεηαη κε βάζε ηελ ηθαλφηεηα θαη ηελ αμηνπηζηία (θπξίσο ππξήλαο) Αηνκηθή αλάπηπμε Δπζχλε ηνπ νξγαληζκνχ Αηνκηθή επζχλε γηα βειηίσζε απαζρνιεζηκφηεηαο (θπξίσο πεξηθέξεηα) Δκπηζηνζχλε Τςειή εκπηζηνζχλε πηζαλή Δπηζπκεηή, αιιά αλακελφκελε ζε ζρέζε κε ην έξγν (project) ή ην επάγγεικα (θπξίσο ππξήλαο) Δπεμεξγαζία βάζεη: Sparrow, (1996), ζει. 77; Hiltrop, (1996); Ζerriot and Pemberton, (1997), Καξαζαββίδνπ θαη Σεξδίδεο, (1996) Muthuveloo and Rose, 2005; Demir et al., 2009). Έηζη πξέπεη λα αλαδεηεζνχλ λένη ηξφπνη πξαθηηθέο πνπ λα επηδηψθνπλ ηελ αθνζίσζε ησλ εξγαδνκέλσλ, θαη iii) ηνπο εξγαδφκελνπο, θαη εηδηθφηεξα ηνπο άλδξεο, νη νπνίνη δελ κπνξνχλ λα αληαιιάζζνπλ ζηνλ ίδην βαζκφ κε ην παξειζφλ ηελ αζθάιεηα θαη ην γφεηξν κε ηελ αθνζίσζε ηνπο ζηνλ νξγαληζκφ θαη λα επαλαπξνζδηνξίδνπλ πξνο φθεινο ηεο νηθνγέλεηαο ηε 52

53 βαξχηεηα πνπ δίλνπλ ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα (βι. π.ρ. Goffee and Nicholson, 1994). Δηδηθφηεξα, φζνλ αθνξά ζηελ θνπιηνχξα ησλ επηρεηξήζεσλ ζήκεξα απηή ραξαθηεξίδεηαη, φπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί, σο έληνλα πειαηνθεληξηθή θαη πξνζαλαηνιηζκέλε ζην απνηέιεζκα, ηελ απφδνζε, ηελ πνιχσξε εξγαζία θαη ηελ αθνζίσζε ζηνλ νξγαληζκφ. Δθδήισζε ηεο αθνζίσζεο απηήο δελ απνηειεί φκσο απνθιεηζηηθά ε πνηφηεηα, ε πνζφηεηα ηεο εξγαζίαο θαη νη ηθαλφηεηεο ηνπ αηφκνπ (δειαδή ε πξαγκαηηθή αμία πνπ πξνζθέξεη ν/ε εξγαδφκελνο/ε ζηελ επηρείξεζε), αιιά θαη ζε κεγάιν βαζκφ ε πνιχσξε θπζηθή παξνπζία ηνπ ζην ρψξν εξγαζίαο. Ζ ζηάζε απηή νθείιεηαη ζηελ επηθξάηεζε ζηνπο εξγαζηαθνχο ρψξνπο ηνπ παξαδνζηαθνχ, αλαρξνληζηηθνχ, αλδξν-θεληξηθνχ ζηεξεφηππνπ ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ» ην νπνίν θαίλεηαη λα «δεζπφδεη» απφ ηελ επνρή πνπ νη άλδξεο ήηαλ απηνί πνπ ζρεδφλ απνθιεηζηηθά εξγαδφηαλ θαη νη γπλαίθεο απηέο πνπ έκελαλ ζπίηη θαη θξφληηδαλ ηελ νηθνγέλεηα (Bailyn, 1993; Κelly et al., 2010). Πξφθεηηαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα γηα κία νπηζζνδξφκεζε ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο. Πξάγκαηη, νη επηρεηξήζεηο ζπλερίδνπλ λα είλαη νξγαλσκέλεο ζαλ ε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο λα απνηειεί ηε κφλε ή ηνπιάρηζηνλ ηελ πξσηεχνπζα επζχλε ηνπ/ηεο εξγαδφκελνπ/εο. Δηδηθφηεξα, ηα ζηειέρε ησλ επηρεηξήζεσλ αλακέλεηαη λα εξγάδνληαη πνιιέο ψξεο, λα νξγαλψλνπλ ην ρξφλν ηνπο εθηφο εξγαζίαο κε βάζε ηηο αλάγθεο ηεο δνπιεηάο θαη λα είλαη πξφζπκνη λα ηαμηδεχνπλ ή λα αιιάδνπλ ηφπν εξγαζίαο φπνηε απαηηείηαη απφ ηηο αλάγθεο ηεο επηρείξεζεο (Acker 1990; Bailyn, 1993; Williams, 2000). Απηέο νη ζπκπεξηθνξέο εθθξάδνπλ ηελ αθνζίσζε ηνπ/ηεο εξγαδφκελνπ/εο ζηελ εξγαζία ηνπ, ηελ ηαχηηζε ηνπ κε ηελ επηρείξεζε (Blair-Loy 2003) θαη αλακέλεηαη λα ζπλερηζηνχλ θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηεο εξγαζηαθήο δσήο ηνπ (Moen and Roehling 2005). Θα κπνξνχζε επνκέλσο λα ππνζηεξηρζεί φηη ην κνληέιν ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ» απνηειεί κία ζηξαηεγηθή ειέγρνπ ησλ εξγαδνκέλσλ (a cultural strategy of control), πξνζαλαηνιηζκέλε ζην λα θαηεπζχλεη θαη λα εληαηηθνπνηεί ηελ εξγαζία, θπξίσο ησλ δηνηθεηηθψλ ζηειερψλ. ην βηβιίν Competing Devotions ε Blair-Loy (2005) παξνπζηάδεη, κεηαμχ άιισλ, ελδηαθέξνληα απνηειέζκαηα γηα ην ξφιν ηεο απφιπηεο «αθηέξσζεο» (devotion) ησλ εξγαδνκέλσλ ζηελ εξγαζία, ε νπνία δελ πξνζδηνξίδεη κφλν ηηο ηζρχνπζεο ππνζέζεηο γχξσ απφ απηή θαη ηελ επηηπρία ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν, αιιά θαη ηελ εζηθή θαζψο θαη ηε ζπλαηζζεκαηηθή αθνζίσζε ησλ εξγαδνκέλσλ ζηελ εξγαζία. Ζ αθνζίσζε (ζχκθσλα κε ην πξφηππν ηνπ ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ) 53

54 πξνζδίδεη ζηνλ εξγαδφκελν ηελ αίζζεζε ηεο ηαπηφηεηαο, ηεο ηθαλφηεηαο, ηνπ αλήθεηλ θαη ηνπ ζθνπνχ ηεο απφιπηεο ηθαλνπνίεζεο ηνπ/ηεο λα ππεξ-εξγάδεηαη θαη λα είλαη πηζηφο/ε ζηελ επηρείξεζε, ζηε ζπλαδειθηθφηεηα θαη ηε ζπλεξγαζία. Ζ ζπγγξαθέαο θαηαιήγεη ζην ζπκπέξαζκα φηη ε αθνζίσζε ζηνλ νξγαληζκφ θαη ηελ επηηπρία απνηειεί κία απνδεθηή βαζηθή αξρή γηα ηηο επηρεηξήζεηο. Μάιηζηα, νη εξγαδφκελνη πνπ πξνζσπνπνηνχλ ηελ αθνζίσζε ζηελ εξγαζία (personify work devotion) είλαη πην πηζαλφ λα πξναρζνχλ, λα απνθηήζνπλ δχλακε θαη κεηά λα απαηηήζνπλ ηελ αθνζίσζε (σο πξφηππα) ησλ πθηζηακέλσλ ηνπο, δηακνξθψλνληαο έλα θαχιν θχθιν πξνζδνθηψλ γηα πνιιέο ψξεο εξγαζίαο. Απηφο ν θαχινο θχθινο επηθαηξνπνηεί θαη δηαηεξεί ηηο παξαδνζηαθέο, κε θηιηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθέο δνκέο θαη πξαθηηθέο εμέιημεο/επηδίσμεο θαξηέξαο ζηνλ νξγαληζκφ, αγλνψληαο ηηο επηπηψζεηο ζην άηνκν, ζηελ νηθνγέλεηα ηνπ, ζηηο επηρεηξήζεηο, θαη ηειηθά ζηελ θνηλσλία. Δπηπιένλ, ε έληνλε εκπινθή ζηελ εξγαζία (intense work involvement) ζπρλά ζεσξείηαη ζηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο σο επηινγή δσήο, σο επαγγεικαηηθή ηαπηφηεηα ή θαη σο ηξφπνο δσήο (lifestyle) (Karassavidou et al., 2006). Σαπηφρξνλα, απνκαθξχλεη θπξίσο ηνπο άλδξεο εξγαδφκελνπο απφ ηηο ππνρξεψζεηο ηνπο ζηελ νηθνγέλεηα, επηθνξηίδεη κε απηέο ηε γπλαίθα εξγαδφκελε θαη δηαηεξεί ηα θνηλσληθά ζηεξεφηππα γηα ηνπο ξφινπο ησλ θχισλ (Connell and Wood, 2005). Ζ επηθξάηεζε ηνπ εξγαζηαθνχ ζηεξεφηππνπ ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ» 1, φπσο ζα αλαπηπρζεί παξαθάησ, απνηειεί ηξνρνπέδε γηα ηελ πξαγκαηηθή ρξήζε απφ ηνπο εξγαδφκελνπο πνιηηηθψλ ζπκθηιίσζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηελ επηθξάηεζε κίαο θνπιηνχξαο ζηνπο εξγαζηαθνχο ρψξνπο θηιηθήο πξνο ηελ νηθνγέλεηα κε νθέιε θαη γηα ηα δχν κέξε: ηνπο εξγαδφκελνο θαη ηηο επηρεηξήζεηο (Thomas and Ganster, 1994; Allen, 2001; Behson, 2002; Lewis, 2003), θαη ηειηθά κέζσ ηεο επεκεξίαο ησλ εξγαδνκέλσλ θαη νθέιε γηα ηελ θνηλσλία Ζ ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο Ζ νηθνγέλεηα απνηειεί ην βαζηθφ θχηηαξν ηεο νξγαλσκέλεο θνηλσληθήο ζπκβίσζεο. Ο ζεζκφο ηεο θαζηεξψζεθε απφ ηα πξψηα ζρεδφλ βήκαηα ηεο δσήο ηνπ αλζξψπνπ ζηε γε θαη εμαθνινπζεί λα δηαδξακαηίδεη πξσηεχνληα ξφιν ηφζν ζην θνηλσληθφ 1 Ο φξνο «ηδαληθφο εξγαδφκελνο» ρξεζεκνπνηείηαη ζην αξζεληθφ γέλνο, θαζψο αλαθέξεηαη ζε έλα 54

55 ζχλνιν, φζν θαη ζηε δσή ησλ κεκνλσκέλσλ αηφκσλ. πλδέεηαη ηζηνξηθά κε ηελ έλλνηα ηνπ γάκνπ, o νπνίνο ζην παξειζφλ ζπάληα θαηέιεγε ζε δηαδχγην. Ζ νηθνγέλεηα έρεη σο θνηλσληθή απνζηνιή ηεο ηελ αλαπαξαγσγή, ηελ θνηλσληθνπνίεζε θαη αλαηξνθή ησλ παηδηψλ, ελδηαθέξεηαη γηα ηα κέιε ηεο, παξέρεη αγάπε θαη ζπληξνθηά κεηαμχ ησλ κειψλ θαη πξνυπνζέηεη ζπλεξγαζία θαη νηθνλνκηθήο θχζεο κεηαμχ ησλ κειψλ ηεο (Patterson, 1996). Tα ζηνηρεία απηά πξνζδηνξίδνπλ θαη ηελ θνπιηνχξα ηεο ζην πιαίζην ηεο (Clark, 2000). Ζ κέζε νηθνγέλεηα, φπσο αληηκεησπίδεηαη ζηε ζρεηηθή κε ηε κειέηε ηεο ζρέζεο κεηαμχ νηθνγέλεηαο θαη εξγαζίαο βηβιηνγξαθία (π.ρ. Rothausen, 1999), ζε αληηδηαζηνιή κε ηελ εθηεηακέλε νηθνγέλεηα ηνπ παξειζφληνο, πεξηιακβάλεη ηνπο γνλείο θαη ηα αλχπαληξα παηδηά θαη νλνκάδεηαη ζπδπγηθή ή ππξεληθή. ην ζρεηηθά πξφζθαην παξειζφλ (κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 θαη δεθαεηία ηνπ 1990 γηα ηελ Δπξψπε θαη Διιάδα) ζπλήζσο κφλν ην έλα κέινο, ν παηέξαο, εξγαδφηαλ θαζψο απηφο ήηαλ ππεχζπλνο γηα ηελ νηθνλνκηθή ζηήξημε ηεο νηθνγέλεηαο, ελψ ε κεηέξα παξέκελε ζην ζπίηη θαη θξφληηδε ηα παηδηά, ην ζχδπγν θαη ηα αλήκπνξα ζπγγεληθά κέιε (Breadwinner Caregiver model). κσο νη θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο κεηαβνιέο πνπ ζεκεηψζεθαλ δηαρξνληθά (βι. ελφηεηα 1.4.1) νδήγεζαλ: ζηνλ επαλαπξνζδηνξηζκφ ηνπ ξφινπ ησλ δχν θχισλ ζην ζπίηη θαη ζηελ εξγαζία (ν άληξαο, απφ ηε κία κεξηά, ίζσο δε ρξεηάδεηαη κηα γπλαίθα γηα λα «κέλεη» ζην ζπίηη θαη λα ην θξνληίδεη, θαη ε γπλαίθα απφ ηελ άιιε ρξεηάδεηαη λα εμαζθαιίδεη ηo απαξαίηεην γηα ηε ζπληήξεζή ηεο εηζφδεκα), ζε αιιαγή ηεο λννηξνπίαο γχξσ απφ ην ζεζκφ ηνπ γάκνπ, ζηελ απηνλφκεζε ηνπ αηφκνπ απφ ηελ νηθνγελεηαθή νκάδα, ζηελ ελδπλάκσζε ηεο ηδενινγίαο ησλ ίζσλ επθαηξηψλ θαη ζε αιιαγέο ζηελ αγνξά εξγαζίαο (είζνδνο γπλαηθψλ). ηαδηαθά, νη γπλαίθεο άξρηζαλ λα εξγάδνληαη ρσξίο λα επηδηψθνπλ απαξαίηεηα θαξηέξα αιιά πξνθεηκέλνπ λα ζπλεηζθέξνπλ ζην νηθνγελεηαθφ εηζφδεκα (dual-earner family or/and one-and-ahalf earner family-part-time employment of women; Rapoport and Rapoport, 1971). Ζ ηάζε απηή εθθξάδεη ηελ επηθξάηεζε ηνπ ζηεξεφηππνπ ηεο «ηδαληθήο κεηέξαο» ην νπνίν αλαθέξεηαη ζε κία κεηέξα πνπ ζπζηάδεη ηα πάληα π.ρ. θαξηέξα, ειεχζεξν αηνκηθφ ρξφλν θαη ρξφλν γηα ζπλαλαζηξνθέο κε ηξίηνπο ή θνηλσληθή πξνζθνξά γηα λα θξνληίδεη ηα παηδηά ηεο (Hays, 1996; Bianchi et al.,2000; Hynes and Clarkberg, 2005). Σν ζηεξεφηππν ηεο «ηδαληθήο κεηέξαο» είλαη πην έληνλν ζε ρψξεο, φπσο ε Διιάδα, φπνπ ε νηθνγέλεηα απνηειεί ηδηαίηεξα ηζρπξφ ζεζκφ (Carnicer et al., 2004) 55

56 Πην πξφζθαηα (ηειεπηαία 20εηία θπξίσο), νη πην πάλσ αιιαγέο νδήγεζαλ ζε λένπο πεξηζζφηεξν πνιχπινθνπο νηθνγελεηαθνχο ηχπνπο ζην πιαίζην ηεο ππξεληθήο νηθνγέλεηαο (π.ρ. Rothausen, 1999; Lewis, 2003). Οη θπξηφηεξνη απφ απηνχο είλαη: ε νηθνγέλεηα δηπιήο ζηαδηνδξνκίαο (dual career couples/families; Rapoport and Rapoport, 1971), ζηελ νπνία θαη νη δχν ζχδπγνη εξγάδνληαη θαη επνκέλσο νη ξφινη δηακνξθψλνληαη ζε ζρέζε κε ηηο επαγγεικαηηθέο αζρνιίεο ηνπο θαη ηα πξφηππα αμηψλ ηνπο, θαη ε κνλνγνλετθή νηθνγέλεηα (single-family), ε νπνία απνηειείηαη ζπλήζσο απφ ηελ άγακε κεηέξα ή απφ ην δηαδεπγκέλν ή ρήξν γνλέα κε ηα παηδηά (Κνγθίδνπ, 1995). Μπνξεί λα ππνζηεξηρζεί φηη νη θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο κεηαβνιέο πνπ έρνπλ ζπληειεζηεί, θαζψο θαη ε εκθάληζε λέσλ νηθνγελεηαθψλ ηχπσλ νδήγεζαλ ζε πην ειαζηηθνχο πξνζδηνξηζκνχο ηνπ ηη ζεκαίλεη νηθνγέλεηα, νηθνγελεηαθέο - αηνκηθέο θαη εξγαζηαθέο επζχλεο θαη ζε πνηνλ απηέο αλαινγνχλ, θαζψο θαη πσο απηέο αιιάδνπλ ζηε δηάξθεηα/θάζε ηεο δσήο ηνπ αηφκνπ (π.ρ. βι. Bailyn et al., 2001). Ηζρπξφ παξάδεηγκα απνηειεί ε αλάπηπμε λέσλ πξνζδνθηψλ γηα ην ξφιν ηνπ παηέξα ζηελ νηθνγέλεηα θαη ηε ζπκκεηνρή ηνπ ζηε θξνληίδα ησλ παηδηψλ πνπ εκπεξηέρνληαη ζηνλ πξφηππν ηνπ «παηέξα αλαηξνθέα» (ζηνξγηθφο) (nurturant father; Lupton and Barclay, 1997; Mormon and Floyd, 2006). Ο «παηέξαο αλαηξνθέαο» παξέρεη δεζηαζηά θαη ζηνξγή ζηα παηδηά, ζπκκεηέρεη ζηελ αλαηξνθή/δηαπαηδαγψγεζή ηνπο θαη πξνζθέξεη ζπλαηζζεκαηηθή ππνζηήξημε θαη θξνληίδα, ζε αληηδηαζηνιή κε ηνλ «παηέξα θνπβαιεηή» (breadwinner), ν νπνίνο είλαη ζθιεξφο, απζηεξφο κε ηα παηδηά, δελ δείρλεη ηα ζπλαηζζήκαηά ηνπ θαη απνηειεί ηνλ θπζηθφ πξνζηάηε ηνπο Ζ δηαηάξαμε ηεο παξαδνζηαθήο ζρέζεο κεηαμχ ησλ ζθαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο θαη νη επηπηψζεηο ηεο αδπλακίαο ζπκθηιίσζήο ηνπο ζηνπο εξγαδφκελνπο, ζηηο επηρεηξήζεηο θαη ζηελ θνηλσλία Οη αιιαγέο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζηηο ζθαίξεο ηεο εξγαζίαο (π.ρ. αλαζθάιεηα, πεξίπινθε θαη πνιχσξε εξγαζία) θαη ηεο νηθνγέλεηαο (π.ρ. νηθνγέλεηεο δηπιήο ζηαδηνδξνκίαο, λένο ξφινο γηα ηνλ παηέξα) δηαηάξαμαλ ηελ θνηλσληθά επηβαιιφκελε δηαθξηηφηεηα κεηαμχ ησλ δχν απηψλ ζθαηξψλ (separate spheres) δειαδή ηελ άπνςε φηη ε δνπιεηά είλαη ην «βαζίιεην» ηνπ άλδξα θαη ε νηθνγέλεηα ηεο γπλαίθαο - πξνθάιεζαλ εληάζεηο ζην άηνκν, ζηελ νηθνγέλεηα θαη ζηνπο εξγαζηαθνχο ρψξνπο θαη 56

57 νδήγεζαλ ζηελ αλάγθε επαλαπξνζδηνξηζκνχ ησλ δχν απηψλ θφζκσλ (Lewis et al., 2003; Runte and Mills, 2004; Moen et al., 2013). Δπίζεο, νη πην πάλσ αιιαγέο, αλέδεημαλ: i) ηε ζεκαζία ηνπ απνηειεζκαηηθνχ ζπλδπαζκνχ ησλ πνιιαπιψλ θαη ζχλζεησλ ξφισλ πνπ θαινχληαη λα αλαιάβνπλ άλδξεο θαη γπλαίθεο, ii) ηελ αλαγλψξηζε φηη ε εξγαζία θαη ε νηθνγέλεηα αιιεινεπεξεάδνληαη κε αξλεηηθέο (αιιά θαη ζεηηθέο ζπλέπεηεο/ spillovers) γηα ηηο επηρεηξήζεηο, ην άηνκν θαη ηελ θνηλσλία, θαη iii) ηελ αλάγθε γηα ζπκθηιίσζε ηεο ζθαίξαο ηεο εξγαζίαο κε απηή ηεο νηθνγέλεηαο (Moen and Roehling, 2005). Αλαθνξηθά κε ηα άηνκα, ε ζπκθηιίσζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο είλαη έλα ζέκα πνπ αθνξά ηφζν ηηο γπλαίθεο, φζν θαη ηνπο άλδξεο εξγαδφκελνπο. Οη γπλαίθεο, εηδηθφηεξα απηέο πνπ επηζπκνχλ λα θάλνπλ θαξηέξα, θαινχληαη λα «παιέςνπλ» γηα ίζεο επθαηξίεο, ζε εξγαζηαθνχο ρψξνπο νη νπνίνη έρνπλ ηζρπξνπνηεζεί ζε βάξνο ηεο νηθνγέλεηαο/ηδησηηθήο ζθαίξαο (ηδηαίηεξα ζε πεξηφδνπο νηθνλνκηθήο θξίζεο θαη πςειήο αλεξγίαο). ηνπο ρψξνπο απηνχο ε εξγαζία είλαη πνιχπινθε θαη απαηηεηηθή, απαηηνχληαη πνιιέο/κε ηππηθέο ψξεο εξγαζίαο θαη επηθξαηεί ην αλαρξνληζηηθφ πξφηππν ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ» πνπ δελ αληαλαθιά ηε λέα θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα. Παξάιιεια, νη γπλαίθεο εξγαδφκελεο κάρνληαη γηα λα δηαηεξήζνπλ ην δηθαίσκα ζηε κεηξφηεηα θαη ζηε θξνληίδα ησλ παηδηψλ, ρσξίο λα ζεθψζνπλ φκσο απνθιεηζηηθά ην βάξνο ηεο κε ακεηβνκέλεο νηθηαθήο εξγαζίαο (Lewis, 1997; 2003; Rapoport and Rapoport, 1965; Rapoport et al., 2002; Bailyn, 2003; Katou, 2012). Χο απνηέιεζκα, νη γπλαίθεο εξγαδφκελεο (ηδηαίηεξα ζε θνπιηνχξεο φπνπ ε νηθνγέλεηα είλαη ηδηαίηεξα ηζρπξή σο δνκή φπσο ζηελ Διιάδα), πηέδνληαη θαη δπζθνιεχνληαη λα πξνζαξκνζηνχλ ζηε λέα πξαγκαηηθφηεηα ρσξίο λα παξακειήζνπλ ηελ νηθνγέλεηα ή/θαη ηελ εξγαζία θαη ληψζνπλ ζηξεο, κε αξλεηηθέο επηπηψζεηο γηα ηε ζσκαηηθή θαη ςπρνινγηθή ηνπο πγεία, ηελ πνηφηεηα ηεο δσήο ηνπο, ηελ ηθαλνπνίεζή ηνπο απφ ηελ νηθνγελεηαθή δσή, ηελ απφδνζε ηνπο ζηνπο εξγαζηαθνχο-θνηλσληθνχο ξφινπο ηνπο, θαη έληνλν ην αίζζεκα ηεο κνλαμηάο θαη απνκφλσζεο (Lewis et al., 2003; Layard, 2003; Gambles et al., 2006). Παξάιιεια, νη θνηλσληθέο πξνζδνθίεο αλαθνξηθά κε ην ξφιν ηνπ άλδξα έρνπλ επίζεο αιιάμεη. Γελ αξθεί πιένλ λα εξγάδεηαη θαη δελ έρεη κφλν απηφο ην «δηθαίσκα» ζηελ θαξηέξα. Σν λέν παηξηθφ πξφηππν (παηέξαο αλαηξνθέαο/ζηνξγηθφο παηέξαο nurturant father) ην νπνίν εκθαλίδεηαη ζηε δεθαεηία ηνπ 1970 θαη ζηαδηαθά θεξδίδεη έδαθνο - απαηηεί ην ελδηαθέξνλ θαη ηελ ελεξγή εκπινθή ηνπ 57

58 παηέξα ζηελ αλαηξνθή ησλ παηδηψλ, ελψ αλαδεηάηαη θαη ζε θάπνην βαζκφ θαη ε ζπκκεηνρή ησλ αλδξψλ ζηηο νηθηαθέο ππνρξεψζεηο/εξγαζίεο (Finley and Schwartz, 2004; Morman and Floyd, 2006). Οη απαηηήζεηο απηέο δεκηνπξγνχλ πηέζεηο ζηνπο άλδξεο πξνθεηκέλνπ λα επαλαπξνζδηνξίζνπλ ηε ζέζε ηνπο ζηελ νηθνγέλεηα θαη ζηελ εξγαζία, ε νπνία φκσο έρεη γίλεη αθφκε πην απαηηεηηθή θαη απνδεηά ηελ πιήξε αθνζίσζε φιεο ηνπο ηεο ελέξγεηαο (Pleck, 1977; Gershuny, 2000; Lewis, 2003; Wharton and Blair-Loy, 2006; Karassavidou et al., 2006) κε αξλεηηθέο επηπηψζεηο θαη ζε απηνχο, αληίζηνηρεο κε απηέο ησλ γπλαηθψλ. Παξφια απηά, είλαη νη γπλαίθεο απηέο πνπ ηειηθά πιεξψλνπλ ην ηίκεκα ηεο «θαζπζηέξεζεο ζηελ πξνζαξκνγή ησλ αλδξψλ» ζηελ ηδησηηθή ζθαίξα (Newell, 1993; Runte and Mills, 2005). Σαπηφρξνλα, είλαη ιηγφηεξν πηζαλφ γηα ηηο γπλαίθεο εξγαδφκελεο λα πξνζαξκνζηνχλ ζηηο εξγαζηαθέο πξνζδνθίεο θαη λα ζεσξεζνχλ ηδαληθνί εξγαδφκελνη, απνθνκίδνληαο ηηο αληακνηβέο πνπ ζπλδένληαη κε ην λα είλαη θαλείο ηδαληθφο εξγαδφκελνο (Hynes and Clarkberg 2005; Van der Lippe et al., 2006; Stone, 2007). Ζ Williams (2000) θαηαγξάθεη ηελ ηάζε ηνπ λα παξακέλνπλ νη κεηέξεο εξγαδφκελεο ρακειά ακεηβφκελεο (economically marginalized), θαη θαηαιήγεη δίλνληαο κία θνηλσληθή δηάζηαζε ηεο θαηάζηαζεο - φηη φηαλ απηφ ζπλδπάδεηαη κε δηαδχγην, ηα παηδηά ζπλήζσο ηηο αθνινπζνχλ ζε κία ρακεινχ βηνηηθνχ επηπέδνπ (θησρή) δσή. Ζ αδπλακία ησλ εξγαδνκέλσλ λα ζπκθηιηψζνπλ ηελ εξγαζηαθή κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη νη αξλεηηθέο επηπηψζεηο ηεο επεξεάδνπλ ηελ απφδνζε ηνπ αηφκνπ ζηελ νηθνγέλεηα, ηε ιεηηνπξγία ηεο (π.ρ. ελδν-νηθνγελεηαθή βία, αιθννιηζκφο, απνμέλσζε ησλ κειψλ ιφγσ έιιεηςεο ρξφλνπ γηα νπζηαζηηθή επηθνηλσλία) θαη θαη επέθηαζε ην θνηλσληθφ ζχλνιν. Δπηπιένλ, ηα πνζνζηά δηαδπγίσλ, ηδηαίηεξα ζε νηθνγέλεηεο δηπιήο ζηαδηνδξνκίαο είλαη πςειά, ελψ ε αδπλακία ηνπ ελφο ζπληξφθνπ λα ζπλδπάζεη ηηο δχν ζθαίξεο επεξεάδεη αξλεηηθά θαη ηελ ηθαλφηεηα ηνπ άιινπ θαη ηειηθά ηελ πξννπηηθή γηα επηηπρή ζπλδπαζκφ ησλ δχν ζθαηξψλ (Quick et al., 2004). Οη επηρεηξήζεηο επνκέλσο δελ κπνξεί παξά λα επεξεαζηνχλ θη απηέο απφ ηηο εληάζεηο ζην άηνκν θαη ζηελ νηθνγέλεηα παξφηη: i) απνηεινχλ νη ίδηεο ζε κεγάιν βαζκφ - εμαηηίαο ηνπ ηξφπνπ ιεηηνπξγίαο θαη ηεο θνπιηνχξαο ηνπο - εζηία δεκηνπξγίαο ησλ πξνβιεκάησλ θαη ησλ εληάζεσλ πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ αδπλακία ζπκθηιίσζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, θαζψο δε ηε ζηεξίδνπλ απνηειεζκαηηθά θαη ii) ηα απνηειέζκαηα εξεπλψλ έρνπλ θαηαδείμεη φηη ζε παγθφζκην επίπεδν ε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο είλαη απηή πνπ εηζβάιεη ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο 58

59 θαη φρη ην αληίζεην (π.ρ. Lewis et al.,2003; European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, 2005). Οη αξλεηηθέο ζπλέπεηεο γηα ηηο επηρεηξήζεηο ζπλδένληαη κε: αξλεηηθέο ζηάζεηο (π.ρ. ρακειφ επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία, αθνζίσζεο θαη πίζηεο) ησλ εξγαδνκέλσλ απέλαληη ζηελ επηρείξεζε, ην αίζζεκα ηεο εξγαζηαθήο αλαζθάιεηαο, θαθή δηάζεζε ζηε δνπιεηά, ρακειή παξαγσγηθφηεηα θαη αηνκηθή απφδνζε, πςειά επίπεδα εξγαζηαθνχ ζηξεο, εμάληιεζε (burnout) θαη θαθή πγεία, κεγάιν αξηζκφ αδηθαηνιφγεησλ απνπζηψλ θαη απνρσξήζεσλ απφ ηελ εξγαζία θαη θαη επέθηαζε ρακειή νξγαλσζηαθή απφδνζε, πςειφ θφζηνο πξνζέιθπζεο, επηινγήο, επηκφξθσζεο θαη απνθαηάζηαζεο ηεο πγείαο ησλ εξγαδνκέλσλ (π.ρ. Allen, 2001; Posing and Kickul, 2003; Peters et al., 2005) Ο ξφινο ηεο ΓΑΠ θαη ηνπ εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο ζηε ζπκθηιίσζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο / Αλάγθε γηα ηε δηακφξθσζε θηιηθψλ ππνζηεξηθηηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθψλ πεξηβάιινλησλ Παξά ηηο αξλεηηθέο ζπλέπεηεο ηεο αδπλακίαο ζπκθηιίσζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή γηα ην άηνκν, ηελ νηθνγέλεηα, ηελ επηρείξεζε θαη ηελ θνηλσλία, νη επηρεηξήζεηο θαίλεηαη λα εμαθνινπζνχλ λα ζεσξνχλ φηη ην ζέκα απηφ δελ ηηο αθνξά θαη φηη απνηειεί επζχλε ησλ αηφκσλ λα «ηαθηνπνηήζνπλ» ηελ νηθνγελεηαθή ηνπο δσή, παξά ηηο ελδείμεηο φηη νη επηρεηξήζεηο είλαη απηέο πνπ ζπκβάινπλ ζε κεγαιχηεξν, βαζκφ ζηελ «ερζξφηεηα» κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ ηεο δσήο ησλ εξγαδνκέλσλ (Pajo, 1985; Friedman and Greenhaus, 2000). Αθφκε θαη ζήκεξα, νη εξγνδφηεο θαη ηα ζηειέρε ησλ επηρεηξήζεσλ θαίλεηαη λα αληηκεησπίδνπλ νπνηαδήπνηε πξνζπάζεηα (απφ ηελ πιεπξά ησλ εξγαδνκέλσλ) ρξήζεο ρξφλνπ θαη ελέξγεηαο πξνο φθεινο ηεο νηθνγέλεηαο, σο «βάξνο» θαη θαηάρξεζε, ζεσξψληαο πσο φηαλ ε πξνζσπηθή δσή θεξδίδεη ε επηρείξεζε ράλεη (zero sum game; Friedman et al., 2000). Απηή ε ζηάζε ησλ εξγνδνηψλ/ζηειερψλ εξκελεχεη ζε κεγάιν βαζκφ ην γεγνλφο φηη, ελψ ηα ζηειέρε ηεο Γηνίθεζεο Αλζξσπίλσλ Πφξσλ - θπξίσο ζε κεγάιεο ζε κέγεζνο επηρεηξήζεηο - πξνσζνχλ πνιηηηθέο θηιηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα (π.ρ. θξνληίδα ησλ παηδηψλ ζην ρψξν εξγαζίαο, επειημία ρξφλνπ/flextime, ζπκπηεζκέλε εξγαζηαθή εβδνκάδα /compressed work week, εξγαζία εθηφο γξαθείνπ 59

60 /telecommuting), πνιινί εξγαδφκελνη πξνηηκνχλ λα κελ ηηο ρξεζηκνπνηνχλ δηφηη αληηιακβάλνληαη φηη ε ρξήζε ηνπο κπνξεί λα απνηειέζεη εκπφδην ζηελ εμέιημε ηεο θαξηέξαο ηνπο (Friedman et al., 2000; Glaveli et al., 2013). Απηφ δηφηη νη εξγαδφκελνη ζεσξνχλ φηη «ε εηζβνιή ηεο ηδησηηθήο ζθαίξαο ζηε δεκφζηα (εξγαζία) ζα ζξπκκαηίζεη ηελ εηθφλα ηνπο σο εξγαζηνκαλείο, πάληα έηνηκσλ, πξφζπκσλ θαη ηθαλψλ λα ζπκβάιινπλ ζηελ επηρείξεζε» (Cooper, 2000; ζει. 395). πκπεξαζκαηηθά, θαίλεηαη πσο ν θφζκνο ησλ επηρεηξήζεσλ δελ έρεη πεηζηεί φηη απηέο νη πξσηνβνπιίεο πξνζζέηνπλ πξαγκαηηθά αμία θαη φηη νη εξγαδφκελνη εμαθνινπζνχλ λα πξνζπαζνχλ λα βξνπλ ηξφπν λα κεηαηξέςνπλ ηνπο δχν ερζξνχο (εξγαζία θαη νηθνγέλεηα) ζε ζπκκάρνπο (π.ρ. Perry-Smith and Blum, 2000; Hill, 2005). Παξφια απηά κε βάζε ηα απνηειέζκαηα ηεο ζρεηηθήο κε ηε ρξήζε ησλ θηιηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθψλ έξεπλαο, κπνξνχκε λα ππνζηεξίμνπκε φηη θάησ απφ θαηάιιειεο ζπλζήθεο νη θηιηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθέο κπνξεί λα βνεζήζνπλ απνηειεζκαηηθά ηε ζπκθηιίσζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, νδεγψληαο ζε ρακειά επίπεδα ζχγθξνπζεο κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ θαη ζε ζεηηθέο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ απέλαληη ζηελ επηρείξεζεο φπσο: ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, πίζηε, αθνζίσζε, αηνκηθή απφδνζε θαη ηαχηηζε κε ηνλ νξγαληζκφ (Allen, 2001; Posing and Kickul, 2003; Peeters et al., 2005; Cook, 2009; Lewis, 2010; Haar and Rocke, 2011; Shockley and Singla, 2011). Δηδηθφηεξα, νη ζπλζήθεο θάησ απφ ηηο νπνίεο νη θηιηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθέο αιιά θαη νη επηρεηξήζεηο κπνξεί λα είλαη απνηειεζκαηηθέο ζην λα βνεζήζνπλ ηα άηνκα λα ζπκθηιηψζνπλ ηελ εξγαζία κε ηελ νηθνγέλεηα, αθνξνχλ θπξίσο ζην θαηά πφζν ην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ (family supportive work environment) θαη ζπγθεθξηκέλα ηα ζηειέρε θαη ε θνπιηνχξα (αμίεο) ηεο επηρείξεζεο ζεσξνχληαη απφ ηνπο εξγαδφκελνπο ππνζηεξηθηηθά σο πξνο ηελ νηθνγέλεηα (Thomas and Ganster, 1995; Thompson et al., 1999; Allen, 2001; Kossek et al., 2011). πλνςίδνληαο, ζήκεξα πξνθεηκέλνπ νη επηρεηξήζεηο λα πξνρσξήζνπλ κπξνζηά αλαθνξηθά κε ηε ζπκθηιίσζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή ζθαίξα θαη λα κεηακνξθσζνχλ ζε ρψξνπο πνπ λα ηθαλνπνηνχλ ηελ επίηεπμε ηφζν ησλ νξγαλσζηαθψλ φζν θαη ησλ αηνκηθψλ/νηθνγελεηαθψλ ζηφρσλ ησλ εξγαδνκέλσλ (αλζξσπνθεληξηθή/ καιαθή πξνζέγγηζε ζηε ΓΑΠ), ψζηε λα επσθεινχληαη θαη νη δχν (win-win approach) πξέπεη λα εηζαγάγνπλ βαζηέο αιιαγέο ζηελ θνπιηνχξα ηνπο. Γηα λα ην πεηχρνπλ απηφ ηα ζηειέρε ησλ επηρεηξήζεσλ, σο «πξνάγγεινη ηεο 60

61 αιιαγήο» (heralds of change), ζα πξέπεη λα δείμνπλ έλα γλήζην ελδηαθέξνλ γηα ηα άηνκα θαη ηελ νηθνγέλεηα ηνπο, ην νπνίν ζα απνηππσζεί ζηαδηαθά θαη ζηελ νξγαλσζηαθή θνπιηνχξα. Λακβάλνληαο ππφςε ηε ζεσξεηηθή ζπδήηεζε πνπ έιαβε ρψξα ζε απηφ ην θεθάιαην, κπνξεί λα ππνζηεξηρζεί φηη ε ζπκθηιίσζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή παξακέλεη έλα ζέκα κείδνλνο ζεκαζίαο ηφζν γηα ηηο επηρεηξήζεηο φζν θαη γηα ηνπο εξγαδφκελνπο, αθφκε θαη ζηελ πεξίνδν ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο (World of Work Report, 2011), παξφιν ζε κεξηθέο επξσπατθέο ρψξεο νη δαπάλεο πνπ αθνξνχλ ζηε ζηήξημε ηεο νηθνγέλεηαο θαη γεληθφηεξα ζην θνηλσληθφ θξάηνο κεηψλνληαη (International Network on Leave Policies and Research Report, 2011). Ζ εηθφλα ζε επίπεδν επηρεηξήζεσλ ζε επξσπατθφ επίπεδν δείρλεη λα είλαη δηαθνξεηηθή. ε έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε απφ ηνλ European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions (2013) ζε 5000 ζηειέρε ηεο Γηνίθεζεο Αλζξσπίλσλ Πφξσλ ζε επηρεηξήζεηο δηαθνξεηηθνχ κεγέζνπο θαη απφ δηαθνξεηηθνχο θιάδνπο ζε 6 ρψξεο (Γαιιία, Γεξκαλία, Ηηαιία, Ζλσκέλν Βαζίιεην, Πνισλία θαη νπεδία) ηεο ΔΔ, ε νηθνλνκηθή θξίζε θαίλεηαη λα είρε κηθξή επίδξαζε ζε ζρέζε κε ηε ζηάζε ησλ επηρεηξήζεσλ απέλαληη ζηελ νηθνγέλεηα (family-friendly workplace). Με εμαίξεζε ηελ Ηηαιία, φπνπ ην 40% ησλ επηρεηξήζεσλ αλαγθάζηεθε λα απνζχξεη ή λα αλαβάιεη ηελ εηζαγσγή πνιηηηθψλ ζπκθηιίσζεο, ηα πνζνζηά απηά αλήιζαλ ζε ρακειφ επίπεδν π.ρ. ζην 7% ζηε Γεξκαλία θαη κφιηο ζην 3% ζην Ζλσκέλν Βαζίιεην. Μία εξκελεία ηεο ζηάζεο απηήο ησλ επηρεηξήζεσλ είλαη φηη νη θηιηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθέο ζπλδένληαη θαη κε καθξνρξφληνπο ζηφρνπο ησλ επηρεηξήζεσλ, φπσο ε δηαζθάιηζε επάξθεηαο ζε πνζφηεηα θαη πνηφηεηα ησλ εξγαδνκέλσλ θαη ζηε βειηίσζε ησλ εξγαζηαθψλ ζρέζεσλ. ε πεξηφδνπο νηθνλνκηθήο θξίζεο, ε εμηζνξξφπεζε ησλ αλαγθψλ ησλ εξγαδνκέλσλ (αλζξσπνθεληξηθή / καιαθή πξνζέγγηζε) κε ηελ νηθνλνκηθή αλαγθαηφηεηα θαη ηηο ιεηηνπξγηθέο αλάγθεο ησλ επηρεηξήζεσλ, θαίλεηαη ηειηθά φηη απμάλνπλ ηελ αλάγθε γηα θηιηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθέο θαη θηιηθά πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθά πεξηβάιινληα θαη ηελ ηάζε λα επηθξαηήζεη ε ινγηθή φηη νη εξγαδφκελνη είλαη ζηελ νπζία «ζπλέηαηξνη» (partners) θαη καθξνρξφληα επέλδπζε, παξά απιά έλα επηπιένλ θφζηνο. Τπνζηεξηθηηθφ ζε απηή ηε ινγηθή είλαη ην γεγνλφο φηη ζε 5 απφ ηηο 6 ρψξεο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ε έξεπλα (εμαίξεζε απνηειεί ε Πνισλία) ηα ζηειέρε πνπ ζεσξνχλ φηη ην ζέκα ηνπ θηιηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο ζα 61

62 απμεζεί ζε ζεκαληηθφηεηα ηα επφκελα 5 ρξφληα είλαη πεξηζζφηεξα απφ απηά πνπ πηζηεχνπλ ην αληίζεην. Δλδηαθέξνλ παξνπζηάδεη επίζεο ην γεγνλφο φηη νη ιφγνη πνπ νη επηρεηξήζεηο επελδχνπλ ζηε ζπκθηιίσζε ησλ ζθαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο ζπλδένληαη κε ηελ πεπνίζεζε φηη απηή ζα νδεγήζεη ζε: ηθαλνπνίεζε ησλ εξγαδνκέλσλ, βειηίσζε ηεο εηθφλα ηνπο σο θαινχ εξγνδφηε γηα ηνπο ππάξρνληεο θαη κειινληηθνχο εξγαδφκελνπο, αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο, κείσζε ησλ αδεηψλ γηα ιφγνπο αζζέλεηαο, κείσζε ησλ ππεξσξηψλ, επειημία ηνπ ρξφλνπ απαζρφιεζεο, ηθαλνπνίεζε ησλ αλαγθψλ ησλ εξγαδνκέλσλ θιπ (European Company Survey on Reconciliation of Work and Family Life, 2010; European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, 2013). Απφ ηα πην πάλσ αλαδεηθλχεηαη ε ζεκαζία ηεο πηνζέηεζεο κίαο αλζξσπνθεληξηθήο / «καιαθήο» (soft) πξνζέγγηζεο ηεο ΓΑΠ ζηηο επηρεηξήζεηο. Απηφ ππνζηεξίδεηαη θαη απφ ηελ έξεπλα ηνπ Great Place to Work Institute (2013) πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζε επηρεηξήζεηο ζηελ Δπξψπε. χκθσλα κε ηελ έξεπλα απηή, νη εξγαδφκελνη ζεσξνχλ έλαλ εξγνδφηε σο έλα «ππέξνρν κέξνο γηα λα εξγάδεηαη θαλείο», φηαλ εκπηζηεχνληαη ηνπο αλζξψπνπο κε ηνπο νπνίνπο εξγάδνληαη, αηζζάλνληαη πεξήθαλνη γηα απηφ πνπ θάλνπλ θαη έρνπλ θαιέο ζρέζεηο κε ηνπο ζπλεξγάηεο/ζπλαδέιθνπο ηνπο. Απφ ηελ άιιε κφλν ην 21% παγθνζκίσο αηζζάλεηαη αθνζησκέλν ζηε δνπιεηά ηνπ θαη έλαο (1) ζηνπο ηέζζεξηο (4) δελ είλαη ηθαλνπνηεκέλνο απφ ηε δνπιεηά ηνπ (Towers Watson Global Workforce Survey, 2012). Ζ αξλεηηθή ζηάζε ησλ εξγαδνκέλσλ, ζχκθσλα κε ην Ηλζηηηνχην Φπρηθήο Τγείαο (2012) ηνπ Ζλσκέλνπ Βαζηιείνπ ζηνηρίδεη ζηηο επηρεηξήζεηο 15.1 δηζεθαηνκκχξηα ιίξεο ην ρξφλν, ιφγσ ρακειήο παξαγσγηθφηεηαο ησλ αλζξψπσλ πνπ δε ληψζνπλ θαιά ζηε δνπιεηά έλα θαηλφκελν πνπ νλνκάδεηαη «παξνπζία ζηελ εξγαζία» (presenteeism). Βιέπνληαο ην θαηλφκελα αληίζηξνθα, φηαλ νη εξγαδφκελνη είλαη ηθαλνπνηεκέλνη απφ ηελ εξγαζία ηνπο θαη ληψζνπλ αθνζησκέλνη ππάξρεη 87% κηθξφηεξε πηζαλφηεηα λα θχγνπλ απφ ηε δνπιεηά ηνπο θαη είλαη θαηά 20% πην απνδνηηθνί (Corporate Leadership Council, 2004). Οινθιεξψλνληαο, ε κέρξη ηψξα αλάιπζε παξέρεη ππνζηήξημε ζηελ άπνςε φηη εηδηθφηεξα ζε πεξηφδνπο νηθνλνκηθήο θξίζεο, φηαλ κεηψλνληαη νη νηθνλνκηθέο αληακνηβέο, νη επηρεηξήζεηο ζα πξέπεη λα αλαδεηνχλ θαη λα εληζρχζνπλ άιινπο ηξφπνπο αληακνηβήο ησλ εξγαδνκέλσλ γηα λα βειηηψζνπλ ηα επίπεδα ηθαλνπνίεζήο ηνπο. Ζ δεκηνπξγία ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ 62

63 πεξηβάιινληνο πνπ ζα δηεπθνιχλεη ηελ εμηζνξξφπεζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ζα ζπκβάιεη ζηελ ηθαλνπνίεζε ησλ εξγαδνκέλσλ ζηηο δχν απηέο πην ζεκαληηθέο ζθαίξεο ζηε δσήο ηνπ, απνηειεί κία βαζηθή επηινγή δηφηη επηθέξεη ζεκαληηθά νθέιε γηα ηνπο εξγαδφκελνπο (π.ρ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα, πνηφηεηα δσήο/ επεκεξία), ηηο επηρεηξήζεηο (π.ρ. απνδνηηθφηεηα, παξαγσγηθφηεηα, ππνθίλεζε θαη ζεηηθέο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ) θαη θαη επέθηαζε νθέιε γηα ηελ θνηλσλία. 63

64 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 2 ν Πξνζεγγίζεηο γηα ηε κειέηε ηεο ζχλδεζεο ηεο Δξγαζηαθήο κε ηελ Οηθνγελεηαθή Εσή: Κξηηηθή Παξνπζίαζε 2.1. Δηζαγσγή ην πξψην θεθάιαην ηεο παξνχζαο δηαηξηβήο έγηλε πξνζπάζεηα λα πξνζδηνξηζηνχλ νη ζθαίξεο ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο θαη λα γίλνπλ θαηαλνεηέο νη αιιαγέο ζηελ έλλνηα, ζην πεξηερφκελν, ζηε θχζε θαη ζηε δνκή ηνπο πξνθεηκέλνπ λα αλαδεηρζεί ε αλάγθε ηεο αξκνληθήο ζπλχπαξμήο ηνπο θαη ε ζεκαζία απηήο ηεο ζπλχπαξμεο γηα ην άηνκν, ηελ νηθνγέλεηα, ηηο επηρεηξήζεηο θαη ηελ θνηλσλία. Γηα λα πξνρσξήζνπκε φκσο έλα βήκα κπξνζηά θαη πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο επίηεπμεο ηεο αξκνληθήο ζπλχπαξμεο ησλ δχν ζθαηξψλ είλαη ζεκαληηθφ λα γίλεη θαηαλνεηφο ν κεραληζκφο κε ηνλ νπνίν νη δχν ζθαίξεο ζπλδένληαη θαη ηειηθά αιιεινεπεξεάδνληαη. Οη Edwards θαη Rothbard (2000) νξίδνπλ ηνλ φξν κεραληζκφο ζχλδεζεο σο «κία ζρέζε κεηαμχ κίαο κεηαβιεηήο ηεο εξγαζηαθήο (work construct) θαη κηαο κεηαβιεηήο ηεο νηθνγελεηαθήο ζθαίξαο (family construct)», εμαηξψληαο ηηο πεξηπηψζεηο φπνπ ε εξγαζία θαη ην ζπίηη είλαη πνιχ ζηελά ζπλδεδεκέλεο γηα λα ζεσξνχληαη δηαθξηηέο, κία θαηάζηαζε πνπ ζχκθσλα κε ηε βηβιηνγξαθία ραξαθηεξίδεηαη σο νινθιήξσζε (integration; Burke and Greenglass, 1987; Zedeck, 1992; Clark, 2000). Πξφζζεηα, νη κεραληζκνί ζχλδεζεο αθνξνχλ ζρέζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ θαη φρη ζρέζεηο πνπ δηακνξθψλνληαη κέζα ζε θάζε ζθαίξα ρσξηζηά (Lambert, 1990; Zedeck, 1992). Ζ κειέηε ηνπ κεραληζκνχ ζχλδεζεο ησλ δχν ζθαηξψλ (εξγαζία θαη νηθνγέλεηα) επηηξέπεη ηελ θαηαλφεζε ησλ ζρέζεσλ αιιειεπίδξαζεο (γηαηί, πσο ζπλδένληαη, ζε πνην βαζκφ, απνηειέζκαηα) πνπ αλαπηχζζνληαη κεηαμχ ηνπο, ηνλ εληνπηζκφ ησλ παξαγφλησλ πνπ ηηο δηακνξθψλνπλ θαη ησλ απνηειεζκάησλ απηήο ηεο αιιειεπίδξαζεο, ππνζηεξίδνληαο ηελ αλάπηπμε απνηειεζκαηηθψλ ζηξαηεγηθψλ γηα ηελ πξνψζεζε ηεο αξκνληθήο ζπλχπαξμεο εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο. ηελ παξνχζα εξγαζία ε θαηαλφεζε ηνπ κεραληζκνχ ζχλδεζεο ησλ δχν ζθαηξψλ ζα ζπκβάιεη 64

65 επίζεο ζηε ζεσξεηηθή ηεθκεξίσζε ηνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ πνπ ζα πξνηαζεί ζην έθην (6) Κεθάιαην γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο επίδξαζεο ζηνηρείσλ ελφο κε θηιηθνχππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο ζηε ζπκθηιίσζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή ζθαίξα. ην παξφλ θεθάιαην επηδηψθεηαη ε θξηηηθή παξνπζίαζε ησλ πξνζεγγίζεσλ πνπ έρνπλ εληνπηζηεί ζηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία, γηα ηε κειέηε ηεο ζχλδεζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, θαζψο θαη ε αλάδεημε ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο σο επηθξαηέζηεξνπ κεραληζκνχ γηα ηε κειέηε ηεο ζχλδεζεο ησλ δχν ζθαηξψλ Κξηηηθή παξνπζίαζε ησλ πξνζεγγίζεσλ ζχλδεζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή ζθαίξα Με βάζε ηελ επηζθφπεζε ηεο ζρεηηθήο, κε ηε ζχλδεζε ησλ ζθαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο, βηβιηνγξαθίαο (Staines, 1980; Chow and Bertheide, 1988; Lambert, 1990; Zedeck, 1992; Marks and MacDernind, 1996; Clark, 2000; Δdwards and Rothbard, 2000; Geurts and Demerouti, 2003; Greenhaus et al., 2003; Xu, 2009), κπνξνχκε λα ελζσκαηψζνπκε ηηο πξνζεγγίζεηο πνπ έρνπλ αλαπηπρζεί ζε ηξεηο (3) βαζηθέο νκάδεο: 1. Ζ πξψηε νκάδα, πεξηιακβάλεη ηξεηο (3) θιαζηθέο πξνζεγγίζεηο αλαθνξηθά κε ηε ζχλδεζε ηεο εξγαζίαο κε ηελ νηθνγέλεηα νη νπνίεο επηθξαηνχλ ζηε βηβιηνγξαθία κέρξη θαη ηε δεθαεηία ηνπ Απηέο είλαη νη: πξνζέγγηζε ηεο Γηάθξηζεο/Γηαρσξηζκνχ ησλ θαηξψλ (Segmentation or Segregation), πξνζέγγηζε ηεο Μεηαθνξάο (Spillover) θαη πξνζέγγηζε ηεο Απνδεκίσζεο (Compensation). 2. ηε δεχηεξε νκάδα εληάζζνληαη νη πξνζεγγίζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη θπξίσο ζηηο δεθαεηίεο ηνπ , φηαλ πξαγκαηνπνηνχληαη νη ζεκαληηθέο αιιαγέο ζηηο δχν ζθαίξεο (βι. Κεθάιαην 1). Οη πξνζεγγίζεηο απηέο ζηεξίδνληαη ζηηο θιαζηθέο πξνζεγγίζεηο ηεο Μεηαθνξάο (Spillover) θαη ηεο Αληακνηβήο (Compensation) θαη επεξεάδνληαη άκεζα απφ ηε Θεσξία ησλ Ρφισλ. Ζ ζεκαληηθφηεξε απφ απηέο, ε νπνία επηθξαηεί κέρξη θαη ζήκεξα ζηε βηβιηνγξαθία είλαη απηή ηεο χγθξνπζεο Δξγαζηαθήο Οηθνγελεηαθήο Εσήο (work-family conflict). Απηή βαζίδεηαη ζηε ζεσξεηηθή δνπιεηά ησλ Greenhaus θαη Beutell (1985), ε νπνία ζηεξίδεηαη ζηε 65

66 Θεσξία ησλ Ρφισλ (role theory) θαη ζηελ ππφζεζε ηεο Αλεπάξθεηαο/ Διιείκκαηνο (scarcity hypothesis). Παξάιιεια αλαπηχζζνληαη νη πξνζεγγίζεηο: ηνπ Δκπινπηηζκνχ ησλ Ρφισλ (Role Enrichment/Enhancement), ηεο Απνζηξάγγηζεο ησλ Πφξσλ (Resource drain), ηεο Δπζπγξάκκηζεο (Congruence) θαη ηεο Γηεπθφιπλζεο (Accommodation). 3. Ζ ηξίηε νκάδα αθνξά ζηηο πην πξφζθαηεο πξνζεγγίζεηο νη νπνίεο δηακνξθψλνληαη γχξσ απφ ηελ άπνςε φηη νη δχν ζθαίξεο κπνξεί λα κελ είλαη επ άπεηξν ζε ζχγθξνπζε αιιά είλαη δπλαηφ λα ιεηηνπξγνχλ ζε αξκνλία θαη λα νινθιεξσζνχλ (integration). To κνληέιν ηνπ πληαηξηάζκαηνο (Fit model; Barnett, 1998 θαη Barnett et al., 1999), ε Θεσξία ησλ Οηθνινγηθψλ πζηεκάησλ (Ecological Systems Theory; Grzywacz and Marks, 1999; 2000) θαη ε Θεσξία ησλ πλφξσλ (Border Theory; Clark, 2000) είλαη αληηπξνζσπεπηηθά παξαδείγκαηα (Geurts αλδ Demerouti,2003). Πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ηα πην πάλσ κνληέια δελ απνηεινχλ ζηελ νπζία κεραληζκνχο ζχλδεζεο ηεο ζθαίξαο ηεο εξγαζίαο κε απηή ηεο νηθνγέλεηαο, θαζψο δελ πξνζδηνξίδνπλ πσο ε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο επεξεάδεη ε κία ηελ άιιε. Απνηεινχλ κάιινλ πξνζεγγίζεηο πνπ αλαδεηθλχνπλ ηελ πξνηίκεζε ηνπ αηφκνπ αλαθνξηθά κε ηελ εκπινθή ηνπ ζηε κία ή ηελ άιιε ζθαίξα, ψζηε λα ηθαλνπνηήζνπλ ηηο δηθέο ηνπο αλάγθεο θαη ηηο αλάγθεο ησλ κειψλ ησλ ζπζηεκάησλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο (Marks and MacDernind, 1996; Greenhaus, and Bass, 2003), πξνυπνζέηνληαο ηνλ ελεξγφ ξφιν ηνπ αηφκνπ ζηε δηαρείξηζε ηεο ζρέζεο ησλ δχν ζθαηξψλ Κιαζηθέο πξνζεγγίζεηο αλαθνξηθά κε ηε ζχλδεζε ησλ ζθαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο Ζ Πξνζέγγηζε ηεο Γηάθξηζεο /Γηαρσξηζκνχ ησλ θαηξψλ (Segmentationor/Segregation) Σν κνληέιν ηεο Γηάθξηζεο/Γηαρσξηζκνχ ησλ θαηξψλ (Segmentation/ Segregation) πξνζεγγίδεη ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα σο δχν απφ ηε θχζε ηνπο (natural) αλεμάξηεηα (ςπρνινγηθά, θπζηθά, ρξνληθά θαη ιεηηνπξγηθά) πεδία (domains), ζηα νπνία ηα άηνκα αλαιακβάλνπλ ξφινπο πνπ δε ζπλδένληαη θαη δελ αιιεινεπεξεάδνληαη (Dubin, 1956; Blood and Wolfe, 1960). Ο φξνο ξφινο αλαθέξεηαη ζηηο πξνζδνθψκελεο ζπκπεξηθνξέο ησλ αηφκσλ πνπ πεγάδνπλ απφ ηελ 66

67 θνηλσληθή ηνπο ζέζε (social status). Δηδηθφηεξα, νη ξφινη πνπ αλαιακβάλεη ην θάζε θχιν έρνπλ ςπρνινγηθή θαη θνηλσληθή δηάζηαζε (Moreno, 1934) θαη δηακνξθψλνληαη απφ ηηο δηαθνξεηηθέο πξνζδνθίεο ηεο θνηλσλίαο γηα ηνπο άλδξεο θαη ηηο γπλαίθεο. Οη γπλαίθεο πξνζδνθάηαη λα είλαη θαιέο κεηέξεο θαη ζχδπγνη θαη νη άλδξεο λα εξγάδνληαη θαη λα ζπληεξνχλ ηελ νηθνγέλεηά ηνπο. Δπνκέλσο, ε νηθνγέλεηα απνηειεί ηνλ παξάδεηζν ησλ γπλαηθψλ θαη ε εξγαζία ηε δεκφζηα αξέλα ησλ αλδξψλ (Chow and Berheide, 1988). Οη δχν πην ζεκαληηθέο ζθαίξεο ηεο δσήο ησλ αλζξψπσλ ζα πξέπεη λα παξακείλνπλ δηαθξηηέο πξνθεηκέλνπ λα ιεηηνπξγνχλ απνηειεζκαηηθά θαη λα δηαηεξεζεί ε θνηλσληθή ζηαζεξφηεηα, ελψ ε δηαίξεζε ηεο εξγαζίαο (division of labour) κε βάζε ην θχιν απνηειεί πξνυπφζεζε πξνθεηκέλνπ λα απνθεπρζεί ε ζχγθξνπζε κεηαμχ ηνπο. H δηαθξηηφηεηα ησλ ζθαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο έρεη δηεξεπλεζεί απφ δηαθνξεηηθά επηζηεκνληθά πεδία. ηελ ςπρν-αλαιπηηθή ζεσξία, ν Erickson (1965) εληνπίδεη δχν βαζηθέο ζθαίξεο ζηε δσή ησλ αλζξψπσλ κία εζσηεξηθή (inner) γηα ηηο γπλαίθεο σο ζχδπγνη θαη κεηέξεο/λνηθνθπξέο (homemakers) θαη κία εμσηεξηθή (outer) γηα ηνπο άλδξεο σο αηφκσλ πνπ παίξλνπλ ηηο απνθάζεηο θαη θεξδίδνπλ ηα πξνο ην δεηλ. ηελ θνηλσληνινγηθή επηζηήκε, ν Parsons (1972) αλαθέξεηαη ζε δηαθξηηνχο ξφινπο γηα ηα θχια ραξαθηεξίδνληαο «σο παξνρήο ησλ κέζσλ» ην ξφιν ησλ αλδξψλ θαη σο «εθθξαζηηθφ» ην ξφιν ησλ γπλαηθψλ (instrumental vs expressive). Καη επέθηαζε νη Parson θαη Bales (1965) βιέπνπλ ηελ εξγαζία σο ηε δεκφζηα ζθαίξα ησλ αλδξψλ, ε νπνία ηθαλνπνηεί ηηο πιηθέο αλάγθεο ησλ αηφκσλ θαη ηελ νηθνγέλεηα σο ηελ ηδησηηθή ζθαίξα, θπξίσο ησλ γπλαηθψλ ζηελ νπνία παξέρεηαη ζπλαηζζεκαηηθή ππνζηήξημε. Ζ δηάθξηζε απηή έξρεηαη λα ζπκπιεξψζεη θαη λα ππνζηεξίμεη ηε δηακφξθσζε κίαο αγνξάο εξγαζίαο κε βάζε ην θχιν (sex typed labour market), φπνπ νη γπλαίθεο ζπλήζσο εθηεινχλ ρακειά ακεηβφκελεο θαη κε ρακειφ γφεηξν εξγαζίεο, νη νπνίεο απνηεινχλ επέθηαζε ησλ νηθηαθψλ ηνπο ξφισλ (Chow and Berheide, 1988). Δπίζεο, ε δηρνηφκεζε ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο σο πεδία ηεο δσήο επεξεάδεη ηηο ζρέζεηο δχλακεο κεηαμχ αλδξψλ θαη γπλαηθψλ, θαζηζηψληαο π.ρ. ηελ αλσηεξφηεηα ηεο κε ακνηβή εξγαζία ησλ αλδξψλ έλαληη ηεο κε ακεηβφκελεο νηθηαθήο εξγαζίαο ησλ γπλαηθψλ, ηνπ ζπδχγνπ έλαληη ηεο ζπδχγνπ σο πξνο ηε ιήςε απνθάζεσλ θιπ. Οη βαζηθέο ππνζέζεηο πνπ ζηεξίδνπλ ηελ πξνζέγγηζε ηεο Γηάθξηζεο/ Γηαρσξηζκνχ ησλ δχν θαηξψλ είλαη νη εμήο (π.ρ. Kanter, 1977; Chodorow and Contratto, 1982): 67

68 1. Ζ εξγαζία θαη ε νηθνγέλεηα είλαη δηαθξηηά θνηλσληθά ζπζηήκαηα κε ζηαζεξά/ακεηαθίλεηα ζχλνξα ηα νπνία δε δηαζρίδνληαη/παξαβηάδνληαη (permeability). 2. Ζ δηάθξηζε ηεο νηθνγέλεηαο θαη ηεο εξγαζίαο είλαη θπζηθή θαη δνζκέλε βηνινγηθά. Δπνκέλσο, ε αλσηεξφηεηα ηνπ αξζεληθνχ, ε δηάθξηζε ηεο εξγαζίαο κε βάζε ην θχιν θαη ε αληζφηεηα κεηαμχ ησλ θχισλ ππνζηεξίδνληαη απφ γελεηηθά απνθηεζέληα ραξαθηεξηζηηθά ησλ δχν θχισλ. 3. Ζ δηαίξεζε ηεο εξγαζίαο πξαγκαηνπνηείηαη κε βάζε ην θχιν. 4. Ζ νηθνγέλεηα θαη ε εξγαζία είλαη αξκνληθέο, ζηαηηθέο θαη ζηαζεξέο (δελ επηδέρνληαη αιιαγέο) νληφηεηεο. 5. Ζ ππξεληθή νηθνγέλεηα είλαη ε κφλε παγθφζκηα, επηζπκεηή θαη λνκνζεηηθά απνδεθηή (legislative) κνξθή νηθνγέλεηαο. 6. Χο εξγαζία νξίδνληαη κφλν νη παξαγσγηθέο δξαζηεξηφηεηεο κε αληαιιαθηηθή αμία ζηελ αγνξά. 7. Ζ εκπεηξία ησλ αλδξψλ ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο είλαη νκνηνγελήο (π.ρ. νη άλδξεο εξγάδνληαη ζε πςειά ακεηβφκελεο θαη κε θχξνο εξγαζίεο). Οη πην πάλσ ππνζέζεηο θαίλεηαη λα αλαηξέπνληαη ηφζν κε ηε ρξήζε ηζηνξηθψλ θαη πξφζθαησλ παξαδεηγκάησλ (π.ρ. γπλαίθεο πνπ εξγάδνληαη ζε ζέζε ηζρχνο), φζν θαη απφ απνηειέζκαηα εξεπλψλ ηα νπνία ππνζηεξίδνπλ φηη νη δχν ζθαίξεο αιιεινεπεξεάδνληαη (π.ρ. Kanter, 1977; Voydanoff, 1987). Απηή ε αιιειεπίδξαζε, φπσο ζα αλαθεξζεί παξαθάησ, επηβεβαηψλεηαη θαη απφ ηνπο ππφινηπνπο κεραληζκνχο ζχλδεζεο πνπ αλαιχνληαη ζην θεθάιαην απηφ. Ζ πξνζέγγηζε ηεο Γηάθξηζεο/Γηαρσξηζκνχ ησλ θαηξψλ ζπάληα πιένλ ρξεζηκνπνηείηαη ηφζν απφ ηνπο θνηλσληθνχο επηζηήκνλεο, φζν θαη απφ ηνπο επηζηήκνλεο ηεο Γηνίθεζεο θαη ηεο Οξγαλσζηαθήο πκπεξηθνξάο. Πην πξφζθαηα, ε έλλνηα ηεο Γηάθξηζεο/Γηαρσξηζκνχ ησλ δχν ζθαηξψλ πξνζεγγίδεηαη σο κία ελεξγή δηαδηθαζία δηακφξθσζεο εηθνληθψλ νξίσλ (θπζηθψλ, ρξνληθψλ, ςπρνινγηθψλ) κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ, πξνθεηκέλνπ νη εξγαδφκελνη λα πεξηνξίζνπλ ην ζηξεο πνπ κπνξεί λα ληψζνπλ ζε θάζε ζθαίξα θαη ηε κεηαθνξά ηνπ ζηελ άιιε. Απνηειεί δειαδή κία ζηξαηεγηθή αληηκεηψπηζεο ηνπ ζηξεο ζηε κία ή ζηελ άιιε ζθαίξα. Απηή ε δηαδηθαζία πεξηγξάθεθε αξρηθά απφ ηελ Piotrowski (1979), ε νπνία ζε έξεπλα ηεο δηαπίζησζε φηη νη εξγαδφκελνη κπνξεί λα επηδηψμνπλ ηελ θαηαπίεζε ησλ ζθέςεσλ, ησλ ζπλαηζζεκάησλ θαη ησλ ζπκπεξηθνξψλ πνπ δηακνξθψλνληαη ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν, φηαλ βξίζθνληαη ζηελ νηθνγέλεηα/ζπίηη 68

69 πξνθεηκέλνπ λα κελ επεξεαζηεί ε απφδνζή ηνπο, αλαθνξηθά κε ηελ εθηέιεζε ησλ ππνρξεψζεψλ ηνπο, ζε απηή (Lambert, 1990) θαη ην αληίζεην Ζ Πξνζέγγηζε ηεο Μεηαθνξάο (Spillover) Δθηφο απφ ηε πξνζέγγηζε ηεο Γηάθξηζεο/Γηαρσξηζκνχ ησλ θαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο ν Wilensky (1960) αλαθέξεη δχν αθφκε βαζηθέο θιαζηθέο ππνζέζεηο γηα ηελ ακνηβαία (mutual) ζχλδεζε ησλ ζθαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο: ηεο Μεηαθνξά (Spillover) θαη ηεο Απνδεκίσζεο (Compensation; βι. ελφηεηα ). Μπνξεί λα ππνζηεξηρζεί φηη θαη νη δχν απηέο πξνζεγγίζεηο πξνέξρνληαη απφ απηή ηεο Γηάθξηζεο/Γηαρσξηζκνχ ησλ θαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο αιιά: i) αλαγλσξίδνπλ ηελ πηζαλφηεηα ηαπηφρξνλεο ζπκκεηνρήο ελφο αηφκνπ ζηα δχν θχξηα θνηλσληθά ζπζηήκαηα (εξγαζία θαη νηθνγέλεηα), ii) ζεσξνχλ φηη ηα φξηα κεηαμχ ησλ δχν απηψλ ζπζηεκάησλ κπνξεί λα δηαπεξαζηνχλ, iii) δίλνπλ έκθαζε ζηηο θνηλσληθέο θαη ςπρνινγηθέο επηπηψζεηο ηεο ηαπηφρξνλεο ζπκκεηνρήο ζηηο δχν ζθαίξεο, θαη iv) ζεσξνχλ φηη ε ηαπηφρξνλε ζπκκεηνρή ησλ αηφκσλ θαη ζηηο δχν ζθαίξεο ζπρλά απνηειεί πεγή ζηξεο θαη ππεξθφξησζήο ηνπο (Chow and Berheide, 1988). πγθεθξηκέλα, ζχκθσλα κε ηελ πξνζέγγηζε ηεο Μεηαθνξάο ππνζηεξίδεηαη φηη νη εξγαδφκελνη κεηαθέξνπλ ζπλαηζζήκαηα θαη ζηάζεηο (π.ρ. δηάζεζε θαη ηθαλνπνίεζε), δεμηφηεηεο (π.ρ. θνηλσληθέο), αμίεο (π.ρ. ηελ ζεκαληηθφηεηα ηεο νηθνγέλεηαο ζε ζρέζε κε ηελ εξγαζία), εκπεηξίεο (π.ρ. θνχξαζε) θαη ζπκπεξηθνξέο (π.ρ. επγέλεηα) πνπ δηακνξθψλνληαη ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο, ζε απηή ηεο νηθνγέλεηα (Piotrowski, 1979; Belsky et al., 1984; Kelly and Voydanoff, 1985), θαη ην αληίζεην (π.ρ. Crouter, 1984; Belsky et al., 1985). χκθσλα κε ηνπο Edwards θαη Rothbard (2000) δχν εθδνρέο ηεο έλλνηαο ηεο Μεηαθνξάο (Spillover) έρνπλ αλαθεξζεί ζηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία. Ζ κία ραξαθηεξίδεη ηε Μεηαθνξά σο νκνηφηεηα (similarity) κε ηελ έλλνηα ηεο ζπζρέηηζεο κεηαμχ κίαο κεηαβιεηήο ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο θαη κίαο άιιεο δηαθξηηήο (αιιά αληίζηνηρεο) κεηαβιεηήο ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο (Zedeck, 1992; Judge and Watanabe, 1994). Ζ άπνςε απηή ππνζηεξίδεηαη γηα παξάδεηγκα απφ έξεπλεο πνπ ζπζρεηίδνπλ ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα (π.ρ. Near et al., 1980; Gutek et al., 1988; Edwards and Rothbard, 2000) θαη ηηο αμίεο ζηελ εξγαζία κε ηηο αμίεο ζηελ νηθνγέλεηα (π.ρ. Piotrowski, 1979). 69

70 Ζ εθδνρή ηεο νκνηφηεηαο ζηεξίδεηαη ζηελ ηδέα φηη ε θχζε ηεο εξγαζηαθήο εκπεηξίαο ηνπ αηφκνπ επεξεάδεη ην ηη θάλεη ή ην πσο αηζζάλεηαη θαη εθηφο εξγαζίαο π.ρ. ζηελ νηθνγέλεηα (θαη ζε κηθξφηεξν βαζκφ ην αληίζεην). Τπάξρεη δειαδή κία «επέθηαζε» απφ ηε κία ζθαίξα ζηελ άιιε πξνθεηκέλνπ απηέο λα πξνζεγγίζνπλ, λα επηθξαηήζεη δειαδή νκνηνκνξθία /νκνηνγέλεηα/ηζνκνξθηζκφο κεηαμχ ηνπο (similarity; Isomorphism; Parker, 1971; Stains, 1980; Near et al., 1980; Evans and Bartolome, 1986; Bruke and Greenglass, 1987; Lambert, 1990; Zedeck, 1992) θαη λα κελ ππάξρνπλ πηα φξηα κεηαμχ ησλ δχν απηψλ θνηλσληθψλ δνκψλ (Champoux, 1978). Γηα παξάδεηγκα, έλα άηνκν πνπ εξγάδεηαη ζε κία ζέζε κε κηθξή δπλαηφηεηα λα ρξεζηκνπνηήζεη θαη λα αλαπηχμεη θνηλσληθέο δεμηφηεηεο, δε ρξεηάδεηαη λα είλαη θνηλσληθφο/ή, ζα ηείλεη λα δηακνξθψζεη αληίζηνηρα κε θνηλσληθή ζπκπεξηθνξά θη εθηφο εξγαζίαο (Meisser, 1971). Δλαιιαθηηθά, ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία ελφο αηφκνπ θαη νη επθαηξίεο γηα πξνζσπηθή αλάπηπμε ζα αληαλαθιψληαη ζηελ νηθνγέλεηα (Argyris, 1957; 1973; Wilensky, 1960) θαη αληίζηξνθα. Ζ δεχηεξε εθδνρή πεξηγξάθεη ηεο έλλνηαο ηεο Μεηαθνξάο σο κεηαθνξά εκπεηξηψλ (experiences) κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ (π.ρ. Near et al., 1980; Repetti, 1987). H εθδνρή φκσο απηή δελ απνηειεί ζχκθσλα κε ηνπο Edwards θαη Rothbard (2000) κεραληζκφ ζχλδεζεο, επεηδή δελ εκπεξηέρεη κία ζπζρέηηζε κεηαμχ κίαο κεηαβιεηήο ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο θαη κίαο άιιεο δηαθξηηήο (αιιά αληίζηνηρεο) κεηαβιεηήο ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο. Γηα παξάδεηγκα, φηαλ ε θνχξαζε απφ ηελ εξγαζία γίλεηαη αηζζεηή ζην ζπίηη απηφ θαηαδεηθλχεη φηη κία εκπεηξία πνπ δεκηνπξγήζεθε ζηε κία ζθαίξα έγηλε αηζζεηή ζηελ άιιε αιιά δε ζπλεπάγεηαη φηη κία άιιε κεηαβιεηή επεξεάζηεθε. Δάλ ππάξρεη κία ηέηνηα επίδξαζε, φπσο φηαλ ε θνχξαζε απφ ηε δνπιεηά εκπνδίδεη ηελ εθπιήξσζε ησλ απαηηήζεσλ ελφο ξφινπ ζην ζπίηη, ηφηε κφλν κία ζρέζε αιιειεπίδξαζεο (link) εκθαλίδεηαη, θαζψο κία κεηαβιεηή επεξεάδεηαη απφ θάπνηα άιιε. πλήζσο, θαη ηδηαίηεξα ζην παξειζφλ, αλαγλσξίδεηαη κία αζπκκεηξία ζηε ζρέζε εξγαζίαο- νηθνγέλεηαο, κε ηελ αλσηεξφηεηα/επηθξάηεζε ηεο ζθαίξαο ηεο εξγαζίαο ζε απηή ηεο νηθνγέλεηα θαη ηελ επηξξνή ηεο ζηελ πξνζσπηθφηεηα θαη ζηηο επηινγέο ηνπ αηφκνπ (Geurts and Demerouti, 2003). Απηή ε αληίιεςε πεξί ππεξνρήο αληαλαθιάηαη θαη ζηε ζρεηηθή έξεπλα, ε νπνία εζηηάδεη θπξίσο ζηε κειέηε ηεο επίδξαζεο κεηαθνξάο ζπλαηζζεκάησλ, αμηψλ, εκπεηξηψλ, ζηάζεσλ θαη δεμηνηήησλ απφ ηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο ζε απηή ηεο νηθνγέλεηαο (Chow and Berheide, 1988). 70

71 Σέινο, ε έλλνηα ηεο Μεηαθνξάο κπνξεί λα έρεη ζεηηθή (Positive spillover) θαη αξλεηηθή δηάζηαζε (Negative spillover). Ζ ζεηηθή, αθνξά πεξηπηψζεηο φπνπ ε κεηαθνξά ζηάζεσλ, ζπλαηζζεκάησλ, δεμηνηήησλ, αμηψλ, εκπεηξηψλ θαη ζπκπεξηθνξψλ απφ ηε κία ζθαίξα ζηελ άιιε επεξεάδεη ζεηηθά ηε δεχηεξε (Staines, 1980; Crouter, 1984; Edwards and Rothbard, 2000). Γηα παξάδεηγκα, ζεηηθά ζπλαηζζήκαηα πνπ δεκηνπξγνχληαη ζηε κία ζθαίξα (ζθαίξα πξνέιεπζεο/originating domain) κπνξεί λα ηνλψζνπλ ηελ απηνπεπνίζεζε ελφο αηφκνπ (self-efficacy) θαη ηελ ππνθίλεζή ηνπ, λα βειηηψζνπλ ηηο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο θαη ηειηθά ηελ απφδνζή ηνπ/ηεο ζηελ άιιε ζθαίξα (ζθαίξα ππνδνρήο/ receiving domain). Ζ βειηίσζε ηεο απφδνζεο ηνπ αηφκνπ ζηε ζθαίξα ππνδνρήο κπνξεί σο απνηέιεζκα λα νδεγήζεη ζε αλαγλψξηζε ηεο αμίαο ηνπ ζε απηή ηε ζθαίξα ή/θαη ζε ζπλαηζζήκαηα απηφπξαγκάησζεο ηα νπνία βειηηψλνπλ ζπλνιηθά ηε δηάζεζε ηνπ αηφκνπ. ηε βηβιηνγξαθία παξέρνληαη παξαδείγκαηα ηνπ είδνπο ησλ ζπλαηζζεκάησλ, ζηάζεσλ, δεμηνηήησλ, αμηψλ, ζπκπεξηθνξψλ θαη εκπεηξηψλ πνπ κπνξνχλ λα κεηαθεξζνχλ κε ζεηηθή επίδξαζε. Παξαδείγκαηα ζεηηθψλ ζπλαηζζεκάησλ είλαη ε επηπρία, ε πξνζκνλή (excitement) θαη ν ελζνπζηαζκφο (Williams and Allinger, 1994). Αλαθνξηθά κε ηηο δεμηφηεηεο, απνηειέζκαηα εξεπλψλ δείρλνπλ φηη δεμηφηεηεο επηθνηλσλίαο θαη πνιιαπιέο δεμηφηεηεο πνπ απνθηψληαη ζηελ εξγαζία κπνξνχλ λα βειηηψζνπλ ηελ απφδνζε ηνπ αηφκνπ ζηελ νηθνγέλεηα (Crouter, 1984; Ruderman et al., 2002). Πξφζζεηα, ππάξρνπλ απνδείμεηο φηη αμίεο φπσο ε απηνλνκία, ε πεξηέξγεηα (curiosity), ην ελδηαθέξνλ (consideration) θαη ε ζπκκφξθσζε (obedience), ηηο νπνίεο ηα άηνκα ελζηεξλίδνληαη ζηελ εξγαζία ηείλνπλ λα επεξεάδνπλ ηηο αμίεο πνπ ηα άηνκα πηνζεηνχλ ζην νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ (Κohn, 1963; Hanson et al., 2006). Αληίζεηα, θαηά ηε δηαδηθαζία ηεο αξλεηηθήο Μεηαθνξάο (negative spillover) αξλεηηθά ζπλαηζζήκαηα, ζπκπεξηθνξέο, ζηάζεηο, εκπεηξίεο πνπ δηακνξθψλνληαη ζηελ κία ζθαίξα κεηαθέξνληαη θη επεξεάδνπλ ηελ άιιε. Γηα παξάδεηγκα, ε έιιεηςε ηθαλνπνίεζεο ζηελ εξγαζία νδεγεί ζε αχμεζε ηεο δπζαξέζθεηαο ζηελ νηθνγέλεηα. Ζ πξνζέγγηζε ηεο Μεηαθνξάο αλ θαη έρεη εξκελεπηηθή αμία (θαη ζε θάπνην βαζκφ δηεξεπλεηηθή, απνηειεί δειαδή ηε ζεσξεηηθή βάζε γηα ηελ αλάπηπμε ππνδεηγκάησλ), ηδηαίηεξα ζε πεξηπηψζεηο ηαπηφρξνλεο ζπκκεηνρήο ησλ αηφκσλ ζηηο ζθαίξεο ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο, έρεη δερζεί θξηηηθή (Marks, 1977; Chow and Berheide, 1988; βι. επίζεο πην θάησ ελφηεηα ). Δπίζεο, αλ θαη αλαγλσξίδεη φηη ηα ζπζηήκαηα, εξγαζία θαη νηθνγέλεηα, αλ θαη δηαθξηηά επηθνηλσλνχλ (permeability) δελ ηνλίδεη ηελ ηαπηφρξνλε αιιειεπίδξαζε ησλ δχν 71

72 ζπζηεκάησλ θαη ηελ θνηλή ηνπο επίδξαζε (joint effect) ζην άηνκν (π.ρ. ζπλνιηθή ηθαλνπνίεζε ηνπ αηφκνπ). Αθφκε, δελ έρεη θαηαθέξεη λα θσηίζεη επαξθψο: i) πνηεο ζπλζήθεο ηνπ εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο επεξεάδνπλ ηελ νηθνγέλεηα, αιιά νχηε ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ζπζηήκαηνο ηεο νηθνγέλεηαο θαη ηε δπλακηθή ηνπο πνπ επεξεάδνπλ ηελ εξγαζηαθή εκπεηξία θαη ii) ηηο ζρέζεηο αηηίαο-απνηειέζκαηνο κέζσ ησλ νπνίσλ ε εξγαζία επεξεάζεη ηελ νηθνγέλεηα θαη ην αληίζηξνθν (Belsky et al., 1985; Crouter, 1984; Lambert, 1990). Οξηζκέλνη κειεηεηέο ππνζηεξίδνπλ φηη ε επίδξαζε ηεο κίαο ζθαίξαο ζηελ άιιε είλαη έκκεζε κέζσ ηεο επίδξαζεο ζε ζηάζεηο, ζπλαηζζήκαηα, δεμηφηεηεο θαη ζπκπεξηθνξέο, ελψ άιινη δελ απνθιείνπλ θαη ηελ άκεζε επίδξαζε, δειαδή ηελ επίδξαζε αλεμάξηεηα απφ ην πψο αηζζάλνληαη ή ζπκπεξηθέξνληαη ηα άηνκα. Γηα παξάδεηγκα, νη εξγαζηαθέο απαηηήζεηο ζα επεξεάζνπλ ηελ ηθαλφηεηα ησλ εξγαδνκέλσλ λα ζπλεηζθέξνπλ ζηελ νηθνγέλεηα θαη ζηελ ηθαλνπνίεζή ηνπο ζηελ ζθαίξα απηή (Lambert, 1990). Έλαο άιινο ηξφπνο γηα λα πξνζεγγηζηεί ε έλλνηα ηεο άκεζεο θαη ηεο έκκεζεο επίδξαζεο είλαη ζχκθσλα κε ηνπο Rice θαη ζπλεξγάηεο (1979), ε δηάθξηζε κεηαμχ αληηθεηκεληθψλ θαη ππνθεηκεληθψλ ζηνηρείσλ/ ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο. Σα αληηθεηκεληθά ραξαθηεξηζηηθά αθνξνχλ ζηα δνκηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ δχν ζθαηξψλ. Γηα ηελ εξγαζία, ηέηνηα ραξαθηεξηζηηθά είλαη π.ρ. ε ακνηβή, νη ζπλζήθεο εξγαζίαο, ε θχζε ηεο δνπιεηάο, θαη γηα ηελ νηθνγέλεηα π.ρ. ε δνκή, νη ζπλζήθεο δηαβίσζεο θαη ε γεηηνληά. Σα ππνθεηκεληθά ζπλδένληαη κε ηηο αληηδξάζεηο ησλ αηφκσλ ζηα δνκηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ ζθαηξψλ φπσο: ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ε ππνθίλεζε (ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο) θαη ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη ε εκπινθή (ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο). Σν ππνδείγκαηα πνπ κειεηνχλ ηε ζρέζε ζχλδεζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή ζθαίξα σο Μεηαθνξά δελ είλαη νιηζηηθά, κε ηελ έλλνηα φηη δελ ελζσκαηψλνπλ θαη ηηο δχν κνξθέο επηξξνήο (άκεζε έκκεζε ή ππνθεηκεληθψλ αληηθεηκεληθψλ ζηνηρείσλ/ραξαθηεξηζηηθψλ). Δπηπιένλ, ε πξνζέγγηζε ηεο Μεηαθνξάο ζχκθσλα κε ηνπο Chow θαη Berheide (1988) δελ επηθεληξψλεη ηελ πξνζνρή ησλ κειεηεηψλ, πνιηηηθψλ θαη αλζξψπσλ ηεο πξάμεο ζηελ επίδξαζε ηεο κίαο θνηλσληθήο δνκήο ζηελ άιιε θαη αγλνεί ηηο θνηλσληθν-πνιηηηθέο εμειίμεηο θαη επηπηψζεηο ηνπ επξχηεξνπ πιαηζίνπ κέζα ζην νπνίν ζπλππάξρνπλ ε νηθνγέλεηα θαη ε εξγαζία. Με ηελ έλλνηα απηή ε πξνζέγγηζε ηεο Μεηαθνξάο κπνξεί λα ζεσξεζεί σο ζηαηηθή. 72

73 Ζ Πξνζέγγηζε ηεο Απνδεκίσζεο (Compensation) Ζ Απνδεκίσζε (Compensation) είλαη κία έλλνηα πνπ έξρεηαη ζε αληίζεζε (contrast) κε απηή ηεο Μεηαθνξάο (Zedeck, 1992). Απηφ δηφηη φπσο ππνζηεξίδνπλ νη Rapoport θαη Rapoport (1965) πξνσζεί ηνλ εηεξνκνξθηζκφ (heteromorhism)/ αλνκνηνκνξθία ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπ αηφκνπ ζηηο δχν ζθαίξεο, ζε αληίζεζε κε ηνλ ηζνκνξθηζκφ (isomprphism)/νκνηνκνξθία πνπ επηδηψθεηαη απφ ηα άηνκα ζχκθσλα κε ηελ πξνζέγγηζε ηεο Μεηαθνξάο. πγθεθξηκέλα, ε πξνζέγγηζε ηεο Απνδεκίσζεο πεξηγξάθεη ηε ζρέζε κεηαμχ εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο σο κία ζρέζε/κεραληζκφ, ε νπνία ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ πξνζπάζεηα ηνπ αηφκνπ λα αληηζηαζκίζεη ηε δπζαξέζθεηα πνπ αηζζάλεηαη ζηε κία ζθαίξα αλαδεηψληαο ηθαλνπνίεζε ζηελ άιιε (Βurke and Greenglass, 1987; Lamberd, 1990; Edwards and Rothbard, 2000). Γηα παξάδεηγκα, έλα άηνκν ην νπνίν δελ είλαη ηθαλνπνηεκέλν απφ ηελ νηθνγελεηαθή ηνπ δσή κπνξεί λα επηθεληξσζεί, απμάλνληαο ηελ πξνζπάζεηα θαη εκπινθή ηνπ, ζηελ εξγαζία ηνπ (Zedeck, 1992). Γχν κνξθέο/ηχπνη Απνδεκίσζεο έρνπλ γίλεη δηαθξηηέο ζηε βηβιηνγξαθία πνπ εζηηάδεη ζηε ζρέζε ηεο εξγαζίαο κε ηελ νηθνγέλεηα (Edwards and Rothbard, 2000; Geurts and Demerouti, 2003; Greenhaus et al., 2003; 2006): Πξψην, έλα άηνκν κπνξεί λα κεηψζεη ηελ εκπινθή ηνπ ζηε ζθαίξα πνπ ηνπ πξνθαιεί δπζαξέζθεηα θαη λα απμήζεη ηελ εκπινθή ηνπ ζηε ζθαίξα πνπ ηνπ πξνζθέξεη ηθαλνπνίεζε (Champoux, 1978; Evans and Bartolome, 1986; Lambert, 1990; Lobel, 1991). Ζ εκπινθή έρεη νξηζηεί σο ε αληηιακβαλφκελε απφ ην άηνκν ζεκαζία ηεο κίαο ζθαίξαο (Champoux, 1978; Lambert, 1990; Lobel, 1991), ν ρξφλνο πνπ αθηεξψλεηαη (Lobel, 1991; Small and Riley, 1990) θαη ε πξνζνρή πνπ επηθεληξψλεηαη ζε κία ζθαίξα (Kanter, 1977; Voydanoff, 1987; Small and Riley, 1990). Δπνκέλσο, κπνξνχκε κε βάζε ηα παξαπάλσ λα νξίζνπκε απηή ηε κνξθή ηεο εκπινθήο ηνπ αηφκνπ σο αλαθαηαλνκή (reallocation) ηεο ζεκαζίαο, ηνπ ρξφλνπ ή ηεο πξνζνρήο απφ ηε ζθαίξα πνπ δε πξνθαιεί ηθαλνπνίεζε ζηελ άιιε πξνθείκελνπ λα απμεζεί ε πηζαλφηαηα ζηε δεχηεξε ζθαίξα ην άηνκν λα ληψζεη ηθαλνπνίεζε (Edward and Rothbard, 2000). Γεχηεξν, ην άηνκν κπνξεί λα αληαπνθξηζεί ζηελ έιιεηςε ηθαλνπνίεζεο ή ζηε δπζαξέζθεηα πνπ αηζζάλεηαη ζηε κία ζθαίξα κε ηελ επηδίσμε αληακνηβψλ (rewards) ζηελ άιιε (Kando and Summer, 1971; Champoux, 1977; Zedeck, 1992). Ο φξνο αληακνηβέο αλαθέξεηαη ζηηο εκπεηξίεο πνπ κπνξεί λα ηθαλνπνηνχλ ηηο 73

74 επηζπκίεο/αλάγθεο ηνπ αηφκνπ. Απηή ε κνξθή Αληακνηβήο/Αληαπφδνζεο δηαθξίλεηαη ζε ζπκπιεξσκαηηθή (supplemental) θαη ζε αληακνηβή αληίδξαζεο (reactive: Kando and Summer, 1971; Kabanoff, 1980; Kabanoff and O Brien, 1980; Zedeck, 1992). H αλαδήηεζε ζπκπιεξσκαηηθήο αληακνηβήο πξαγκαηνπνηείηαη φηαλ αληακνηβέο (rewards) πνπ είλαη αλεπαξθείο ζηε κία ζθαίξα αλαδεηνχληαη ζηελ άιιε. Σν άηνκν δειαδή αλαδεηά αληακνηβέο ζηελ άιιε ζθαίξα σο ζπκπιήξσκα, ψζηε αζξνηζηηθά νη αληακνηβέο λα είλαη ηθαλνπνηεηηθέο (fulfilling: Kabanoff and O Brien, 1980; Staines, 1980). Γηα παξάδεηγκα, έλα άηνκν κε κηθξφ βαζκφ απηνλνκίαο ζηελ εξγαζία είλαη πηζαλφ λα επηδηψθεη κεγαιχηεξε απηνλνκία εθηφο εξγαζίαο (Kabanoff, 1980; Evans and Bartolome, 1986). Ζ αλαδήηεζε αληακνηβήο ζηελ άιιε ζθαίξα σο αληίδξαζε αθνξά ζηελ πεξίπησζε φπνπ κε επηζπκεηέο εκπεηξίεο ζηε κία ζθαίξα αληηκεησπίδνληαη κε ηελ αλαδήηεζε αληίζεησλ (contrasting) εκπεηξηψλ ζηελ άιιε (Kando and Summer, 1971). Γηα παξάδεηγκα, ην λα μεθνπξάδεηαη θαλείο ζην ζπίηη κεηά απφ κία θνπξαζηηθή κέξα ζηε δνπιεηά ή ην λα εξγάδεηαη θάπνηνο ζθιεξά γηα λα μεράζεη ηα πξνβιήκαηα ζην ζπίηη (Kando and Summer, 1971; Zedeck, 1992). Παξφηη ηφζν ε ζπκπιεξσκαηηθή, φζν θαη ε αληακνηβή αληίδξαζεο αθνξνχλ ζηελ αλαδήηεζε αληακνηβψλ ζε κία άιιε ζθαίξα ηεο δσήο ηνπ αηφκνπ, ε αλαδήηεζε ζπκπιεξσκαηηθήο αληακνηβήο πξνθχπηεη απφ «έιιεηκκα» ζεηηθψλ εκπεηξηψλ ηνπ αηφκνπ ζηε κία ζθαίξα, ελψ ε αλαδήηεζε αληακνηβψλ σο αληίδξαζε, είλαη απνηέιεζκα «πιενλάζκαηνο» αξλεηηθψλ εκπεηξηψλ. Ζ αλαδήηεζε αληακνηβψλ ζε κία άιιε ζθαίξα απαηηεί κεγαιχηεξε εκπινθή (involvement) ηνπ αηφκνπ ζε απηή (λα αθηεξψλεη δειαδή πεξηζζφηεξν ρξφλν θαη πξνζνρή). Ζ αχμεζε ηεο εκπινθήο ζα νδεγήζεη ζε κεγαιχηεξε ηθαλνπνίεζε κφλν εάλ νη αληακνηβέο πνπ παίξλεη σο αληάιιαγκα έρνπλ αμία γηα ην άηνκν (Rice et al., 1985; Edwards, 1992). Οη πξνζεγγίζεηο ηεο Μεηαθνξάο θαη ηεο Απνδεκίσζεο ζεσξνχληαη σο αληαγσληζηηθέο. Έρνπλ ρξεζηκνπνηεζεί απφ ηνπο κειεηεηέο γηα λα εξκελεχζνπλ ηα απνηειέζκαηα ησλ εξεπλψλ ζε ελαιιαγή, αλάινγα κε ην εάλ παξαηεξείηαη νκνηφηεηα ή δηαθνξεηηθφηεηα ζε φξνπο ζπκπεξηθνξψλ θαη δξαζηεξηνηήησλ αλάκεζα ζην εξγαζηαθφ θαη ην νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ. πγθεθξηκέλα, φηαλ νη εξεπλεηέο έθξηλαλ φηη ππήξραλ νκνηφηεηεο κεηαμχ ησλ ζθαηξψλ ραξαθηήξηδαλ ην κεραληζκφ ζχλδεζεο ηεο εξγαζίαο κε ηελ νηθνγέλεηα σο Μεηαθνξά θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο σο Απνδεκίσζε. Ζ θξίζε φκσο απηή ήηαλ ππνθεηκεληθή θαη ζηεξηδφηαλ ζηελ άπνςε ηνπ εξεπλεηή θαη φρη ζηελ αληίιεςε ησλ αηφκσλ πνπ ζηελ 74

75 πξαγκαηηθφηεηα βίσλαλ ηηο δχν ζθαίξεο (Champoux, 1978). ηελ ππνθεηκεληθφηεηα απηή ζπκβάιιεη θαη ε έιιεηςε εξεπλεηηθψλ εξγαιείσλ γηα ηε κέηξεζε ηεο Μεηαθνξάο θαη ηεο Απνδεκίσζεο. H Lambert (1990) αλαθέξεη σο ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο ζηελ εξκελεία ησλ απνηειεζκάησλ θαη αληηθαηηθφηεηαο ησλ εξεπλεηψλ ζε ζρέζε κε ηε ρξήζε ησλ δχν πξνζεγγίζεσλ, απηφ ηεο Piotrkowski (1979). πγθεθξηκέλα, ελψ ε Piotrkowski (1979) εξκελεχεη ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο ηεο αλαθνξηθά κε ην κεραληζκφ ζχλδεζεο ηεο εξγαζίαο κε ηελ νηθνγέλεηα ζε κία νκάδα πςειφβαζκσλ ζηειερψλ κε βάζε ηελ πξνζέγγηζε ηεο Μεηαθνξάο, θαηαιήγεη ιέγνληαο φηη ηα ζηειέρε απηά : «βιέπνπλ ηελ νηθνγέλεηά ηνπο σο παξάδεηζν θαη σο πεγή ηθαλνπνίεζεο ηελ νπνία δελ βξίζθνπλ ζηελ εξγαζία», έθθξαζε πνπ ραξαθηεξίδεη γεληθφηεξα ηε πξνζέγγηζε ηεο Απνδεκίσζεο. Δπνκέλσο, θαη πάιη ζχκθσλα κε ηε Lambert (1990), νη δχν απηέο πξνζεγγίζεηο κπνξεί φρη κφλν λα κελ είλαη αληαγσληζηηθέο αιιά θαη λα παξαηεξνχληαη ηαπηφρξνλα. Σελ άπνςε απηή θαίλεηαη λα ππνζηεξίδνπλ θαη άιινη εξεπλεηέο (π.ρ. Staines, 1980; Chow and Berheide, 1988). Σν ζέκα πνπ αλαθχπηεη είλαη λα πξνζδηνξηζηεί ζε πνηεο πεξηπηψζεηο θαη γηαηί ε κία ή ε άιιε απφ ηηο δχν πξνζεγγίζεηο κπνξεί λα ππεξηζρχεη, πσο ηειηθά θαηαθέξλνπλ νη εξγαδφκελνη λα βξνπλ κία ηζνξξνπία κεηαμχ εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο, πφηε βξίζθνπλ επράξηζηε ηε κία αιιά φρη ηελ άιιε θαη πφηε δελ ζεσξνχλ επράξηζηε θακία απφ ηηο δχν. Ζ πξνζέγγηζε ηεο Απνδεκίσζεο αλ θαη είλαη απνδεθηφ φηη έρεη εξκελεπηηθή αμία έρεη δερζεί θξηηηθή (Marks, 1977; Chow and Berheide, 1988) αληίζηνηρε κε απηή ηεο πξνζέγγηζεο ηεο Μεηαθνξάο δηφηη έρνπλ αλαπηπρζεί ζηε βάζε θνηλψλ ππνζέζεσλ (φπσο έρεη αλαθεξζεί πην πάλσ). Ζ Lambert (1990) πξνζζέηεη επίζεο φηη ε πξνζέγγηζε ηεο Απνδεκίσζεο ζηεξίδεηαη θπξίσο ζηηο εκπεηξίεο ησλ αλδξψλ, γη απηφ θαη ππνζηεξίδεηαη φηη ε κεγαιχηεξε εκπινθή ζηελ νηθνγέλεηα ζε ζρέζε κε ηελ εξγαζία ζεσξείηαη σο απνδεκίσζε (αληακνηβή). Δάλ νη άλδξεο είλαη ην αληηθείκελν ηεο κειέηεο θη εάλ ε εξγαζία ζεσξείηαη ε πην ζεκαληηθή ζθαίξα γη απηνχο, ηφηε νη άλδξεο πνπ ζεσξνχλ ηελ νηθνγέλεηα πξσηεχνπζαο ζεκαζίαο ζα πξέπεη λα αλαδεηνχλ κία ιηγφηεξν ηθαλνπνηεηηθή εξγαζία. Απηή ε εξκελεία γίλεηαη ιηγφηεξν απνδεθηή φηαλ εκθαλίδνληαη ζην πξνζθήλην νη γπλαίθεο. Πνιιέο γπλαίθεο πνπ έρνπλ κεγαιχηεξε εκπινθή ζηελ νηθνγέλεηα απφ φηη ζηελ εξγαζία κπνξεί λα ζεσξεζεί φηη πεξηφξηζαλ ηελ εκπινθή ηνπο ζηελ εξγαζία φρη απφ δπζαξέζθεηα αιιά γηα λα αληαπεμέιζνπλ ζηηο απαηηήζεηο ηεο νηθνγέλεηαο. Σελ ζπκπεξηθνξά απηή εξκελεχεη έλαο άιινο κεραληζκφο ζχλδεζεο πνπ αλαπηχζζεηαη απφ ηελ Lambert (1990), απηφο 75

76 ηεο Γηεπθφιπλζεο (Accommodation/Facilitation) ν νπνίνο ζα παξνπζηαζηεί ζηελ επφκελε ελφηεηα Πξνζεγγίζεηο αλαθνξηθά κε ηε ζχλδεζε ησλ ζθαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο πνπ αλαπηχζζνληαη ζηε δεθαεηία ηνπ χγθξνπζε Δξγαζηαθήο Οηθνγελεηαθήο Εσήο (work-family conflict; Greenhaus and Beutell, 1985) ηα επηζηεκνληθά πεδία ηεο Οξγαλσζηαθήο Φπρνινγίαο θαη ηεο Γηνίθεζεο, ε ζχλδεζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή έρεη δηεξεπλεζεί θάησ απφ ηελ νπηηθή ηεο Θεσξίαο ησλ Ρφισλ ε νπνία δηέπεηαη απφ ηελ Τπφζεζε ηεο Αλεπάξθεηαο/Διιείκκαηνο (scarcity hypothesis; π.ρ. Kahn et al., 1964; Katz and Kahn, 1978). χκθσλα κε ηε Θεσξία ησλ Ρφισλ ην άηνκν έρεη λα δηαρεηξηζηεί πνιινχο ξφινπο ηνπο νπνίνπο αλαιακβάλεη ζην πιαίζην ησλ θνηλσληθψλ ζπζηεκάησλ πνπ ιεηηνπξγεί (π.ρ. ηνπ/ηεο εξγαδφκελνπ/εο ζηελ εξγαζηαθή ζθαίξα θαη ηεο κεηέξαο/παηέξα θαη ζπδχγνπ ζηελ νηθνγελεηαθή). Δπεηδή φκσο έρεη ζηε δηάζεζή ηνπ πεξηνξηζκέλν ρξφλν θαη ελέξγεηα γηα λα αληαπεμέιζεη ζηηο απαηηήζεηο ηεο ζπκκεηνρήο ηνπ ζηνπο πνιιαπινχο απαηηεηηθνχο ξφινπο (Τπφζεζε ηεο Αλεπάξθεηαο/ Διιείκκαηνο; scarcity hypothesis), ε δηαρείξηζε ηνπο είλαη δχζθνιε θαη έηζη επέξρεηαη ηειηθά ζχγθξνπζε κεηαμχ ησλ ξφισλ θαη αληίζηνηρα ησλ ζθαηξψλ/θνηλσληθψλ ζπζηεκάησλ ζηα νπνία ζπκκεηέρεη. Σε ζχγθξνπζε απηή ην άηνκν πξέπεη λα ηε δηαρεηξηζηεί δηφηη έρεη αξλεηηθέο επηπηψζεηο γηα ην ίδην θαη ηα θνηλσληθά ζπζηήκαηα (εδψ εξγαζία θαη νηθνγέλεηα) ζηα νπνία ζπκκεηέρεη. πγθεθξηκέλα, ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο απνηειεί έλα κεραληζκφ ζχλδεζεο (ελδηάκεζε κεηαβιεηή/linking mechanism/mediator) ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή ζθαίξα. Οξίδεηαη σο κία κνξθή ζχγθξνπζεο κεηαμχ ξφισλ, φπνπ νη απαηηήζεηο ησλ ξφισλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο είλαη ακνηβαία απνθιεηφκελεο, έηζη ψζηε ε αληαπφθξηζε ζηηο απαηηήζεηο ζηε κία ζθαίξα (π.ρ. ζηελ εξγαζία) δεκηνπξγεί δπζθνιίεο αληαπφθξηζεο ζηηο απαηηήζεηο ηεο άιιεο (π.ρ. ηεο νηθνγέλεηαο, Greenhaus and Beutell, 1985; Burke and Greenglass, 1987). Οη απαηηήζεηο ησλ ξφισλ ζπλδένληαη κε ηηο πξνζδνθίεο πνπ ππάξρνπλ ζε θάζε ζθαίξα θαη ηηο αμίεο ηνπ αηφκνπ αλαθνξηθά κε ηνπο ξφινπο ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο. 76

77 Οη Greenhaus θαη Beutell (1985) ππνζηεξίδνπλ φηη νη κνξθέο πνπ κπνξεί λα πάξεη ε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο επεξεάδνληαη απφ ραξαθηεξηζηηθά ησλ ξφισλ πνπ ζπλδένληαη κε ην ρξφλν, ην ζηξεο/πίεζε θαη ηε ζπκπεξηθνξά ζηε κία ζθαίξα (π.ρ. ηεο εξγαζίαο) θαη δελ είλαη ζπκβαηά κε ηελ εθηέιεζε ηνπ ή ησλ ξφισλ ζηελ άιιε ζθαίξα (π.ρ. νηθνγέλεηα). Έηζη δηαθξίλνπλ ηξεηο πεγέο ζχγθξνπζεο κεηαμχ εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο: 1. χγθξνπζε ιφγσ ρξφλνπ (time-based conflict): πξαγκαηνπνηείηαη φηαλ ν ρξφλνο πνπ αθηεξψλεηαη γηα ηελ νινθιήξσζε ησλ απαηηήζεσλ ζηε κία ζθαίξα απνξξνθά ρξφλν πνπ είλαη απαξαίηεηνο γηα ηελ εθπιήξσζε ησλ ππνρξεψζεσλ ζηελ άιιε ζθαίξα. Σν άηνκν δελ αληαπνθξίλεηαη ζηηο απαηηήζεηο ζηε κία ζθαίξα φηαλ είλαη θπζηθά απψλ/απνχζα ή φηαλ ελψ είλαη παξψλ/παξνχζα απνπζηάδεη ςπρηθά (mentally) επεηδή απαζρνιεί ην κπαιφ ηνπ ε άιιε ζθαίξα θαη νη ππνρξεψζεηο ηνπ/ηεο ζε απηή. Παξάδεηγκα ζχγθξνπζεο ιφγσ έιιεηςεο ρξφλνπ είλαη ην λα εξγάδεηαη θαλείο πνιιέο ζπςλά αθαηάζηαηεο ψξεο θη έηζη λα κε κπνξεί λα ζπκκεηέρεη ζηηο νηθνγελεηαθέο δξαζηεξηφηεηεο. 2. χγθξνπζε ιφγσ ζηξεο/πίεζεο (strain-based conflict): εκθαλίδεηαη φηαλ πηέζεηο (π.ρ. θνχξαζε, έληαζε, αλακνλή, δπζαξέζθεηα) απφ ηε κία ζθαίξα δεκηνπξγνχλ δπζθνιίεο ζην λα αληαπεμέιζεη ην άηνκν ζηηο ππνρξεψζεηο ηνπ ζηελ άιιε. χκθσλα κε ηνπο Edwards θαη Rothbard (2000), νη Greenhaus θαη Beutell (1985) δελ μεθαζαξίδνπλ ην ιφγν πνπ ην άηνκν δελ κπνξεί ιφγσ πίεζεο ζηε κία ζθαίξα λα εθπιεξψζεη ηηο ππνρξεψζεηο ηνπ ζηελ άιιε, αιιά ππνζεηηθά ππνζηεξίδνπλ φηη ε πίεζε πνπ ληψζεη ην άηνκν πεξηνξίδεη ηνπο πξνζσπηθνχο πφξνπο (π.ρ. ελέξγεηα, θπζηθή αληνρή θαη ςπρηθφ ζζέλνο) πνπ ρξεηάδεηαη γηα ηελ απνηειεζκαηηθή εθηέιεζε ηνπ ξφινπ ηνπ (θαη ησλ ππνρξεψζεσλ πνπ απηφο ζπλεπάγεηαη) ζηελ άιιε ζθαίξα. Απηή ε κνξθή ζχγθξνπζεο δελ εζηηάδεη επνκέλσο ζε ζπγθξνπφκελεο σο πξνο ηελ νινθιήξσζή ηνπο ππνρξεψζεηο αιιά ζηελ αδπλακία ζπκκεηνρήο, ε νπνία πξνθαιεί πίεζε/ζηξεο πνπ εκπνδίδεη ηελ απφδνζε ηνπ αηφκνπ ζηελ άιιε ζθαίξα. Παξάδεηγκα ζχγθξνπζεο ιφγσ πίεζεο είλαη ην λα κελ κπνξεί ν/ε εξγαδφκελνο/ε ιφγσ θνχξαζεο, απφ ηελ εθπιήξσζε ησλ εξγαζηαθψλ ηνπ ππνρξεψζεψλ ηνπ, λα αθηεξψζεη ρξφλν θαη ελέξγεηα γηα ηελ εθπιήξσζε ησλ ππνρξεψζεηο ηνπ ζηελ νηθνγέλεηα. 3. χγθξνπζε ιφγσ ζπκπεξηθνξάο (behavior-based conflict): γίλεηαη αηζζεηή φηαλ ζπκπεξηθνξέο πνπ αλαπηχζζνληαη ζε κία ζθαίξα δελ είλαη ζπκβαηέο κε 77

78 ζπκπεξηθνξέο πνπ είλαη απαξαίηεηεο γηα ηελ εθπιήξσζε ησλ ππνρξεψζεσλ ηνπ αηφκνπ ζηελ άιιε ζθαίξα. Γηα παξάδεηγκα, κία ζηάζε αληηπαξάζεζεο γηα ηελ επίιπζε κίαο δηαθνξάο ζηελ εξγαζία κπνξεί λα είλαη αλαπνηειεζκαηηθή γηα ηελ επίιπζε κίαο δηαθνξάο ζηελ νηθνγέλεηα. Ζ ζχγθξνπζε ιφγσ ζπκπεξηθνξάο είλαη κία κνξθή Μεηαθνξάο (Spillover), φπνπ ε ζπκπεξηθνξά πνπ δηακνξθψλεηαη ζηε κία ζθαίξα επεξεάδεη ηε ζπκπεξηθνξά ζηελ άιιε, κε ηελ πξνυπφζεζε φηη ε ζπκπεξηθνξά πνπ κεηαθέξεηαη επεξεάδεη ηελ απφδνζε ηνπ αηφκνπ ζηε ζθαίξα «ππνδνρήο» ηεο ζπκπεξηθνξάο. πσο θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο ζχγθξνπζεο ιφγσ πίεζεο, ε ζχγθξνπζε ιφγσ ζπκπεξηθνξάο δελ πξνυπνζέηεη ζπγθξνπφκελεο απαηηήζεηο ζηηο δχν ζθαίξεο. Αλ θαη κέρξη θαη ηε δεθαεηία ηνπ 1980 ε ζχγθξνπζε κεηαμχ ηεο ζθαίξαο ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο γηλφηαλ αληηιεπηή σο κνλήο θαηεχζπλζεο (unidirectional) εκπεηξία, ζηελ αξρή ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990 ε δηπιή θαηεχζπλζε ηεο ζχγθξνπζεο αλαγλσξίζηεθε (by-directional nature) θαη επηθξάηεζε. πγθεθξηκέλα, νη Gutek θαη ζπλ. (1991) πξφηεηλαλ φηη ε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο κπνξεί λα έρεη ηελ πεγή ηεο είηε ζην ζπίηη (home interfering with work/ home-work conflict) είηε ζηελ νηθνγέλεηα (work interfering with family/ work-home conflict). Πξάγκαηη, έξεπλεο επηβεβαηψλνπλ φηη νη δπν απηέο θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο αλ θαη ζρεηίδνληαη κεηαμχ ηνπο, είλαη αλεμάξηεηεο δηαζηάζεηο ηεο ζχλδεζεο ηεο εξγαζίαο κε ηελ νηθνγέλεηα (π.ρ. Frone et al., 1992; 1997; Netemeyer et al., 1997). Ζ ζρεηηθή έξεπλα έρεη φκσο εζηηάζεη θπξίσο ζηε κειέηε ηεο επίδξαζεο ηεο εξγαζίαο ζηελ νηθνγέλεηα (Geurtz and Demeroudi, 2003). Δπίζεο, έρεη βξεζεί φηη ε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο είλαη πην ειαζηηθή, ππάξρεη δειαδή κεγαιχηεξε πηζαλφηεηα ε εξγαζία λα επεξεάζεη ηελ νηθνγέλεηα απφ φηη ην αληίζεην. Ζ ζχγθξνπζε εξγαζηαθήονηθνγελεηαθήο δσήο ζπρλά ραξαθηεξίδεηαη απφ ηνπο εξεπλεηέο σο κία αξλεηηθνχ ηχπνπ Μεηαθνξά (negative spillover), φπνπ θπξίσο ε πίεζε απφ ηελ εξγαζία κεηαθέξεηαη ζην ζπίηη θαη επεξεάδεη ηελ απφδνζε ηνπ αηφκνπ ζηε ζθαίξα απηή θαη φρη ηφζν ην αληίζεην ή σο Αληακνηβή αληίδξαζεο (reactive compensation). Πιεζψξα κειεηψλ έρεη δηεξεπλήζεη ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζίαο - νηθνγέλεηαο θαζψο θαη ηα απνηειέζκαηά ηεο, ελψ έρνπλ αλαπηπρζεί νιηζηηθά κνληέια γηα ηε κειέηε ηεο ηα νπνία ζα απνηειέζνπλ αληηθείκελν αλάιπζεο ηνπ επφκελνπ θεθαιαίνπ (Κεθάιαην 3) ηεο παξνχζαο δηαηξηβήο. Μπνξεί λα ππνζηεξηρζεί φηη ε πξνζέγγηζε (κεραληζκφο ζχλδεζεο) ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο, απνηειεί ίζσο ηελ πην αλεπηπγκέλε 78

79 πξνζέγγηζε θαη έρεη πςειή δηεξεπλεηηθή θαη εξκελεπηηθή αμία. Απηφ δηφηη έρεη ηζρπξή ζεσξεηηθή βάζε (ζεσξία ησλ ξφισλ ππφζεζε ηεο έιιεηςεο/αλεπάξθεηαο), είλαη θαηαλνεηέο νη κνξθέο πνπ κπνξεί λα πάξεη θαη νη θαηεπζχλζεηο ηεο, θαζψο νη πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο θαη ηα απνηειέζκαηά ηνπο. Δπίζεο, έρνπλ ζε κεγάιν βαζκφ ζπγθεθξηκελνπνηεζεί θαη ειεγρηεί εξγαιεία κέηξεζεο ηεο. Γελ είλαη φκσο μεθάζαξε αθφκε ε δηαδηθαζία ζρέζεηο αηηίαο-απνηειέζκαηνο (ην γηαηί) - πνπ νδεγεί ζηε ζχγθξνπζε θαη ηα απνηειέζκαηά ηεο (Rice et al., 1980; Edwards and Rothbard, 2000). κσο παξά ηελ θπξηαξρία ηεο πξνζέγγηζεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήονηθνγελεηαθήο δσήο ζηε εηδηθή κε ηε ζχλδεζε ηεο εξγαζίαο κε ηελ νηθνγέλεηα βηβιηνγξαθία, θαζψο θαη ηελ πιεζψξα ζρεηηθψλ εξεπλψλ, θαίλεηαη λα ππάξρεη εξεπλεηηθφ έιιεηκκα ζην ζπγθεθξηκέλν εξεπλεηηθφ πεδίν πνπ αθνξά ζηελ επίδξαζε παξαγφλησλ ηνπ εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο θαη νξγαλσζηαθψλ παξεκβάζεσλ (interventions) ζηε ζχγθξνπζε εξγαζίαο-νηθνγέλεηαο. Σέηνηνη παξάγνληεο πνπ κπνξεί λα απνηειέζνπλ ηε βάζε γηα νξγαλσζηαθέο παξεκβάζεηο κπνξεί λα είλαη: ε χπαξμε ελφο ππνζηεξηθηηθνχ κέληνξα/πξντζηακέλνπ, ε επηκφξθσζε ησλ πξντζηακέλσλ ψζηε λα είλαη ππνζηεξηθηηθνί πξνο ηελ νηθνγελεηαθή, ε δηακφξθσζε ελφο ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο (Nielson, et al., 2001; Hammer et al., 2011). Σέινο, ε πξνζέγγηζε ηεο ζχγθξνπζεο δίλεη έκθαζε ζηελ αξλεηηθή επίδξαζε ηεο αλάιεςεο πνιιαπιψλ ξφισλ απφ ην άηνκν παξαγθσλίδνληαο πηζαλή ζεηηθή επηξξνή, φπσο είλαη ε έλλνηα ηνπ Δκπινπηηζκνχ ησλ Ρφισλ πνπ εμεηάδεηαη ζηελ ακέζσο επφκελε ελφηεηα (Greenhaus and Powell, 2006) Δκπινπηηζκφο ησλ Ρφισλ (Role Enrichment/ Enhancement ) Ζ ππφζεζε ηνπ Δκπινπηηζκνχ ησλ Ρφισλ απνηειεί ηε δεχηεξε επηθξαηνχζα ηδέα (εθηφο απφ απηή ηεο αλεπάξθεηαο/ειιείκκαηνο) ζηε Θεσξία ησλ Ρφισλ. ε αληίζεζε κε ηελ ηδέα ηεο Αλεπάξθεηαο/Διιείκκαηνο ιφγσ ηεο εκπινθήο ηνπ αηφκνπ ζε πνιινχο ξφινπο, ε ππφζεζε ηνπ Δκπινπηηζκνχ ησλ Ρφισλ ππνζηεξίδεη φηη ην λα αλαιακβάλεη έλα άηνκν πνιινχο ξφινπο κπνξεί λα είλαη επεξγεηηθφ. Ζ βαζηθή ηδέα είλαη φηη ε ζπκκεηνρή ζηελ ζθαίξα ηεο εξγαζίαο (νηθνγέλεηαο) κπνξεί λα δψζεη ζην άηνκν ηελ επθαηξία θαη ηνπο πφξνπο (π.ρ. πιηθνχο, ζπλαηζζεκαηηθνχο, δεμηφηεηεο) πνπ ρξεηάδεηαη πξνθεηκέλνπ λα ιεηηνπξγεί πην απνηειεζκαηηθά θαη λα αλαπηπρζεί ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο (εξγαζίαο; Barnett, 1998). Ζ δηαδηθαζία απηή απνηειεί 79

80 κία κνξθή ζεηηθήο Μεηαθνξάο (positive spillover; Wayne et al., 2007; Greenhaus and Powell, 2006). Γηα παξάδεηγκα, ν Grouter (1984) δηαπίζησζε φηη νη εξγαδφκελνη νη νπνίνη αλέπηπζζαλ δεμηφηεηεο ιήςεο απνθάζεσλ ζηελ εξγαζία, ηηο ρξεζηκνπνηνχζαλ ζηε ζπλέρεηα γηα λα είλαη πην απνηειεζκαηηθνί ζηνλ ηξφπν πνπ ρεηξίδνληαλ ηα παηδηά ηνπο. Δπίζεο, εκπεηξηθή έξεπλα επηβεβαίσζε φηη ε ππνζηήξημε ηνπ/ηεο ζπληξφθνπ θαη ε δπλαηφηεηα ηνπ λα ζπδεηάο καδί ηνπ/ηεο πξνβιήκαηα ηεο δνπιεηάο κπνξεί λα βνεζήζνπλ ην άηνκν λα αληηκεησπίζεη πην απνηειεζκαηηθά πηέζεηο ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο (Gattiker and Larwood, 1990; Weiss, 1990). Άιιεο έξεπλεο δείρλνπλ επίζεο φηη νη εξγαδφκελεο κεηέξεο κε παηδηά είλαη πην επηπρηζκέλεο θαη έρνπλ θαιχηεξε θπζηθή πγεία απφ φηη νη κε εξγαδφκελεο ή νη εξγαδφκελεο πνπ δελ είλαη παληξεκέλεο θαη έρνπλ παηδηά (Waldron and Jacobs, 1989). Ζ ππφζεζε ηνπ Δκπινπηηζκνχ ησλ Ρφισλ έρεη ηηο ξίδεο ηεο ζηελ πξνζέγγηζε ηεο επέθηαζεο (expansion approach) ηνπ Marks (1977) αλαθνξηθά κε ηελ νινθιήξσζε πνπ επηθέξνπλ ζην άηνκν νη πνιιαπινί ξφινη θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο αλζξψπηλεο ελέξγεηαο. Ζ βαζηθή ππφζεζε απηήο ηεο πξνζέγγηζεο είλαη φηη ε αλάιεςε θαη εθηέιεζε πνιιαπιψλ ξφισλ απφ ηα άηνκα δελ είλαη πάληα δχζθνιε ή/θαη πξνβιεκαηηθή θαη δελ ζπλεπάγεηαη απαξαίηεηα ηελ θαηαλάισζε/απνξξφθεζε ηεο ελέξγεηάο ηνπο θαη ηε δεκηνπξγία πίεζεο/ζηξεο (strain). Ο Marks κε βάζε πνξίζκαηα ζρεηηθά κε ηελ αλζξψπηλε θπζηνινγία ππνζηήξημε φηη ε θαηαλάισζε θαη ε παξαγσγή ελέξγεηαο ζηνλ άλζξσπν είλαη δχν ζηελά ζπλδεδεκέλεο δηαδηθαζίεο. Ζ δξάζε (activity) είλαη απαξαίηεηε γηα λα πξνθαιέζεη ηελ παξαγσγή ελέξγεηαο θαη θαηά ηε δηάξθεηαο ηεο παξαγσγήο απηήο απνζεθεχεηαη ελέξγεηα γηα λα ρξεζηκνπνηεζεί αξγφηεξα. Με άιια ιφγηα εάλ θαηαθέξεη ην άηνκν λα ρεηξηζηεί πνιιαπινχο ξφινπο απηφ ζα νδεγήζεη ζηελ παξαγσγή πξφζζεηεο ελέξγεηαο. Τπάξρνπλ ηξεηο ηξφπνη κε ηνπο νπνίνπο ε ζπκκεηνρή ζε πνιιαπινχο ξφινπο γεγνλφο πνπ νλνκάδεηαη ζπζζψξεπζε ξφισλ (role accumulation) κπνξεί λα παξάγεη ζεηηθά απνηειέζκαηα γηα ην άηνκν (Voydanoff, 2001; Greenhaus and Powell, 2006). Πξψην, εκπεηξίεο απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα κπνξεί λα ιεηηνπξγήζνπλ ζπζζσξεπηηθά ζην λα έρεη ην άηνκν θαιή δσή (well-being), εηδηθά φηαλ νη ξφινη είλαη πςειήο πνηφηεηαο (Perry et al., 2000; Barnett and Hyde, 2001). Aθφκε, ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα κπνξνχλ λα επεξεάζνπλ ζεηηθά ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή θαη ην επίπεδν ηεο αληηιακβαλφκελεο πνηφηεηαο ηεο δσήο (Rice et al., 1992). 80

81 Γεχηεξν, ε ζπκκεηνρή ζηελ νηθνγέλεηα θαη ηελ εξγαζία κπνξεί λα πξνζηαηεχζνπλ ην άηνκν απφ ην ζηξεο ελφο ξφινπ π.ρ. ηεο εξγαζίαο. Γηα παξάδεηγκα, ζχκθσλα κε ηα απνηειέζκαηα εξεπλψλ ε αξλεηηθή επίδξαζε ησλ παξαγφλησλ πνπ πξνθαινχλ ζηξεο ζηελ νηθνγέλεηα θαη ζην επ δεηλ (well-being) ηνπ αηφκνπ είλαη πην αδχλακε φηαλ ην άηνκν είλαη ηθαλνπνηεκέλν απφ ηελ εξγαζία ηνπ θαη ε εξγαζία ηνπ είλαη πςειήο πνηφηεηαο (high-quality work experience; Barnett et al., 1992; Voydanoff and Donnelly, 1999). Σξίην, ε εκπεηξία ζε έλα ξφιν κπνξεί λα πξνθαιέζεη ζεηηθέο εκπεηξίεο θαη απνηειέζκαηα ζε άιιν. Απηφο ν κεραληζκφο Δκπινπηηζκνχ δηαθέξεη απφ ηνπο άιινπο δχν δηφηη αλαθέξεηαη ζηελ έλλνηα ηεο κεηαθνξάο (spillover) εκπεηξηψλ. Ο Marks (1977) ππνζηεξίδεη φηη ε ζπκκεηνρή ζε νξηζκέλνπο ξφινπο παξάγεη ελέξγεηα πνπ κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί απφ ην άηνκν γηα λα βηψζεη ηελ εκπεηξία ελφο άιινπ ξφινπ. Αλάινγα ν Staines (1980) πξνηείλεη φηη νη πφξνη πνπ απνθηψληαη απφ ηε ζπκκεηνρή ζε έλα ξφιν σο παξαπξντφλ (by-product) ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ (π.ρ. ζπζηάζεηο ζε ηξίηνπο, δηαζπλδέζεηο), κπνξνχλ λα «επελδπζνχλ» ζε άιινπο ξφινπο. Δπίζεο, ηα άηνκα πνπ ζπκκεηέρνπλ ζε πνιιαπινχο ξφινπο, αλαπηχζζνπλ ηελ πξνζσπηθφηεηά ηνπο θαη καζαίλνπλ λα αθνχλ δηαθνξεηηθέο απφςεηο θαη λα πξνζαξκφδνληαη, γεγνλφο πνπ κπνξεί λα βνεζήζεη ηα άηνκα ζηελ εθηέιεζε άιισλ ξφισλ. Απηή ε ηξίηε κνξθή εκπινπηηζκνχ ζχκθσλα κε ηνπο Greenhaus θαη Powell (2006) ζπιιακβάλεη θαιχηεξα ηελ έλλνηα ηνπ εκπινπηηζκνχ ηνλ νπνίν νξίδνπλ σο: «ην βαζκφ ζηνλ νπνίν νη εκπεηξίεο ζηνλ έλα ξφιν (π.ρ. νηθνγέλεηα) βειηηψλνπλ ηελ πνηφηεηα δσήο ζηνλ άιιν ξφιν (πρ. εξγαζία)». Θεσξεηηθά (conceptually) ν Δκπινπηηζκφο ησλ Ρφισλ ζηελ εξγαζία θαη ζηελ νηθνγέλεηα πξνζεγγίδεηαη φπσο θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζίαο νηθνγέλεηαο σο δηπιήο θαηεχζπλζεο ζρέζε (Greenhaus and Powell, 2006). Ο Δκπινπηηζκφο κε θαηεχζπλζε απφ ηελ εξγαζία πξνο ηελ νηθνγέλεηα πξαγκαηνπνηείηαη φηαλ ε ζπκκεηνρή ζηελ ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο παξέρεη ζην άηνκν δεμηφηεηεο, ζηάζεηο, ζπκπεξηθνξέο, ζπλαηζζήκαηα θαη ζεηηθή δηάζεζε πνπ επεξεάδνπλ ζεηηθά ηελ νηθνγέλεηα. Αληίζηνηρα ν Δκπινπηηζκφο απφ ηελ εξγαζία πξνο ηελ νηθνγέλεηα πξνέξρεηαη φηαλ ε εκπινθή ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο νδεγεί ζε ζεηηθή δηάζεζε, ζηε δεκηνπξγία ελφο αηζζήκαηνο επηηπρίαο ή ελίζρπζεο πνπ βνεζνχλ ην άηνκν λα αληηκεησπίζεη θαιχηεξα ηα πξνβιήκαηα ζηελ εξγαζία, λα αηζζάλεηαη κεγαιχηεξε απηνπεπνίζεζε θαη λα είλαη πην παξαγσγηθφο ζηελ εξγαζία ηνπ (Wayne, et al., 2007). 81

82 Οη Greenhaus θαη Powell (2006) εληνπίδνπλ δχν εξεπλεηηθέο ηάζεηο ζρεηηθά κε ηνλ Δκπινπηηζκφ ησλ Ρφισλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο. Αλαθνξηθά κε ηελ πξψηε, νη εξεπλεηέο έρνπλ επηθεληξσζεί ζηε κειέηε ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ηνπ Δκπινπηηζκνχ απφ ηε ζπκκεηνρή ζηνπο ξφινπο ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο. Απηνί δηαθξίλνληαη ζε πξνζσπηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ αηφκνπ, φπσο ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπ/ηεο (π.ρ. ε εμσζηξέθεηα θαη ε δηάζεζε γηα πεηξακαηηζκφ επεξεάδνπλ ζεηηθά ηνλ Δκπινπηηζκφ, Wayne, et al., 2007) θαη ραξαθηεξηζηηθά ηνπ νηθνγελεηαθνχ θαη εξγαζηαθνχ πιαηζίνπ (π.ρ. δεμηφηεηεο; Voydanoff, 2004). Ζ δεχηεξε αθνξά ζηε κειέηε ησλ ζρέζεσλ κεηαμχ κεηαβιεηψλ ηεο νηθνγελεηαθήο θαη εξγαζηαθήο ζθαίξαο πνπ ζπλδένληαη κε ηνλ Δκπινπηηζκφ ησλ Ρφισλ εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο. Γηα παξάδεηγκα, ε εκπινθή ζηνλ νηθνγελεηαθφ ξφιν κπνξεί λα νδεγήζεη ζε ζεηηθά ζπλαηζζήκαηα-δηάζεζε, αίζζεκα επηηπρίαο θαη αίζζεκα ζηήξημεο, ην νπνίν κπνξεί λα βνεζήζεη ηνλ/ηελ εξγαδφκελν/ε λα αληαπνθξηζεί πην απνηειεζκαηηθά θαη κε κεγαιχηεξε απηνπεπνίζεζε ζηνλ εξγαζηαθφ ξφιν. Ζ πξνζέγγηζε ηνπ Δκπινπηηζκνχ ησλ Ρφισλ δηακνξθψλεη κία δηαθνξεηηθή νπηηθή γσλία ζηνλ ηξφπν πνπ κπνξεί λα ζπλδέεηαη ε εξγαζία κε ηελ νηθνγέλεηα, ηνλίδνληαο ηα πιενλεθηήκαηα ηεο αλάιεςεο πνιιαπιψλ ξφισλ απφ ην άηνκν ηφζν γηα ην ίδην, φζν θαη γηα ηελ νηθνγέλεηα θαη ηελ εξγαζία ηνπ. Οξηζκέλνη κάιηζηα κειεηεηέο ππνζηεξίδνπλ φηη ηα πιενλεθηήκαηα ηεο ζπκκεηνρήο ζε πνιιαπινχο ξφινπο κπνξεί θαη λα αληηζηαζκίδνπλ ηα κεηνλεθηήκαηα (Sieber, 1974; Marks, 1977; Barnett and Baruch, 1985). Με απηφ ην ζθεπηηθφ ε πξνζέγγηζε ηνπ Δκπινπηηζκνχ ησλ Ρφισλ απνηειεί ηε βάζε γηα ζεηηθή αληηκεηψπηζε ηεο ζπκκεηνρήο θαη ηειηθά ηνπ ζπλδπαζκνχ ησλ ξφισλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο. Ζ πξνζέγγηζε απηή είλαη αληίζηνηρε κε ηξέρνπζεο ηάζεηο ζην ρψξν ηεο Φπρνινγίαο (Seligman, 2002), ηεο Οξγαλσζηαθήο πκπεξηθνξάο (Luthans, 2002) θαη ησλ ζρεηηθψλ κε ηελ νηθνγέλεηα ζπνπδψλ (Patterson, 2002) πνπ εζηηάδνπλ ζηα ζεηηθά θαη φρη ζηα αξλεηηθά ζηνηρεία ηεο ζπκκεηνρήο ζηελ εξγαζία θαη ζηελ νηθνγέλεηα. Ζ εζηίαζε ζηε ζεηηθή δηάζηαζε ηεο ζπκκεηνρήο ζηνπο ξφινπο ηεο νηθνγέλεηαο θαη ηεο εξγαζίαο δηεπθνιχλεη ηελ θαιχηεξε θαηαλφεζε ηεο δπλακηθήο θαη ησλ ζρέζεσλ πνπ αλαπηχζζνληαη κεηαμχ ησλ δχν απηψλ ζεκαληηθψλ θνηλσληθψλ ζπζηεκάησλ, δεκηνπξγψληαο ζεηηθέο πξνυπνζέζεηο γηα ηε ζπκθηιίσζή ηνπο. Παξφια απηά, δελ θαίλεηαη λα έρεη δηακνξθσζεί έλα Θεσξεηηθφ Τπφδεηγκα ην νπνίν λα εμεηάδεη ηε δηαδηθαζία πνπ νδεγεί ζε ζεηηθέο επηδξάζεηο ιφγσ ηεο παξάιιειεο 82

83 ζπκκεηνρήο ζηνπο ξφινπο ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο θαη απηφ εκπνδίδεη ηελ αλάπηπμε ηεο έξεπλαο ζηελ πεξηνρή (Frone, 2003; Grennhaus and Powell, 2006). Αληαπνθξηλφκελνη ζε απηφ ην έιιεηκκα ζηε βηβιηνγξαθία νη Grennhaus θαη Powell, (2006) πξνηείλνπλ - κεηά απφ επηζθφπεζε θπξίσο ηεο ζρεηηθήο κε ηελ έλλνηα ηεο ζεηηθήο Μεηαθνξάο (positive spillover) βηβιηνγξαθίαο θαη κε βάζε ηελ εξεπλεηηθή δνπιεηά ησλ Sieber (1974) θαη Marks (1977) - έλα Θεσξεηηθφ Τπφδεηγκα (βι. ρήκα 2.1) γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο δηαδηθαζίαο Δκπινπηηζκνχ κεηαμχ εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο (model of work-family enrichment) ε νπνία νδεγεί ζε βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο δσήο ζηνπο δχν ξφινπο/ζθαίξεο. Ο φξνο πνηφηεηα δσήο έρεη δηπιή δηάζηαζε: απηή ηεο πςειήο απφδνζεο (high performance in role) θαη ηεο ζεηηθήο ζπλαηζζεκαηηθήο θαηάζηαζεο/δηάζεζεο (positive affect in role) ηνπ αηφκνπ ζην ξφιν (ζθαίξα). πσο θαίλεηαη ζην ρήκα 2.1, νη Greenhaus θαη Powell (2006) ζην ζεσξεηηθφ ηνπο ππφδεηγκα γηα ηνλ Δκπινπηηζκφ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο παξνπζηάδνπλ ηηο ζθαίξεο ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο σο δχν ξφινπο, ηνλ Α θαη ηνλ Β, ρσξίο λα ζπγθεθξηκελνπνηνχλ πνηνο απφ ηνπο δχν αληηπξνζσπεχεη ην ξφιν/ξφινπο πνπ αλαιακβάλεη ην άηνκν ζηελ νηθνγέλεηα θαη πνηνλ απφ απηφλ/απηνχο αλαιακβάλεη ζηελ εξγαζία θαη: i) Δληνπίδνπλ πέληε (5) ηχπνπο πφξσλ πνπ παξάγνληαη θαηά ηελ ζπκκεηνρή/εθηέιεζε ηνπ ξφινπ Α θαη νη νπνίνη απνηεινχλ πξνυπφζεζε γηα ηε πξαγκαηνπνίεζε ηεο δηαδηθαζίαο ηνπ Δκπινπηηζκνχ ησλ Ρφισλ. Χο πφξνο ραξαθηεξίδεηαη θάζε ζηνηρείν (asset) πνπ κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί γηα ηελ επίιπζε ελφο πξνβιήκαηνο θαη ηελ αληηκεηψπηζε κίαο πξφθιεζεο. Οη πέληε απηνί πφξνη είλαη νη: δεμηφηεηεο θαη πξννπηηθέο, ςπρνινγηθνί θαη θπζηθνί πφξνη, θνηλσληθφ θεθάιαην, επειημία θαη πιηθνί πφξνη. ii) πγθεθξηκελνπνηνχλ δχν «κνλνπάηηα» (κεραληζκνχο) κέζσ ησλ νπνίσλ κπνξεί νη πφξνη πνπ παξήρζεζαλ θαηά ηε ζπκκεηνρή ζην ξφιν Α λα επεξεάζνπλ ζεηηθά ηελ απφδνζε θαη ηε ζπλαηζζεκαηηθή δηάζεζε (πνηφηεηα δσήο) ζην ξφιν Β - ην πιηθφ θαη ην ζπλαηζζεκαηηθφ (instrumental and affective path). Σν πιηθφ «κνλνπάηη» (βι. ρήκα 2.1, βέινο 1) αθνξά ηελ άκεζε επίδξαζε πνπ έρνπλ νη πφξνη πνπ παξήρζεζαλ ζην ξφιν Α ζηελ πνηφηεηα δσήο (πςειή απφδνζε θαη ζεηηθή ζπλαηζζεκαηηθή δηάζεζε) ζην ξφιν Β θαη ην ζπλαηζζεκαηηθφ ηελ έκκεζε επίδξαζε (βι. ρήκα 2.1, βέιε 83

84 2,3,4,5). Ζ έκκεζε επίδξαζε (ζπλαηζζεκαηηθφ κνλνπάηη) ηνπ ξφινπ Α ζηελ πνηφηεηα δσήο ηνπ ξφινπ Β πξνέξρεηαη κέζσ ηεο άκεζεο επίδξαζεο ησλ παξαρζέλησλ πφξσλ ζηηο δχν δηαζηάζεηο ηεο πνηφηεηαο δσήο ηνπ ξφινπ Α, δειαδή ηελ πςειή απφδνζε θαη ηε ζεηηθή ζπλαηζζεκαηηθή δηάζεζε/ θαηάζηαζε. ρήκα 2.1: Σν ζεσξεηηθφ ππφδεηγκα Δκπινπηηζκνχ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο ησλ Greenhaus θαη Powell (2006) Παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηελ έληαζε ηεο επηξξνήο (moderators) ζην πιηθφ κνλνπάηη (1): εκαζία ηνπ ξφινπ (role salience) Β, Αληηιακβαλφκελε ζρέζε ηνπ πφξνπ κε ηνλ ξφιν Β ρέζε ησλ πφξσλ κε ηηο απαηηήζεηο θαη ηηο λφξκεο ηνπ ξφινπ Β 1 Πφξνη πνπ παξάγνληαη ζην ξφιν Α: 3 Τςειή απφδνζε ζην ξφιν Α Τςειή απφδνζε ζην ξφιν Β Γεμηφηεηεο θαη πξννπηηθέο Φπρνινγηθνί θαη θπζηθνί πφξνη Κνηλσληθφ θεθάιαην Δπειημία Τιηθνί πφξνη Πεγή: Greenhaus θαη Powell (2006) 2 4 Θεηηθή ζπλαηζζεκαηηθή δηάζεζε ζην ξφιν Α 5 6 Θεηηθή ζπλαηζζεκαηηθή δηάζεζε ζην ξφιν Β Παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηελ έληαζε ηεο επηξξνήο (moderators) ζην ζπλαηζζεκαηηθφ κνλνπάηη: εκαζία ηνπ ξφινπ (role salience) Β 7 iii) ηε ζπλέρεηα ε πςειή απφδνζε ζην ξφιν Α επεξεάδεη ζεηηθά ηε δηάζεζε ηνπ αηφκνπ ζην ξφιν απηφ θαη ηειηθά ηελ απφδνζή ηνπ ζην ξφιν Β θαη κέζσ απηήο θαη ηε ζπλαηζζεκαηηθή δηάζεζε ηνπ αηφκνπ ζην ξφιν Β. Σέινο, ε πςειή απφδνζε ζην ξφιν Β ε νπνία επηηεχρζεθε απφ ηελ άκεζε επίδξαζε 84

85 ησλ πφξσλ πνπ παξήρζεζαλ ζην ξφιν Α (βι. ρήκα 2.1, βέινο 1) θαη απφ ηελ επίδξαζε ηεο ζεηηθήο ζπλαηζζεκαηηθήο δηάζεζεο ζην ξφιν Α (βι. ρήκα 2.1, βέινο 5), νδεγνχλ ζε ζεηηθή ζπλαηζζεκαηηθή δηάζεζε ζην ξφιν Β (βι. ρήκα 2.1, βέινο 6). iv) Πξνηείλνπλ δηάθνξνπο παξάγνληεο (moderators, βι. ρήκα 2.1, βέινο 7) πνπ κπνξεί λα απνηειέζνπλ ηηο πξνυπνζέζεηο (ζεηηθέο ή αξλεηηθέο) θάησ απφ ηηο νπνίεο νη πφξνη ζε έλα ξφιν (ζθαίξα) είλαη πην πηζαλφ λα επεξεάζνπλ ηελ πνηφηεηα δσήο (πςειή απφδνζε θαη ζεηηθή ζπλαηζζεκαηηθή δηάζεζε/θαηάζηαζε) ζηνλ άιιν ξφιν (ζθαίξα). Σέηνηνη παξάγνληεο πνπ κπνξνχλ λα επεξεάζνπλ ην πιηθφ «κνλνπάηη» είλαη ε ζεκαζία ηνπ ξφινπ (role salience), ε αληηιακβαλφκελε ζρέζε ηνπ πφξνπ κε ηνλ ξφιν θαη ε ζρέζε ησλ πφξσλ κε ηηο απαηηήζεηο θαη ηηο λφξκεο ηνπ ξφινπ. Σν κέγεζνο ηεο επίδξαζεο πνπ έρεη ην ζπλαηζζεκαηηθφ κνλνπάηη επεξεάδεηαη απφ ηε ζεκαζία πνπ έρεη ν ζπγθεθξηκέλνο ξφινο γηα ην άηνκν. Σν ζεσξεηηθφ ππφδεηγκα ησλ Greenhaus θαη Powell (2006) κπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη αληίζηνηρα θαη γηα ηνπο πφξνπο πνπ παξάγνληαη ζην ξφιν Β. Σν ζεσξεηηθφ ππφδεηγκα ησλ Greenhaus θαη Powell (2006) απνηειεί κία αμηνζεκείσηε πξνζπάζεηα πεξηγξαθήο ηεο δηαδηθαζίαο Δκπινπηηζκνχ κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ ε νπνία έρεη ηζρπξή ζεσξεηηθή βάζε. κσο ε έλλνηα ηνπ Δκπινπηηζκνχ ησλ Ρφισλ απνηειεί κία πηζαλή δηάζηαζε ηεο ζρέζεο ησλ δχν ζθαηξψλ ε νπνία κπνξεί λα ζπκβαίλεη παξάιιεια κε ηε Μεηαθνξά, ηελ Απνδεκίσζε ή ηε χγθξνπζε. Δπηπιένλ, ην ππφδεηγκα απηφ δελ έρεη ηεθκεξησζεί εξεπλεηηθά. Παξφηη νη ζπγγξαθείο πξνηείλνπλ κεζνδνινγηθέο επηινγέο γηα ηελ εκπεηξηθή ηνπ δηεξεχλεζε δελ ππάξρνπλ ζπγθεθξηκέλα εξγαιεία κέηξεζεο ησλ κεηαβιεηψλ πνπ πεξηιακβάλνληαη ζην ππφδεηγκα. Δπίζεο, ελψ ε δεκηνπξγία πφξσλ είλαη θξίζηκνο παξάγνληαο γηα λα πξαγκαηνπνηεζεί ε δηαδηθαζία ηνπ Δκπινπηηζκνχ ησλ Ρφισλ - θαη φπσο αλαθέξνπλ ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ξφινπ θαη ηνπ αηφκνπ επεξεάδνπλ ηε δεκηνπξγία/παξαγσγή πφξσλ - δελ πξνρσξνχλ ζε ζπγθεθξηκελνπνίεζε απηψλ ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ. Δπνκέλσο, ππάξρνπλ πνιιά ζέκαηα πνπ πξέπεη λα επηιπζνχλ γηα λα απνθηήζεη ην ππφδεηγκα εξκελεπηηθή αμία θαη ηε βάζε γηα έξεπλα ζρεηηθά κε ηνλ Δκπινπηηζκφ ησλ Ρφισλ ζηελ εξγαζία θαη ζηελ νηθνγέλεηα. 85

86 Απνζηξάγγηζε ησλ Πφξσλ (Resource drain) θαη Δπζπγξάκκηζε (Congruence) Ζ Απνζηξάγγηζε ησλ Πφξσλ θαη ε Δπζπγξάκκηζε πξνηείλνληαη σο κεραληζκνί ζχλδεζεο ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο ζην άξζξν ησλ Edwards θαη Rothbard (2000). Ζ Απνζηξάγγηζε ησλ Πφξσλ αλαθέξεηαη ζηε κεηαθνξά ησλ πεξηνξηζκέλσλ πξνζσπηθψλ πφξσλ φπσο: ρξφλνο, ελέξγεηα, θαη πξνζνρή, απφ ηε κηα ζθαίξα ζηελ άιιε (Piotrowski, 1979; Staines, 1980; Eckenrode and Gore, 1990). H πξνζέγγηζε ηεο Απνζηξάγγηζε ησλ Πφξσλ είλαη αλάινγε κε ηελ κνξθή ηεο Απνδεκίσζεο (Compensation) πνπ αθνξά ζηε κεηαηφπηζε ηνπ ρξφλνπ ή ηεο πξνζνρήο απφ ηε κία ζθαίξα ζηελ άιιε (Lobel, 1991; Small and Riley, 1990). H δηαθνξά είλαη φηη ε Απνδεκίσζε απνηειεί κία ελεξγή αληίδξαζε (active response) ζηε έιιεηςε ηθαλνπνίεζεο ζηε κία ζθαίξα (Evans and Bartoleme, 1986; Burke and Greenglass, 1987; Zedeck, 1992), ελψ ε Απνζηξάγγηζε ησλ Πφξσλ αθνξά ζηε κεηαθνξά ησλ πφξσλ κεηαμχ ζθαηξψλ θαη αληίζηνηρσλ ξφισλ, αλεμάξηεηα απφ ην ιφγν (impetus) πνπ ηελ πξνθαιεί. Δπηπιένλ, ε πξνζέγγηζε ηεο Απνδεκίσζεο ζπκπεξηιακβάλεη ηελ κεηαθνξά φρη κφλν ησλ πφξσλ αιιά θαη άιισλ κεηαβιεηψλ, φπσο ν βαζκφο πνπ ζεσξείηαη κία ζθαίξα ζεκαληηθή. Δπίζεο, ε έλλνηα ηεο Απνδεκίσζεο εκπεξηέρεη ηελ επηδίσμε αληακνηβψλ ζε κία άιιε ζθαίξα. Ζ Δπζπγξάκκηζε αλαθέξεηαη ζηελ δεκηνπξγία νκνηφηεηαο (φπσο θαη ζηελ πξνζέγγηζε ηεο Μεηαθνξάο) κεηαμχ ησλ ζθαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο, αιιά εμαηηίαο κίαο ηξίηεο κεηαβιεηήο (Μorf, 1989; Zedeck, 1992). Απηή ε κεηαβιεηή κπνξεί λα είλαη ε πξνζσπηθφηεηα ηνπ αηφκνπ, γελεηηθνί παξάγνληεο, ζηπι ζπκπεξηθνξάο, θαη θνηλσληθφ-πνιηηηζηηθέο δπλάκεηο (Staines, 1980; Morf, 1989; Frone et al., 1994). Γηα παξάδεηγκα, ε ζπλαηζζεκαηηθή δηάζεζε (dispositional affect) κπνξεί λα επεξεάζεη ηφζν ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία φζν θαη απφ ηελ νηθνγέλεηα, δεκηνπξγψληαο κία ζεηηθή ζπζρέηηζε (a positive spurious relationship) κεηαμχ ηνπο (Frone et al., 1994). H έλλνηα ηεο Δπζπγξάκκηζεο, είλαη αληίζηνηρε κε απηή ηεο Μεηαθνξάο (negative or positive spillover) ζην φηη θαη νη δχν ζεσξνχλ φηη ηα άηνκα επηδηψθνπλ ηελ νκνηφηεηα κεηαμχ ησλ ζθαηξψλ, φκσο ζχκθσλα κε ηελ πξνζέγγηζε ηεο Μεηαθνξάο ε εμνκνίσζε ησλ ζθαηξψλ νθείιεηαη ζηελ άκεζε επίδξαζε πνπ έρεη ε κία ζηελ άιιε θαη άιιε θαη φρη ζε κία ηξίηε κεηαβιεηή. Οη δχν πην πάλσ κεραληζκνί φπσο έρεη ήδε ζπδεηεζεί απνηεινχλ ζηελ νπζία πξνεθηάζεηο ησλ δχν θιαζηθψλ ζεσξηψλ ηεο Μεηαθνξάο θαη ηεο Απνδεκίσζεο 86

87 θσηίδνληαο δηαθνξεηηθά ζηνηρεία ηνπο. Ζ έξεπλα φκσο δελ έρεη εζηηάζεη ζε κεγάιν βαζκφ ζηηο πξνζεγγίζεηο απηέο Γηεπθφιπλζε (Accommodation/Facilitation) Ζ Γηεπθφιπλζε (Accommodation/Facilitation), σο κεραληζκφο ζχλδεζεο ησλ ζθαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο, εηζάγεηαη απφ ηελ Lambert (1990). Έξρεηαη λα δψζεη κία λέα νπηηθή ζε απηή ησλ θιαζηθψλ κεραληζκψλ ζχλδεζεο νη νπνίνη, φπσο αλαθέξεη ε ζπγγξαθέαο, δηακνξθψζεθαλ ιακβάλνληαο ππφςε κφλν ηηο εκπεηξίεο ησλ εξγαδφκελσλ αλδξψλ (βι. επίζεο ελφηεηα ). Ζ πξνζέγγηζε ηεο Γηεπθφιπλζεο πξνηείλεη έλα κεραληζκφ αηηίαο - απνηειέζκαηνο (casual order) αληίζηξνθν (reverse) απφ απηφ ηεο Απνδεκίσζεο, θαηά ηνλ νπνίν ν πςειφο βαζκφο εκπινθήο ζε έλα ξφιν νδεγεί ζε ρακειή εκπινθή ζηνλ άιιν, αληί γηα ην αληίζηξνθν. Γειαδή, δελ είλαη δηαθνξεηηθνί σο κεραληζκνί αλαθνξηθά κε ην απνηέιεζκα (αζπκκεηξία ζην βαζκφ εκπινθήο ζηηο δχν ζθαίξεο), αιιά σο πξνο ηα κέζα (θαηεχζπλζε κεηαθίλεζεο ηεο εκπινθήο) γηα ηελ επίηεπμή ηνπ απνηειέζκαηνο (Lambert, 1990). Ο κεραληζκφο απηφο κπνξεί λα εμεγήζεη γηαηί νξηζκέλνη εξγαδφκελνη θαίλεηαη λα εκπιέθνληαη/αθηεξψλνληαη πεξηζζφηεξν ζηελ εξγαζία απφ φηη ζηελ νηθνγέλεηα. Ζ εξγαζία πνπ πξνζθέξεη λφεκα, επθαηξίεο γηα αλάπηπμε πξναγσγή θαη πςειέο απνδνρέο ζπλήζσο απαηηεί πςειή αθνζίσζε ηνπ αηφκνπ, γεγνλφο πνπ ζπρλά νδεγεί ηνπο εξγαδφκελνπο λα δψζνπλ ιηγφηεξε πξνζνρή ζηελ νηθνγέλεηα ηνπο απφ απηή πνπ απαηηείηαη γηα λα έρεη ην άηνκν κία ηθαλνπνηεηηθή νηθνγελεηαθή δσή. Απηή ε δηαδηθαζία / κεραληζκφο παξαηεξείηαη θπξίσο ζε γπλαίθεο εξγαδφκελεο, νη νπνίεο φηαλ είλαη επηηπρεκέλεο ζηε δνπιεηά ηνπο θη επηζπκνχλ λα πξναρζνχλ, αθηεξψλνπλ ιηγφηεξν ρξφλν ζηελ νηθνγέλεηά ηνπο, ζπρλά κε αξλεηηθά απνηειέζκαηα ζηελ ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο (Kanter, 1977). Ζ Lambert (1990) ζεσξεί πνιχ ζεκαληηθφ ην λα γίλεη θαηαλνεηφ πνηνο αθξηβψο είλαη ν κεραληζκφο ζχλδεζεο ησλ ζθαηξψλ, δηφηη κφλν ηφηε ζα γίλεη θαηαλνεηή ε αθξηβήο επίδξαζε πνπ κπνξεί λα έρεη ζηελ ςπρηθή θαη θπζηθή πγεία ηνπ αηφκνπ θαη ζηελ πνηφηεηα ηεο νηθνγελεηαθήο δσήο. Δπνκέλσο, δελ επαξθή ην λα δεη θαλείο ηα απνηειέζκαηα ζε φξνπο ζηάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ ηδηαίηεξα φηαλ κειεηάκε ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ νξγαλσζηαθψλ παξεκβάζεσλ γηα ηε ζπκθηιίσζε ηεο εξγαζίαο κε ηελ νηθνγέλεηα. Δίλαη επίζεο ζεκαληηθφ ην λα 87

88 θαηαλνήζνπκε ην πψο παξάγνληαη απηά ηα απνηειέζκαηα θαη ηη επίδξαζε κπνξεί λα έρνπλ. Πξνο ηελ θαηεχζπλζε απηή ε Lambert (1990) παξνπζηάδεη κε ηε κνξθή κνληέινπ ηηο δηαδηθαζίεο ηεο Απνδεκίσζεο θαη ηεο Γηεπθφιπλζεο γηα λα ηνλίζεη ηηο δηαθνξέο ηνπο. ην ρήκα 2.2 απνηππψλνληαη νη δχν απηνί κεραληζκνί σο ππνθεηκεληθέο αληηδξάζεηο ζε αληηθεηκεληθέο ζπλζήθεο ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο ή ηεο νηθνγέλεηαο, νη νπνίεο ιεηηνπξγνχλ σο ελδηάκεζεο κεηαβιεηέο (mediator) κέζσ ησλ νπνίσλ ε κία ζθαίξα (π.ρ. ηεο εξγαζίαο) επηδξά ζηελ άιιε (π.ρ. νηθνγέλεηα). ρήκα 2.2: Ζ δηαδηθαζία ηεο Απνδεκίσζεο θαη ηεο Γηεπθφιπλζεο 2.2α: Ζ δηαδηθαζία ηεο Απνδεκίσζεο Αληηθεηκεληθέο ζπλζήθεο εξγαζίαο (νηθνγέλεηαο) - Τπνθεηκεληθέο αληηδξάζεηο ζηηο αληηθεηκεληθέο ζπλζήθεο π.ρ. ρακειή ηθαλνπνίεζε + Απνηειέζκαηα ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο (εξγαζίαο), π.ρ. πςειφο βαζκφο εκπινθήο 2.2β: Ζ δηαδηθαζία ηεο Γηεπθφιπλζεο Αληηθεηκεληθέο ζπλζήθεο εξγαζίαο (νηθνγέλεηαο) + Τπνθεηκεληθέο αληηδξάζεηο ζηηο αληηθεηκεληθέο ζπλζήθεο π.ρ. πςειφο βαζκφο εκπινθήο _ Απνηειέζκαηα ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο (εξγαζίαο), π.ρ. ρακειφο βαζκφο εκπινθήο Πεγή: Πξνζαξκνγή απφ Lambert (1990) Αλαιπηηθφηεξα, ε Απνδεκίσζε (ρήκα 2.2α) πξαγκαηνπνηείηαη φηαλ νη εξγαδφκελνη αληαπνθξίλνληαη ζε κε ηθαλνπνηεηηθέο ζπλζήθεο ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο ή ηεο νηθνγέλεηαο κε ηελ αχμεζε ηεο εκπινθήο ηνπο ζηελ άιιε ζθαίξα ειπίδνληαο γηα αχμεζε ηεο ηθαλνπνίεζεο ηνπο εθεί. Ζ Γηεπθφιπλζε (ρήκα 2.2β) πξαγκαηνπνηείηαη φηαλ ην άηνκν αληηδξά ζε κία απαηηεηηθή θαηάζηαζε (π.ρ. γέλλεζε ελφο παηδηνχ) ζηε κία ζθαίξα πνπ απαηηεί ηε κεγαιχηεξε εκπινθή ηνπ/ηεο (λα αθηεξψζεη δειαδή πεξηζζφηεξν ρξφλν, πξνζνρή θαη ελέξγεηα) κεηψλνληαο έηζη ηελ 88

89 εκπινθή ηνπ/ηεο ζηελ άιιε. Έηζη θαη ζηηο δχν πεξηπηψζεηο επέξρεηαη κία ηζνξξνπία ζηε ζρέζε. Αλ θαη ε Lambert (1990) ζπλδέεη ηελ έλλνηα ηεο Γηεπθφιπλζεο κε αιιαγέο ζην βαζκφ εκπινθήο ηνπ αηφκνπ ζε έλα ξφιν, νη Greenhaus θαη ζπλ. (2003) ππνζηεξίδνπλ φηη ε Γηεπθφιπλζε κπνξεί λα πάξεη δχν κνξθέο: ηε ζπκπεξηθνξηθή, ε νπνία αθνξά ζηε κείσζε ηεο εκπινθήο ζε έλα ξφιν (φπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί πην πάλσ) θαη ζηελ ςπρνινγηθή, ε νπνία ζπλδέεηαη κε ηε ζηάζε απέλαληη ζε έλα ξφιν π.ρ. κείσζε ηνπ επηπέδνπ ηνπ εγψ (ego attachment) ζε έλα ξφιν. Σέινο, ελαιιαθηηθά ε Γηεπθφιπλζε κπνξεί λα ζεσξεζεί θαη σο ζηξαηεγηθή γηα λα αληαπεμέιζεη ην άηνκν ζε πξαγκαηηθή ή αλακελφκελε ζχγθξνπζε κεηαμχ εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο Πξφζθαηεο πξνζεγγίζεηο αλαθνξηθά κε ηε ζχλδεζε ησλ ζθαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο πσο έρεη ήδε αλαθεξζεί ζηελ εηζαγσγή ηεο ελφηεηαο 2.2 νη πην πξφζθαηεο πξνζεγγίζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη αλαθνξηθά κε ηε κειέηε ηεο ζχλδεζεο ηεο εξγαζίαο κε ηελ νηθνγέλεηα αληηκεησπίδνπλ πην ζεηηθά ηε ζπκθηιίσζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θάησ απφ ηελ νπηηθή φηη απηέο κπνξνχλ λα ζπλππάξρνπλ ζε αξκνλία. ηηο ζχγρξνλεο πξνζεγγίζεηο αλαθνξηθά κε ηε ζχλδεζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή αλαγλσξίδεηαη φηη ζεκαληηθφ ξφιν δηαδξακαηίδνπλ νη νξγαλσζηαθέο πξσηνβνπιίεο γηα ηε ζπκθηιίσζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη νη εξγαζηαθέο ζπλζήθεο. Δπίζεο, νη εξγαδφκελνη αληηκεησπίδνληαη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ σο ελεξγά κέξε ζηε δηαρείξηζε ηεο ζρέζεο, ελψ ηνλίδεηαη θαη ν ξφινο ησλ ππνινίπσλ κειψλ πνπ ζπκκεηέρνπλ ζηα δχν θνηλσληθά ζπζηήκαηα ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο (π.ρ. ζχδπγνο, παηδηά, ζπλάδειθνη). Παξαθάησ παξνπζηάδνληαη ηξία βαζηθά κνληέια/ζεσξεηηθά ππνδείγκαηα πνπ βιέπνπλ ηε ζχλδεζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θάησ απφ απηή ηελ νπηηθή. ην ζεκείν απηφ πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη νη ηξεηο απηέο ζεσξίεο δελ παξνπζηάδνπλ αθξηβψο κεραληζκνχο ζχλδεζεο ηεο ζθαίξαο ηεο εξγαζίαο κε απηή ηεο νηθνγέλεηαο, θαζψο δελ πξνζδηνξίδνπλ πσο ε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο επεξεάδεη ε κία ηελ άιιε αιιά απνηεινχλ κάιινλ πξνζεγγίζεηο πνπ αλαδεηθλχνπλ ηελ πξνηίκεζε ηνπ αηφκνπ αλαθνξηθά κε ηελ εκπινθή ηνπ ζηε κία ή ηελ άιιε ζθαίξα ψζηε λα ηθαλνπνηήζεη ηηο δηθέο ηνπο αλάγθεο θαη ηηο αλάγθεο ησλ κειψλ ησλ ζπζηεκάησλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο (Marks and MacDernind, 89

90 1996; Greenhaus, et al., 2003), πξνυπνζέηνληαο ηνλ ελεξγφ ξφιν ηνπ αηφκνπ ζηε δηαρείξηζε ηεο ζρέζεο ησλ δχν ζθαηξψλ Tν κνληέιν ηνπ πληαηξηάζκαηνο (Fit model, Barnett, 1998 θαη Barnett et al., 1999) Ο Barnett (1998) ηνλίδεη ηε ζεκαζία ηνπ πληαηξηάζκαηνο (fit) σο κίαο ελδηάκεζεο κεηαβιεηήο (mediator) ζηε ζρέζε κεηαμχ εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο π.ρ. ζηε ζρέζε κεηαμχ ησλ σξψλ εξγαζίαο θαη ηεο ςπρνινγηθήο/ςπρηθήο πγείαο ησλ εξγαδνκέλσλ. Σν ζπληαίξηαζκα νξίδεηαη σο: «ν βαζκφο ζηνλ νπνίν νη εξγαδφκελνη εθαξκφδνπλ/εθκεηαιιεχνληαη ηα επηκέξνπο ζηνηρεία ησλ ζηξαηεγηθψλ πνπ ρξεζηκνπνηνχλ γηα ηε ζπκθηιίσζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, δειαδή ηα ζρέδηα ηνπο γηα βειηηζηνπνίεζε ηεο ηθαλνπνίεζεο ησλ εξγαζηαθψλ θαη κε αλαγθψλ ηνπο, θαζψο θαη ησλ αλαγθψλ ησλ κειψλ ηνπ εξγαζηαθνχ/νηθνγελεηαθνχ θνηλσληθνχ ηνπο ζπζηήκαηνο» (Barnett et al., 1999; ζει. 307). ηαλ ην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ παξέρεη ηα κέζα γηα ηελ πινπνίεζε ησλ ζηξαηεγηθψλ ζπληαηξηάζκαηνο ησλ εξγαδνκέλσλ, ηφηε ππάξρεη ε δπλαηφηεηα νη δχν ζθαίξεο λα ζπλππάξρνπλ εηξεληθά (compatibility) θαη νη εξγαδφκελνη λα ληψζνπλ ρακειά επίπεδα πίεζεο/έληαζεο/αξλεηηθήο ζπλαηζζεκαηηθήο αληίδξαζεο (low distress), ζηελ αληίζεηε πεξίπησζε επέξρεηαη ζχγθξνπζε θαη πςειά επίπεδα πίεζεο/έληαζεο/αξλεηηθήο ζπλαηζζεκαηηθήο αληίδξαζεο (high distress). Γηα παξάδεηγκα, κεηαμχ ησλ αηφκσλ πνπ εξγάδνληαη πνιιέο ψξεο, απηνί πνπ νη ζηξαηεγηθέο ηνπο γηα ηελ απνηειεζκαηηθή ζπκθηιίσζε ηεο εξγαζηαθή κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή απαηηνχλ πεξηζζφηεξν ρξφλν γηα ηελ νηθνγέλεηα απφ φηη δηαζέηνπλ, βηψλνπλ ρεηξφηεξν ζπληαίξηαζκα θαη πςειφηεξε ζχγθξνπζε θη επνκέλσο κεγαιχηεξε πίεζε θαη ζηξεο. Ζ έλλνηα ηνπ ζπληαηξηάζκαηνο εηζάγεηαη γηα πξψηε θνξά απφ ηνλ Pittman (1994) ν νπνίνο νξίδεη ην ζπληαίξηαζκα ζε φξνπο αληηιακβαλφκελεο αληαπφθξηζεο ηνπ νξγαληζκνχ ζηηο αλάγθεο ηνπ/ηεο εξγαδφκελνπ/εο θαη ηθαλνπνίεζεο κε ηηο ζπλζήθεο εξγαζίαο. Ο Pittman (1994) ελίζρπζε ηελ πξνζέγγηζε απηή κε εκπεηξηθή έξεπλα ζε νηθνγέλεηεο φπνπ ην έλα κέινο ηνπο δεπγαξηνχ ήηαλ ζηξαηησηηθφο. Ζ έξεπλα επηβεβαίσζε φηη ην ζπληαίξηαζκα ιεηηνπξγεί σο ελδηάκεζε κεηαβιεηή κεηαμχ ηεο επίδξαζεο παξαγφλησλ ηνπ εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο θαη ησλ απνηειεζκάησλ ζηελ νηθνγέλεηα. 90

91 Σν ππφδεηγκα ηνπ πληαηξηάζκαηνο δελ πξνυπνζέηεη απαξαίηεηα ηε ζχγθξνπζε (inherent conflict) κεηαμχ εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο δειαδή δε βιέπεη ηηο δχν ζθαίξεο σο «ερζξνχο». Τπνζέηεη φκσο φηη νη εξγαδφκελνη πξνζαξκφδνπλ ηηο ζηξαηεγηθέο (adaptive strategies) ηνπο γηα ηελ εηξεληθή ζπλχπαξμε ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο έηζη ψζηε λα κεγηζηνπνηήζνπλ ηελ ηθαλφηεηά ηνπο γηα λα ηθαλνπνηήζνπλ ηαπηφρξνλα ηηο αλάγθεο ηνπο ζηελ εξγαζία θαη ζηελ νηθνγέλεηα. Δπνκέλσο, ε έλλνηα ηνπ πληαηξηάζκαηνο πξνρσξά πέξα απφ απηή ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή ζθαίξα θη επηθεληξψλεηαη ζηηο ζηξαηεγηθέο πξνζαξκνγήο θαη ζην θαηά πφζν ην δεπγάξη κπνξεί (εθφζνλ ην επηηξέπνπλ νη ζπλζήθεο ζηηο δχν ζθαίξεο) λα πξνζαξκφζεη ηε ζηξαηεγηθή ηνπ γηα ζπκθηιίσζε ηεο εξγαζίαο κε ηελ νηθνγέλεηα. Οη Barnett θαη ζπλ. (1999) δηακφξθσζαλ θαη επηβεβαίσζαλ εκπεηξηθά - ζε δείγκα 141 έγγακσλ εξγαδνκέλσλ ζηνλ θιάδν ηεο πγείαο - κία θιίκαθα κέηξεζεο ηνπ ζπληαηξηάζκαηνο κεηαμχ εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο, ε νπνία εζηηάδεη ζην πφζν θαιά ν ρξφλνο θαη ε θαηαλνκή ηνπ κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ (ζηξαηεγηθή ζπληαηξηάζκαηνο), θαζψο θαη ε επειημία ηνπ σξαξίνπ αληαπνθξίλεηαη θαη ηθαλνπνηεί ηηο αλάγθεο ηνπ/ηεο εξγαδφκελνπήο θαη ηεο νηθνγέλεηάο ηνπ/ηεο (mediator) θαη πσο απηφ κπνξεί λα επεξεάζεη ηελ εμνπζέλσζε ηνπ/ηεο (burnout, Βι. ρήκα 2.3). Οη εξγαδφκελνη επίζεο ξσηήζεθαλ πφζν θαιά ην δηθφ ηνπο σξάξην θαη ηνπ/ηεο ζπληξφθνπ ηνπο ηθαλνπνηεί ηηο δηθέο ηνπο αλάγθεο, θαζψο θαη ηηο αλάγθεο ηνπ/ηεο ζπληξφθνπ θαη ησλ παηδηψλ ηνπο. Γειαδή, ε έλλνηα ηνπ πληαηξηάζκαηνο επηθεληξψζεθε φρη κφλν ζην άηνκν αιιά θαη ζην εξγαδφκελν δεπγάξη θαη ζηηο ζηξαηεγηθέο πνπ ρξεζηκνπνηεί γηα ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ αλαγθψλ ηνπ θαη ηεο εξγαζίαο κε ζηφρν ηελ ελαξκφληζε/ζπληαίξηαζκα ησλ ζθαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο. Ζ έξεπλα ησλ Barnett θαη ζπλ. (1999) επηβεβαίσζε φηη νη εξγαδφκελνη πνπ εξγάδνληαη ιηγφηεξεο ή πεξηζζφηεξεο ψξεο απφ απηέο πνπ επηζπκνχλ νη ίδηνη ή νη ζχδπγνί ηνπο ή πνπ θαηαλέκνπλ ηηο ψξεο ηνπο δηαθνξεηηθά απφ φηη ζα επηζπκνχζαλ ζα είλαη ιηγφηεξν αθνζησκέλνη, ζα δείρλνπλ ιηγφηεξε πξνζνρή θαη ζα ληψζνπλ πην απνκαθξπζκέλνη απφ ηελ εξγαζία απφ απηνχο πνπ εξγάδνληαη ηηο ψξεο πνπ επηζπκνχλ. 91

92 ρήκα 2.3: Ζ ζρέζε κεηαμχ σξψλ εξγαζίαο, ζπληαηξηάζκαηνο θαη εμνπζέλσζεο (burnout) πληαίξηαζκα - - Ώξεο εξγαζίαο Πεγή: Barnett θαη ζπλ. (1999) + Δμνπζέλσζε Ζ πξνζέγγηζε ηνπ πληαηξηάζκαηνο απνηειεί κία ζεηηθή πξνζέγγηζε ζηελ πξννπηηθή ζπκθηιίσζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, εζηηάδνληαο ηελ έξεπλα ζηηο ζηξαηεγηθέο δηαρείξηζεο ηεο ζρέζεο κεηαμχ ησλ ζθαηξψλ θαη φρη ζε ζηάζεηο ή ζπκπεξηθνξέο σο ελδηάκεζεο κεηαβιεηέο πνπ ζπλδένπλ ηελ εξγαζηαθή κε ηελ νηθνγελεηαθή ζθαίξα. Με βάζε ηνπο Barnett θαη ζπλ. (1999) ε έλλνηα ηνπ ζπληαηξηάζκαηνο σο ελδηάκεζε κεηαβιεηή ζχλδεζεο ησλ ζθαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο, έρεη κεγαιχηεξε αμία ζε ζρέζε κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο, θαζψο απνηειεί κία πην νιηζηηθή πξνζέγγηζε (allows for a continuum), αληαλαθιψληαο ηφζν ηηο ζεηηθέο φζν θαη ηηο αξλεηηθέο δηαζηάζεηο ηεο ζχλδεζεο ζε θάζε εξγαδφκελν θαη ηελ νηθνγέλεηα ηνπ. Γειαδή, επίπεδν αλάιπζεο δελ είλαη ην άηνκν σο κέινο ηνλ δχν ζπζηεκάησλ αιιά ην ζχζηεκα ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο ζην νπνίν ην άηνκν είλαη κέινο (ιακβάλεη ππφςε θαη ηηο αλάγθεο ηνπ ζπδχγνπ θαη ησλ παηδηψλ) θαη γη απηφ είλαη πην πηζαλφ λα πξνζθέξεη, κία πην ζθαηξηθή εηθφλα ηεο ζρέζεο κεηαμχ ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο κίαο ζθαίξαο θαη απνηειεζκάησλ ηεο ζην άηνκν θαη ζηελ άιιε ζθαίξα. Παξφια απηά απαηηείηαη πνιχ κεγαιχηεξε εκπεηξηθή έξεπλα γηα ηελ ηεθκεξίσζε ηνπ φξνπ. κσο νη πνιιαπιέο κνξθέο πνπ κπνξεί λα πάξεη αλάινγα κε ην ηη κειεηάηαη (π.ρ. βι. νξηζκνχο Pittman, 1994 θαη Barnett et al., 1999), θάλνπλ δχζθνιε ηελ πξαθηηθφηεηά ηνπ σο κεραληζκνχ γηα ηε κειέηε ηεο ζρέζεο κεηαμχ ησλ ζθαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο. 92

93 Ζ Θεσξία ησλ Οηθνινγηθψλ πζηεκάησλ (Ecological Systems Theory; Grzywacz and Marks, 1999; 2000) Οη Grzywacz θαη Marks (1999; 2000) κειέηεζαλ ηε ζρέζε εξγαζίαο νηθνγέλεηαο ππφ ηελ νπηηθή γσλία ηεο Θεσξίαο ησλ Οηθνινγηθψλ πζηεκάησλ, κίαο βαζηθήο ζεσξίαο ηεο Αλαπηπμηαθήο Φπρνινγίαο (Bronfenbrenner, 1979; 1986; 1995; Bronfenbrenner and Ceci, 1994; Bronfenbrenner and Morris, 1998). χκθσλα κε ηε Θεσξία ησλ Οηθνινγηθψλ πζηεκάησλ ε αλάπηπμε ελφο αηφκνπ πξαγκαηνπνηείηαη ζε φιε ηε δηάξθεηα ηεο δσήο ηνπ θαη γίλεηαη πην εχθνια θαηαλνεηή κέζα απφ ηε κειέηε ηεο αιιειεπίδξαζεο κεηαμχ ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ αηφκνπ θαη ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ πεξηβάιινληνο ζην νπνίν ιεηηνπξγεί (Bronfenbrenner, 1989). Έηζη, ε Θεσξία ησλ Οηθνινγηθψλ πζηεκάησλ παξνπζηάδεη ηελ αλάπηπμε ηνπ αλζξψπνπ σο έλα ζπηξάι αλαηξνθνδφηεζεο κεηαμχ ηνπ αηφκνπ θαη ηνπ πεξηβάιινληφο ζην νπνίν δεη θαη ην νπνίν απνηειείηαη απφ κία ηεξαξρία πέληε (5) ππνζπζηεκάησλ: ην κηθξν-ζχζηεκα, ην κέζν-ζπζηεκα, ην έμσ-ζχζηεκα, ην κάθξνζχζηεκα θαη ην ρξφλν-ζχζηεκα. Αλαιπηηθφηεξα: Σν κίθξν-ζχζηεκα είλαη ην πην θνληηλφ ζην άηνκν θαη αληαλαθιά «έλα κνληέιν (pattern) δξαζηεξηνηήησλ, ξφισλ θαη δηαπξνζσπηθψλ ζρέζεσλ» πνπ βηψλεη ην άηνκν ζε έλα πιαίζην κε ζπγθεθξηκέλα ραξαθηεξηζηηθά (π.ρ. δχλακε θαη δνκή), ηα νπνία κπνξεί λα επηηξέπνπλ ή λα δξνπλ απνηξεπηηθά σο πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο ελεξγήο ζπκκεηνρήο θαη εκπινθήο ηνπ αηφκνπ ζην άκεζν απηφ πεξηβάιινλ. Σν ζπίηη, ην ζρνιείν, ε γεηηνληά, ε εθθιεζία απνηεινχλ ηα βαζηθά ζηνηρεία απηνχ ηνπ ζπζηήκαηνο. Ζ βηνινγία ηνπ αηφκνπ (person's own biology) ζεσξείηαη επίζεο θνκκάηη ηνπ κίθξν-ζπζηήκαηνο. ην επφκελν επίπεδν βξίζθεηαη ην κέζν-ζχζηεκα ην νπνίν ζπκπεξηιακβάλεη ηελ αιιεινεπίδξαζε ηξφπν ζχλδεζεο κεηαμχ δχν ή πεξηζζφηεξσλ ζπζηεκάησλ ηνπ κίθξν-ζπζηήκαηνο, ζηα νπνία ην άηνκν είλαη κέινο, φπσο ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο. Σν έμσ-ζχζηεκα πεξηιακβάλεη ηε ζχλδεζε κεηαμχ κίθξν-ζπζηεκάησλ εθ ησλ νπνίσλ ην έλα δελ πεξηιακβάλεη ην άηνκν π.ρ. ε ζρέζε κεηαμχ ηεο νηθνγελεηαθήο δσήο ηνπ αηφκνπ θαη ηεο εξγαζηαθήο δσήο ηνπ/ηεο ζπδχγνπ. Ο ζπλδπαζκφο ησλ ηξηψλ (3) πην πάλσ ζπζηεκάησλ απνηειεί θνκκάηη ελφο επξχηεξνπ πεξηβάιινληνο κε δηθή ηνπ θνπιηνχξα ή ππν-θνπιηνχξα (π.ρ. ηξφπνο 93

94 δσήο, αμίεο, ζπλήζεηεο, πιηθνχο πφξνπο), ην νπνίν ηα επεξεάδεη θαη νλνκάδεηαη κάθξν-ζχζηεκα. Σν κάθξν-ζχζηεκα εμειίζζεηαη ζην ρξφλν κέζα απφ ηελ επίδξαζε ηζηνξηθψλ, θνηλσληθν-πνιηηηζηηθψλ, πνιηηηθψλ, νηθνλνκηθψλ γεγνλφησλ. Απηή ε εμέιημε απνηειεί ην ρξφλν-ζχζηεκα. Χο παξάδεηγκα κπνξεί λα ζεσξεζεί ε αιιαγή ζηε δνκή ηεο νηθνγέλεηαο θαη ε εηζξνή ησλ γπλαηθψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Ο Bronfenbrenner (1979) ππνζηεξίδεη επίζεο φηη θάζε ζχζηεκα ζπκπεξηιακβάλεη ξφινπο, λφξκεο θαη θαλφλεο. Ζ πξνζέγγηζε ηεο Θεσξίαο ησλ Οηθνινγηθψλ πζηεκάησλ έρεη βξεη αληαπφθξηζε θαη ζηε δηεξεχλεζε ηεο ζχλδεζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, εζηηάδνληαο θπξίσο ζην κέζν-ζχζηεκα, κειεηψληαο δειαδή ηελ αιιειεπίδξαζε κεηαμχ εξγαζηαθήο θαη νηθνγελεηαθήο δσήο ηνπ αηφκνπ, θαζψο θαη ηε δηαδηθαζία βάζε ηεο νπνίαο πξαγκαηνπνηνχληαη ηα απνηειέζκαηα ηεο αιιειεπίδξαζεο. Οξηζκέλνη εξεπλεηέο έρνπλ κειεηήζεη δηαδηθαζίεο θαη ζην έμσ-ζχζηεκα, φπσο π.ρ. ηελ επίδξαζε ηεο εξγαζηαθήο εκπεηξίαο ηνπ αηφκνπ ζηελ νηθνγελεηαθή δσή ηνπ/ηεο ζπληξφθνπ ηνπ/ηεο (π.ρ. Chan and Margolin, 1994; Westman and Etzion, 1995) ή ηελ επίδξαζε ηεο εξγαζηαθήο εκπεηξίαο ησλ γνλέσλ ζηε ζρνιηθή εκπεηξία ησλ παηδηψλ ή ζηελ νηθνγελεηαθή ηνπο δσή. Αληίζηνηρε είλαη θαη ε ινγηθή ηεο πξνζέγγηζεο ηνπ πληαηξηάζκαηνο πνπ αλαιχζεθε πην πάλσ. Έλαο ηθαλνπνηεηηθφο αξηζκφο κειεηψλ εζηηάδεη ζην κάθξν-ζχζηεκα ηεο ζρέζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο ζπγθξίλνληαο π.ρ. ηελ επίδξαζε πνπ έρνπλ ζπγθεθξηκέλεο κεηαβιεηέο ζην επίπεδν/βαζκφ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο ζε δηαθνξεηηθέο ρψξεο. χκθσλα κε ηνπο Grzywacz θαη Marks (1999; 2000), ε Θεσξία ησλ Οηθνινγηθψλ πζηεκάησλ σο εθαξκνγή ζην ρψξν ηεο κειέηεο ηεο ζχλδεζεο ηεο εξγαζίαο κε ηελ νηθνγέλεηα πξνρσξά πέξα απφ ηελ αηνκηθή θαη πξνζδηνξηζηηθή (deterministic) πξνζέγγηζε ηεο Θεσξίαο ησλ Ρφισλ, ππνζηεξίδνληαο φηη ε ζχλδεζε ηεο εξγαζίαο κε ηελ νηθνγέλεηα είλαη απνηέιεζκα ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ δηαδηθαζηψλ/ επαθήο (interaction) ζηηο δχν ζθαίξεο, ηνπ αηφκνπ, ηνπ πιαηζίνπ (νηθνγέλεηα, εξγαζία, ρψξα) θαη ηνπ ρξφλνπ. Ζ δηαδηθαζία ή επαθή αλαθέξεηαη ζηηο ζρέζεηο ηνπ αηφκνπ κε ηα άιια κέιε ζηηο δχν ζθαίξεο, κε αληηθείκελα ή ζχκβνια ηνπ πεξηβάιινληνο ηνπ/ηεο πνπ ζεσξνχληαη σο ζεηηθά ή αξλεηηθά θαη κπνξνχλ αληίζηνηρα λα επεξεάζνπλ ζεηηθά (νηθνινγηθνί πφξνη) ή αξλεηηθά (νηθνινγηθά εκπφδηα) ην κεραληζκφ/δηαδηθαζία ζχλδεζεο ησλ δχν ζθαηξψλ. Σα αηνκηθά ραξαθηεξηζηηθά πεξηιακβάλνπλ π.ρ. ην θχιν, ηελ ειηθία, ην επίπεδν εθπαίδεπζεο, ηελ 94

95 πξνζσπηθφηεηα, ην εηζφδεκα. Σν πιαίζην αθνξά ζηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο πνπ ζπλδένληαη κε ηε ζχγθξνπζε ή φρη ησλ ζθαηξψλ π.ρ. ρακειφο βαζκφο απηνλνκίαο, πςειφ επίπεδν ζηξεο θαη κε μεθάζαξν πεξηερφκελν ξφινπ (role ambiguity; βι. Frone et al., 1992; 1997; Higgins et al., 1992). Σέινο, ε έλλνηα ηνπ ρξφλνπ δίλεη δπλακηθή δηάζηαζε ζηε κειέηε ηεο ζρέζεο. Σα πην πάλσ ραξαθηεξηζηηθά αζθνχλ κία αζξνηζηηθή επίδξαζε ζηελ ζρέζε/ζπλχπαξμε κεηαμχ ησλ ζθαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο, ε νπνία αληαλαθιάηαη ζην βαζκφ πνπ νη ζθαίξεο ζπλππάξρνπλ νκαιά (επζπγξακκίδνληαη/ fit; Bronfenbrenner, 1986; Barnett, 1998). Oη Grzywacz θαη Marks (1999; 2000) ζηελ πξνζέγγηζε ηνπο ππνζηεξίδνπλ ηελ ηαπηφρξνλε χπαξμε ηεζζάξσλ ηχπσλ Μεηαθνξάο: ηεο ζεηηθήο θαη αξλεηηθήο απφ ηελ εξγαζία ζην ζπίηη θαη ηεο ζεηηθήο θαη αξλεηηθήο απφ ην ζπίηη ζηελ εξγαζία πνπ πξαγκαηνπνηνχληαη εμαηηίαο ηεο παξνπζίαο νηθνινγηθψλ πφξσλ (ecologic resources) ζηελ εξγαζία (π.ρ. βαζκφο επηξξνήο ζηε ιήςε απνθάζεσλ; ππνζηήξημε απφ πξντζηακέλνπο θαη ζπλαδέιθνπο) θαη ηελ νηθνγέλεηα (π.ρ. ππνζηήξημε απφ ηνλ/ηελ ζχδπγν), θαζψο θαη νηθνινγηθψλ εκπνδίσλ (ecologic barriers) ζηελ εξγαζία (π.ρ. πηέζεηο ζηελ εξγαζία, δηαθσλίεο κε ζπλαδέιθνπο) θαη ηελ νηθνγέλεηα (π.ρ. πηέζεηο ζηελ νηθνγέλεηα, δηαθσλίεο κε ηνλ/ηε ζχδπγν, θξηηηθή απφ ηελ νηθνγέλεηα). Οη νηθνινγηθνί πφξνη ζπλδένληαη κε ρακειφηεξα επίπεδα αξλεηηθήο Μεηαθνξάο (negative spillover: π.ρ. ζχγθξνπζε κεηαμχ ησλ ζθαηξψλ) θαη πςειφηεξα επίπεδα ζεηηθήο Μεηαθνξάο (positive spillover; π.ρ. εκπινπηηζκφο). Δλψ ηα εκπφδηα κε πςειφηεξα επίπεδα αξλεηηθήο Μεηαθνξάο (negative spillover: π.ρ. ζχγθξνπζε κεηαμχ ησλ ζθαηξψλ) θαη ρακειφηεξα επίπεδα ζεηηθήο Μεηαθνξάο (positive spillover; π.ρ. εκπινπηηζκφο). Σηο πην πάλσ ππνζέζεηο νη Grzywacz θαη Marks (1999) ηηο δηεξεπλνχλ θαη εκπεηξηθά ζε έξεπλά ηνπο ζε δείγκα 1986 αηφκσλ πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ εζληθή έξεπλα Midlife Development ζηηο ΖΠΑ. Σα απνηειέζκαηα ηεο πνιιαπιήο παιηλδξφκεζεο (multivariate regression) επηβεβαίσζαλ ηηο ππνζέζεηο ηεο Θεσξίαο ηνπο, ελψ ειέρζεθαλ κε βάζε αηνκηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ αηφκσλ: ειηθία, θαηαγσγή, επίπεδν εθπαίδεπζεο, νηθνγελεηαθφ εηζφδεκα, αξηζκφ παηδηψλ, γάκνο (marital status), επαγγεικαηηθή θαηάζηαζε θαη ραξαθηεξηζηηθά ηεο πξνζσπηθφηεηαο. πγθεθξηκέλα, βξέζεθε φηη ε παξνπζία πεξηζζφηεξσλ πφξσλ ζηελ εξγαζία θαη ζην ζπίηη (π.ρ. ειεπζεξία ζηε ιήςε απνθάζεσλ, ππνζηήξημε απφ ηνπο πξντζηακέλνπο θαη ζπλαδέιθνπο, ζπλαηζζεκαηηθή νηθεηφηεηα κε ην/ηελ ζχδπγν θαη ηελ νηθνγέλεηα) 95

96 δηεπθνιχλνπλ ηε ζρέζε ησλ δχν ζθαηξψλ θαη ζπλδένληαη κε ρακειφηεξα επίπεδα αξλεηηθήο Μεηαθνξάο θαη πςειφηεξα επίπεδα ζεηηθήο Μεηαθνξάο ζηελ εξγαζία θαη ζηελ νηθνγέλεηα. Αληίζεηα, πεξηζζφηεξα εκπφδηα απφ ηελ επαθή κε ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα (π.ρ. πεξηζζφηεξε πίεζε ζηελ εξγαζία, δηαθσλίεο κε ηνλ/ηε ζχδπγν θαη ε αίζζεζε ησλ νηθνγελεηαθψλ ππνρξεψζεσλ) ζπλδένληαη κε πςειφηεξα επίπεδα αξλεηηθήο Μεηαθνξάο θαη ρακειφηεξα επίπεδα ζεηηθήο Μεηαθνξάο ζηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα. Δπίζεο ηα απνηειέζκαηα δηαθέξνπλ ζεκαληηθά γηα ηα δχν θχια. Παξφηη ε εθαξκνγή ηεο πξνζέγγηζε ηεο Θεσξίαο ησλ Οηθνινγηθψλ πζηεκάησλ ζηε κειέηε ηεο ζρέζεο εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο απφ ηνπο Grzywacz θαη Marks (1999; 2000) απνηειεί κία πξνζπάζεηα γηα ηελ αλάπηπμε κίαο πην ζθαηξηθήο πξνζέγγηζεο ζηε κειέηε ηεο ζρέζεο κεηαμχ εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο θαη ηνλ εληνπηζκφ ζπζρεηίζεσλ ζεηηθψλ θαη αξλεηηθψλ Μεηαθνξψλ αλάκεζα ζηηο δχν ζθαίξεο, ππάξρνπλ ζέκαηα πνπ δελ έρνπλ επηιπζεί. Γηα παξάδεηγκα ζχκθσλα κε ηνπο Geurts θαη Demeroudi (2003), νη Grzywacz θαη Marks (1999) δελ φξηζαλ ηελ έλλνηα ηεο ζεηηθήο θαη αξλεηηθήο Μεηαθνξάο κε βάζε ηε Θεσξία ησλ Οηθνινγηθψλ πζηεκάησλ (αιιά σο Δκπινπηηζκφ θαη χγθξνπζε αληίζηνηρα). Οχηε θαη ζπγθεθξηκελνπνίεζαλ πνηα ζηνηρεία (π.ρ. ζπλαηζζήκαηα, δεμηφηεηεο, ζηάζεηο, ζπκπεξηθνξέο, εκπεηξία) κπνξεί λα κεηαθεξζνχλ απφ ηε κία ζθαίξα ζηελ άιιε. Δπηπιένλ, φηαλ κειεηήζεη θαλείο ηνλ ηξφπν πνπ κέηξεζαλ ηε ζεηηθή θαη αξλεηηθή Μεηαθνξά, παξαηεξεί φηη ε ζεηηθή Μεηαθνξά αθνξά ζην θαηά πφζν ε νηθνγέλεηα δηαδξακαηίδεη έλα ξφιν αλαθνχθηζεο ηνπ αηφκνπ απφ ηηο αξλεηηθέο επηδξάζεηο ηεο εξγαζίαο είηε ππνζηήξημεο είηε παξέρνληαο αγάπε θαη ελδηαθέξνλ, ελψ ε αξλεηηθή ηε κεηαθνξά δεμηνηήησλ θαη δηάζεζεο (mood). Απαηηείηαη επνκέλσο κεγαιχηεξε πξνζπάζεηα απφ ζεσξεηηθήο απφςεο θαη έξεπλα γηα ηε δηάθξηζε θαη νξηζκφ ησλ κεηαβιεηψλ ηεο Θεσξίαο ησλ Οηθνινγηθψλ πζηεκάησλ, ηελ θαηαλφεζε ησλ κεηαμχ ηνπο ζρέζεσλ, θαζψο θαη ηνπ ηξφπνπ κέηξεζήο ηνπο Ζ Θεσξία ησλ πλφξσλ (Border Theory; Clark, 2000) Μεηά απφ θξηηηθή επηζθφπεζε ηεο βηβιηνγξαθίαο πνπ αλαθέξεηαη ζηε κειέηε ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο απφ δηαθνξεηηθά επηζηεκνληθά πεδία φπσο: Φπρνινγία, Δθπαίδεπζε, Γηνίθεζε, Ηζηνξία, Φηινζνθία, Γπλαηθείεο πνπδέο θαη πνπδέο ζε Θέκαηα Οηθνγέλεηαο, ε Clark (2000) πξνηείλεη ηε Θεσξία ησλ πλφξσλ (Border Theory). Ζ αλάπηπμε ηεο Θεσξίαο ησλ πλφξσλ ζηεξίρζεθε επίζεο ζε εκπεηξηθή 96

97 πνηνηηθή έξεπλα θαη ζε πξνζσπηθέο εκπεηξίεο ηεο ζπγγξαθέσο. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζεσξεηηθή βάζε γηα ηε Θεσξία ηεο Clark (2000) απνηειεί θπξίσο ε ηδέα ηνπ «ρψξνπ δσήο» (life space) ηνπ Kurt Lewin (1943) - ελφο δειαδή ςπρνινγηθνχ πεξηβάιινληνο ζην νπνίν δεη ην άηνκν. χκθσλα κε ηνλ Lewin (βι. Rychlak, 1981), νηηδήπνηε κπνξεί λα επεξεάζεη ηε ζπκπεξηθνξά καο είλαη θνκκάηη ηνπ ρψξνπ, κέζα ζηνλ νπνίν ηα άηνκα νξγαλψλνπλ, εξκελεχνπλ θαη δνπλ ηηο εκπεηξίεο ηνπο. O Lewin (1938), ππνζηήξημε φηη ζε απηφ ην ρψξν δσήο ησλ αηφκσλ ππάξρνπλ πεξηνρέο (regions) πνπ ρσξίδνληαη κε ηδεαηά ζχλνξα. Σα ζχλνξα απηά δηαθέξνπλ σο πξνο ην βαζκφ πνπ κπνξνχλ λα δηαπεξαζηνχλ. Γχν ηέηνηεο πεξηνρέο είλαη ε εξγαζία θαη ε νηθνγέλεηα. Πάλσ ζηελ ηδέα απηή έθηηζαλ ηελ αλάιπζε ηεο ζρέζεο εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο θαη άιινη εξεπλεηέο φπσο νη Lave θαη Wenger (1991) θαη νη Hall θαη Richter (1988) Ο ιφγνο πνπ ε Clark (2000) πξνηείλεη ηε ζεσξία απηή είλαη γηα λα αληηκεησπίζεη θελά θαη πξνβιήκαηα ζηε ζρεηηθή κε ηε κειέηε ηεο ζχλδεζεο ηεο εξγαζίαο κε ηελ νηθνγέλεηαο θαη ηελ αξκνληθήο ηνπο ζπλχπαξμε εξεπλεηηθή πεξηνρή, ηα νπνία ζπλδένληαη κε ηα εμήο: i) ε κειέηε ηεο ζρέζεο κεηαμχ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο ππήξμε πνιχ ζηελά ζπλδεδεκέλε κε ζπγθεθξηκέλνπο επηζηεκνληθνχο θιάδνπο (too discipline specific), ii) νη δχν θπξίαξρεο ζεσξίεο γηα ηε ζχλδεζεο ηεο εξγαζίαο κε ηελ νηθνγέλεηα - νη πξνζεγγίζεηο ηεο Μεηαθνξάο θαη ηεο Απνδεκίσζεοδελ επαξθνχζαλ γηα λα εξκελεχζνπλ, λα πξνβιέςνπλ θαη λα επηιχζνπλ ηειηθά πξνβιήκαηα ζηε ζρέζε ησλ δχν ζθαηξψλ, θαζψο είλαη δχν δηαδηθαζίεο πνπ κπνξεί λα ζπκβαίλνπλ ηαπηφρξνλα θαη δελ είλαη εχθνιν λα εξκελεχζεη θαλείο γηαηί ηα άηνκα επηιέγνπλ ηε κία ή ηελ άιιε αληίδξαζε. Δπηπιένλ, νη δχν απηέο πξνζεγγίζεηο ιακβάλνπλ ππφςε θπξίσο ηε ζπλαηζζεκαηηθή δηάζηαζε ηεο ζρέζεο ησλ δχν ζθαηξψλ (π.ρ. ηθαλνπνίεζε, εθθξάζεηο πίεζεο) θαη δελ αλαγλσξίδνπλ ή δίλνπλ κηθξή έκθαζε ζε ρσξηθέο, ρξνληθέο, θνηλσληθέο θαη ζπκπεξηθνξηθέο δηαζηάζεηο ηεο ζρέζεο. Δπίζεο, ζεσξνχλ φηη ηα άηνκα ιεηηνπξγνχλ κφλν αληηδξψληαο ζε φηη ζπκβαίλεη ζηηο δχν ζθαίξεο θαη δελ έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα αιιεινεπηδξνχλ κε ηηο δχν ζθαίξεο θαη λα ηηο επεξεάδνπλ. Σέινο, θαη νη δχν πξνζεγγίζεηο δελ αληηιακβάλνληαη ην βαζηθφ ζηνηρείν ηεο ζρέζεο ησλ δχν ζθαηξψλ: ηε ζρέζε κεηαμχ ησλ εξγαδνκέλσλ κε ηα κέιε ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο θαη ηνλ ηξφπν πνπ νη εξγαδφκελνη αληηιακβάλνληαη ην λφεκα θαη ηηο παξακέηξνπο ησλ δξαζηεξηνηήησλ ηνπο θαη πξνζδίδνπλ λφεκα ζε απηέο, θαη iii) εμαηηίαο ησλ πην πάλσ κεηνλεθηεκάησλ ε έξεπλα ζηελ πεξηνρή παξνπζίαδε έιιεηςε ζεσξεηηθήο βάζεο (atheoritical) ή ρξεζηκνπνηνχζε ζεσξία κφλν 97

98 γηα λα εξκελεχζεη ηα απνηειέζκαηα ησλ εξεπλψλ ρσξίο λα δηαηππψλεη εξεπλεηηθά εξσηήκαηα. Ζ Θεσξία ησλ πλφξσλ ππνζηεξίδεη φηη ε ζχλδεζε κεηαμχ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο δελ είλαη ζπλαηζζεκαηηθή αιιά αλζξψπηλε (human). Πεξηιεπηηθά, νη άλζξσπνη ζηελ θαζεκεξηλφηεηα ηνπο δηαζρίδνπλ ηδεαηά ζχλνξα κεηαμχ ηνπ «θφζκνπ» ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο. Οη άλζξσπνη δηακνξθψλνπλ ηνπο δχν απηνχο θφζκνπο θαη ηα ζχλνξα κεηαμχ ηνπο, δηακνξθψλνληαη απφ απηνχο θαη θαζνξίδνπλ ηηο ζρέζεηο κε ηηο δχν ζθαίξεο θαη ηα κέιε ηνπο. ηφρνο ηεο Θεσξίαο ησλ πλφξσλ είλαη λα επηδηψμεη λα εξκελεχζεη ηε ζχλζεηε ζρέζε κεηαμχ ησλ αηφκσλ θαη ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο, λα πξνβιέςεη πφηε κπνξεί λα επέιζεη ζχγθξνπζε θαη λα δψζεη έλα ζεσξεηηθφ ππφβαζξν γηα ηελ επηδίσμε ηεο ηζνξξνπίαο κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ. Αλαιπηηθφηεξα: Ζ Θεσξία ησλ πλφξσλ (βι. ρήκα 2.4) πξνζεγγίδεη ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα σο δχν αιιεινεπεξεαδφκελα πεξηβάιινληα ηα νπνία ραξαθηεξίδνληαη απφ δηαθνξεηηθνχο θαλφλεο, ζπλαηζζήκαηα, αμίεο, ηξφπν ζθέςεο θαη ζπκπεξηθνξέο (θνπιηνχξεο). ηε βάζε απηήο ηεο ινγηθήο, νη εξγαδφκελνη αληηκεησπίδνληαη σο «δηαβάηεο ησλ ζπλφξσλ» (border-crossers) πνπ θαζεκεξηλά δηαζρίδνπλ ηα ζχλνξα κεηαμχ ησλ ζθαηξψλ κε ηελ «εγθαηάιεηςε ελφο ξφινπ/σλ» (role exit) ζηε κία ζθαίξα θαη ηελ αλάιεςε ελφο άιινπ ξφινπ/σλ (role entry) ζηελ άιιε ( Richter, 1990). Σα άηνκα (border-crossers) δηαρεηξίδνληαη θαη δηαπξαγκαηεχνληαη ηα ζχλνξα κεηαμχ ησλ ζθαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο πξνθεηκέλνπ λα θηάζνπλ ζε ηζνξξνπία. Με ηνλ φξν ζχλνξα ε Clark (2000) αλαθέξεηαη ζηα θπζηθά (π.ρ. ηείρε, απφζηαζε), ρξνληθά (π.ρ. σξάξην εξγαζίαο) θαη ςπρνινγηθά (π.ρ. θαλφλεο /ζπκπεξηθνξέο θαηάιιειεο γηα θάζε ζθαίξα) ηδεαηά «ζχλνξα», ηα νπνία ιεηηνπξγνχλ σο ζεκεία πνπ δηαθξίλνπλ ηηο δχν ζθαίξεο. Σα ζχλνξα απηά κπνξεί λα δηαθέξνπλ φζνλ αθνξά ζηε δχλακή ηνπο (borders strength; πφζν εχθνια δειαδή κπνξεί λα κεηαθηλεζνχλ/λα είλαη επέιηθηα) αλάινγα κε ηελ ηθαλφηεηα ηνπο: i) λα εκπνδίδνπλ ή λα επηηξέπνπλ ηε κεηαθνξά ςπρνινγηθψλ, ζπκπεξηθνξηθψλ θαη ρξνληθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ ελφο ξφινπ ή ζθαίξαο ζηνλ άιιν ξφιν ή ζθαίξα αληίζηνηρα θαη ii) λα «ιπγίδνπλ» / επεθηείλνληαη (bend) πξνο ηε κία ή ηελ άιιε θαηεχζπλζε πξνθεηκέλνπ λα δηεπθνιχλνπλ ηελ εθπιήξσζε ησλ ππνρξεψζεψλ ηνπ αηφκνπ ζηηο 98

99 δχν ζθαίξεο (επειημία ζπλφξσλ/ borders flexibility; Hall and Richter 1988; Ashforth et al., 2000; Clark, 2000). ρήκα 2.4: Ζ Θεσξία ησλ πλφξσλ κεηαμχ εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο: Μία εηθνληθή παξνπζίαζε θαη θαηάινγνο ησλ θεληξηθψλ ελλνηψλ θαη ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπο Δξγαζία Οηθνγέλεηα Φχιαθεο ησλ ζπλφξσλ /κέιε ηεο ζθαίξαο Φχιαθεο ησλ ζπλφξσλ /κέιε ηεο ζθαίξαο Δπέιηθηα, ηθαλά λα δηαπεξαζηνχλ ζχλνξα Κνηλφο ρψξνο «Δηζβνιή» νηθνγέλεηαο Φσηνγξαθίεο Σειεθσλήκαηα Απφςεηο κειψλ ηεο νηθνγέλεηαο «Δηζβνιή» εξγαζίαο Γνπιεηά ζην ζπίηη Σειεθσλήκαηα πειαηψλ Απφςεηο κειψλ ηεο εξγαζίαο θαίξεο Βαζκφο δηάθξηζεο νινθιήξσζε Σαχηηζε ζεκαληηθψλ λνεκάησλ θαη ζθνπψλ Σαχηηζε θνπιηνχξαο «Γηαβάηεο ησλ ζπλφξσλ» Πεξηθεξεηαθά ή θεληξηθά κέιε ζθαηξψλ Σαχηηζε Δπηξξνή Πεγή: Πξνζαξκνγή απφ Clark (2000) χλνξα Γχλακε Γπλαηφηεηα δηάζρηζεο Δπειημία χλδεζε (blending) Φχιαθεο ησλ ζπλφξσλ θαη άιια κέιε ησλ ζθαηξψλ Γλψζε άιιεο ζθαίξαο Αθνζίσζε ζην δηαβάηε ησλ ζπλφξσλ Σα ζχλνξα κεηαμχ ησλ ζθαηξψλ επηηξέπνπλ ζην άηνκν λα ζπγθεληξσζεί/επηθεληξσζεί ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ζηελ πην ηζρπξή (γηα ην άηνκν; Strong domain) ζθαίξα θαη ιηγφηεξν ζηελ πην αδχλακε (weak domain; Ashforth, et al., 2000), δειαδή ζηε ζθαίξα κε ηα πην ηζρπξά ζχλνξα. Γηα ην ιφγν απηφ δηακνξθψλεηαη ε ππφζεζε φηη ηα ζχλνξα ηεο πην ηζρπξήο ζθαίξαο ζα είλαη πην 99

100 ηζρπξά. Μία αθφκε ζεκαληηθή έλλνηα απνηειεί θαη ν φξνο «θνηλφο ρψξνο/αλάκεημε» (blending), φπνπ ην ζχλνξν δελ είλαη απνθιεηζηηθφ γηα θάζε ζθαίξα φπσο ζηελ πεξίπησζε πνπ ην άηνκν εξγάδεηαη απφ ην ζπίηη. Σα άηνκα δηακνξθψλνπλ ηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο, θαη απηέο κε ηε ζεηξά ηνπο επεξεάδνπλ ηα άηνκα κε ην λα αζθνχλ επηξξνή ζηνπο ζηφρνπο θαη ζηνλ ηξφπν πνπ επηιέγνπλ γηα λα αληαπνθξηζνχλ ζηηο απαηηήζεηο ησλ δχν ζθαηξψλ. χκθσλα κε ηε Θεσξία ησλ πλφξσλ, αλ θαη νη θνπιηνχξεο ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο δηαθέξνπλ, ζπλήζσο ηα άηνκα θαηαθέξλνπλ λα ελζσκαηψζνπλ/ ζπλδπάζνπλ (integrate) ηνπο δχν απηνχο «θφζκνπο» ζε θάπνην βαζκφ. ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ηα αλζξψπηλα φληα πξνζπαζνχλ λα δηαρεηξηζηνχλ ηηο δηαθνξέο ησλ δχν ζθαηξψλ ρξεζηκνπνηψληαο ελαιιαθηηθά δχν αληίζεηεο ζηξαηεγηθέο απηήο ηεο δηάθξηζεο (segmentation) θαη ηεο νινθιήξσζεο (integration; Nippert-Eng, 1996). Ζ επηινγή κεηαμχ ηεο δηάθξηζεο θαη ηεο νινθιήξσζεο σο ζηξαηεγηθή δηακφξθσζεο ηζνξξνπίαο κεηαμχ ησλ ζθαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο ζα εμαξηεζεί θαη απφ ηηο νκνηφηεηεο ή δηαθνξέο κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ (π.ρ. αλαθνξηθά κε ηελ θνπιηνχξα θαη ηηο ζπκπεξηθνξέο πνπ είλαη απνδεθηέο). ηαλ ππάξρνπλ νκνηφηεηεο, ηα ραιαξά ζχλνξα αλακέλεηαη λα επηηξέςνπλ ηελ ηζνξξνπία, ελψ φηαλ ππάξρνπλ δηαθνξέο απαηηνχληαη δπλαηά/ακεηαθίλεηα ζχλνξα. Ζ ζηξαηεγηθή δηαρείξηζεο βαζκφο δηάθξηζεο ή νινθιήξσζεο ησλ ζθαηξψλ πνπ ηα άηνκα επηιέγνπλ γηα λα δηαηεξήζνπλ ηζνξξνπία εμαξηάηαη αθφκε: απφ ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπο, ην λφεκα/ζεκαζία πνπ έρεη γη απηνχο ε εξγαζία θαη ε νηθνγέλεηα, ηελ πξνηίκεζή ηνπο γηα ηελ κία ή ηελ άιιε ζηξαηεγηθή, θαη ην ζπληαίξηαζκα (fit) κεηαμχ ησλ πξνηηκήζεσλ ησλ αηφκσλ θαη ζηνηρείσλ ηνπ θνηλσληθνχ πιαηζίνπ πνπ ιεηηνπξγνχλ (Desrochers and Sargent, 2004). Σν πιαίζην απηφ δηακνξθψλεηαη απφ ηελ ηζηνξία, ηελ θνπιηνχξα, ηε δνκή θιπ. Σν άηνκν (border-crosser) κπνξεί λα απνηειεί θεληξηθφ ή πεξηθεξεηαθφ κέινο (central or peripheral participant) ηεο θάζε ζθαίξαο (εξγαζία θαη νηθνγέλεηα). Κεληξηθφ κέινο νλνκάδεηαη ην άηνκν, πνπ ζε αληίζεζε κε ην πεξηθεξεηαθφ κέινο, αζθεί επηξξνή (influence) θαη ηαπηίδεηαη (identification) κε ηε ζπγθεθξηκέλε ζθαίξα. ηηο δχν ζθαίξεο «νη δηαβάηεο ησλ ζπλφξσλ» (border-crossers) ζπλππάξρνπλ, ζπλ-ιεηηνπξγνχλ θαη δηαπξαγκαηεχνληαη ηε θχζε ησλ ζθαηξψλ κε άιια κέιε ηεο θάζε ζθαίξαο. Σα κέιε ηεο ζθαίξαο πνπ έρνπλ κεγαιχηεξε επηξξνή ζηελ ηθαλφηεηα 100

101 ηνπ αηφκνπ λα δηακνξθψλνπλ θαη λα ειέγρνπλ ηα ζχλνξά ηεο νλνκάδνληαη «θχιαθεο» ηεο ζθαίξαο (border-keepers). ην ζπίηη «θχιαθεο» ζεσξνχληαη θπξίσο νη ζχδπγνη θαη ζηελ εξγαζία νη πξντζηάκελνη. Ζ Clark (2000, ζει. 751) νξίδεη ηελ ηζνξξνπία, ην ηειηθφ επηδησθφκελν απνηέιεζκα φιεο απηήο ηεο πξνζπάζεηαο, σο: «ηθαλνπνίεζε θαη θαιή ιεηηνπξγία (good functioning) ζην ζπίηη θαη ηελ εξγαζία κε ειάρηζηε ζχγθξνπζε». Τηνζεηεί κία ελδνρνκεληθή πξνζέγγηζε ζηνλ νξηζκφ ηεο ηζνξξνπίαο (situationalist perspective) πξνηείλνληαο φηη ε ηζνξξνπία είλαη κία θαηάζηαζε πνπ νδεγεί ζε δηάθνξεο κνξθέο ηθαλνπνίεζεο πνπ ζεσξνχληαη ζεκαληηθέο απφ ηα άηνκα θαη ηα άιια ελδηαθεξφκελα κέιε ησλ ζθαηξψλ, πξνζθέξνληαο έηζη ηελ πηζαλφηεηα λα αμηνινγεζνχλ ελέξγεηεο ησλ αηφκσλ εληφο ελφο ζπγθεθξηκέλνπ πιαηζίνπ (Reiter, 2007). εκαληηθφ ζηνηρείν ηεο Θεσξίαο ησλ πλφξσλ είλαη φηη πξνηείλεη εξγαιεία ζε επίπεδν νξγάλσζεο θαη αηφκνπ γηα ηελ επίηεπμε ηζνξξνπίαο κεηαμχ εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο. Σα εξγαιεία απηά ζπλδένληαη κε ηε δπλαηφηεηα κεηαθίλεζεο ησλ ζπλφξσλ κεηαμχ ησλ ζθαηξψλ. Έηζη, ζεκαληηθή παξέκβαζε ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο είλαη γηα παξάδεηγκα ε χπαξμε ππνζηεξηθηψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πξντζηακέλσλ θαη ε αχμεζε ηεο γλψζεο (awareness) αλαθνξηθά κε ηελ νηθνγελεηαθή θαηάζηαζε ηνπ/ηεο εξγαδφκελνπ/εο. Δπίζεο ηνλίδεη φηη είλαη ζεκαληηθφ λα αιιάμεη ε νξγαλσζηθή θνπιηνχξα θαη ην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ λα γίλεη γεληθά πην ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα. Αιιά θαη ζε αηνκηθφ επίπεδν, ηα άηνκα πξέπεη λα είλαη επίζεο πην αλνηρηά θαη λα κνηξάδνληαη εκπεηξίεο απφ ηελ εξγαζία κε ηελ νηθνγέλεηα ηνπο. Ζ Clark (2000) παξέρεη έλα πιαίζην πνπ έρεη ζεσξεηηθή βάζε θαη κπνξεί λα θαζνδεγήζεη ηνπο εξεπλεηέο αλαθνξηθά κε ηε κειέηε ησλ ζπλφξσλ κεηαμχ εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο δίλνληαο έκθαζε θαη ζε ρσξηθέο, ρξνληθέο, θνηλσληθέο θαη ζπκπεξηθνξηθέο δηαζηάζεηο ηεο ζρέζε, μεπεξλψληαο έηζη αδπλακίεο ησλ θιαζηθψλ πξνζεγγίζεσλ. χκθσλα κε ηνλ Guest (2002), ε Θεσξία ησλ πλφξσλ αλνίγεη κία λέα πξννπηηθή ζηελ αλάιπζε ησλ ζθαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο αλαθνξηθά κε: ηε θχζε ησλ δχν απηψλ ζθαηξψλ, ησλ κεηαμχ ηνπο ζπλφξσλ, θαζψο θαη ηε δπλαηφηεηα δηέιεπζεο (permeability) ησλ ηδεαηψλ ζπλφξσλ κεηαμχ ησλ ζθαηξψλ θαη ηελ επθνιία κε ηελ νπνία κπνξεί απηά λα ηα δηαρεηξηζηεί ην άηνκν γηα λα θέξεη ηζνξξνπία. Δπηπιένλ, ε κειέηε ησλ ζπλφξσλ επηηξέπεη ηνπο αλαιπηέο λα επηθεληξσζνχλ ζην θαηά πφζν κπνξνχλ ηα άηνκα λα αζθήζνπλ έιεγρν ζε ζέκαηα ηζνξξνπίαο κεηαμχ ησλ ζπζηεκάησλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο (work-family 101

102 balance) ή απιά αληηδξνχλ, θαζψο θαη ζε νξγαλσζηαθνχο θαη αηνκηθνχο παξάγνληεο πνπ κπνξνχλ λα επεξεάζνπλ ηε ζπκκεηνρή ηνπ/ηεο εξγαδφκελνπ/εο (employee participation) θαη ηε δηαδηθαζία ηζνξξνπίαο κεηαμχ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο. Γηεξεπλψληαο φκσο ηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία δηαπηζηψλεηαη φηη κηθξφο αξηζκφο εξεπλψλ πξνζπαζεί λα ηεθκεξηψζεη εκπεηξηθά ζηνηρεία ηεο Θεσξία ησλ πλφξσλ (Clark, 2001; Clark, 2002 a; b; Lambert et al., 2006; Karassavidou and Glaveli, ππφ θξίζε). Σα απνηειέζκαηα ησλ εξεπλψλ είλαη γεληθά ππνζηεξηθηηθά πξνο ηε Θεσξία ησλ πλφξσλ, αιιά απαηηείηαη πεξαηηέξσ έξεπλα γηα λα μεθαζαξηζηνχλ ζέκαηα φπσο: ν βαζκφο πνπ νη πνιηηηθέο ηεο Γηνίθεζεο Αλζξσπίλσλ Πφξσλ, ε νξγαλσζηαθή θνπιηνχξα, ην ζηπι εγεζίαο θιπ, κπνξνχλ λα ζπκβάιινπλ ζην λα γίλνπλ νη εξγαδφκελνη θεληξηθά κέιε ζηελ επηρείξεζε. Δπηπιένλ, πξνβιήκαηα θαίλεηαη λα ππάξρνπλ σο πξνο ηε κέηξεζε (operationalisation) θαη ζαθή νξηζκφ ησλ βαζηθψλ φξσλ ηεο Θεσξίαο ησλ πλφξσλ φπσο: δχλακε ησλ ζπλφξσλ, θεληξηθφ κέινο θαη ηζνξξνπία, γεγνλφο πνπ παξεκπνδίδεη ηελ έξεπλα θαη εγείξεη ακθηζβήηεζε αλαθνξηθά κε ηελ εγθπξφηεηα θαη αμηνπηζηία ησλ απνηειεζκάησλ ηεο. πλνπηηθά, κε βάζε ηελ παξαπάλσ ζεσξεηηθή ζπδήηεζε δηαπηζηψλεηαη φηη ζηελ πξνζπάζεηα θαηαλφεζεο ηεο ζρέζεο κεηαμχ εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο έρνπλ αλαπηπρζεί δηάθνξεο ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο πνπ πξνζπαζνχλ λα εξκελεχζνπλ ην πψο θαη ην γηαηί ζπλδένληαη απηέο νη δχν πην ζεκαληηθέο δνκέο ζηε δσέο ησλ αλζξψπσλ (Howrad, 1992). ην πιαίζην απηψλ ησλ πξνζεγγίζεσλ έρεη πξαγκαηνπνηεζεί εξεπλεηηθφ έξγν πξνζπαζψληαο λα εξκελεχζεη ην πνηνη είλαη νη πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο θαη ηα απνηειέζκαηα ηεο ζχλδεζεο ησλ δχν ζθαηξψλ θαη πνηεο ζηξαηεγηθέο, ζε αηνκηθφ θαη νξγαλσζηαθφ επίπεδν, κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ γηα λα δηαζθαιίζνπλ ηελ αξκνληθή ζχλδεζή ηνπο. ιεο νη πξνζεγγίζεηο πνπ παξνπζηάζηεθαλ ζηελ πξνεγνχκελε ελφηεηα επηθεληξψλνληαη ζηε κειέηε ηεο ζχλδεζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη δηεπθνιχλνπλ ηε κειέηε δηαθνξεηηθψλ φςεσλ ηεο ζχλδεζεο ησλ ζθαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο. Οη πξνζεγγίζεηο ησλ δχν πξψησλ νκάδσλ (Γηάθξηζε, Μεηαθνξά, Απνδεκίσζε, χγθξνπζε Δξγαζηαθήο Οηθνγελεηαθήο Εσήο, Δκπινπηηζκφο ησλ Ρφισλ, Απνζηξάγγηζε ησλ Πφξσλ, Δπζπγξάκκηζε, Γηεπθφιπλζε) απνηεινχλ κεραληζκνχο ζχλδεζεο πνπ επηηξέπνπλ ηελ θαηαλφεζε ηεο ζρέζεο αιιειεπίδξαζεο κεηαμχ κεηαβιεηψλ ησλ δχν ζθαηξψλ. Οη κεραληζκνί απηνί 102

103 δηαθέξνπλ σο πξνο ηηο ππνζέζεηο ηνπο, ην πξφζεκν θαη ηελ θαηεχζπλζε ηεο ζρέζεο κεηαμχ εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο θαη ηα απνηειέζκαηα ηεο ζχλδεζεο. πγθεθξηκέλα: Οη ηξεηο θιαζηθέο πξνζεγγίζεηο: Γηάθξηζε Μεηαθνξά Απνδεκίσζε παξνπζηάδνπλ ηξεηο βαζηθέο ζέζεηο αλαθνξηθά κε ηε ζρέζε ησλ δχν ζθαηξψλ (Staines, 1980; Edward and Rothbard, 2000). Ζ πξνζέγγηζε ηεο Γηάθξηζεο απνηειεί ηελ νπδέηεξε ζέζε (null position) ζχκθσλα κε ηελ νπνία ε εξγαζία θαη ε νηθνγέλεηα δελ ζπλδένληαη. Ζ πξνζέγγηζε ηεο Μεηαθνξάο απνηειεί κία ζεηηθή ζέζε, κε ηελ έλλνηα φηη ππνζηεξίδεη φηη ηα άηνκα-εξγαδφκελνη επηδηψθνπλ νκνηνκνξθία κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ. Δλψ, ε πξνζέγγηζε ηεο Απνδεκίσζεο απφ ηελ άιιε απνηειεί ηελ αξλεηηθή ζέζε, ζχκθσλα κε ηελ νπνία ππάξρεη κία αληίζηξνθε ζρέζε κεηαμχ κεηαβιεηψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο θαη ε εξγαζηαθή θαη ε νηθνγελεηαθή δσή/εκπεηξία ηείλνπλ λα είλαη αληίζεηεο/εηεξφκνξθεο. Οη πξνζεγγίζεηο απηέο κπνξνχλ λα είλαη πνιχ ρξήζηκεο γηα λα εξκελεχζνπλ ηα απνηειέζκαηα ησλ ζρεηηθψλ εξεπλψλ, είλαη δειαδή θπξίσο πεξηγξαθηθέο (descriptive in nature) θαη δελ δχλαηαη λα απνηειέζνπλ ηζρπξή βάζε γηα ηελ αλάπηπμε εξεπλεηηθψλ εξσηεκάησλ (Clark, 2000). Δπηπιένλ, ζχκθσλα κε ηνπο Edward and Rothmans (2000), αλ θαη ζεσξνχληαη αληαγσληζηηθνί κεραληζκνί κπνξεί λα ζπλππάξρνπλ θαη νη ηξεηο ηαπηφρξνλα θαη λα αιιεινζπκπιεξψλνληαη. Γηα παξάδεηγκα, ε απνπζία ζχλδεζεο ησλ δχν ζθαηξψλ κπνξεί λα είλαη ην απνηέιεζκα ηεο αιιειν-εμνπδεηέξσζεο ζεηηθψλ θαη αξλεηηθψλ επηπηψζεσλ ιφγσ Μεηαθνξάο θαη Απνδεκίσζεο, φπσο ζηελ πεξίπησζε φπνπ ε έιιεηςε ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία νδεγεί ζε έιιεηςε ηθαλνπνίεζεο ζηελ νηθνγελεηαθή δσή (Μεηαθνξά) θαη παξάιιεια νδεγεί ην άηνκν λα αλαδεηήζεη κεγαιχηεξε ηθαλνπνίεζε ζηελ νηθνγελεηαθή ηνπ/ηεο δσή (Bielby and Bielby, 1989; Gutek et al., 1991). Δπνκέλσο, θαη κε βάζε ηε ζπδήηεζε πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε θαηά ηελ θξηηηθή παξνπζίαζε ηνπο είλαη θαηαλνεηφ πσο δελ πξφθεηηαη γηα αληαγσληζηηθνχο αιιά κάιινλ κεραληζκνχο πνπ πξαγκαηνπνηνχληαη ζπρλά ηαπηφρξνλα ή ζπκπιεξψλνπλ ν έλαο ηνλ άιιν φπσο γηα παξάδεηγκα ζηελ πεξίπησζε ηεο ζεηηθήο ή αξλεηηθήο Μεηαθνξάο κε εξκελεπηηθή θπξίσο αμία. ηε βάζε ησλ ηξηψλ θιαζηθέο πξνζεγγίζεσλ θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 1990 αλαπηχζζνληαη νη πξνζεγγίζεηο ηεο χγθξνπζεο Δξγαζηαθήο Οηθνγελεηαθήο Εσήο, ηνπ Δκπινπηηζκνχ ησλ Ρφισλ (Role Enrichment/Enhancement), ηεο Απνζηξάγγηζεο ησλ Πφξσλ (Resource drain), ηεο Δπζπγξάκκηζεο (Congruence) θαη ηεο Γηεπθφιπλζεο (Accommodation/Facilitation) πνπ επηηξέπνπλ λα θσηηζηεί ε ζχλζεηε θαη δπλακηθή κνξθή ηεο ζρέζεο εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο έρνληαο επίζεο εξκελεπηηθή θπξίσο 103

104 αμία. Σέινο, νη πην ζχγρξνλεο πξνζεγγίζεηο (Μνληέιν ηνπ πληαηξηάζκαηνο, Θεσξία ησλ Οηθνινγηθψλ πζηεκάησλ, Θεσξία ησλ πλφξσλ) αληηκεησπίδνπλ πην ζεηηθά ηε ζπκθηιίσζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θάησ απφ ηελ νπηηθή φηη απηέο κπνξνχλ λα ζπλππάξρνπλ ζε αξκνλία. Παξά ηε ζεηηθή ηνπο ζπλεηζθνξά ζηε ζρεηηθή ζεσξία δελ έρνπλ αλαπηπρζεί ζε ηθαλνπνηεηηθφ βαζκφ θαη δελ έρνπλ δηεπθξηληζηεί θαη νξηζηηθνπνηεζεί ε έλλνηα θαη ν ηξφπνο κέηξεζεο ησλ κεηαβιεηψλ πνπ κειεηνχλ. Δπηπιένλ, νη πξνζεγγίζεηο απηέο δελ παξνπζηάδνπλ αθξηβψο κεραληζκνχο ζχλδεζεο ηεο εξγαζίαο κε ηελ νηθνγέλεηα, θαζψο δελ πξνζδηνξίδνπλ πσο ε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο επεξεάδεη ε κία ηελ άιιε, αιιά απνηεινχλ κάιινλ πξνζεγγίζεηο πνπ αλαδεηθλχνπλ ηελ πξνηίκεζε ηνπ αηφκνπ αλαθνξηθά κε ηελ εκπινθή ηνπ ζηε κία ή ηελ άιιε ζθαίξα, ψζηε λα ηθαλνπνηήζνπλ ηηο δηθέο ηνπο αλάγθεο θαη ηηο αλάγθεο ησλ κειψλ ησλ ζπζηεκάησλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο (Marks and MacDernind, 1996; Greenhaus, et al., 2003). Δπηπιένλ, πξνυπνζέηνπλ ηνλ ελεξγφ ξφιν ηνπ αηφκνπ ζηε δηαρείξηζε ηεο ζρέζεο ησλ δχν ζθαηξψλ θαη αλαδεηθλχνπλ ην ξφιν νξγαλσζηαθψλ παξαγφλησλ γηα ηε δηαζθάιηζε ηζνξξνπίαο κεηαμχ ηεο εξγαζηαθήο θαη νηθνγελεηαθήο δσήο. πκπεξαζκαηηθά, ε χγθξνπζε Δξγαζηαθήο Οηθνγελεηαθήο Εσήο, φπσο αλαθέξζεθε θαη πην πάλσ, θαίλεηαη λα επηθξαηεί ζηε βηβιηνγξαθία. Ζ πξνζέγγηζε ηεο χγθξνπζεο ησλ ζθαηξψλ Δξγαζίαο - Οηθνγέλεηαο απνηέιεζε ηε βάζε γηα ηελ αλάπηπμε νιηζηηθψλ κνληέισλ (πνπ ζα αλαπηπρζνχλ ζην επφκελν θεθάιαην, Κεθάιαην 3) θαη αμηφπηζησλ-έγθπξσλ θιηκάθσλ κέηξεζεο πνπ θσηίδνπλ ηε θχζε, ηα αίηηα θαη ηα απνηειέζκαηα ηεο ζχγθξνπζεο κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ θαη επηηξέπνπλ ηελ θαηαλφεζε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ (aspects) ηεο ζθαίξαο ηεο εξγαζίαο πνπ κπνξνχλ λα ζπκβάιινπλ ζηε κείσζε ηνπ επηπέδνπ ηεο ζχγθξνπζεο ή ηνπ πψο κπνξνχλ ηα άηνκα λα «πξνζηαηεπηνχλ» απφ ηα κε επηζπκεηά απνηειέζκαηα ηεο ζχγθξνπζεο (π.ρ. Staines, 1980; Greenhaus, et al., 2003). Ζ θαηαλφεζε απηψλ ησλ ζηνηρείσλ ηνπ εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο δηεπθνιχλνπλ ηηο επηρεηξήζεηο λα αλαπηχμνπλ παξεκβάζεηο πνπ ζπκβάιινπλ ζηελ αξκνληθή ζπλχπαξμε ησλ δχν ζθαηξψλ κε ζεηηθά απνηειέζκαηα γηα ηελ επηρείξεζε, ην άηνκν, ηελ νηθνγέλεηα θαη θαη επέθηαζε ηελ θνηλσλία (win-win approach). Γηα ην ιφγν απηφ ε πξνζέγγηζε ηεο χγθξνπζεο Δξγαζηαθήο-Οηθνγελεηαθήο Εσήο απνηειεί θαηά ηελ άπνςε καο ηελ πην θαηάιιειε πξνζέγγηζε γηα ηε κειέηε ηεο επίδξαζεο ζηνηρείσλ ηνπ νξγαλσζηαθνχ πεξηβάιινληνο ζηε ζχλδεζε εξγαζίαο - νηθνγέλεηαο θαη πηνζεηείηαη ζηελ παξνχζα 104

105 εξγαζία. Απηή ε επηινγή εληζρχεηαη θαη απφ ην γεγνλφο φηη ην ζχγρξνλν εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ είλαη ηδηαίηεξα απαηηεηηθφ θαη απνηειεί ηελ θπξίαξρε ζθαίξα ζηε δσή ησλ αηφκσλ, απνξξνθψληαο πνιχ ρξφλν θαη ελέξγεηα απφ απηά πεξηνξίδνληαο έηζη ην ρξφλν θαη ηελ ελέξγεηα πνπ κπνξνχλ λα δηαζέζνπλ ζηελ νηθνγέλεηα (Geurtz and Demeroudi, 2003). 105

106 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 3 ν χγθξνπζε Δξγαζηαθήο - Οηθνγελεηαθήο Εσήο: Πεξηερφκελν ηνπ φξνπ, πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο, επηπηψζεηο, νιηζηηθά δνκηθά κνληέια, ζηξαηεγηθέο αληηκεηψπηζεο 3.1. χγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο: Έλλνηα, Πεξηερφκελν Ζ ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο απνηειεί ην κεραληζκφ ζχλδεζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή ζθαίξα, πνπ φπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην, θπξηαξρεί ζηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία. Παξαδνζηαθά, ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (ή ηνπ νηθνγελεηαθνχ κε ηνλ εξγαζηαθφ ξφιν) αληηκεησπίζηεθε σο κία κνλνδηάζηαηε κεηαβιεηή, εζηηάδνληαο θπξίσο ζηε ζχγθξνπζε πνπ πξνθαιείηαη φηαλ ε εξγαζία επεξεάδεη ηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο, θαζψο φπσο αλαθέξνπλ νη Carlson θαη ζπλ. (2000) ηα «ζχλνξα ηεο εξγαζίαο είλαη πην ακεηαθίλεηα». Τπφ ηελ νπηηθή γσλία ηεο ζχγθξνπζεο ησλ ξφισλ έγηλε ε ππφζεζε φηη ν ρεηξηζκφο πνιιαπιψλ ξφισλ είλαη δχζθνινο ιφγσ ηνπ πεξηνξηζκέλνπ ρξφλνπ θαη ελέξγεηαο ησλ αηφκσλ θαη αλαπφθεπθηα πξνθαιεί πίεζε/ζηξεο (strain). πγθεθξηκέλα, νη Kahn θαη ζπλ. ήδε απφ ην 1964 αλαθέξνπλ φηη ζε πεξίπησζε πνπ έλα άηνκν (αλαθεξφκελνη ζε άλδξα εξγαδφκελν) αλαιακβάλεη δχν (ή πεξηζζφηεξνπο) ξφινπο, νη πηέζεηο απφ ηε ζπκκεηνρή ζε κία νξγάλσζε/δνκή έξρνληαη ζε ζχγθξνπζε κε ηηο πηέζεηο πνπ αλαθχπηνπλ απφ ηε ζπκκεηνρή ηνπ ζε άιιεο κνξθέο νξγάλσζεο. πγθεθξηκέλα, νη Kahn θαη ζπλ. (1964) εζηίαζαλ ηελ έξεπλα ηνπο ζηνπο ξφινπο πνπ αλαιακβάλεη ην άηνκν/ν άλδξαο ζηνλ εξγαζηαθφ θαη νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ θαη αλαθέξνπλ φηη (ζει. 20) «Απαηηήζεηο απφ ηνπο αλψηεξνπο (role senders) γηα ππεξσξίεο ή γηα λα κεηαθέξεη ν/ε εξγαδφκελνο/ε δνπιεηά ζην ζπίηη κπνξεί λα έξζνπλ ζε ζχγθξνπζε κε πηέζεηο απφ ηε ζχδπγν (wife) γηα λα αζρνιεζεί κε ζέκαηα ηεο νηθνγέλεηαο θαηά ηηο απνγεπκαηηλέο ψξεο. Ζ 106

107 ζχγθξνπζε αλαθχπηεη κεηαμχ ηνπ ξφινπ ηνπ αηφκνπ σο εξγαδφκελνπ θαη ηνπ ξφινπ ηνπ σο παηέξα θαη ζπδχγνπ. ρήκα 3.1: Αζπκβαηφηεηα ησλ πηέζεσλ κεηαμχ εξγαζηαθνχ θαη νηθνγελεηαθoχ ξφινπ Δξγαζηαθή ζθαίξα Πηέζεηο Ώξεο εξγαζίαο ηαζεξφ σξάξην Βάξδηεο Υξφλνο χγθξνπζε ξφινπ Αζάθεηα ξφινπ Πίεζε (ζηξεο) Γξαζηεξηφηεηεο επέθηαζεο ησλ ζπλφξσλ Πξνζδνθίεο γηα πκπεξηθνξά κπζηηθφηεηα θαη αληηθεηκεληθφηεηα Αζπκβαηφηεηα κεηαμχ πηέζεσλ (απαηηήζεσλ) απφ ηνπο δχν ξφινπο Ο ρξφλνο πνπ αθηεξψλεηαη ζε έλα ξφιν δεκηνπξγεί δπζθνιίεο ζηελ εθπιήξσζε ησλ απαηηήζεσλ ηνπ άιινπ ξφινπ Ζ πίεζε (ζηξεο) πνπ δεκηνπξγείηαη ζηνλ έλα ξφιν δεκηνπξγεί δπζθνιίεο ζηελ εθπιήξσζε ησλ απαηηήζεσλ ηνπ άιινπ ξφινπ Ζ ζπκπεξηθνξά πνπ απαηηείηαη ζε έλα ξφιν δεκηνπξγεί δπζθνιίεο ζηελ εθπιήξσζε ησλ απαηηήζεσλ ηνπ άιινπ ξφινπ Οηθνγελεηαθή ζθαίξα Πηέζεηο Υξφλνο Μηθξά παηδηά Δξγαδφκελνο/ε ζχδπγνο Μεγάιε νηθνγέλεηα χγθξνπζε ζηελ Πίεζε (ζηξεο) νηθνγέλεηα Υακειή ππνζηήξημε απφ ζχδπγν πκπεξηθνξά Πξνζδνθίεο γηα «δεζηαζηά» θαη εηιηθξίλεηα Πεγή: Greenhaus and Beutell (1985, ζει. 78) Αξλεηηθά απνηειέζκαηα (sanctions) απφ ηε κε ζπκκεηνρή Γχλακε ξφινπ (role salience) Βαζηδφκελνη ζε κεγάιν βαζκφ ζηελ εξεπλεηηθή δνπιεηά ησλ Kahn θαη ζπλ. (1964) θαη ζε εθηελή επηζθφπεζε ηεο ζρεηηθήο βηβιηνγξαθίαο, νη Greenhaus θαη Beutell ην 1985 ζην άξζξν ηνπο Sources of conflict between the work and family role δίλνπλ ηνλ πην απνδεθηφ αθφκε θαη ζήκεξα νξηζκφ ηεο ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο σο «κία κνξθή ζχγθξνπζεο κεηαμχ ξφισλ θαηά ηελ νπνία νη πηέζεηο απφ ηελ εξγαζηαθή θαη νηθνγελεηαθή ζθαίξα είλαη ακνηβαία αζχκβαηεο (mutually incompatible) ζε θάπνην βαζκφ. Γειαδή, ε ζπκκεηνρή ζηνλ εξγαζηαθφ (νηθνγελεηαθφ) ξφιν δπζθνιεχεηαη απφ ηε ζπκκεηνρή ζηνλ νηθνγελεηαθφ (εξγαζηαθφ) ξφιν». ηελ ίδηα εξγαζία παξνπζηάδνπλ ην επίζεο επξέσο απνδεθηφ κνληέιν ηνπο αλαθνξηθά κε ηηο ηξεηο (3) πεγέο αηηίεο ηεο ζχγθξνπζεο (βι. ρήκα 3.1.) πνπ πξνθαινχλ αληίζηνηρα ηξεηο κνξθέο (δηαζηάζεηο) ζχγθξνπζεο κεηαμχ εξγαζηαθήο θαη 107

108 νηθνγελεηαθήο ζθαίξαο (ή ελαιιαθηηθά κεηαμχ εξγαζηαθνχ θαη νηθνγελεηαθνχ ξφινπ), απηέο είλαη νη: ζχγθξνπζε ιφγσ ρξφλνπ (time-based conflict), ζχγθξνπζε ιφγσ πίεζεο/ζηξεο (strain-based conflict) θαη ζχγθξνπζε ιφγσ ζπκπεξηθνξάο (behavior-based conflict) (βι. νξηζκνχο Κεθάιαην 2, θαη ρήκα 3.1). πγθεθξηκέλα, ζην κνληέιν ησλ Greenhaus θαη Beutell (1985) γίλεηαη ε ππφζεζε φηη θάζε ραξαθηεξηζηηθφ ελφο ξφινπ πνπ επεξεάδεη ην ρξφλν πνπ απαηηείηαη γηα ηελ εθηέιεζή ηνπ, ην βαζκφ ηεο πίεζεο (strain) πνπ αζθεί ν ξφινο ζην άηνκν θαη ηε ζπκπεξηθνξά θαηά ηελ εθηέιεζε ηνπ ξφινπ, κπνξνχλ λα πξνθαιέζνπλ ζχγθξνπζε κεηαμχ δχν ξφισλ. Σν κνληέιν επίζεο ππνζηεξίδεη φηη νη πηέζεηο απφ ηελ αλάιεςε ησλ δχν ξφισλ (θη επνκέλσο θαη ε ζχγθξνπζε) εληείλνληαη φηαλ ν εξγαζηαθφο θαη ν νηθνγελεηαθφο ξφινο είλαη ηζρπξνί ή θεληξηθνί γηα ηνλ απηφπξνζδηνξηζκφ ηνπ αηφκνπ θαη φηαλ ππάξρνπλ αξλεηηθά απνηειέζκαηα απφ ηε κε ζπκκφξθσζε ηνπ αηφκνπ κε ηηο απαηηήζεηο ελφο ξφινπ. Αλαιπηηθφηεξα: χγθξνπζε ιφγσ ρξφλνπ Οη πνιιαπινί ξφινη αληαγσλίδνληαη ζπρλά γηα ην ρξφλν ηνπ αηφκνπ. Ζ ζχγθξνπζε ιφγσ ρξφλνπ κπνξεί λα πάξεη δχν κνξθέο: i) πηέζεηο γηα λα αθηεξψζεη έλα άηνκν ρξφλν ζε έλα ξφιν θάλνπλ αδχλαηε ηε θπζηθή ηνπ παξνπζία ζε έλαλ άιιν, θαη ii) πηέζεηο γηα ζπκκεηνρή ζε έλα ξφιν κπνξεί λα απαζρνινχλ ην άηνκν αθφκε θαη φηαλ πξνζπαζεί ζσκαηηθά λα εθηειέζεη έλαλ άιιν ξφιν. πσο θαίλεηαη θαη ζην ρήκα 3.1, ε ζχγθξνπζε ηνπ εξγαζηαθνχ θαη νηθνγελεηαθνχ ξφινπ (θη επνκέλσο θαη ησλ δχν ζθαηξψλ) ιφγσ ρξφλνπ επεξεάδεηαη ζεηηθά απφ ηηο πνιιέο ψξεο εξγαζίαο, ηελ έιιεηςε επειημίαο αλαθνξηθά κε ην σξάξην εξγαζίαο θαη ηελ αλάγθε λα εξγαζηεί ην άηνκν ππεξσξίεο θαη γεληθά απφ ην πφζν δχζθνιν είλαη λα εξγαζηεί κε ζηαζεξφ σξάξην εξγαζίαο ζε θαζεκεξηλή βάζε. Βέβαηα ε παξνπζία ησλ πην πάλσ ραξαθηεξηζηηθψλ (π.ρ. ζηαζεξφ σξάξην, επειημία σξαξίνπ) δε ζπλεπάγνληαη απαξαίηεηα ηε κείσζε ηεο ζχγθξνπζεο. Γηα παξάδεηγκα, ε επειημία σξαξίνπ ζε πεξηπηψζεηο πνπ ν/ε εξγαδφκελνο/ε έρεη απμεκέλεο 108

109 ππνρξεψζεηο ζην ζπίηη π.ρ. εξγαδφκελεο κεηέξεο κε κηθξά παηδηά, δε ζπλδέεηαη απαξαίηεηα κε κείσζε ηεο ζχγθξνπζεο ιφγσ ρξφλνπ. Ζ ζχγθξνπζε ιφγσ ρξφλνπ επεξεάδεηαη θαη απφ ραξαθηεξηζηηθά ηεο δνκήο ηεο νηθνγέλεηαο πνπ απαηηνχλ ην άηνκν λα αθηεξψλεη πνιχ ρξφλν ζηελ νηθνγέλεηα. Γηα παξάδεηγκα, ε κηθξή ειηθία ησλ παηδηψλ, ην κεγάιν κέγεζνο ηεο νηθνγέλεηαο, ην εάλ εξγάδεηαη πνιιέο ψξεο ν/ε ζχδπγνο, επεξεάδνπλ ζεηηθά ην βαζκφ ηεο ζχγθξνπζεο ιφγσ ρξφλνπ. χγθξνπζε ιφγσ πίεζεο /ζηξεο Ζ κνξθή απηή ζχγθξνπζεο αθνξά ζηελ πίεζε/ζηξεο πνπ δεκηνπξγείηαη ζε έλα άηνκν θαηά ηελ εθηέιεζε ελφο ξφινπ. Ζ δηάζηαζε απηή ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήονηθνγελεηαθή δσήο είλαη αληίζηνηρε κε ηε δηάζηαζε ηεο θνχξαζεο/ελφριεζεο (fatigue/irritability) πνπ πξνηείλεηαη απφ ηνπο Pleck θαη ζπλ. (1980), θαη παξαηεξείηαη φηαλ ην ζηξεο/πίεζε θαηά ηελ εθηέιεζε ελφο ξφινπ επεξεάδεη ηελ απφδνζε ηνπ αηφκνπ θαηά ηελ εθηέιεζε ελφο άιινπ ξφινπ. Ζ εθηέιεζε θαη ησλ δχν ξφισλ επνκέλσο δελ είλαη ζπκβαηή, κε ηελ έλλνηα φηη ην ζηξεο/πίεζε πνπ παξάγεηαη θαηά ηελ εθηέιεζε ηνπ ελφο επεξεάδεη ηελ αληαπφθξηζε ζηηο απαηηήζεηο ηνπ άιινπ ξφινπ. ηελ εξγαζηαθή ζθαίξα, ε αζάθεηα ηνπ ξφινπ, ε εληφο ηνπ ξφινπ ζχγθξνπζε, ην ρακειφ επίπεδν ππνζηήξημεο ησλ εγεηηθψλ ζηειερψλ, νη θπζηθέο θαη ςπρνινγηθέο απαηηήζεηο, νη αιιαγέο ζην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ, νη απαηηήζεηο γηα επέθηαζε ησλ εξγαζηαθψλ ζπλφξσλ (π.ρ. ηαμίδηα, εξγαζία ζην ζπίηη), ην είδνο /θχζε ηεο εξγαζίαο, ε αλάιεςε κίαο λέαο εξγαζίαο, νη αλεθπιήξσηεο πξνζδνθίεο, ε πνιχσξε εξγαζία θαη ε κε θαηάιιειε εξγαζία γηα έλα άηνκν (bad person-job fit), απνηεινχλ παξάγνληεο πνπ κπνξνχλ λα πξνθαιέζνπλ ζχγθξνπζε ιφγσ πίεζεο/ζηξεο. ην νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ ε ζχγθξνπζε κέζα ζηελ νηθνγέλεηα θαη ε αζπκθσλία γηα ην ξφιν θαη ηε ζέζε ησλ ζπδχγσλ, ζπλδένληαη κε πςειά επίπεδα ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο (ξφινπ), ελψ ν/ε ππνζηεξηθηηθφο/ή ζχδπγνο κε ρακειά επίπεδα ζχγθξνπζεο. χγθξνπζε ιφγσ ζπκπεξηθνξάο πγθεθξηκέλα κνληέια ζπκπεξηθνξάο πνπ απαηηνχληαη θαηά ηελ εθηέιεζε ελφο ξφινπ κπνξεί λα κελ είλαη ζπκβαηά κε πξνζδνθίεο αλαθνξηθά κε ηελ απνδεθηή ζπκπεξηθνξά ζε άιιν ξφιν. Γηα παξάδεηγκα, ην ζηεξεφηππν γηα ηε ζπκπεξηθνξά ησλ 109

110 αλδξψλ κάλαηδεξ δίλεη έκθαζε ζηελ απηνπεπνίζεζε, ζηε ζπλαηζζεκαηηθή ζηαζεξφηεηα, ζηελ επηζεηηθφηεηα θαη ζηελ αληηθεηκεληθφηεηα. Σα κέιε ηε νηθνγέλεηαο, απφ ηελ άιιε, πξνζδνθνχλ απφ έλα άηνκν λα είλαη «δεζηφ», πεξηπνηεηηθφ, ζπλαηζζεκαηηθφ θαη επαίζζεην θαηά ηε ζπλαλαζηξνθή ηνπ καδί ηνπο. Δάλ έλα άηνκν δελ είλαη ηθαλφ λα πξνζαξκφζεη ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ, ψζηε λα ζπκκνξθσζεί κε ηηο απαηηήζεηο ησλ δηαθνξεηηθψλ ξφισλ πνπ αλαιακβάλεη, είλαη πηζαλφ λα ππάξμεη ζχγθξνπζε κεηαμχ ησλ ξφισλ. Ζ έξεπλα φκσο φπσο ππνζηεξίδνπλ νη Greenhaus and Beutell (1985), δελ είρε αθφκε επαξθψο αλαπηπρζεί ζρεηηθά κε απηή ηε κνξθή ζχγθξνπζεο. Οη ηξεηο πην πάλσ κνξθέο ηεο ζχγθξνπζεο παξφηη απνηεινχλ δηαθνξεηηθέο δηαζηάζεηο ηεο κπνξεί λα παξνπζηάδνπλ νκνηφηεηεο (Greenhaus and Beutell, 1985; Carlson, 1999). Γηα παξάδεηγκα, θαη νη ηξεηο κνξθέο ζηεξίδνληαη ζε αληηιήςεηο ηνπ αηφκνπ. Παξφια απηά ε ζχγθξνπζε ιφγσ ρξφλνπ θαη πίεζεο/ζηξεο κπνξεί λα πξνζδηνξίδνληαη απφ ηελ αληίιεςε ηνπ αηφκνπ γηα κία θαηάζηαζε, ελψ ηεο ζπκπεξηθνξάο είλαη πην πηζαλφ λα νθείιεηαη ζηελ αληίιεςε ηνπ αηφκνπ γηα κία ζπγθεθξηκέλε ζπκπεξηθνξά ή ελέξγεηεο ζην πιαίζην κίαο θαηάζηαζεο. Δπηπιένλ, ε ζχγθξνπζε ιφγσ ρξφλνπ θαη πίεζεο/ζηξεο είλαη πνιχ πηζαλφ λα γίλνληαη αληηιεπηέο ηαπηφρξνλα (θαη γηα ην ιφγν απηφ ππάξρεη κεγάιε ζπζρέηηζε), θαζψο ε πίεζε /ζηξεο κπνξεί λα είλαη απνηέιεζκα ησλ απαηηήζεσλ ζε ρξφλν γηα ηελ εθηέιεζε ελφο ξφινπ. Δπεηδή φκσο νη ηξεηο κνξθέο δηαθέξνπλ, κπνξεί λα έρνπλ θαη δηαθνξεηηθνχο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο, αιιά θαη ζηελ πεξίπησζε θνηλψλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ν βαζκφο ηεο επίδξαζεο κπνξεί λα δηαθέξεη (Carlson, 1999). Ζ δηπιή θαηεχζπλζε ηεο ζχγθξνπζεο Μφιηο ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 θαη θπξίσο κε ηα άξζξα ησλ Greenhaus Beutell (1985) θαη ζηε ζπλέρεηα ησλ Gutek θαη ζπλ. (1991), αλαγλσξίδεηαη ε δηπιή θαηεχζπλζε ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο. Αθνχ ε εξγαζία θαη ε νηθνγέλεηα απνηεινχλ (ζπλήζσο) δχν δηαθξηηέο ζθαίξεο πεδία ηεο δσήο, νη απαηηήζεηο ζηελ εξγαζηαθή ζθαίξα κπνξεί λα επεξεάζνπλ ηελ απφδνζε ζηελ νηθνγελεηαθή (ζχγθξνπζε κε θαηεχζπλζε απφ ηελ εξγαζηαθή πξνο ηελ νηθνγελεηαθή ζθαίξα ή ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή) θαη αληίζηνηρα νη απαηηήζεηο ηεο νηθνγελεηαθήο ζθαίξαο κπνξεί λα επεξεάζνπλ ηελ απφδνζε ζηελ 110

111 εξγαζηαθή (ζχγθξνπζε κε θαηεχζπλζε απφ ηελ νηθνγελεηαθή πξνο ηελ εξγαζηαθή ζθαίξα ή ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή). Ζ έξεπλα ππνζηεξίδεη φηη απηέο νη δχν θαηεπζχλζεηο, αλ θαη ζπζρεηίδνληαη κεηαμχ ηνπο, είλαη αλεμάξηεηεο δηαζηάζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο. Δπίζεο, ππάξρνπλ αληηθαηηθά απνηειέζκαηα γηα ην εάλ νη φρη νη δχν δηαζηάζεηο έρνπλ θνηλνχο, ζε θάπνην βαζκφ, πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο θαη απνηειέζκαηα (π.ρ. Frone et al., 1992; 1997; Adams et al., 1996; Netemeyer et al., 1996; 1997; Mesmer- Magnus and Wiswervaran, 2005). Έλα αθφκε εχξεκα ησλ εξεπλψλ ζην ρψξν ηεο κειέηεο ηεο ζρέζεο ηεο ζθαίξαο ηεο εξγαζίαο κε απηή ηεο νηθνγέλεηαο, πνπ αμίδεη λα αλαθεξζεί, είλαη φηη νη δχν ζθαίξεο (ή ελαιιαθηηθά νη δχν ξφινη) επηηξέπνπλ δηαθνξεηηθφ βαζκφ εηζρψξεζεο. Ζ ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο ηείλεη λα είλαη ιηγφηεξν δνκεκέλε θαη ηππηθή θαη εμαηηίαο απηνχ επηηξέπεη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο λα εηζρσξήζεη θαη λα ηελ επεξεάζεη (Frone et al., 1992; Eagle et al., 1997; Grandey et al., 2005). Έηζη, ην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή είλαη ζπλήζσο πςειφηεξν απφ απηφ ηεο ζχγθξνπζεο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (Frone, 2003; Grandey et al., 2005). Δλζσκαηψλνληαο ηε δηπιή θαηεχζπλζε ηεο ζχγθξνπζεο ησλ δχν ζθαηξψλ θαη ηελ ηξηπιή δηάζηαζε ηεο θάζε θαηεχζπλζεο, νη Carlson θαη ζπλ. (2000), δεκηνπξγνχλ ην πξψην επξέσο απνδεθηφ εξγαιείν κέηξεζεο πνπ ιακβάλεη ππφςε ηελ δηπιή θαηεχζπλζε θαη ηηο δηαζηάζεηο ηεο ζχγθξνπζεο, πξνηείλνληαο δχν παξάγνληεο κε ηξεηο δηαζηάζεηο ν θαζέλαο θαη ζπλνιηθά 18 εξσηήζεηο. Οη δχν (2) δηαζηάζεηο είλαη ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή, θάζε κία εθ ησλ νπνίσλ έρεη ηξεηο (3) ππνδηαζηάζεηο: ζχγθξνπζε ιφγσ ρξφλνπ, ιφγσ πίεζεο θαη ιφγσ ζπκπεξηθνξάο. Σν εξγαιείν απηφ ζα παξνπζηαζηεί ζην Κεθάιαην 5, ελφηεηα ηνπ Μέξνπο Β ηεο παξνχζαο δηαηξηβήο, ζπγθξηηηθά θαη κε άιια εξγαιεία κέηξεζεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο (π.ρ. Adams et al., 1996; Frone et al., 1992; Gutek et al., 1991; Netemeyer et al., 1996). Παξάιιεια, αλαπηχζζνληαη δνκηθά κνληέια ηα νπνία εκθαλίδνπλ ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο ή /ηηο δπν θαηεπζχλζεηο ηεο σο ελδηάκεζε κεηαβιεηή πνπ ζπλδέεη ραξαθηεξηζηηθά ηνπ εξγαζηαθνχ θαη νηθνγελεηαθνχ πεξηβάιινληνο κε απνηειέζκαηα ηφζν ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο φζν θαη ηεο νηθνγέλεηαο (π.ρ. Higgins et al., 1992; Frone et al., 1992; 1997; Adams et al., 1996; Carlson and Perrewe, 1999; Carlson and Kacmar, 2000; 111

112 Michel et al., 2009). Σα κνληέια απηά ζα παξνπζηαζηνχλ παξαθάησ, ζηελ ελφηεηα 3.3, ηνπ παξφληνο θεθαιαίνπ. Οη δηαζηάζεηο ηεο ζχγθξνπζεο σο ζρέζεηο αηηίαο - απνηειέζκαηνο Οη Edwards θαη Rothbard (2000) πξνζπαζψληαο λα εκβαζχλνπλ ζηελ θαηαλφεζε ησλ ζρέζεσλ αηηίαο απνηειέζκαηνο δηακνξθψλνπλ έμη ζπλνιηθά δηαζηάζεηο ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή. Τπνζηεξίδνπλ φηη ε ζχγθξνπζε ιφγσ ρξφλνπ είλαη κία κνξθή Απνζηξάγγηζεο Πφξσλ (resource drain, βι. Κεθάιαην 2), θαηά ηελ νπνία ν ρξφλνο ή/θαη ε πξνζνρή πνπ κεηαθέξεηαη ζε έλα ξφιν παξεκπνδίδνπλ ηελ απφδνζε ηνπ αηφκνπ ζε έλα άιιν ξφιν, επεξεάδνληαο φκσο ζεηηθά ηελ απφδνζε ηνπ ζην ξφιν πνπ ην άηνκν κεηέθεξε/αχμεζε ην ρξφλν πνπ αθηεξψλεη. Απηή ε δηαδηθαζία απεηθνλίδεηαη ζην ρήκα 3.2α, ην νπνίν δείρλεη φηη κία κείσζε ζην ρξφλν ή ζηελ πξνζνρή (ελδηαθέξνλ/attention) πνπ αθηεξψλεη ην άηνκν ζηνλ νηθνγελεηαθφ ξφιν ζα κεηψζεη ηελ απφδνζε ηνπ ζηνλ νηθνγελεηαθφ ξφιν (path/βέινο ε) θαη ζα απμήζεη ην ρξφλν ή ηελ πξνζνρή (path/βέινο γ) θαη ηελ απφδνζή ηνπ ζηνλ εξγαζηαθφ ξφιν (path/βέινο δ). Δπίζεο, ζην ρήκα 3.2α θαίλεηαη φηη νη απαηηήζεηο ηεο εξγαζίαο αληαγσλίδνληαη ηηο απαηηήζεηο ζην πιαίζην ηεο νηθνγέλεηαο γηα ρξφλν ή πξνζνρή, φπσο θαηαδεηθλχνπλ ηα αξλεηηθά θαη ζεηηθά πξφζεκα ζηα βέιε (paths) α θαη β, αληίζηνηρα. Ζ ζχγθξνπζε ιφγσ πίεζεο /ζηξεο είλαη ην απνηέιεζκα απμεκέλεο πίεζεο ζε κία ζθαίξα, ε νπνία επεξεάδεη ηελ ηθαλφηεηα ηνπ αηφκνπ λα αληαπνθξηζεί ζηηο απαηηήζεηο ζε κία άιιε ζθαίξα, επεξεάδνληαο έηζη αξλεηηθά ηελ απφδνζε ηνπ αηφκνπ ζηε ζθαίξα απηή (βι. ρήκα 3.2β). Ζ επίδξαζε ηεο πίεζεο/ζηξεο ζηελ ηθαλφηεηα ηνπ αηφκνπ λα αληαπνθξηζεί ζηηο απαηηήζεηο κπνξεί λα είλαη άκεζε (βι. ρήκα 3.2β, βέινο α) ή έκκεζε κέζσ ηεο επίδξαζεο ηεο πίεζεο/ζηξεο ζην επίπεδν επεκεξίαο (well-being; φπσο π.ρ. ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή θαη θπζηθή θαη πλεπκαηηθή πγεία) ηνπ αηφκνπ (βι. ρήκα 2.3β, βέιε β θαη γ). χκθσλα κε ηνπο Edwards θαη Rothbard (2000) απηή ε επίδξαζε δελ γίλεηαη απφ πξφζεζε (unintentional). Γηα παξάδεηγκα, ε εξγαζία κπνξεί λα πξνθαιέζεη ηελ θνχξαζε ηνπ αηφκνπ, έληαζε θαη εθλεπξηζκφ, ε νπνία επεξεάδεη ηελ απφδνζε ζηελ εθπιήξσζε ησλ ππνρξεψζεσλ - απαηηήζεσλ ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο, ρσξίο λα ππάξρεη 112

113 ρήκα 3.2: ρέζεηο αηηίαο-απνηειέζκαηνο πνπ εξκελεχνπλ ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο κε θαηεχζπλζε απφ ηελ εξγαζία πξνο ηελ νηθνγέλεηα Απαηηήζεηο ζηελ εξγαζία - Υξφλνο ή πξνζνρή πνπ αθηεξψλεηαη ζηελ εξγαζία δ + Απφδνζε ζηνλ εξγαζηαθφ ξφιν α γ - Απαηηήζεηο ζηελ νηθνγέλεηα β + Υξφλνο ή πξνζνρή πνπ αθηεξψλεηαη ζηελ νηθνγέλεηα ε + Απφδνζε ζηνλ νηθνγελεηαθφ ξφιν 3.2α: χγθξνπζε ιφγσ ρξφλνπ Πηέζεηο (ζηξεο) ζηελ εξγαζία - α - γ β + πλνιηθφ επίπεδν επεκεξίαο (well-being) Ηθαλφηεηεο ζηελ νηθνγέλεηα δ + Απφδνζε ζηνλ νηθνγελεηαθφ ξφιν 3.2β: χγθξνπζε ιφγσ πίεζεο (ζηξεο) πκπεξηθνξά ζηελ εξγαζία + α + γ + β πλήζεηεο, ζηπι θαη θαλφλεο πκπεξηθνξά ζηελ νηθνγέλεηα δ - Απφδνζε ζηνλ νηθνγελεηαθφ ξφιν 3.2γ: χγθξνπζε ιφγσ ζπκπεξηθνξάο Πεγή: Edward θαη Rothbard (2000) Τπ. Κάζε ζρήκα κπνξεί λα αληηζηξαθεί ψζηε λα θαηαδεηθλχεη ηε ζχγθξνπζε θαηά ηελ νπνία ε νηθνγέλεηα επεξεάδεη ηελ εξγαζία 113

114 πξφζεζε (βι. ρήκα 3.2γ, βέινο δ), θαζψο ε κεηαθεξφκελε ζπκπεξηθνξά επεξεάδεη αξλεηηθά ηελ απφδνζε ζηε ζθαίξα ππνδνρήο. Σέινο, ε ζχγθξνπζε ιφγσ ζπκπεξηθνξάο απνηειεί κία κνξθή ζπκπεξηθνξηθήο κεηαθνξάο (behavioural spillover; Βι. ρήκα 3.2γ, βέινο α ή β θαη γ) θαηά ηελ νπνία ε ζπκπεξηθνξά πνπ κεηαθέξεηαη απφ κία ζθαίξα επεξεάδεη ηελ απφδνζε ζηελ άιιε ζθαίξα θαη επνκέλσο κεηψλεη ηηο αληακνηβέο πνπ ιακβάλεη ην άηνκν ζε απηή ηε ζθαίξα (Greenhaus and Beutell, 1985). Απφ ηελ πην πάλσ αλάιπζε γίλεηαη θαηαλνεηή ε κεγάιε πξφνδνο πνπ έρεη γίλεη ζηε ζρεηηθή κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο βηβιηνγξαθία αλαθνξηθά κε ην πεξηερφκελν, ηε θχζε θαη ηε κέηξεζε ηεο ζχγθξνπζεο παξά ηηο αδπλακίεο πνπ παξνπζηάδεη σο κεραληζκφο ζχλδεζεο ησλ δχν ζθαηξψλ (βι. Κεθάιαην 2, ελφηεηα ) ηηο επφκελεο ελφηεηεο πξνθεηκέλνπ λα εληζρπζεί ε εγθπξφηεηα θαη αμηνπηζηία ηνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ πνπ πξνηείλεηαη ζηελ παξνχζα δηαηξηβή, ζα θαηαβιεζεί πξνζπάζεηα γηα κεγαιχηεξε εκβάζπλζε ζηελ έλλνηα ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο, κε ηελ παξνπζίαζε ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ηεο, ησλ επηπηψζεσλ/απνηειεζκάησληεο, ησλ νιηζηηθψλ-δνκηθψλ κνληέισλ πνπ έρνπλ αλαπηπρζεί, θαζψο θαη ησλ ζηξαηεγηθψλ αληηκεηψπηζήο ηεο Πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο θαη επηπηψζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο Ζ κειέηε ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ θαη ησλ επηπηψζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο έρνπλ απνηειέζεη αληηθείκελν έξεπλαο ηφζν ζηελ επηζηεκνληθή πεξηνρή ηεο Οξγαλσζηαθήο πκπεξηθνξάο φζν θαη ηεο Γηνίθεζεο Αλζξσπίλσλ Πφξσλ, παξάγνληαο έλα κεγάιν πιήζνο εξεπλψλ θαη δεκνζηεχζεσλ. ηελ παξνχζα δηαηξηβή ε θξηηηθή παξνπζίαζε ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ θαη ησλ επηπηψζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθή δσήο ζηεξίδεηαη θπξίσο ζε κεηα-αλαιχζεηο πνπ έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί θαη νη νπνίεο νξγαλψλνπλ θαη αμηνινγνχλ ηε ζρεηηθή έξεπλα παξέρνληαο κία θξηηηθή, ζπζηεκαηηθή, ελδειερή επηζθφπεζε θαη αλάιπζε ηεο ζπγθεθξηκέλεο βηβιηνγξαθίαο. 114

115 Πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο Ζ θαηαλφεζε ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ηεο ζχγθξνπζεο ησλ δχν ζθαηξψλ επηηξέπεη ηελ θαηαλφεζε ησλ γελεζηνπξγψλ αηηηψλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο θαη επνκέλσο δηεπθνιχλεη ηα ζηειέρε λα ζρεδηάζνπλ παξεκβάζεηο πνπ επηηξέπνπλ ζηνπο εξγαδφκελνπο λα ζπλδπάζνπλ «εηξεληθά» ηηο δχν ζθαίξεο. ηε ζπγθεθξηκέλε ππν-ελφηεηα ζα παξνπζηαζηνχλ ηα απνηειέζκαηα δχν κεηα-αλαιχζεσλ αλαθνξηθά κε ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο, νη νπνίεο πηνζεηνχλ ηε ζχγρξνλε πξνζέγγηζε ζηε κειέηε ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, δειαδή φηη απηή απνηειεί κία δηπιήο θαηεχζπλζεο κεηαβιεηή. Οη δχν απηέο κεηα-αλαιχζεηο είλαη ηεο Byron (2005) θαη ησλ Μichel, Kotrba, Mitchelson, Clark θαη Baltes (2010) Byron (2005) Ζ κειέηε ηεο Byron (2005), παξέρεη θαη ειέγρεη κεηα-αλαιπηηθά έλα ζεσξεηηθφ πιαίζην, ην νπνίν ζπλδπάδεη ηα επξήκαηα 61 εξεπλψλ πξνθεηκέλνπ λα πξνζδηνξηζηνχλ ν βαζκφο πνπ ηξεηο (3) θαηεγνξίεο παξαγφλησλ: εξγαζηαθνί, κε εξγαζηαθνί θαη δεκνγξαθηθνί- αηνκηθνί (Eby et al., 2005) επεξεάδνπλ ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (βι. ρήκα 3.3). Οη εξγαζηαθνί παξάγνληεο αθνξνχλ ζηελ επίδξαζε εξγαζηαθψλ κεηαβιεηψλ, φπσο ε επειημία σξαξίνπ θαη ην ζηξεο ζηελ εξγαζία. Οη κεηαβιεηέο ηεο κε εξγαζηαθήο ζθαίξαο πεξηιακβάλνπλ ηηο απαηηήζεηο ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο θαη άιινπο κε εξγαζηαθνχο παξάγνληεο, φπσο ε ζχγθξνπζε κέζα ζηελ νηθνγέλεηα, νη ψξεο πνπ απαηηνχληαη γηα ηε θξνληίδα ηνπ λνηθνθπξηνχ θαη ησλ παηδηψλ θαη ε ειηθία ηνπ κηθξφηεξνπ παηδηνχ. Οη δεκνγξαθηθέο - αηνκηθέο κεηαβιεηέο πεξηιακβάλνπλ ηελ πξνζσπηθφηεηα ηνπ αηφκνπ, ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ θαη άιια αηνκηθά ραξαθηεξηζηηθά φπσο: ην θχιν, ην εηζφδεκα θαη ην ζηπι δηαρείξηζεο ηεο ζχγθξνπζεο κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ. Ζ Byron (2005) ππνζηεξίδεη φηη ε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο είλαη δηπιήο θαηεχζπλζεο θαη φηη νη δχν θαηεπζχλζεηο ηεο (ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή) ελδερνκέλσλ λα έρνπλ δηαθνξεηηθνχο πξνζδηνξηζηηθνχο 115

116 παξάγνληεο. πσο θαίλεηαη θαη ζην ρήκα 3.3, ηξεηο (3) είλαη νη βαζηθέο ππνζέζεηο ηεο Byron (2005): Ζ1: Οη κεηαβιεηέο ηεο ζθαίξαο ηεο εξγαζίαο ζρεηίδνληαη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ κε ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (ζθαίξα) ζε ζρέζε κε ηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (ζθαίξα). Ζ2: Οη κεηαβιεηέο ηεο κε εξγαζηαθήο ζθαίξαο ζρεηίδνληαη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ κε ηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (ζθαίξα) ζε ζρέζε κε ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (ζθαίξα). Ζ3: Οη δεκνγξαθηθέο θαη αηνκηθέο κεηαβιεηέο αζθνχλ επίδξαζε ηφζν ζηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (ζθαίξα) φζν θαη ζηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (ζθαίξα). Δπηπιένλ, επεηδή ηα απνηειέζκαηα αλαθνξηθά κε ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο είλαη αλάκεηθηα, ε ζπγγξαθέαο έιαβε ππφςε ηξεηο (3) κεηαβιεηέο ειέγρνπ βάζεη ππνδείμεσλ πξνεγνχκελσλ κειεηεηψλ: ζχλζεζε δείγκαηνο κε βάζε ην πνζνζηφ ηνπ θχινπ θαη ησλ γνλέσλ θαη δηαθνξέο ζηνλ ηξφπν κέηξεζεο ησλ κεηαβιεηψλ. Ζ επηινγή ησλ 61 εξεπλψλ πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα ηελ κεηα-αλάιπζε έγηλε: i) απφ ηε βάζε δεδνκέλσλ Psych-Info ηεο Ακεξηθαληθήο Φπρνινγηθήο Έλσζεο κε ιέμεηο θιεηδηά π.ρ. «εξγαζία, νηθνγέλεηα, ζχγθξνπζε» θαη «εξγαζία, νηθνγέλεηα ζχλδεζε (interface)» θαη ii) έξεπλεο πνπ είραλ ζπκπεξηιεθζεί ζε πξνεγνχκελεο κεηα-αλαιχζεηο (Kozek and Ozeki, 1998;1999; Allen et al., 2000) θαη ζε έλα άξζξν επηζθφπεζεο (Swanson, 1992). Σα πέληε θξηηήξηα επηινγήο ησλ 61 άξζξσλ πνπ ηειηθά ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζηελ κεηα-αλάιπζε ήηαλ ηα εμήο, ε έξεπλα έπξεπε: i) λα είλαη πνζνηηθή, ii) λα αθνξά κία ζρέζε κεηαμχ ελφο πξνζδηνξηζηηθνχ παξάγνληα θαη ηεο ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο κο ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ή /θαη ηε ζρέζε κεηαμχ ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο, iii) λα είλαη γξακκέλε ζηελ αγγιηθή γιψζζα θαη λα έρεη δεκνζηεπζεί κέρξη ην 2002, iv) λα πεξηιακβάλεη θαη ηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο θαη v) ηνπιάρηζηνλ άιιεο ηέζζεξηο κειέηεο (5 δειαδή ζπλνιηθά γηα αχμεζε ηεο αμηνπηζηίαο ησλ απνηειεζκάησλ ηεο κεηα-αλάιπζεο) έπξεπε λα αλαθέξνπλ ηε κεηαβιεηή σο πξνζδηνξηζηηθφ παξάγνληα. 116

117 ρήκα 3.3: Οη πξνηεηλφκελεο ζρέζεηο κεηαμχ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ θαη ησλ δχν (2) θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο κε βάζε ηελ έξεπλα ηεο Byron (2005) Μεηαβιεηέο ηεο εξγαζηαθήο ζθαίξαο Δκπινθή ζηελ εξγαζία (+) ηήξημε απφ ηε εξγαζία (-) Δπειημία σξαξίνπ (-) Δξγαζηαθφ ζηξεο (+) χγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή Μεηαβιεηέο ηεο κε εξγαζηαθήο ζθαίξαο Δκπινθή ζηελ νηθνγέλεηα / κε εξγαζία (+) Υξφλν πνπ θαηαλαιψλεηαη γηα κε εξγαζία (+) ηήξημε απφ ηελ νηθνγέλεηα (-) Οηθνγελεηαθφ ζηξεο (+) χγθξνπζε ζηελ νηθνγέλεηα Αξηζκφο παηδηψλ (+) Ζιηθία κηθξφηεξνπ παηδηνχ (+) Απαζρφιεζε ζπδχγνπ (+) Οηθνγελεηαθή θαηάζηαζε (+/-) χγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή Γεκνγξαθηθέο Αηνκηθέο κεηαβιεηέο Φχιν Δηζφδεκα ηπι δηαρείξηζεο θαη δεμηφηεηεο Μεηαβιεηέο ειέγρνπ Πνζνζηφ γπλαηθψλ ζην δείγκα Πνζνζηφ γνλέσλ ζην δείγκα Κσδηθνπνίεζε (ηξφπνο κέηξεζεο) ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ Πεγή: Πξνζαξκνγή απφ Byron (2005) Τπ: Σα βέιε κε ηε ζπλερφκελε γξακκή ππνζέηνπλ πην ηζρπξέο ζρέζεηο απφ απηέο κε ηε δηαθεθνκκέλε. Σα δηαθεθνκκέλα βέιε κε ηηο ηειείεο απεηθνλίδνπλ ζρέζεηο κε πξνζδηνξηζκέλεο, ελψ ε θακπχιε πξνζδηνξίδεη ζπζρέηηζε παξά ζρέζε αηηίαο απνηειέζκαηνο. Σα απνηειέζκαηα ηεο κεηα - αλάιπζεο ππνζηεξίδνπλ ηελ άπνςε φηη ε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο έρεη δηπιή θαηεχζπλζε θαη 117

118 επηβεβαηψλνπλ κεξηθψο ηηο ππνζέζεηο. Πξάγκαηη, νη κεηαβιεηέο ηεο ζθαίξαο ηεο εξγαζίαο ζρεηίδνληαη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ κε ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή απφ φηη κε ηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθή κο ηελ εξγαζηαθή δσή (H1). Οη κεηαβιεηέο ηεο κε-εξγαζηαθήο ζθαίξαο ελψ ζπλδένληαη θπξίσο κε ηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή, νη δηαθνξέο (αλαθνξηθά κε ηε ζρέζε ηνπο κε ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή) δελ είλαη πάληα ζηαηηζηηθά ζεκαληηθέο (H2). Δπηπιένλ, απφ φινπο ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο, ην εξγαζηαθφ ζηξεο, ην νηθνγελεηαθφ ζηξεο θαη ε ζχγθξνπζε κέζα ζηελ νηθνγέλεηα παξνπζηάδνπλ ηηο πην ηζρπξέο ζπζρεηίζεηο θαη κε ηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο, γεγνλφο πνπ θαηαδεηθλχεη φηη παξφηη νη δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή) είλαη δηαθνξεηηθέο κεηαβιεηέο, νξηζκέλα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ζθαίξαο ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο κπνξεί λα επεξεάδνπλ ηηο δσέο ησλ αηφκσλ θαη ζηηο δχν ζθαίξεο. Μάιηζηα, θαη νη δχν κνξθέο (θαηεπζχλζεηο) ηεο ζχγθξνπζεο παξνπζηάδνπλ πςειή ζπζρέηηζε κεηαμχ ηνπο, γεγνλφο πνπ ζχκθσλα κε ηελ Byron (2005) κπνξεί λα νθείιεηαη ζε κία ηξίηε κεηαβιεηή, φπσο ε αξλεηηθή ζηάζε/δηάζεζε (negative affect) ηνπ αηφκνπ θαη νη πξνζδνθίεο γηα ηε δηάθξηζε-δηαρσξηζκφ κεηαμχ ησλ ζθαηξψλ. Απξνζδφθεηα, ηα δχν δεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά θχιν θαη εηζφδεκα δε θαίλεηαη λα επεξεάδνπλ άκεζα ην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο θαη ζηηο δχν θαηεπζχλζεηο ζε αληίζεζε κε ην ζηπι θαη ηηο δεμηφηεηεο δηαρείξηζεο ηεο ζχγθξνπζεο (Ζ3). Γειαδή, νη εξγαδφκελνη πνπ έρνπλ θαιχηεξεο δεμηφηεηεο δηαρείξηζεο ηνπ ρξφλνπ, ζεκεηψλνπλ ρακειφηεξα επίπεδα ζχγθξνπζεο θαη ζηηο δχν θαηεπζχλζεηο. Παξφια απηά ηα δεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά είραλ έκκεζε επίδξαζε (κεηαβιεηέο ειέγρνπ) ζηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή θαη ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή. Γηα παξάδεηγκα, ην νηθνγελεηαθφ ζηξεο, ε ζχγθξνπζε ζηελ νηθνγέλεηα, ν αξηζκφο ησλ παηδηψλ θαη ε νηθνγελεηαθή θαηάζηαζε θαίλεηαη λα επηδξνχλ ζεηηθά ζηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή γηα ηηο γπλαίθεο, ελψ ε εκπινθή ζηνλ εξγαζηαθφ ξφιν θαίλεηαη λα επεξεάδεη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο ζηα δείγκαηα φπνπ νη άλδξεο είλαη πεξηζζφηεξνη. ε ζεσξεηηθφ επίπεδν ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο είλαη ππνζηεξηθηηθά σο πξνο: i) ηε ζεσξία ηεο ζχγθξνπζεο ησλ ξφισλ θαη ηνπο κεραληζκνχο ηεο Μεηαθνξάο θαη ηεο Δπζπγξάκκηζεο, ii) ηελ χπαξμε δηπιήο θαηεχζπλζεο αλαθνξηθά κε ηε 118

119 ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη iii) ηελ αλάγθε αλάπηπμεο θαη ελζσκάησζεο θιηκάθσλ κέηξεζεο θαη ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ θαηά ηε κέηξεζή ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο. Παξάιιεια, επηβεβαηψλεηαη φηη ε θαηαλφεζε ηεο ζρεηηθήο «δχλακεο» ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ηεο ζχγθξνπζεο κπνξεί λα θαζνδεγήζεη ηηο παξεκβάζεηο ηεο ΓΑΠ ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν γηα ηε κείσζε ηεο. Γηα παξάδεηγκα, θαίλεηαη πσο ε ππνζηήξημε ησλ εξγαδνκέλσλ ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν απφ ηνπο πξντζηακέλνπο θαη ηνπο ζπλαδέιθνπο κπνξνχλ λα ζπκβάινπλ ζεηηθά πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε Μichel, Kotrba, Mitchelson, Clark θαη Baltes (2011) Ο ζθνπφο ηεο έξεπλαο ησλ Michel θαη ζπλ. (2011) φπσο ππνζηεξίδνπλ νη ζπγγξαθείο, είλαη λα παξνπζηάζεη κία πνζνηηθή επηζθφπεζε (quantitative review) ηεο βηβιηνγξαθίαο αλαθνξηθά κε ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, έηζη ψζηε λα: i) Παξέρεηαη έλα ζεσξεηηθά ηζρπξφ κνληέιν ηεο ζχγθξνπζεο ησλ δχν ζθαηξψλ θαη ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ ηεο παξαγφλησλ, φπσο απηφ απεηθνλίδεηαη ζην ρήκα 3.4. ii) Οξγαλσζεί ζπζηεκαηηθνπνηεζεί ε ζρεηηθή κε ην ζέκα απηφ έξεπλα κε ηελ νκαδνπνίεζε ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (θαη ζηηο δχν θαηεπζχλζεηο) ζε ηξεηο (3) θαηεγνξίεο: παξάγνληεο ηεο εξγαζηαθήο ζθαίξαο, παξάγνληεο ηεο νηθνγελεηαθήο ζθαίξαο θαη πξνζσπηθφηεηα (βι. ρήκα 3.4). ηε ζπλέρεηα νη παξάγνληεο ηεο εξγαζηαθήο θαη ηεο νηθνγελεηαθήο ζθαίξαο αλαιχνληαη αληίζηνηρα ζε ηέζζεξηο (4) θαηεγνξίεο: 1) Οη πεγέο ζηξεο ηνπ ξφινπ πνπ είλαη απνηέιεζκα ησλ πηέζεσλ πνπ αζθεί ν θάζε ξφινο (εξγαζηαθφο νηθνγελεηαθφο) ζην άηνκν θαη πεξηιακβάλεη π.ρ. ηελ αζάθεηα ξφινπ, ηελ ππεξθφξησζε ιφγσ ξφινπ, ηε ζχγθξνπζε ζην πιαίζην ηνπ ξφινπ ιφγσ αζπκβαηφηεηαο ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ ξφινπ. Ζ ζρέζε κεηαμχ ησλ πεγψλ ζηξεο θαη ηεο ζχγθξνπζεο ησλ δχν ζθαηξψλ κπνξεί λα εξκελεπηεί κέζσ ηεο Θεσξίαο ησλ Ρφισλ θαη ηεο Απνζηξάγγηζεο ησλ Πφξσλ. πγθεθξηκέλα, ε Θεσξία ησλ Ρφισλ ππνζηεξίδεη φηη νη απαηηήζεηο πνπ εκπεξηέρνπλ νη ξφινη 119

120 ρήκα 3.4: Σν ηειηθφ κνληέιν ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ησλ δχν (2) θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο ησλ Michel θαη ζπλ. (2011) Δξγαζηαθή θαίξα Πεγή ζηξεο ηνπ ξφινπ Πεγέο ζηξεο εξγαζηαθνχ ξφινπ(wfc=.50, FWC=.25) 1. χγθξνπζε κε ην ξφιν (WFC=.41, FWC=.25) 2. Αζάθεηα ηνπ ξφινπ (WFC=.20, FWC=.16) 3. Τπεξθφξησζε ξφινπ (WFC=.55, FWC=.26) i) Απαηηήζεηο ζε ρξφλν (WFC=.30) Βαζκφο εκπινθήο ζην ξφιν 1. Δκπινθή ζηελ εξγαζία (WFC=.13) 2. Δλδηαθέξνλ γηα ηελ εξγαζία/ε εξγαζία θεληξηθή ζηε δσή (WFC=.13) Κνηλσληθή ζηήξημε 1. Οξγαλσζηαθή ζηήξημε (WFC= - 30, FWC= - 14) 2. ηήξημε πξντζηακέλνπ (WFC= -.22, FWC = -.11) 3. ηήξημε ζπλαδέιθσλ (WFC= -25, FWC= -14) Υαξαθηεξηζηηθά ηεο εξγαζίαο 1. Πνηθηιία θαζεθφλησλ (WFC=.17) 2. Απηνλνκία (WFC= -.11) 3. Φηιηθφο πξνο ηελ νηθ/ηα νξγαληζκφο (WFC= -.11) Πξνζσπηθφηεηα 1. Δζσηεξηθφο έιεγρνο (FWC = -.21, WFC= -.19) 2. Αξλεηηθή ζηάζε/λεχξσζε (FWC =.38, WFC =.33) Οηθνγελεηαθή θαίξα Πεγή ζηξεο ηνπ ξφινπ Πεγέο ζηξεο νηθνγελεηαθνχ ξφινπ 1. χγθξνπζε κε ην ξφιν (FWC =.40, WFC=.35) 2. Αζάθεηα ηνπ ξφινπ ( FWC =.36, WFC=.30) 3. Τπεξθφξησζε ξφινπ (FWC =.35, WFC=.24) i) Απαηηήζεηο ζε ρξφλν (FWC=.15) ii) Απαηηήζεηο σο γνλέαο (FWC=.22) iii) Αξηζκφο παηδηψλ /εμαξηψκελσλ κεξψλ (FWC=.13) Βαζκφο εκπινθήο ζην ξφιν 1. Δλδηαθέξνλ γηα ηελ νηθνγέλεηα/ε νηθνγέλεηα θεληξηθή ζηε δσή (WFC= -.10) Κνηλσληθή ζηήξημε 1. ηήξημε νηθνγέλεηαο (FWC = -.11, WFC = -.17) 2. ηήξημε ζπδχγνπ (FWC = -. 16, WFC=-.10) Υαξαθηεξηζηηθά νηθνγέλεηαο 1. Οηθνγελεηαθφ θιίκα (FWC = -.18, WFC= -.36) Πεγή: Μichel θαη ζπλ. (2011) χγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (WFC) Γεκνγξαθηθέο κεηαβιεηέο Οηθνγελεηαθφ θαζεζηψο WFC (Απαηηήζεηο ζε ρξφλν ζηελ εξγαζία, ζηήξημε ζπλαδέιθσλ, επειημία σξαξίνπ) Γνληθφ θαζεζηψο WFC (Δξγαζηαθέο πεγέο ζηξεο, ππνζηήξημε ζπλαδέιθνπ, επειημία σξαξίνπ, θηιηθφο νξγαληζκφο) FWC (Απαηηήζεηο ρξφλνπ ζηελ νηθνγέλεηα) Φχιν FWC (Αζάθεηα εξγαζηαθνχ ξφινπ, απηνλνκία ζηελ εξγαζία) χγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (FWC) Τπ: Οη κεηαβιεηέο: i) κε ηα έληνλα καχξα γξάκκαηα απνηεινχλ πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο θαη ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, ii) κε ηα θαλνληθά γξάκκαηα απνηεινχλ πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο κφλν ηεο θαηεχζπλζεο ηεο ζχγθξνπζεο πνπ δείρλνπλ ηα βέιε θαη iii) κε ηα πιάγηα γξάκκαηα εκθαλίδνληαη νη πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ησλ ζρέζεσλ γηα ηηο νπνίεο δελ έρνπλ δηαηππσζεί ππνζέζεηο. Σα βέιε κε ηε δηαθεθνκκέλε γξακκή απεηθνλίδνπλ ζρέζεηο γηα ηηο νπνίεο αξρηθά δελ έγηλαλ ππνζέζεηο 120

121 είλαη θνηλσληθά πξνζδηνξηζκέλεο θαη ζπλδένληαη κε ηηο πξνζδνθίεο ησλ άιισλ, θαη κε απηφ πνπ ζεσξείηαη σο απνδεθηή ζπκπεξηθνξά γηα κία ζπγθεθξηκέλε ζέζε (π.ρ. ζπλάδειθνο, ζχδπγνο). Δλψ ζχκθσλα κε ηελ Απνζηξάγγηζε ησλ Πφξσλ νη πνιιαπινί ξφινη πνπ αλαιακβάλεη ην άηνκν ζηηο ζθαίξεο ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο αζθνχλ πίεζε ζε απηφ θαη ην νδεγνχλ λα αθηεξψζεη πεξηζζφηεξν ρξφλν, ελέξγεηα θαη πξνζνρή ζηε ζθαίξα πνπ αζθεί ηε κεγαιχηεξε πίεζε. Καη νη δχν ζεσξίεο ππνζέηνπλ κία ζεηηθή ζρέζε κεηαμχ ησλ πεγψλ ζηξεο (πίεζεο / pressure) ηνπ ξφινπ (εξγαζηαθνχ ή νηθνγελεηαθνχ) θαη ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο ζηελ αληίζηνηρε θαηεχζπλζε. 2) Ο βαζκφο εκπινθήο ζην ξφιν, πνπ αλαθέξεηαη ζην βαζκφ ςπρνινγηθήο ζχλδεζεο (attachment and connection) κε ηνλ / ηνπο ξφινπο ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο θαη ελζσκαηψλεη ην βαζκφ εκπινθήο ζηελ εξγαζία ή /θαη ην πφζν θεληξηθφο/ζεκαληηθφο είλαη ν ζπγθεθξηκέλνο θάζε θνξά ξφινο ζηε δσή ηνπ αηφκνπ. Ζ Θεσξία ησλ Ρφισλ, ηεο Απνζηξάγγηζεο ησλ Πφξσλ θαη ηεο Απνδεκίσζεο απνηεινχλ ηε ζεσξεηηθή βάζε γηα ηε ζχλδεζε ησλ κεηαβιεηψλ πνπ αθνξνχλ ζην βαζκφ εκπινθήο ηνπ αηφκνπ κε έλαλ ξφιν κε ηε κεηαβιεηή ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο. Οη ζεσξήζεηο απηέο ππνζηεξίδνπλ ηελ χπαξμε κίαο ζεηηθήο ζρέζεο κεηαμχ ησλ κεηαβιεηψλ πνπ αλαθέξνληαη ζην βαζκφ εκπινθήο ζην ξφιν (εξγαζηαθφ ή νηθνγελεηαθφ) θαη ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο ζηελ αληίζηνηρε θαηεχζπλζε. χκθσλα κε ηε Θεσξία ησλ Ρφισλ ηα άηνκα κπνξεί λα εκπιαθνχλ ςπρνινγηθά ζηνπο ξφινπο ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο θαηά ηελ εθηέιεζε ηνπο. Πξφζζεηα, ε έιιεηςε ηθαλνπνίεζεο ζε έλα ξφιν κπνξεί λα νδεγήζεη ην άηνκν λα αθηεξψζεη πεξηζζφηεξν ρξφλν, ελέξγεηα θαη πξνζνρή ζε απηφλ (Απνζηξάγγηζε ησλ Πφξσλ) ή / θαη λα αλαδεηήζεη σο αληηζηάζκηζκα ηθαλνπνίεζε ζε άιιν ξφιν/ζθαίξα (Απνδεκίσζε). 3) Ζ θνηλσληθή ζηήξημε πνπ αθνξά ζηελ πιηθή βνήζεηα, ζην ζπλαηζζεκαηηθφ ελδηαθέξνλ θαη ζηηο ιεηηνπξγίεο πιεξνθφξεζεο θαη αμηνιφγεζεο πνπ ελδπλακψλνπλ ηελ αίζζεζε ηνπ αηφκνπ φηη είλαη ζεκαληηθφ θαη ην βνεζνχλ λα αληαπνθξηζεί ζηηο απαηηήζεηο ηνπ ξφινπ. Σφζν ε Θεσξία ησλ Ρφισλ φζν θαη ηεο Απνζηξάγγηζεο ησλ Πφξσλ νδεγεί ζηε πηνζέηεζε ηεο ππφζεζεο φηη ε θνηλσληθή 121

122 ζηήξημε ζε θάζε ξφιν ζα νδεγήζεη ζε κείσζε (αξλεηηθή ζρέζε) ηεο ζχγθξνπζεο ζηελ αληίζηνηρε θαηεχζπλζε. Γηα παξάδεηγκα, κε βάζε ηε Θεσξία ησλ Πφξσλ νη απαηηήζεηο κεηαμχ δχν ζθαηξψλ είλαη αζχκβαηεο θαη νδεγνχλ ζε πίεζε /ζηξεο ζην άηνκν θαη ηειηθά ζε ζχγθξνπζε κεηαμχ ησλ ξφισλ. κσο φηαλ κία επηρείξεζε πξνζθέξεη ζηήξημε ζηνλ εξγαδφκελν κέζσ π.ρ. πην ειαζηηθψλ σξαξίσλ, ζα απμήζεη ηελ ηθαλφηεηά ηνπ λα αληαπνθξηζεί θαιχηεξα απφ πιεπξάο ρξφλνπ ή/θαη πξνζνρήο ελέξγεηαο ζηηο απαηηήζεηο ηεο νηθνγελεηαθήο ζθαίξαο, κεηψλνληαο έηζη ηελ αζπκβαηφηεηα κεηαμχ ησλ ξφισλ θαη ηειηθά ηελ εξγαζηαθή-νηθνγελεηαθή ζχγθξνπζε. Κάησ απφ ηελ νπηηθή γσλία ηεο Απνζηξάγγηζεο ησλ Πφξσλ ην άηνκν ζα δηεπζεηήζεη θαιχηεξα ην ρξφλν, ηελ ελέξγεηα θαη ηελ πξνζνρή ηνπ, ρσξίο λα απαηηείηαη κεηαθνξά ησλ πφξσλ απηψλ απφ ηε κία ζθαίξα ζηελ άιιε, έηζη ψζηε λα είλαη ην άηνκν απνηειεζκαηηθφ θαη ηθαλνπνηεκέλν ζηε ζθαίξα ππνδνρήο ησλ πφξσλ. 4) Υαξαθηεξηζηηθά ηεο ζθαίξαο ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο ηα νπνία κπνξεί λα επεξεάζνπλ ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο. ηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο απφ ηα 8 αξρηθά ραξαθηεξηζηηθά απνξξίπηνληαη ζηαηηζηηθά ηα εμήο 5: ρξφλνο παξακνλήο ζηελ επηρείξεζε, ρξφλνο παξακνλήο ζηελ ζέζε, ηχπνο ηεο εξγαζίαο, επειημία ηνπ σξαξίνπ θαη κηζζφο. Δπηβεβαηψλεηαη εκπεηξηθά φηη ηειηθά κφλν ηξία ραξαθηεξηζηηθά επεξεάδνπλ ηελ απφδνζε ζηνλ εξγαζηαθφ ξφιν /ζθαίξα, ηελ πίεζε πνπ αζθεί ζην άηνκν ν ξφινο θαη θαη επέθηαζε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο. Απηά είλαη: ε πνηθηιία θαζεθφλησλ (ζεηηθή ζρέζε), ε απηνλνκία (αξλεηηθή ζρέζε) θαη ν θηιηθφο πξνο ηελ νηθνγέλεηα νξγαληζκφο (πεξηιακβάλεη π.ρ. ηε θηιηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα, πνιηηηθέο θηιηθέο ζηελ νηθνγέλεηα; ζεηηθή ζρέζε). ηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο επηβεβαηψλεηαη εκπεηξηθά κφλν ε αξλεηηθή ζρέζε κεηαμχ θιίκαηνο ζηελ νηθνγέλεηα, ελψ απνξξίπηνληαη κε βάζε ηε ζηαηηζηηθή αλάιπζε σο πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο νηθνγελεηαθήο εξγαζηαθήο δσήο ην εηζφδεκα θαη ην εάλ εξγάδεηαη ή φρη ε ζχδπγνο. Αλαθνξηθά κε ηελ πξνζσπηθφηεηα (σο πξνζδηνξηζηηθφο παξάγνληαο) ζα πξέπεη λα δηαθξηζεί ε άκεζε επίδξαζε ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπ αηφκνπ ζηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο απφ ηελ έκκεζε επίδξαζε ησλ δεκνγξαθηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ δείγκαηνο, φπσο: 122

123 νηθνγελεηαθφ θαζεζηψο, ην εάλ είλαη γνλέαο ή φρη, θαη θχιν. Ζ πξνζσπηθφηεηα αλαθέξεηαη ζε δπλακηθέο λνεηηθέο δνκέο θαη δηαδηθαζίεο πνπ πξνζδηνξίδνπλ ηε ζπλαηζζεκαηηθή θαη ζπκπεξηθνξηθή πξνζαξκνγή ηνπ αηφκνπ ζην πεξηβάιινλ ηνπ. ην κνληέιν ησλ Michel θαη ζπλ. (2011) πεξηιακβάλνληαη, ζχκθσλα κε ηε βηβιηνγξαθηθή ηνπο επηζθφπεζε, δχν ραξαθηεξηζηηθά ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπ αηφκνπ: απηά ηνπ εζσηεξηθνχ ειέγρνπ (internal locus of control) θαη ηεο αξλεηηθήο ζηάζεο (δηάζεζεο)/ λεχξσζεο (negative affect/neuroticism). Ζ άκεζε επίδξαζε ησλ δχν ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο πξνζσπηθφηεηαο πνπ ζπκπεξηιακβάλνληαη ζην ππφδεηγκα θαη ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο (αξλεηηθή ζρέζε κε ην ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ εζσηεξηθνχ ειέγρνπ θαη ζεηηθή κε ηελ αξλεηηθή ζηάζε/λεχξσζε) θαη εξκελεχεηαη κε βάζε ην κεραληζκφ ηεο Δπζπγξάκκηζεο ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν ε ζρέζε κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ θαζνξίδεηαη απφ κία ηξίηε κεηαβιεηή. iii) Διεγρζνχλ νη ππνζέζεηο ηνπ πξνηεηλφκελνπ κνληέινπ ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο κε πξφζθαηεο έξεπλεο. Σα απνηειέζκαηα ηνπο ζηεξίδνληαη ζε 142 άξζξα ηα νπνία πεξηιακβάλνπλ 1080 ζπζρεηίζεηο θαη 178 δείγκαηα. iv) Δπεθηείλνπλ ηελ κεηα-αλάιπζε ηεο Byron (2005) φρη κφλν κε ηελ επηθαηξνπνίεζε ηεο βηβιηνγξαθίαο, αιιά θαη εζηηάδνληαο, φπσο νη ίδηνη αλαθέξνπλ, κφλν ζε έξεπλεο πνπ αλαθέξνληαη ζηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη φρη ζε έξεπλεο πνπ κειεηνχλ θαη ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο κε-εξγαζηαθήο δσήο γεληθφηεξα. Απηφ δηφηη ζεσξνχλ φηη ε επηθέληξσζε ζηηο δχν πην ζεκαληηθέο ζθαίξεο ζηε δσή ησλ αηφκσλ ζα αλαδείμεη απνηειεζκαηηθφηεξα ηηο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ θαη ηεο ζχγθξνπζεο ζηηο ζθαίξεο απηέο. Δπηπιένλ, ζπζηεκαηηθνπνηνχλ θαη δηεπθξηλίδνπλ (conceptual and empirical clarity), ζε ζρέζε κε ηελ Byron (2005), ην πεξηερφκελν ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ηεο ζχγθξνπζεο κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ. Ζ επηινγή ησλ δεκνζηεπκέλσλ εξεπλεηηθψλ εξγαζηψλ πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζηε κεηα-αλάιπζή ηνπο έγηλε ζε δχν ζηάδηα. Αξρηθά, κε έξεπλα ζηηο βάζεηο δεδνκέλσλ ERIC, ABI/INFORM θαη PsycINFO/Dissertation Abstract θαη ζηε ζπλέρεηα κε βάζε ηε βηβιηνγξαθία ζε πξφζθαηα άξζξα κεηα-αλάιπζεο ή επηζθφπεζεο ηεο βηβιηνγξαθίαο (Byron, 2005; Eby et al., 2005; Ford, et al., 2007). Οη 123

124 έξεπλεο ζπκπεξηιήθζεθαλ εθφζνλ: i) πεξηιάκβαλαλ κέηξεζε ηεο κίαο ή θαη ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, ii) πεξηιάκβαλαλ κία εθ ησλ κεηαβιεηψλ ηνπ ζεσξεηηθνχ ηνπο κνληέινπ θαη iii) αλαθέξνληαλ ζπζρεηίζεηο (zero-order) κεηαμχ ησλ ππφ κειέηε κεηαβιεηψλ. Σα απνηειέζκαηα ηεο κεηα-αλάιπζεο απνηππψλνληαη ζηε ρήκα 3.4 φπνπ θαίλεηαη θαη ν βαζκφο ζπζρέηηζεο ηεο θάζε κεηαβιεηήο κε ηελ κία ή θαη /ηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο. Ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ είλαη ην εχξεκα φηη ελψ νη Michel θαη ζπλ. (2011) ππνζηεξίδνπλ αξρηθά (κε αληίζηνηρεο ππνζέζεηο) φηη νη δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο έρνπλ δηαθνξεηηθνχο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο (γηα παξάδεηγκα ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή πξνζδηνξίδεηαη απφ παξάγνληεο ηεο ζθαίξαο ηεο εξγαζίαο θαη αληίζηξνθα, ππφζεζε γλσζηή σο αξρή ηεο ζρεηηθφηεηαο ηεο ζθαίξαο πξνέιεπζεο αλαθνξηθά κε ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο - domain specificity approach with regard to antecedents; π.ρ. Frone et al., 1992; 1997), δηαπηζηψλνπλ, θαηά ηελ κεηα-αλάιπζή ηνπο, ζρέζεηο πνπ δελ είραλ ππνζέζεη κεηαμχ ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ηεο ζχγθξνπζεο ζην πιαίζην ηεο κίαο ζθαίξαο (π.ρ. ηεο εξγαζίαο) θαη ηεο θαηεχζπλζεο ηεο ζχγθξνπζεο (δειαδή ηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή) πνπ δε ζρεηίδεηαη άκεζα κε ηελ ππν-κειέηε ζθαίξα. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα αλαθνξηθά κε ηελ πην πάλσ δηαπίζησζε απνηειεί ε νκάδα ησλ κεηαβιεηψλ ηεο θνηλσληθήο ζηήξημεο ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο, νη νπνίεο παξνπζηάδνπλ ζηαηηζηηθά ζεκαληηθέο ζπζρεηίζεηο θαη κε ηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή θαη φρη κφλν κε ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, φπσο είρε ππνηεζεί αξρηθά. Σν εχξεκα απηφ είλαη ππνζηεξηθηηθφ - φπσο θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο Byron (2005) πξνο ηελ άπνςε φηη αλ θαη νη δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο κπνξεί λα απνηεινχλ δηαθξηηέο κεηαβιεηέο, κπνξεί λα έρνπλ θνηλνχο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο. Καη νη δχν (Byron, 2005; Michel θαη ζπλ. 2011) κεηα-αλαιχζεηο, φπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί απνηεινχλ, ζεηηθή ζπλεηζθνξά θαη θσηίδνπλ ηνπο παξάγνληεο πνπ ηφζν ηα άηνκα φζν θαη νη επηρεηξήζεηο κπνξεί λα δηαρεηξηζηνχλ γηα λα πεξηνξίζνπλ ηε ζχγθξνπζε ησλ δχν ζθαηξψλ θαη ηηο αξλεηηθέο ζπλέπεηέο ηνπο νη νπνίεο αλαιχνληαη ζηελ ακέζσο επφκελε ελφηεηα. 124

125 Δπηπηψζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο Ζ παξνπζίαζε ησλ επηπηψζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθή δσή ζηελ ελφηεηα απηή (βι. ππν-ελφηεηα ) ζηεξίδεηαη ζηελ επηζθφπεζε / κεηααλάιπζε ησλ Allen, Herst, Bruck, θαη Sutton (2000), ζηε βηβιηνγξαθηθή επηζθφπεζε ησλ Eby, Casper, Lockwood, Bordeaux θαη Brinley (2005) θαη ζηε κεηα-αλάιπζε ησλ Amstad, Meier, Fasel, Elfering θαη Semmer (2011). Λφγσ ηεο ζπρλήο αλαθνξάο ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα ή θαη ηε ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή, σο απνηειέζκαηα ηεο ζχγθξνπζεο ησλ δχν ζθαηξψλ, παξνπζηάδεηαη ε επηζθφπεζε / κεηα-αλάιπζε ησλ Kossek θαη Ozeki (1998) πνπ εζηηάδεη ζηελ πξναλαθεξφκελε ζρέζε (βι. ππν-ελφηεηα ) Γεληθά : χγθξνπζε εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο θαη επηπηψζεηο 1. Allen, Herst, Bruck, θαη Sutton (2000) Ζ επηζθφπεζε/κεηα-αλάιπζε ησλ Allen θαη ζπλ. (2000) ζηνρεχεη ζην λα δηακνξθψζεη έλα νινθιεξσκέλν ζεσξεηηθφ πιαίζην αλαθνξηθά κε ηηο επηπηψζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, ιακβάλνληαο ππφςε ηελ έξεπλα πνπ έρεη δηεμαρζεί ζε δηαθνξεηηθέο επηζηεκνληθέο πεξηνρέο, πξνθεηκέλνπ λα δηακνξθψζεη κία πην νινθιεξσκέλε αληίιεςε ηνπ ζέκαηνο θαη λα αλαδείμεη ηελ ηδηαίηεξε ζεκαζία ηνπ. Γηα ιφγνπο ζαθήλεηαο θαη επηθέληξσζεο (parsimony), ηα απνηειέζκαηα αθνξνχλ κφλν ζηελ θαηεχζπλζε ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή κε ειάρηζηεο εμαηξέζεηο. Ζ αλαδήηεζε ησλ άξζξσλ πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζηε κεηα-αλάιπζε ησλ Allen θαη ζπλ. (2000) έγηλε ζηηο βάζεηο PsycLIT θαη OVID κε ηηο ιέμεηο θιεηδηά «ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή» θαη «ζχγθξνπζε κεηαμχ ξφισλ» (inertrole conflict) θαη «ζηξεο πνιιαπιψλ ξφισλ» (multiple role stress), γηα ηα έηε ζε επηά πεξηνδηθά, θαζψο θαη ζηηο βηβιηνγξαθηθέο πεγέο ησλ άξζξσλ πνπ εληνπίζηεθαλ απφ ηηο βάζεηο δεδνκέλσλ. Σα ηειηθά 67 άξζξα πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζηε κεηα-αλάιπζεο επηιέρζεθαλ κε βάζε ηα παξαθάησ θξηηήξηα: i) ε κεηαβιεηή ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή λα κεηξάηαη πνζνηηθά θαη ii) ε κειέηε λα αθνξά ζηε ζρέζε κεηαμχ ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη κίαο ή πεξηζζφηεξσλ κεηαβιεηψλ πνπ ζεσξεηηθά 125

126 απνηεινχλ επηπηψζεηο ηεο (ρσξίο λα απνθιείνπλ θαη αληίζηξνθε ζρέζε αηηίαο - απνηειέζκαηνο). ρήκα 3.5: Οη θαηεγνξίεο ησλ επηπηψζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ζχκθσλα κε ηνπο Allen θαη ζπλ. (2000) Δπηπηψζεηο ζηελ εξγαζία Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία (-) Αθνζίσζε ζηελ εξγαζία (-) Πξφζζεζε απνρψξεζεο (+) Απνπζίεο (+) Απφδνζε ζην έξγν (-) Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ θαξηέξα (-) Δπηηπρία ζηελ θαξηέξα (-) χγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή Δπηπηψζεηο πνπ δε ζπλδένληαη κε ηελ εξγαζία (non-work) Ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή (-) Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα (-) Ηθαλνπνίεζε απφ ην γάκν (-) Απφδνζε ζηελ νηθνγέλεηα (-) Ηθαλνπνίεζε απφ ηνλ ειεχζεξν ρξφλν (-) Δπηπηψζεηο πνπ ζπλδένληαη κε ην ζηξεο Άζρεκε ςπρνινγηθή θαηάζηαζε (+) Φπζηθά ζπκπηψκαηα (+) Καηάζιηςε (+) Υξήζε νπζηψλ (+) Δμνπζέλσζε (+) Οηθνγελεηαθφ ζηξεο (+) Δξγαζηαθφ ζηξεο (+) Πεγή: Allen θαη ζπλ. (2000), (Τπ: ην πξφζεκν θαηαδεηθλχεη ηελ θαηεχζπλζε ηεο ζρέζεο) πσο θαίλεηαη ζην ρήκα 3.5 νη επηπηψζεηο ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή νκαδνπνηήζεθαλ κε βάζε ην πεξηερφκελν ησλ κεηαβιεηψλ (content analysis and coding) θαη ηελ θσδηθνπνίεζε ησλ ζεκάησλ/ελλνηψλ ζε ηξεηο (3) θαηεγνξίεο: επηπηψζεηο ζηελ εξγαζία, επηπηψζεηο εθηφο-εξγαζίαο θαη επηπηψζεηο πνπ ζπλδένληαη κε ην ζηξεο (stress related outcomes). Απφ ηηο επηπηψζεηο ζηελ εξγαζία, νη νπνίεο αθνξνχλ θπξίσο εξγαζηαθέο ζηάζεηο (π.ρ. ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, αθνζίσζε, δηάζεζε απνρψξεζεο απφ ηνλ νξγαληζκφ), ε ηθαλνπνίεζε απφ 126

127 ηελ εξγαζία θαίλεηαη λα απνηειεί ηελ πην ζπρλά αλαθεξφκελε κεηαβιεηή θαη λα ζπλδέεηαη ζηηο πεξηζζφηεξεο έξεπλεο αξλεηηθά κε ηελ ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή. Δλδείμεηο θαίλεηαη λα ππάξρνπλ γηα ηελ αξλεηηθή ζρέζε ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή κε ηελ αθνζίσζε ησλ εξγαδνκέλσλ ζηνλ νξγαληζκφ, ηελ επηζπκία απνρψξεζεο απφ ηνλ νξγαληζκφ θαη ηελ απφδνζε ησλ εξγαδνκέλσλ. Δλψ, αδχλακεο ή ζηαηηζηηθά κε ζεκαληηθέο είλαη νη ελδείμεηο γηα αξλεηηθή ζρέζε κεηαμχ ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ θαξηέξα θαη ζεηηθήο ζρέζεο κε ηνλ αξηζκφ ησλ απνπζηψλ απφ ηελ εξγαζία. ηηο επηπηψζεηο πνπ δε ζπλδένληαη κε ηελ εξγαζία ζπκπεξηιακβάλνληαη ε ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή, ηελ νηθνγέλεηα, ην γάκν, ην ξφιν ηνπ γνλέα θαη ηνλ ειεχζεξν ρξφλν θαη ε απφδνζε ζηελ νηθνγέλεηα. πκπεξαζκαηηθά, αλ θαη ε ζρέζε κεηαμχ ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή κε ηηο πην πάλσ κεηαβιεηέο αλακελφηαλ λα είλαη αξλεηηθή ηα απνηειέζκαηα θαίλεηαη λα κελ είλαη μεθάζαξα αλαθνξηθά κε ηελ έληαζε ηεο ζρέζεο, ελψ ζπρλά ην θχιν θαίλεηαη λα επεξεάδεη ην απνηέιεζκα απηήο ηεο ζρέζεο. Οη επηπηψζεηο πνπ ζπλδένληαη κε ην ζηξεο πεξηιακβάλνπλ κεηαβιεηέο φπσο π.ρ. θπζηθή πγεία θαη θαηάζιηςε πνπ δελ κπνξνχλ λα εληαρζνχλ ζηηο άιιεο δχν θαηεγνξίεο, εάλ θαη ζε θάπνηεο πεξηπηψζεηο κπνξεί λα ζπλδένληαη πεξηζζφηεξν κε θάπνηα απφ απηέο (π.ρ. εξγαζηαθφ ζηξεο). Ζ επίδξαζε ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ζε φιεο ηηο κεηαβιεηέο πνπ έρνπλ κειεηεζεί θαη ζπκπεξηιακβάλνληαη ζηελ θαηεγνξία απηή βξέζεθε ζεηηθή ζην ζχλνιν ησλ εξεπλψλ πνπ πεξηιακβάλνληαη. Οη Allen θαη ζπλ. (2000) ζην άξζξν ηνπο αλαθέξνπλ θαη ην ζέκα ηεο κέηξεζεο (operationalization) ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή εληνπίδνληαο ηελ αζάθεηα πνπ επηθξαηεί ζηε βηβιηνγξαθία αλαθνξηθά κε ηε θχζε ηεο ζχγθξνπζεο (π.ρ. ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ θνηλσληθή δσή θιπ), ηα εξγαιεία κέηξεζεο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη (π.ρ. κία κφλν γεληθήο θχζεο εξψηεζε, αλάπηπμε ακθίβνιεο αμηνπηζηίαο θαη εγθπξφηεηαο θιηκάθσλ κέηξεζεο) θαη ηε ζρέζε ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή κε άιιεο κεηαβιεηέο. Καηαιήγνπλ κάιηζηα φηη ζε απηά ηα πξνβιήκαηα νθείινληαη θαη ηα αληηθξνπφκελα ζπρλά απνηειέζκαηα ησλ εξεπλψλ θαη ησλ απνηειεζκάησλ ηεο αλάιπζήο ηνπο. Έλα κεηνλέθηεκα ηεο αλάιπζεο ηνπο απνηειεί ην ζέκα ηεο εγθπξφηεηαο ησλ απνηειεζκάησλ ιφγσ ηνπ κηθξνχ αξηζκνχ 127

128 κειεηψλ πνπ αθνξνχλ νξηζκέλεο απφ ηηο κεηαβιεηέο ηεο έξεπλαο θαη ησλ κεηνλεθηεκάησλ ηεο αλάιπζεο (κεηα-αλάιπζε) πνπ βαζίδεηαη ζε δεηγκαηνιεςία δεχηεξεο ηάμεο (second-order sampling). Σέινο, ζχκθσλα κε ηνπο Allen θαη ζπλ. (2000) δε θαίλεηαη λα έρεη κειεηεζεί ζε κεγάιν βαζκφ ε επίδξαζε ησλ δεκνγξαθηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ αηφκσλ ζηε ζρέζε κεηαμχ εξγαζηαθήο θαη νηθνγελεηαθήο δσήο αλ θαη ππάξρνπλ ελδείμεηο φηη απηά ηελ επεξεάδνπλ. 2. Eby, Casper, Lockwood, Bordeaux θαη Brinley (2005) Oη Eby θαη ζπλ. (2005) ζην άξζξν ηνπο κε ηίηιν Work and family research in IO/OB: Content analysis and review of the literature ( ) κειεηνχλ 190 άξζξα ηεο ζρεηηθήο κε ηε ζχλδεζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή βηβιηνγξαθίαο ζηνλ επηζηεκνληθφ θιάδν ηεο Βηνκεραληθήο Οξγάλσζεο (industrial organizational/io) θαη ηεο Οξγαλσζηαθήο πκπεξηθνξάο (OB). Αλαιχνπλ θαη νκαδνπνηνχλ κε βάζε ην λνεκαηηθφ πεξηερφκελν (content analysis) ηα απνηειέζκαηα ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο ρσξίο λα δηαθξίλνπλ ηηο επηπηψζεηο ζε θάζε κία εθ ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο. Ζ αλαδήηεζε ησλ άξζξσλ έγηλε ζηηο βάζεηο PsycINFO θαη ΑΒΗnform κε ιέμεηο θιεηδηά φπσο: εξγαζία-δσή, εξγαζία κε/εξγαζία, εξγαζία θαη νηθνγέλεηα, θηιηθφο πξνο ηελ νηθνγέλεηα νξγαληζκφο θαη ζε πεξηνδηθά IO/OB. Αξρηθά εληνπίζηεθαλ 238 άξζξα απφ απηά ρξεζηκνπνηήζεθαλ 190 (20 δηεξεπλεηηθνχ ραξαθηήξα θαη 170 πξνβιεπηηθνχ / predictive). Γηα ηελ ηειηθή επηινγή ρξεζηκνπνηήζεθαλ ηα παξαθάησ θξηηήξηα, ηα άξζξα έπξεπε: i) λα πεξηιακβάλνπλ απνηειέζκαηα πνζνηηθψλ εξεπλψλ, ii) λα δηαηππψλνπλ ππνζέζεηο θαη λα κελ αθνξνχλ ζηελ αλάπηπμε θιηκάθσλ κέηξεζεο θαη iii) λα εζηηάδνπλ ζηε ζρέζε κεηαμχ εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο θαη νη κεηαβιεηέο ηνπ εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο λα αθνξνχλ ζε ξφινπο πνπ ακείβνληαη (paid work), ελψ ηνπ νηθνγελεηαθνχ πεξηβάιινληνο λα αθνξνχλ ζηνπο ξφινπο ηνπ αηφκνπ ζην πιαίζην ηεο νηθνγέλεηαο. Οη επηπηψζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο νκαδνπνηήζεθαλ ζε ηξεηο (ζρεδφλ αληίζηνηρεο κε απηέο ηεο έξεπλαο ησλ Allen θαη ζπλ. 2000) θαηεγνξίεο: θπζηθή θαη ςπρνινγηθή πγεία, επηπηψζεηο ζηελ εξγαζία θαη επηπηψζεηο ζηελ νηθνγέλεηα. Αλαθνξηθά κε ηα απνηειέζκαηα ζηε θπζηθή θαη ςπρνινγηθή πγεία ησλ αηφκσλ, ε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο ζπλδέεηαη κε αξλεηηθέο επηπηψζεηο ζηε θπζηθή πγεία ησλ αηφκσλ (Schmidt et al., 128

129 1980; Frone et al., 1992), πςειφηεξα επίπεδα θαηάζιηςεο, ππέξηαζεο (Frone et al., 1992) ςπρνινγηθνχ ζηξεο (Kelloway et al., 1999; Grenglass and Burke, 2000; Parasuraman and Simmers, 2001), εμαζζέλεζεο θαη θαηαλάισζεο νπζηψλ, θαζψο θαη κεηαπηψζεσλ ζηε ζπκπεξηθνξά (Frone, 2000). Αξθεηέο έξεπλεο ζπλδένπλ ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο κε ρακειφηεξν επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηε δσή γεληθφηεξα (π.ρ. Carlson and Perewee, 1999; Rice et al., 1992). χκθσλα κε ηελ κεηα-αλάιπζε ησλ Eby θαη ζπλ. (2007), νη επηπηψζεηο ζηελ εξγαζία πεξηιακβάλνπλ θπξίσο ηελ αξλεηηθή επίδξαζε ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία (π.ρ. Bedeian et al., 1988; Parasurman and Simmers, 2001; Bruck et al., 2002), ζηελ αληίιεςε γηα κία επηηπρεκέλε θαξηέξα θαη ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ θαξηέξα (Parasurman and Simmers, 2001; Martins et al., 2002). Άιιεο έξεπλεο ππνζηεξίδνπλ φηη ηα πςειφηεξα επίπεδα ζχγθξνπζεο ζπλδένληαη κε πςειφηεξα επίπεδα εκπινθήο ζηελ εξγαζία θαη ρακειφηεξε ζπλαηζζεκαηηθή αθνζίσζε (commitment). Οη Greenhaus θαη ζπλ. (2001) βξήθαλ φηη ε ζχγθξνπζε ησλ δχν ζθαηξψλ επηδξά ζεηηθά ηφζν ζηε δηάζεζε γηα απνρψξεζε, φζν θαη ζηελ απνρψξεζε απφ ηνλ νξγαληζκφ. Σν θχιν θαη ε ειηθία θαίλεηαη ζε θάπνηεο πεξηπηψζεηο λα επεξεάδνπλ ηελ έληαζε ηεο ζρέζεο κεηαμχ ζχγθξνπζεο ησλ δχν ζθαηξψλ θαη επηπηψζεσλ ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο π.ρ. ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ θαξηέξα. Σέινο, νη επηπηψζεηο ζηελ νηθνγέλεηα ζπλδένληαη θπξίσο κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη ηελ έγγακε δσή (marital dissatisfaction), αιιά θαη κε ηελ απφδνζε ζηνλ νηθνγελεηαθφ ξφιν. 3. Amstad, Meier, Fasel, Elfering θαη Semmer (2011) Οη Amstad θαη ζπλ. (2011) επηδηψθνπλ κε ηελ επηζθφπεζε ηεο ζρεηηθήο κε ηηο επηπηψζεηο ηεο ζχγθξνπζεο βηβιηνγξαθίαο θαη ηε κεηα-αλάιπζή ηνπο λα επηθαηξνπνηήζνπλ ηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία, εζηηάδνληαο ζηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο, ζηα απνηειέζκαηά ηνπο θαη ζηνπο παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηε ζρέζε κεηαμχ ησλ κεηαβιεηψλ. Ζ αλαδήηεζε ησλ άξζξσλ έγηλε ζηε βάζε PsycINFO κε ιέμεηο θιεηδηά (π.ρ. ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο), θαζψο θαη ζε πξφζθαηα άξζξα επηζθφπεζεο. πλνιηθά, απφ 98 άξζξα ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζηελ κεηα-αλάιπζε 427 ζπζρεηίζεηο (261 γηα ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη

130 γηα ηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή). Οη έξεπλεο ζπκπεξηιήθζεθαλ εθφζνλ: i) ήηαλ γξακκέλεο ζηα αγγιηθά, ii) πξνζδηφξηδαλ ηελ θαηεχζπλζε ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, iii) αλέθεξαλ ηα απνηειέζκαηα ζπζρεηίζεσλ θαη iv) δελ αθνξνχζαλ ζηε ζεηηθή δηάζηαζε ηεο ζχλδεζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή. Γχν (2) παξάγνληεο ραξαθηεξηζηηθά πνπ επεξεάδνπλ ηε ζρέζε (moderators) κεηαμχ ησλ δχν (2) κεηαβιεηψλ (θαηεπζχλζεηο) ηεο ζχγθξνπζεο θαη ησλ απνηειεζκάησλ ηεο ειέγρζεθαλ: νη ψξεο εξγαζίαο θαη ε παηξφηεηα/κεηξφηεηα (parenthood). Ζ αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ ζηεξίρζεθε ζην ζεσξεηηθφ ππφδεηγκα πνπ απεηθνλίδεηαη ζην ρήκα 3.6, ην νπνίν εκθαλίδεη ηηο πηζαλέο επηπηψζεηο ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο. Απηέο φπσο θαίλεηαη ζην ζρήκα θαη κε βάζε ην άξζξν ησλ Bellavia θαη Frone (2005) θαη θνληά ζηε ινγηθή ησλ Allen θαη ζπλ. (2000) δηαθξίλνληαη ζε ηξεηο (3) θαηεγνξίεο: επηπηψζεηο πνπ ζπλδένληαη κε ηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο, επηπηψζεηο πνπ ζπλδένληαη κε ηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο θαη επηπηψζεηο πνπ δελ ζπλδένληαη κε ζπγθεθξηκέλε ζθαίξα. πσο αλαθέξνπλ νη ζπγγξαθείο, κε βάζε ηε βηβιηνγξαθηθή ηνπο επηζθφπεζε έρεη ππνζηεξηρζεί εξεπλεηηθά φηη θαη νη δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο ζπλδένληαη κε επηπηψζεηο: i) ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο π.ρ. ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, νξγαλσζηαθή δέζκεπζε/αθνζίσζε, απφδνζε ζηελ εξγαζία, ii) ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο π.ρ. ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη πίεζε ζηελ νηθνγέλεηα θαη iii) κε επηπηψζεηο πνπ δε ζπλδένληαη κε ζπγθεθξηκέλε ζθαίξα π.ρ. ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή, θαηάζιηςε. Γεδνκέλνπ φηη ηα απνηειέζκαηα ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο κπνξεί λα γίλνπλ αηζζεηά ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο, ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο ή θαη εθηφο ησλ δχν ζθαηξψλ, ην εξψηεκα πνπ αλαθχπηεη είλαη: Καηά πφζν ε ζθαίξα πξνέιεπζεο ηεο ζχγθξνπζεο ζπλδέεηαη κε ηα απνηειέζκαηά ηεο κε ζπγθεθξηκέλν ηξφπν. Ή ζέηνληαο ην δηαθνξεηηθά, ππάξρεη ηαχηηζε κεηαμχ ηεο ζθαίξαο πξνέιεπζεο ηεο ζχγθξνπζεο θαη ηεο ζθαίξαο πνπ γίλνληαη αηζζεηά ηα απνηειέζκαηα ηεο (matching domain outcomes); Γειαδή, ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή επεξεάδεη ηα απνηειέζκαηα ζηελ ζθαίξα ηεο εξγαζίαο ζε κεγαιχηεξν βαζκφ απφ φηη ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο θαη αληίζηξνθα (ζηεξηδφκελνη ζηε ινγηθή φηη νη αξλεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο θαη επαθφινπζεο ζπκπεξηθνξέο ζπλδένληαη κε ηε ζθαίξα πνπ πξνθαιεί ηε ζχγθξνπζε) ή 130

131 ηα απνηειέζκαηα γίλνληαη πην αηζζεηά ζηελ άιιε ζθαίξα (cross-domain), δειαδή ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή επεξεάδεη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ηα απνηειέζκαηα ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο θαη αληίζηξνθα. ρήκα 3.6: Οη πηζαλέο επηπηψζεηο ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο χγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή χγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή Δπηπηψζεηο πνπ ζπλδένληαη κε ηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο: Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία (-) Οξγαλσζηαθή δέζκεπζε/αθνζίσζε (-) Πξφζζεζε απνρψξεζεο (+) Δμνπζέλσζε (+) Απνπζίεο (+) Απφδνζε ζηελ εξγαζία (-) Πίεζε (strain) ζηελ εξγαζία (+) πκπεξηθνξά θαινχ πνιίηε (-) Δπηπηψζεηο πνπ ζπλδένληαη κε ηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο: Ηθαλνπνίεζε απφ ην γάκν (-) Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα (-) Απφδνζε ζηελ νηθνγέλεηα (-) Πίεζε (strain) ζηελ νηθνγέλεηα (+) Πεγή: Πξνζαξκνγή απφ Amstad θαη ζπλ. (2011) (Τπ: ην πξφζεκν θαηαδεηθλχεη ηελ θαηεχζπλζε ηεο ζρέζεο), Πξνζέγγηζε ηεο ζρεηηθφηεηαο ηεο ζθαίξαο πξνέιεπζεο ηεο ζχγθξνπζεο Πξνζέγγηζε ηεο πεγήο πξνέιεπζεο ηεο ζχγθξνπζεο Δπηπηψζεηο πνπ δε ζπλδένληαη κε ζπγθεθξηκέλε ζθαίξα: Ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή (-) Πξνβιήκαηα πγείαο (+) Φπρνινγηθή πίεζε (+) ηξεο (+) ηνκαρηθέο / θπζηθέο δηαηαξαρέο (+) Καηάζιηςε (+) Υξήζε νπζηψλ (+) Οη δχν πην πάλσ απφςεηο δίλνπλ ην ζεσξεηηθφ ππφβαζξν, φπσο ζα δνχκε παξαθάησ ζηελ ελφηεηα 3.3, ζε δχν (2) βαζηθέο πξνζεγγίζεηο ζηηο νπνίεο ζηεξίδνληαη ηα νιηζηηθά κνληέια ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο. Γειαδή: i) ηελ πξνζέγγηζε ηεο ζρεηηθφηεηαο ηεο ζθαίξαο πξνέιεπζεο ηεο ζχγθξνπζεο (domain specificity perspective) θαη ii) ηελ πξνζέγγηζε ηεο πεγήο πξνέιεπζεο (source attribution perspective). Πάλησο ηα απνηειέζκαηα ηεο ζχγθξνπζεο θαη ζηηο δχν 131

132 ζθαίξεο είλαη δπλαηφ λα γεληθεπηνχλ, θαζψο ε ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή θαίλεηαη λα γίλεηαη πιένλ απνδεθηφ φηη πξνζδηνξίδεηαη ηφζν απφ ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία φζν θαη απφ ηελ νηθνγέλεηα. Αλαθνξηθά κε ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, ε ηζρπξφηεξε ζρέζε είλαη απηή πνπ αθνξά ζηηο επηπηψζεηο πνπ δε ζπλδένληαη κε ζπγθεθξηκέλε ζθαίξα (θπξίσο κε ην ζηξεο θαη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή), αθνινπζνχκελε απφ επηπηψζεηο πνπ αθνξνχλ ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο (θχξηα κε ηε ζπκπεξηθνξά θαινχ πνιίηε θαη ηελ εμνπζέλσζε) θαη επηπηψζεηο πνπ αθνξνχλ ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο (ηζρπξφηεξα κε ην ζηξεο). Ζ ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ζρεηίδεηαη επίζεο ηζρπξφηεξα κε ηηο επηπηψζεηο πνπ δε ζπλδένληαη κε ζπγθεθξηκέλε ζθαίξα (θπξίσο κε ην ζηξεο, ηα πξνβιήκαηα πγείαο, ηελ θαηάζιηςε θαη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή), αθνινπζνχκελε απφ επηπηψζεηο πνπ αθνξνχλ ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο (θπξίσο κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ην γάκν, ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηε νηθνγέλεηα θαη ην πίεζεο/ζηξεο ζηελ νηθνγέλεηα, ελψ ε απφδνζε ζηελ νηθνγέλεηα δε παξνπζηάδεη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή ζπζρέηηζε). Σέινο, ζπλδέεηαη θαη κε ηηο επηπηψζεηο πνπ αθνξνχλ ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο (θπξίσο κε ηε ζπκπεξηθνξά θαινχ πνιίηε, ηελ εμνπζέλσζε θαη ην ζηξεο). πκπεξαζκαηηθά, ε ηζρπξφηεξε ζρέζε θαη γηα ηηο δχν (2) θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο βξέζεθε κε κεηαβιεηέο πνπ δε ζπλδένληαη κε θακία απφ ηηο δχν (2) ζθαίξεο, ελψ θαίλεηαη λα ππνζηεξίδεηαη ε άπνςε φηη ηειηθά νη επηπηψζεηο ηεο θάζε θαηεχζπλζεο γίλνληαη πην αηζζεηέο ζηε ζθαίξα απφ ηελ νπνία πξνέξρεηαη ε ζχγθξνπζε (matching domain) θαη ιηγφηεξν ζηε άιιε ζθαίξα πνπ γίλεηαη επίζεο αηζζεηή (cross domain). Έλα αθφκε γεληθφ ζπκπέξαζκα αθνξά ζην γεγνλφο φηη νη πεξηζζφηεξεο έξεπλεο εζηηάδνπλ ζηηο επηπηψζεηο ηεο ζχγθξνπζεο ζηελ εξγαζηαθή δσή. Δπίζεο, ε ηθαλνπνίεζε ζε φιεο ηεο ηηο κνξθέο (ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, ηε δσή ηελ νηθνγέλεηα, ην γάκν, ηελ θαξηέξα) απνηειεί ηελ πην ζπρλά κειεηψκελε επίπησζε ηεο ζχγθξνπζεο. Απφ ηηο δχν (2) κεηαβιεηέο - ραξαθηεξηζηηθά ηνπ δείγκαηνο πνπ κειεηήζεθαλ σο απηέο πνπ κπνξνχλ λα επεξεάζνπλ ηε ζρέζε (moderators) κεηαμχ ηεο ζχγθξνπζεο θαη ησλ απνηειεζκάησλ ηεο, ε παηξφηεηα/κεηξφηεηα (parenthood) δε θαίλεηαη λα επεξεάδεη ηειηθά θακία απφ ηηο ζρέζεηο. Δλψ, νη ψξεο εξγαζίαο επεξεάδνπλ ζεηηθά ηελ έληαζε ησλ ζρέζεσλ κεηαμχ ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ησλ επηπηψζεψλ ηεο ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο, 132

133 θαζψο θαη ηελ έληαζε ησλ ζρέζεσλ κεηαμχ ηεο ζχγθξνπζεο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή θαη ησλ επηπηψζεσλ ηεο ζε κε ζπγθεθξηκέλε ζθαίξα. Ζ κεηα-αλάιπζε ησλ Amstad θαη ζπλ. (2011) επηβεβαηψλεη ηα απνηειέζκαηα άιισλ εξεπλψλ, θαη επεθηείλνληαο ηελ κεηα-αλάιπζε ησλ Allen θαη ζπλ. (2000) πνπ εζηηάδεη κφλν ζηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, δηεξεπλά έλα κεγάιν αξηζκφ κεηαβιεηψλ πνπ έρνπλ κειεηεζεί σο επηπηψζεηο ησλ δχν (2) θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο. Έηζη, κειεηά ζε κεγαιχηεξν βάζνο ηε ζρέζε κεηαμχ ησλ επηπηψζεσλ θαη ησλ θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο επηηξέπνληαο ηελ πην απνηειεζκαηηθή αληηκεηψπηζή ηνπο. Δπίζεο, ηα απνηειέζκαηα ηεο αλάιπζήο ηνπο ζέηνπλ ππφ ακθηζβήηεζε ηελ επηθξαηνχζα άπνςε ζηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία θαη ζηα πεξηζζφηεξα νιηζηηθά κνληέια ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (φπσο ζα δνχκε ζηελ ελφηεηα 3.3), ζχκθσλα κε ηελ νπνία νη επηπηψζεηο ηεο θάζε θαηεχζπλζεο ηεο ζχγθξνπζεο γίλνληαη αηζζεηέο ζηε ζθαίξα ππνδνρήο ηεο (πξνζέγγηζε ηεο ζρεηηθφηεηαο ηεο ζθαίξαο πξoέιεπζεο ηεο ζχγθξνπζεο). Οξηζκέλεο αλαιχζεηο ηνπο φκσο ζηεξίδνληαη ζε κηθξφ αξηζκφ εξεπλψλ γεγνλφο πνπ ζέηεη ππφ ακθηζβήηεζε ηελ αμηνπηζηία ησλ ζπκπεξαζκάησλ ηεο αλάιπζήο ηνπο χγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηε δσή Δπεηδή, φπσο έρεη αλαθεξζεί πην πάλσ, νη πην ζπρλά αλαθεξφκελεο επηπηψζεηο - απνηειέζκαηα ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, αθνξνχλ ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή (ή ηελ νηθνγέλεηα) ζηελ παξνχζα ππν-ελφηεηα παξνπζηάδεηαη ε κεηα-αλάιπζε ησλ Kozek θαη Ozeki (1998) πνπ επηθεληξψλεηαη ζηελ πην πάλσ ζρέζε. πγθεθξηκέλα, ε επηζθφπεζε κεηα-αλάιπζε ησλ Kosek θαη Ozeki (1998) δηεξεπλά ηε ζρέζε κεηαμχ ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ηε δσή γεληθφηεξα (ζηνηρείν ηεο νπνίαο απνηειεί θαη ε νηθνγελεηαθή δσή). Οη ζπγγξαθείο αλαδεηψληαο άξζξα θαη πάιη κέζσ βάζεσλ [Psychological Abstracts (απφ ην 1967 έσο ην 1998) θαη Expanded Academic Index (απφ ην 1987 έσο ην 1998)] θαη βηβιηνγξαθηθψλ αλαθνξψλ απφ άξζξα επηζθφπεζεο θαη πξφζθαηεο κειέηεο, θαηέιεμαλ ηειηθά λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ηα απνηειέζκαηα απφ 32 δείγκαηα γηα ηε κειέηε ηεο ζρέζεο κεηαμχ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη 18 δείγκαηα γηα ηε ζρέζε κεηαμχ ζχγθξνπζεο 133

134 εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσή θαη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ δσή (ζηνηρείν ηεο νπνίαο απνηειεί θαη ε νηθνγελεηαθή δσή). Ηδηαίηεξα έκθαζε δφζεθε ζην λα δηεξεπλεζεί ην πψο επεξεάδεηαη ην απνηέιεζκα ησλ εξεπλψλ απφ ηνλ ηξφπν (εξγαιείν) κέηξεζεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο. Σα απνηειέζκαηα ηεο εξεπλάο ηνπο έδεημαλ φηη ε ζρέζε κεηαμχ ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο- νηθνγελεηαθήο δσήο (αλεμάξηεηα απφ ην εξγαιείν κέηξεζήο ηεο) είλαη αξλεηηθή. Οη εξγαδφκελνη κε πςειά επίπεδα ζχγθξνπζεο ηείλνπλ λα είλαη ιηγφηεξν ηθαλνπνηεκέλνη απφ ηελ εξγαζία ηνπο. Αλαιπηηθφηεξα, ε έληαζε ηεο ζρέζεο ήηαλ πην ηζρπξή φηαλ ην εξγαιείν κέηξεζεο κεηξνχζε ζπλνιηθά ηε δηπιή θαηεχζπλζε ηεο ζχγθξνπζεο, ελψ απφ ηηο δχν θαηεπζχλζεηο, ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαίλεηαη λα επεξεάδεη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία απφ φηη ε ζχγθξνπζε νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή. Δπίζεο, δηαπηζηψζεθε φηη ε ζρέζε κεηαμχ ησλ κεηαβιεηψλ ήηαλ πην ηζρπξή φηαλ ζην δείγκα ππήξρε κεγάινο αξηζκφο αηφκσλ απφ νηθνγέλεηεο δηπιήο θαξηέξαο θαη πεξηζζφηεξεο γπλαίθεο. Ζ ζρέζε κεηαμχ ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηε δσή είλαη επίζεο αξλεηηθή θαη αξθεηά ηζρπξή. Ζ ζρέζε απηή είλαη πην ηζρπξή γηα ηελ θαηεχζπλζε ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή απφ φηη γηα ηελ θαηεχζπλζε ηεο ζχγθξνπζεο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή. Ζ ζχλζεζε ηνπ δείγκαηνο επεξεάδεη θαη πάιη ην απνηέιεζκα ηεο ζρέζεο, θαζψο γηα ηηο γπλαίθεο ηείλνπλ λα είλαη πην ηζρπξέο. ηε ζπγθεθξηκέλε κειέηε νη Kozek θαη Ozeki θαηά ηε κεηα-αλάιπζή ηνπο δηαπηζηψλνπλ επίζεο ηε ζεηηθή ζρέζε κεηαμχ ησλ θηιηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθψλ θαη ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ηε δσή, θαζψο θαη ην εξεπλεηηθφ θελφ (research gap) πνπ ππάξρεη ζηε βηβιηνγξαθία αλαθνξηθά κε ηε κειέηε ηεο ζρέζεο κεηαμχ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, ησλ πνιηηηθψλ ζπκθηιίσζεο θαη ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ηε δσή θαη ηνπ βαζκνχ πνπ ε ζχγθξνπζε απνηειεί ελδηάκεζε κεηαβιεηή (moderator) ζηε κεηαμχ ηνπο ζρέζε Πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα Oη Ford, Heinen θαη Langkamer (2007) ζηε κεηα-αλάιπζε ηνπο πξαγκαηνπνηνχλ κία επηζθφπεζε ηεο βηβιηνγξαθίαο ( ) αλαθνξηθά κε ηηο ζρέζεηο κεηαμχ: i) 134

135 ζηξεζνγφλσλ παξαγφλησλ, εκπινθήο θαη ζηήξημεο (γεληθήο θχζεο φρη ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα) ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο θαη ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη ii) ζηξεζνγφλσλ παξαγφλησλ θαη ζηήξημεο (γεληθήο θχζεο φρη κφλν ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα) ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο θαη ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία. Παξάιιεια, κε βάζε ηε πξνζέγγηζε ησλ Frone θαη ζπλ. (1992), δηεξεπλνχλ ην ξφιν ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο, σο ελδηάκεζεο κεηαβιεηήο πνπ ζπλδέεη ηνπο ζηξεζνγφλνπο παξάγνληεο θαη ηε ζηήξημε ζηε κία ζθαίξα (π.ρ. νηθνγέλεηα), κε απνηειέζκαηα ζηελ ηθαλνπνίεζε ζηελ άιιε ζθαίξα (π.ρ. εξγαζία). πγθεθξηκέλα φπσο θαίλεηαη θαη ζην ρήκα 3.7 κειεηνχλ κε βάζε ηε βηβιηνγξαθηθή ηνπο επηζθφπεζε: i) Tελ επίδξαζε ηεζζάξσλ κεηαβιεηψλ ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο (ρήκα 3.7α): εκπινθή ζηελ εξγαζία, εξγαζηαθφ ζηξεο, ζηήξημε ζηελ εξγαζία θαη ψξεο εξγαζίαο, ζηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα (άκεζα θαη έκκεζα κέζσ ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήονηθνγελεηαθήο δσήο) θαη ii) Σελ επίδξαζε ηεζζάξσλ κεηαβιεηψλ ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο (ρήκα 3.7β): ζχγθξνπζε ζηελ νηθνγέλεηα, νηθνγελεηαθφ ζηξεο, ζηήξημε ζηελ νηθνγέλεηα, ψξεο πνπ αθηεξψλνληαη ζηελ νηθνγέλεηα, ζηε ζχγθξνπζε νηθνγελεηαθήοεξγαζηαθήο δσήο θαη ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία (άκεζα θαη έκκεζα κέζσ ηεο ζχγθξνπζεο ηεο νηθνγελεηαθήο- εξγαζηαθήο δσήο). iii) Δπηπιένλ, ηέζζεξηο (4) κεηαβιεηέο ρξεζηκνπνηήζεθαλ σο ραξαθηεξηζηηθά πνπ επεξεάδνπλ ην απνηέιεζκα: ην θχιν, νη ψξεο εξγαζία, ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο νηθνγέλεηαο θαη ε εξγαζία θαη ησλ δχν ζπδχγσλ. iv) Οη ζπγγξαθείο, αλαδεηψληαο άξζξα κε ιέμεηο θιεηδηά κέζσ ηνπ Social Science Sitation Index, ηνπ PsycINFO θαη απφ άξζξα κεηα-αλαιχζεσλ (Kossek and Ozeki, 1998; Allen et al., 2000; Byron, 2005; Mesmer-Magnus and Viswesvaran, 2005), ρξεζηκνπνίεζαλ ηειηθά ηα απνηειέζκαηα 120 άξζξσλ. Οη έξεπλεο ζπκπεξηιήθζεθαλ εθφζνλ: i) ήηαλ γξακκέλεο ζηα αγγιηθά, ii) πξνζδηφξηδαλ ηελ θαηεχζπλζε ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη iii) αλέθεξαλ ηα απνηειέζκαηα ζπζρεηίζεσλ. 135

136 ρήκα 3.7. Γνκηθά κνληέια ζχλδεζεο πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη ηελ εξγαζία (άκεζεο θαη έκκεζεο ζρέζεηο) κεηά ηνλ ζηαηηζηηθφ έιεγρν ρήκα 3.7α: Πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα Δκπινθή ζηελ εξγαζία Δξγαζηαθφ ζηξεο ηήξημε ζηελ εξγαζία -.18 χγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή -.15 Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα.21 Ώξεο εξγαζίαο ρήκα 3.7β: Πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία χγθξνπζε ζηελ νηθνγέλεηα Οηθνγελεηαθφ ζηξεο -.28 ηήξημε νηθνγέλεηαο χγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή -.05 Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία Ώξεο πνπ αθηεξψλνληαη ζηελ νηθνγέλεηα Πεγή: Πξνζαξκνγή απφ Ford θαη ζπλ. (2007), p <.05 (Τπ: νη δηαθεθνκκέλεο γξακκέο ππνδεηθλχνπλ κε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθέο ζρέζεηο) Μεηά ηελ θσδηθνπνίεζε ησλ κεηαβιεηψλ πξαγκαηνπνηήζεθε κεηα-αλαιπηηθή αλάιπζε δηαδξνκψλ (meta-analytic path analysis) πξνθεηκέλνπ λα ειεγρζεί ε ζεκαληηθφηεηα ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ζηε δηακφξθσζε ηνπ επηπέδνπ ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, θαζψο θαη ν βαζκφο πνπ ε θάζε θαηεχζπλζε ηεο ζχγθξνπζε απνηειεί ελδηάκεζε κεηαβιεηή πνπ ζπλδέεη ηνπο 136

137 πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο ζηε κία ζθαίξα κε ηα απνηειέζκαηα (ηθαλνπνίεζε) ζηελ άιιε. πγθεθξηκέλα, ππνινγίζηεθαλ νη ζπζρεηίζεηο αλά δχν (2) κεηαβιεηέο θαη πξαγκαηνπνηήζεθαλ πνιιαπιέο παιηλδξνκήζεηο θαη αλάιπζε δηαδξνκψλ κέζσ Αλάιπζεο Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ (path analysis; SEM). Αξρηθά, ειέγρζεθαλ δχν (2) κνληέια πνπ δε ιάκβαλαλ ππφςε ηελ άκεζε επίδξαζε ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ζηελ ηθαλνπνίεζε θαη ζηε ζπλέρεηα δχν (2) κνληέια πνπ έιαβαλ ππφςε ηηο άκεζεο θαη έκκεζεο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ηεο ζχγθξνπζεο θαη ηεο ηθαλνπνίεζεο (βι. ρήκα 3.7). Σα απνηειέζκαηα ηεο κεηα-αλάιπζεο γηα ηα κνληέια πνπ παξνπζηάδνπλ ηηο άκεζεο θαη έκκεζεο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ ππφ-κειέηε κεηαβιεηψλ, απνηππψλνληαη ζην ρήκα 3.7 θαη θαηαδεηθλχνπλ φηη ζηξεζνγφλνη παξάγνληεο θαη παξάγνληεο ζηήξημεο ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο ζπλδένληαη κε ηελ ηθαλνπνίεζε έμσ απφ απηέο ηηο ζθαίξεο. Δπίζεο, ηα απνηειέζκαηα ππνζηεξίδνπλ ηελ άπνςε φηη ε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο απνηειεί κεξηθψο ελδηάκεζν παξάγνληα (partial mediator), θαζψο ε επίδξαζε ησλ ζηξεζνγφλσλ παξαγφλησλ θαη ησλ παξαγφλησλ ζηήξημεο ζηελ ηθαλνπνίεζε δελ είλαη πάληα θπξίσο έκκεζε (π.ρ. ζηελ πεξίπησζε ησλ σξψλ εξγαζίαο θαη ηεο ζηήξημεο ζηελ νηθνγέλεηα). Έλα αθφκε ζεκαληηθφ εχξεκα πνπ αμίδεη λα ζεκεησζεί είλαη φηη ην εξγαζηαθφ ζηξεο θαίλεηαη λα επεξεάδεη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο απφ φηη ην νηθνγελεηαθφ ζηξεο επεξεάδεη ηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο. Απηή ε αζπκκεηξία πηζαλφηαηα λα νθείιεηαη ζηελ χπαξμε πην ηζρπξψλ ζπλφξσλ ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο πνπ ηελ πξνζηαηεχνπλ απφ ηηο αξλεηηθέο επηπηψζεηο ηεο ζχγθξνπζεο ζε κεγαιχηεξν βαζκφ απφ φηη ηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο. Δλδηαθέξνλ παξνπζηάδεη επίζεο ην απνηέιεζκα φηη ν ρξφλνο πνπ απαηηείηαη ζηελ εξγαζία θαη ζηελ νηθνγέλεηα παξνπζηάδεη ηε κηθξφηεξε επίδξαζε ζην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο θαη ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηηο άιιεο πξνζδηνξηζηηθέο κεηαβιεηέο. Σν εχξεκα απηφ κπνξεί λα καο νδεγήζεη ζην λα ακθηζβεηήζνπκε ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ πνιηηηθψλ πνπ ζπλδένληαη κε ην ρξφλν θαη ηε δηαρείξηζή ηνπ σο ζηξαηεγηθέο αληηκεηψπηζεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο. Παξάιιεια, ε αλάδεημε ηνπ ζηξεο ζηηο δχν ζθαίξεο θαη ηδηαίηεξα ζηελ εξγαζία σο ηνπ ζεκαληηθφηεξνπ πξνζδηνξηζηηθνχ παξάγνληα ηεο ζχγθξνπζεο κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ, ππνγξακκίδεη ηελ αλάγθε πξνψζεζεο πην ππνζηεξηθηηθψλ εξγαζηαθψλ πεξηβαιιφλησλ πνπ ζα βνεζήζνπλ ζηελ αληηκεηψπηζή ηνπ (βι. επίζεο ρήκα 3.7. φπνπ 137

138 θαηαγξάθεηαη ε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή αξλεηηθή ζπζρέηηζε κεηαμχ ζηξεο θαη ππνζηήξημεο ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο r = -.29) Ζ κεηα-αλάιπζε ησλ Ford θαη ζπλ. (2007), φπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί, αμηνπνηεί ηα απνηειέζκαηα ησλ ζρεηηθψλ κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήονηθνγελεηαθήο δσήο εξεπλψλ ηελ ηειεπηαία 20εηία θαη εμάγεη αζθαιή ζπκπεξάζκαηα αλαθνξηθά κε ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο θαη ηα απνηειέζκαηά (άκεζα θαη έκκεζα) ηνπο ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα, ζηεξηδφκελε κάιηζηα ζε ηέζζεξα (4) κνληέια κε ηζρπξή ζεσξεηηθή βάζε. κσο θαηά ηελ αλάιπζή ηνπο νη ζπγγξαθείο δε ιακβάλνπλ ππφςε ην γεγνλφο φηη θαη νη δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο δχλαληαη λα επεξεάζνπλ ηελ ηθαλνπνίεζε θαη απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα ή αθφκε φηη νη πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο κπνξεί λα επεξεάζνπλ θαη ηε ζχγθξνπζεο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή θαη ην αληίζηξνθν, νχηε ηε ζρέζε κεηαμχ ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο, παξά κειεηά ηηο δχν (2) θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο ησλ δχν ζθαηξψλ σο αζπζρέηηζηεο κεηαμχ ηνπο κεηαβιεηέο, κε δίλνληαο έηζη πιήξε εηθφλα ηνπ ππφ κειέηε θαηλφκελνπ. πλνςίδνληαο ηελ ελφηεηα 3.2 κπνξνχκε λα ππνζηεξίμνπκε φηη νη κεηααλαιχζεηο πνπ παξνπζηάδνληαη ηφζν αλαθνξηθά κε ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο, φζν θαη ηα απνηειέζκαηά ηεο, ζπζηεκαηηθνπνηνχλ θαη νξγαλψλνπλ ηε ζρεηηθή έξεπλα απφ πνιινχο θιάδνπο πνπ αζρνινχληαη κε ην ζέκα ηεο ζχλδεζεο ησλ δχν ζθαηξψλ, θαη ζπγθεθξηκέλα κε ην κεραληζκφ ηεο χγθξνπζεο, ζπκπιεξψλνληαο έηζη ηελ έξεπλα ζηε ζπγθεθξηκέλε γλσζηηθή πεξηνρή. Δπίζεο, εμάγνπλ πην αζθαιή ζπκπεξάζκαηα απφ φηη κεκνλσκέλεο έξεπλεο γηα ηε ζρέζε κεηαμχ ησλ ππφ κειέηε κεηαβιεηψλ, θαζψο βαζίδνληαη ζηελ αλάιπζε δεδνκέλσλ απφ κεγαιχηεξν αξηζκφ δεηγκάησλ δηαθνξεηηθήο πξνέιεπζεο θαη ζχλζεζεο θαη παξέρνπλ θαηεπζχλζεηο γηα πεξαηηέξσ έξεπλα. Παξάιιεια, θαηαιήγνπλ ζε ζπκπεξάζκαηα αλαθνξηθά κε ην πεξηερφκελν ηεο έλλνηαο ηεο ζχγθξνπζεο θαη ηεο δηάθξηζήο ηεο ζε δχν θαηεπζχλζεηο (ε νπνία επηβεβαηψλεηαη) θαη ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ θαη επηπηψζεψλ ηεο, θαζψο θαη γηα ηνλ ηξφπν κέηξεζεο ηεο ζχγθξνπζεο, ζπκπεξάζκαηα πνπ κπνξνχλ λα βνεζήζνπλ ζηελ ελίζρπζε ηεο αμηνπηζηίαο θη εγθπξφηεηαο ηεο κειινληηθήο έξεπλαο. Μεηνλέθηεκα φκσο απνηειεί ην γεγνλφο φηη εζηηάδνπλ ζε ζπγθεθξηκέλεο βάζεηο δεδνκέλσλ κε άξζξα πξνέιεπζεο θπξίσο απφ ηηο ΖΠΑ. Δπίζεο, δελ απνηεινχλ (κε εμαίξεζε ζε 138

139 θάπνην βαζκφ ηελ εξγαζία ησλ Ford θαη ζπλ. 2007) νιηζηηθά - δνκηθά κνληέια πνπ λα παξνπζηάδνπλ ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο σο ελδηάκεζε κεηαβιεηή θαη λα δίλνπλ κία ζπλνιηθή εηθφλα γηα ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο θαη ηα απνηειέζκαηά ηεο. Ζ επφκελε ελφηεηα παξνπζηάδεη θαη ζρνιηάδεη θξηηηθά ηα πην γλσζηά νιηζηηθά κνληέια ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο Οιηζηηθά/δνκηθά κνληέια ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο Καζψο φπσο έρεη αλαθεξζεί ε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο επηθξάηεζε ζηε βηβιηνγξαθία πνπ αλαθέξεηαη ζηε ζχλδεζε ηεο ζθαίξαο ηεο εξγαζίαο κε απηή ηεο νηθνγέλεηαο έρνπλ αλαπηπρζεί θαη νιηζηηθά/δνκηθά κνληέια γηα ηε κειέηε ηεο. Σα πεξηζζφηεξα απφ απηά έρνπλ ηξία βαζηθά ζπζηαηηθά ζηνηρεία: 1) έλαλ αξηζκφ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ηεο ζχγθξνπζεο, 2) έλα ζπλδπαζκφ απνηειεζκάησλ ηεο ζχγθξνπζεο ζηελ εξγαζηαθή θαη ηελ νηθνγελεηαθή ζθαίξα, θαζψο θαη ζηελ δσή γεληθφηεξα θαη 3) ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο (σο ζπλνιηθφ κέγεζνο ή κε βάζε ηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο) σο ελδηάκεζεο κεηαβιεηήο (mediator). Δλψ, ε θχζε ησλ ζρέζεσλ πνπ εμεηάδνληαη είλαη ζρέζεηο αηηίαο απνηειέζκαηνο. ηελ παξνχζα κειέηε παξνπζηάδνληαη πέληε απφ ηα κνληέια πνπ κε βάζε ηα άξζξα ησλ Michel θαη ζπλ. (2009) θαη ηνπ Xu (2009) έρνπλ επξχ απνδνρή θαη αλαθέξνληαη πην ζπρλά ζηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία. Tα κνληέια απηά είλαη ησλ: Higgins θαη ζπλ. (1992), Frone θαη ζπλ. (1992; 1997), Adams θαη ζπλ. (1996), Carlson θαη Perrewe (1999), ησλ Carlson θαη Kacmar (2000) θαη Michel θαη ζπλ. (2009) Σν κνληέιν ησλ Higgin, Duxbury θαη Irving (1992) Οη Higgins θαη ζπλ. (1992), ζηεξηδφκελνη ζηελ εξεπλεηηθή δνπιεηά ησλ Kopelman θαη ζπλ. (1983), δηακνξθψλνπλ έλα απφ ηα πξψηα νιηζηηθά κνληέια γηα ηε κειέηε ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο. πσο θαίλεηαη ζην ρήκα 3.8, ε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο αληηκεησπίδεηαη σο κία κνλνδηάζηαηε κεηαβιεηή ε νπνία επεξεάδεηαη ζεηηθά (άκεζα θαη έκκεζα) απφ ηνπο παξαθάησ έμη (6) παξάγνληεο, ηξεηο (3) ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο θαη ηξεηο (3) ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο: 139

140 Βαζκφο εκπινθήο ζηελ εξγαζία θαη βαζκφο εκπινθήο ζηελ νηθνγέλεηα. Ο βαζκφο εκπινθήο ζηελ εξγαζία πξνζεγγίδεηαη σο ε ςπρνινγηθή αληίδξαζε ζηελ εξγαζία ή ζηνλ εξγαζηαθφ ξφιν θαη απνηειεί ην βαζκφ πνπ έλα άηνκν ηαπηίδεηαη κε ηελ εξγαζία θαη ηε ζεκαζία πνπ απηή έρεη ζηελ εηθφλα γηα ηνλ εαπηφ ηνπ (self-image) θαη ζηνλ απηφ-πξνζδηνξηζκφ ηνπ (self concept). Αληίζηνηρα ν βαζκφο εκπινθήο ζηελ νηθνγέλεηα νξίδεηαη σο ε ςπρνινγηθή αληίδξαζε ζηελ νηθνγέλεηα ή ζηνλ νηθνγελεηαθφ ξφιν θαη απνηειεί ην βαζκφ πνπ έλα άηνκν ηαπηίδεηαη κε ηελ νηθνγέλεηα θαη ηε ζεκαζία πνπ απηή έρεη ζηελ εηθφλα ηνπ αηφκνπ γηα ηνλ εαπηφ ηνπ (self-image) θαη ζηνλ απηφ-πξνζδηνξηζκφ ηνπ/ηεο (self concept). ζν πην κεγάινο ν βαζκφο εκπινθήο ηφζν πςειφηεξν ην επίπεδν ζχγθξνπζεο. Πξνζδνθίεο ζηελ εξγαζία θαη πξνζδνθίεο ζηελ νηθνγέλεηα. Οη πξνζδνθίεο ηνπ ξφινπ πξνζδηνξίδνληαη σο νη αληηιακβαλφκελεο πηέζεηο ζην άηνκν πξνθεηκέλνπ λα αλαιάβεη ή λα ζεσξήζεη φηη πξέπεη λα εθηειέζεη αξκνδηφηεηεο πνπ ζπλδένληαη κε έλα ξφιν. Γηα παξάδεηγκα, εάλ έλαο/κία κάλαηδεξ ζεσξεί φηη νη εξγνδφηεο ηνπ πεξηκέλνπλ απφ ηνλ κάλαηδεξ λα εξγάδεηαη 12 ψξεο ηελ εκέξα, απηφο ζα ζεσξήζεη αλαγθαίν λα εξγαζηεί 12 ψξεο (αλεμάξηεηα απφ ην θφξην ηεο δνπιεηάο), δηφηη απηφ απνηειεί πξνυπφζεζε γηα λα πεηχρεη επαγγεικαηηθά. Σν απνηέιεζκα είλαη λα δεκηνπξγείηαη ππεξθφξησζε θαη ζχγθξνπζε κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ. Βαζκφο ζχγθξνπζεο ζηελ ζθαίξα ηεο εξγαζίαο θαη βαζκφο ζχγθξνπζεο ζηελ ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο. Πνιιά ραξαθηεξηζηηθά ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο (π.ρ. ψξεο εξγαζίαο, ζπρλφηεηα ππεξσξηψλ, έιιεηςε επειημίαο σξαξίνπ) θαη ηεο νηθνγέλεηαο (π.ρ. γάκνο, επζχλε γηα παηδηά, αξηζκφο θαη ειηθία παηδηψλ) κπνξνχλ λα αζθήζνπλ κεγάιε πίεζε ζην άηνκν λα ζπκκεηέρεη ζε δξαζηεξηφηεηεο ζηε κία ζθαίξα (π.ρ. ζηελ εξγαζηαθή) πξνθαιψληαο ππεξθφξησζε ζηε ζθαίξα απηή θαη παξάιιεια ζχγθξνπζε ηφζν ζην πιαίζην ηεο ζθαίξαο απηήο, φζν θαη κε ηελ άιιε ζθαίξα (π.ρ. νηθνγέλεηα). Αλαγλσξίδνληαο ηελ ππεξίζρπζε ηεο εξγαζηαθήο έλαληη ηεο νηθνγελεηαθήο ζθαίξαο, κία άιιε ζεκαληηθή ζρέζε πνπ ππνηίζεηαη ζην κνληέιν ησλ Higgins θαη ζπλ. (1992) είλαη φηη ε ζχγθξνπζε ζηελ εξγαζηαθή ζθαίξα αλακέλεηαη λα επεξεάζεη ηε ζχγθξνπζε ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο. Δπίζεο, ν βαζκφο ζχγθξνπζεο ζηελ ζθαίξα ηεο εξγαζίαο πξνζδνθάηαη φηη ζα επεξεάζεη αξλεηηθά ηελ πνηφηεηα ηεο εξγαζηαθήο δσήο θαη ν βαζκφο ζχγθξνπζεο ζηελ ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο αξλεηηθά ηελ πνηφηεηα ηεο νηθνγελεηαθήο δσήο. 140

141 ρήκα 3.8: Σν κνληέιν ησλ Higgins, Duxbury θαη Irving (1992) Πξνζδνθίεο ζηελ εξγαζία + + Δκπινθή ζηελ εξγαζία + χγθξνπζε ζηελ εξγαζία χγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο Πνηφηεηα εξγαζηαθήο δσήο - + Ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή Δκπινθή ζηελ νηθνγέλεηα χγθξνπζε ζηελ νηθνγέλεηα + - Πνηφηεηα νηθνγελεηαθήο δσήο Πξνζδνθίεο ζηελ νηθνγέλεηα Πεγή: Higgins θαη ζπλ. (1992) + 141

142 Σα απνηειέζκαηα ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο γίλνληαη νξαηά θαη ζηηο δχν ζθαίξεο, επεξεάδνληαο άκεζα θαη αξλεηηθά ηελ πνηφηεηα δσήο θαη ζηηο δχν ζθαίξεο. Ζ πνηφηεηα εξγαζηαθήο (νηθνγελεηαθήο) δσήο αθνξά ζηελ επεκεξία (well-being) ηνπ αηφκνπ ζηελ εξγαζηαθή (νηθνγελεηαθή) ζθαίξα θαη ζην βαζκφ πνπ νη εξγαζηαθέο (νηθνγελεηαθέο) εκπεηξίεο αληακείβνπλ (reward), ηθαλνπνηνχλ (fulfill) θαη πξνζηαηεχνπλ ην άηνκν απφ ην ζηξεο (devoid of stress), θαζψο θη άιιεο αξλεηηθέο επηδξάζεηο. Δπνκέλσο, εάλ θαη ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα απνηεινχλ δείθηεο επεκεξίαο, είλαη έλλνηεο πην πεξηνξηζκέλεο ζε ζχγθξηζε κε απηή ηεο πνηφηεηαο ηεο εξγαζηαθήο ή ηεο νηθνγελεηαθήο δσήο. Ζ πνηφηεηα δσήο ζηηο δχν ζθαίξεο είλαη ηειηθά απηή πνπ πξνζδηνξίδεη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή. Σν κνληέιν ειέγρζεθε ζηαηηζηηθά κε ηε κέζνδν ησλ κεξηθψλ ειάρηζησλ ηεηξαγψλσλ (Partial Least Squares/ PLS) κε ηε ρξήζε ηνπ LISREL ζε δείγκα 528 εξγαδνκέλσλ απφ 19 νξγαληζκνχο. Σν πξνθίι ησλ εξγαδνκέλσλ αθνξνχζε άηνκα κε πξνζαλαηνιηζκφ ζηελ θαξηέξα, κε παηδηά θαη ζχδπγν πξνζαλαηνιηζκέλν/ε επίζεο ζηελ θαξηέξα (dual career couples with children). Σα απνηειέζκαηα δείρλνπλ θαιή πξνζαξκνγή ηνπ κνληέινπ ζηα δεδνκέλα θαη επηβεβαηψλνπλ ηηο 15 απφ ηηο 17 ππνζέζεηο. Γελ επηβεβαηψλεηαη ζηαηηζηηθά: i) ε ζρέζε κεηαμχ ηεο εκπινθήο ζηελ νηθνγέλεηα θαη ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ii) ε ζρέζε κεηαμχ ησλ πξνζδνθηψλ ζηελ νηθνγέλεηα θαη ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο. Γεληθά, ηα απνηειέζκαηα ππνζηεξίδνπλ φηη ε εξγαζηαθή θαη ε νηθνγελεηαθή ζθαίξα δελ κπνξνχλ λα ραξαθηεξηζηνχλ σο δηαθξηηέο. Αθφκε, νη ζπγγξαθείο θαηαιήγνπλ φηη κεγαιχηεξε είλαη ε επίδξαζε ησλ παξαγφλησλ ηεο ζθαίξαο ηεο εξγαζίαο ζην κέγεζνο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο. πσο επίζεο φηη ηα απνηειέζκαηα ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο γίλνληαη αηζζεηά θαη ζηηο δχν ζθαίξεο, επεξεάδνληαο αξλεηηθά ηελ πνηφηεηα δσήο ζε απηέο (ηδηαίηεξα ηεο νηθνγελεηαθήο). εκαληηθφ είλαη επίζεο ην εχξεκα φηη ε πνηφηεηα ηεο εξγαζηαθήο δσήο πξνζδηνξίδεη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή. Σα πην πάλσ ζπκπεξάζκαηα ππνζηεξίδνπλ ηελ θπξηαξρία θαη ηε δχλακε ηεο εξγαζηαθήο ζθαίξαο ζηε δσή ηνπ αλζξψπνπ. Σα απνηειέζκαηα φκσο απηά ζα πξέπεη λα ηα δεη θάπνηνο κε πξνζνρή θαζψο ην δείγκα απνηειείηαη απφ άηνκα πξνζαλαηνιηζκέλα ζηελ εξγαζηαθή δσή. 142

143 Oη Higgins θαη ζπλ. (1992) ζην κνληέιν ηνπο έδσζαλ έκθαζε ζηηο δηαθνξέο ζην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή πνπ εξκελεχνληαη κε βάζε ην θχιν (sex difference model). Πξάγκαηη, νη κεηαβιεηέο ηεο εκπινθήο ζην ξφιν θαη νη πξνζδνθίεο κε βάζε ην ξφιν ηνπ αηφκνπ δίλνπλ ηελ επθαηξία λα πξνζεγγηζηεί ε ζχγθξνπζε απφ θνηλσληνινγηθή άπνςε (Xu, 2009). Ζ θνηλσληθή θξίζε/πεπνίζεζε (social judgment) γηα ηνπο άλδξεο αθνξά (θαη αθνξνχζε ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ζην παξειζφλ) θπξίσο ζηνλ εξγαζηαθφ ξφιν, επνκέλσο ε εκπινθή ηνπο ζε κεγάιν βαζκφ ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο ζα δηαθέξεη απφ ηηο θνηλσληθέο πξνζδνθίεο γηα ην ξφιν ηνπο θαη ζα νδεγήζεη ζε ζχγθξνπζε. Αληίζηνηρα, ε θνηλσληθή θξίζε/πεπνίζεζε (social judgment) γηα ηηο γπλαίθεο αθνξά θπξίσο ζηνλ νηθνγελεηαθφ ξφιν, επνκέλσο ε εκπινθή ηνπο ζε κεγάιν βαζκφ ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο ζα δηαθέξεη απφ ηηο θνηλσληθέο πξνζδνθίεο γηα ην ξφιν ηνπο θαη ζα νδεγήζεη ζε ζχγθξνπζε. Αλ θαη ην κνληέιν ησλ Higgins θαη ζπλ. (1992) απνηειεί κία απφ ηηο πξψηεο πξνζπάζεηεο ηεθκεξίσζεο ελφο νιηζηηθνχ κνληέινπ πξνζέγγηζεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο εζηηάδεη κφλν ζηε ζπλνιηθή ηεο κνξθή θαη φρη ζηηο επηκέξνπο θαηεπζχλζεηο ηεο, ρσξίο λα επηηξέπεη ηελ θαιχηεξε θαη πην πιήξε θαηαλφεζε θαη κειέηε ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ησλ επηκέξνπο κνξθψλ ηεο. Δπηπιένλ, ζα κπνξνχζε λα ραξαθηεξηζηεί σο έλα ζηαηηθφ κνληέιν απφ ηελ άπνςε φηη ν θνηλσληθφο ξφινο κε βάζε ην θχιν δηαθνξνπνηείηαη ζην ρξφλν γεγνλφο πνπ νδεγεί ζε λέεο πξνζδνθίεο γηα ηνλ θνηλσληθφ ξφιν ηνπ αηφκνπ κε βάζε ην θχιν ηνπ Σν κνληέιν ησλ Frone, Russell θαη Cooper (1992) θαη ην κνληέιν ησλ Frone, Yardley θαη Markel (1997) Σν έιιεηκκα πνπ εληνπίζηεθε πην πάλσ ζρεηηθά κε ηελ αλάγθε λα ζπκπεξηιεθζεί ε δηπιή θαηεχζπλζε ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαιχπηεη ην κνληέιν ησλ Frone, Russell θαη Cooper (1992) ην νπνίν δίλεη έκθαζε ζηε κειέηε ηεο επίδξαζεο ηνπ ζηξεο θαη ηεο εκπινθήο ηνπ αηφκνπ ζηελ εξγαζηαθή θαη νηθνγελεηαθή ζθαίξα ζηε ζχγθξνπζε κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ (parsimonious stressor and involvement model). χκθσλα κε ην κνληέιν ηνπο, ε ζχγθξνπζε κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ πξνθαιεί επηπιένλ ζηξεο πνπ ηειηθά επεξεάδεη ηo επίπεδν επεκεξίαο (well-being) ην νπνίν πξνζεγγίδεηαη σο αξλεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο (distress) ζηε θάζε ζθαίξα θαη ηειηθά θαηάζιηςε. ην κνληέιν ηνπο 143

144 ζπκπεξηιακβάλνπλ κε βάζε ηε βηβιηνγξαθία ζεκαληηθνχο (key) πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο κνλαδηθνχο γηα θάζε θαηεχζπλζε ηεο ζχγθξνπζεο θαη απνηειέζκαηα πνπ ζπλδένληαη ηφζν κε ην επίπεδν επεκεξίαο ζε θάζε ζθαίξα, φζν θαη γεληθφηεξα κε ηε δσή ηνπ αηφκνπ. Αλαιπηηθφηεξα, φπσο απνηππψλεηαη θαη ζην ρήκα 3.9 ζεκείν έλαξμεο ηνπ κνληέινπ απνηεινχλ δχν παξάγνληεο: ν βαζκφο εκπινθήο θαη νη ζηξεζνγφλνη παξάγνληεο ζε θάζε ζθαίξα. Ο βαζκφο εκπινθήο ζε κία ζθαίξα αθνξά ζην βαζκφ ζηνλ νπνίν απηή απνηειεί θεληξηθή δηάζηαζε ηεο αληίιεςεο ηνπ αηφκνπ γηα ηνλ εαπηφ ηνπ ή ηελ ηαπηφηεηά ηνπ. Οη ζηξεζνγφλνη παξάγνληεο γηα ηελ εξγαζία πεξηιακβάλνπλ ηελ έιιεηςε απηνλνκίαο, ηελ πίεζε ζηε δνπιεηά (ιφγσ θφξηνπ θαη απαηηήζεσλ ζε ρξφλν) θαη ηελ αζάθεηα ηνπ ξφινπ (βαζκφο αζάθεηαο θαζεθφλησλ, πξνζδνθηψλ θαη ζηφρσλ). Οη ζηξεζνγφλνη παξάγνληεο ζηελ νηθνγέλεηα αθνξνχλ ζην ξφιν σο γνλέα (θφξηνο απφ άπνςε ελαζρφιεζεο θαη θαθή ζπκπεξηθνξά παηδηψλ) θαη σο ζπδχγνπ (έιιεηςε ππνζηήξημεο απφ ην/ηε ζχδπγν) θαη ζχγθξνπζε ή έληαζε ζηε ζρέζε. Σφζν ν βαζκφο εκπινθήο φζν θαη νη ζηξεζνγφλνη παξάγνληεο ζηελ εξγαζία θαη ζηελ νηθνγέλεηα αλακέλεηαη λα επεξεάζνπλ άκεζα θαη ζεηηθά: i) Σν επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθή δσήο κε θαηεχζπλζε απφ ηε ζθαίξα ζηελ νπνία εληνπίδνληαη (Greenhaus θαη Beutell, 1985), δειαδή νη ζηξεζνγφλνη παξάγνληεο θαη ν βαζκφο εκπινθήο ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο ζα επεξεάζνπλ ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη αληίζηνηρα νη ζηξεζνγφλνη παξάγνληεο θαη ν βαζκφο εκπινθήο ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο ζα επεξεάζνπλ ηε ζχγθξνπζε νηθνγελεηαθήο-εξγαζηαθήο δσήο. Αλαθνξηθά κε ην βαζκφ εκπινθήο απηφο κπνξεί λα επεξεάζεη ηε ζχγθξνπζε ησλ δχν ζθαηξψλ κε δχν ηξφπνπο. Πξψην, ν πςειφο βαζκφο εκπινθήο ζε έλα ξφιν κπνξεί λα απμήζεη ην ρξφλν θαη ηελ πξνζπάζεηα πνπ αθηεξψλεη ην άηνκν ζε απηφλ, κε απνηέιεζκα λα ηνπ/ηεο είλαη δχζθνιν λα αληαπνθξηζεί ζηηο απαηηήζεηο ζε έλα άιιν ξφιν. Γεχηεξν, ην πςειφ επίπεδν εκπινθήο ζε έλα ξφιν νδεγεί ην άηνκν ζην λα είλαη απαζρνιεκέλνο/ε κε απηφλ αθφκε θαη φηαλ εθηειεί ηηο ππνρξεψζεηο ηνπ ζηνλ άιιν ξφιν. Δλψ νη ζηξεζνγφλνη παξάγνληεο ζε κία ζθαίξα (π.ρ. ζηελ εξγαζία) ίζσο νδεγήζνπλ ζε θνχξαζε, αλαζηάησζε θαη επηθέληξσζε (preoccupation) ζηα πξνβιήκαηα πνπ πξνθαινχλ (απηνί νη παξάγνληεο) κε απνηέιεζκα λα κελ έρεη ην άηνκν ηελ ηθαλφηεηα λα αληαπνθξηζεί ζε άιιε ζθαίξα ηεο δσήο (π.ρ. ζηελ νηθνγέλεηα). 144

145 ρήκα 3.9: Σν κνληέιν ησλ Frone, Russell θαη Cooper (1992) κεηά ηνλ έιεγρν ησλ ππνζέζεσλ ηξεζνγφλνη παξάγνληεο ζηελ εξγαζία Δκπινθή ζηελ εξγαζία Δκπινθή ζηελ νηθνγέλεηα ηξεζνγφλνη παξάγνληεο ζηελ νηθνγέλεηα χγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή χγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή - Αξλεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο ζηηο εξγαζηαθέο εκπεηξίεο (Job distress) Αξλεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο ζηηο νηθνγελεηαθέο εκπεηξίεο (Family distress) + Καηάζιηςε + Πεγή: Frone θαη ζπλ. (1992) (Τπ: νη δηαθεθνκκέλεο γξακκέο ππνδεηθλχνπλ κε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθέο ζρέζεηο) 145

146 ii) Σηο αξλεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο (distress) ηνπ αηφκνπ ζε θάζε ζθαίξα. Απηφ κεηξά ην βαζκφ πνπ ην άηνκν έρεη αξλεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο ζε θαζεκεξηλέο εκπεηξίεο ζηελ εξγαζία ή ζηελ νηθνγέλεηα. Ο βαζκφο εκπινθήο αλακέλεηαη λα επεξεάζεη αξλεηηθά ην επίπεδν ησλ αξλεηηθψλ ζπλαηζζεκαηηθψλ αληηδξάζεσλ δηφηη ε κεγαιχηεξε εκπινθή ζε κία ζθαίξα νδεγεί ην άηνκν ζην λα αθηεξψζεη ρξφλν θαη πξνζπάζεηα ζε απηή κε απνηέιεζκα λα είλαη ηθαλφ λα αληαπνθξηζεί θαιχηεξα θαη λα είλαη ηθαλνπνηεκέλν. Οη ζηξεζνγφλνη παξάγνληεο απφ ηελ άιιε αλακέλεηαη λα επεξεάζνπλ ζεηηθά ην επίπεδν ησλ αξλεηηθψλ ζπλαηζζεκαηηθψλ αληηδξάζεσλ, θαζψο ζχκθσλα κε ηα πνξίζκαηα εξεπλψλ ζπλδένληαη αξλεηηθά κε ηελ ηθαλνπνίεζε ζηελ ζθαίξα πνπ εκθαλίδνληαη. Οη αξλεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο ππνζηεξίδεηαη φηη επεξεάδνληαη ζεηηθά θαη απφ ην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή. πγθεθξηκέλα, ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ζπλδέεηαη άκεζα θαη ζεηηθά κε αξλεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο ζηελ ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο θαη ην αληίζεην, δειαδή ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ζπλδέεηαη άκεζα θαη ζεηηθά κε αξλεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο ζηελ ζθαίξα ηεο εξγαζίαο. Απηφ ζχκθσλα κε ηνπο ζπγγξαθείο νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη ην πςειφ επίπεδν αξλεηηθψλ ζπλαηζζεκαηηθψλ αληηδξάζεσλ ζε κία ζθαίξα πξνθαιείηαη ζπρλά απφ ηελ έληνλε πξνζπάζεηα ηνπ αηφκνπ λα αληαπνθξηζεί ζηηο απαηηήζεηο απηήο ηεο ζθαίξαο, ιφγσ ηεο «εηζβνιήο» (interference) ηεο άιιεο ζθαίξαο ζηε δσή ηνπ. ηε ζπλέρεηα ηφζν νη αξλεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο φζν θαη νη δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο αλακέλεηαη λα επεξεάζνπλ ην επίπεδν θαηάζιηςεο ησλ αηφκσλ (ηειηθφ απνηέιεζκα). Τπνζέζεηο γίλνληαη επίζεο θαη γηα ηελ αληίζηξνθε (reciprocal) ζρέζε κεηαμχ ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο, πνπ ζεκαίλεη φηη νη δχν κεηαβιεηέο αλακέλεηαη λα κεηαβάιινληαη παξάιιεια (covary) επεηδή κπνξεί λα ππάξρνπλ θνηλνί πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο πνπ δελ έρνπλ ζπκπεξηιεθζεί ζην κνληέιν. Αθφκε, κεηαμχ ησλ δχν κνξθψλ αξλεηηθψλ ζπλαηζζεκαηηθψλ αληηδξάζεσλ επεηδή ππάξρεη κεγάιε πηζαλφηεηα λα ζπζρεηίδνληαη (ιφγσ ηεο ζεηηθήο ζπζρέηηζεο κεηαμχ ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα), επηηξέπεηαη θαηά ηε ζηαηηζηηθή ηνπο αλάιπζε νη δηαηαξαθηηθνί ηνπο φξνη λα κεηαβάιινληαη παξάιιεια (covary). 146

147 Ζ ππφζεζε φηη νη πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο θάζε θαηεχζπλζεο ηεο ζχγθξνπζεο ζπλδένληαη κε ηε ζθαίξα πξνέιεπζεο ηεο, ελψ ηα απνηειέζκαηα ηεο είλαη εκθαλή ζηε άιιε ζθαίξα (ζθαίξα ππνδνρήο - κεραληζκφο ζχλδεζεο ησλ ζθαηξψλ) βαζίδεηαη ζηελ πξνζέγγηζεο ηεο ζρεηηθφηεηαο ηεο ζθαίξαο πξνέιεπζεο ηεο ζχγθξνπζεο (domain specificity perspective) θαη απεηθνλίδεηαη ζην πξνηεηλφκελν κνληέιν επεξεάδνληαο ηε ζθέςε θαη ηελ έξεπλα ζηελ ζπγθεθξηκέλε γλσζηηθή πεξηνρή. Σα ηειεπηαία ρξφληα νξηζκέλνη ζπγγξαθείο ππνζηεξίδνπλ θαη επηβεβαίσζαλ εξεπλεηηθά θαη ηελ πξνζέγγηζε ηεο πεγήο πξνέιεπζεο (source attribution perspective), ε νπνία εζηηάδεη ζηα απνηειέζκαηα ηεο ζχγθξνπζεο θαη ππνζηεξίδεη φηη απηά εληνπίδνληαη θπξίσο ζηε ζθαίξα πξνέιεπζεο ηεο (ζχγθξνπζεο) (π.ρ. Grandey et al., 2005; Shockley and Singla, 2011). H πξνζέγγηζε απηή, αλαθέξζεθε ήδε ζην Κεθάιαην 2 θαη ζα ζπδεηεζεί θαη ζην επφκελν θεθάιαην θαηά ηε ζεσξεηηθή ηεθκεξίσζε ηνπ Πιαηζίνπ πνπ πξνηείλεηαη ζηε παξνχζα δηαηξηβή γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεηο ζηνηρείσλ ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξεθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ. Σν κνληέιν ησλ Frone θαη ζπλ. (1992) ειέγρζεθε ζηαηηζηηθά κε έξεπλα ζε ηπραίν δείγκα 631 αηφκσλ ζηελ Νέα Τφξθε. Με ηελ Αλάιπζε Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ (SEM) ειέγρζεθαλ δχν δνκηθά κνληέια, ην Α ην νπνίν έρεη κεγαιχηεξε εξκελεπηηθή δχλακε (πξνζαξκφδεηαη δειαδή θαιχηεξα ζηα δεδνκέλα) θαη πεξηιακβάλεη θαη ηελ άκεζε επίδξαζε ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο ζηελ θαηάζιηςε, θαη ην Β ην νπνίν δελ πεξηιακβάλεη απηή ηελ επίδξαζε. πσο θαίλεηαη ζην ρήκα 3.9 ηα απνηειέζκαηα ηεο αλάιπζεο επηβεβαηψλνπλ ζρεδφλ ηνλ ζχλνιν ησλ ππνζέζεσλ κε εμαίξεζε: i) ηελ επίδξαζε ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσή ζηηο αξλεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο ζηηο νηθνγελεηαθέο εκπεηξίεο θαη ζηελ θαηάζιηςε θαη ii) ηελ επίδξαζε ηεο εκπινθήο ζηελ εξγαζία ζηελ ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο. Σν κνληέιν ησλ Frone θαη ζπλ. (1992) απνηειεί έλα απφ ηα πξψηα πνπ ελζσκαηψλνπλ ηε δηπιή θαηεχζπλζε ηεο ζχγθξνπζεο κεηαμχ εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηα θαη επηηξέπεη ηελ πην ζθαηξηθή κειέηε ηεο επίδξαζεο ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ηεο ζχγθξνπζεο (κε έκθαζε ζην ζηξεο θαη ηελ εκπινθή ηνπ αηφκνπ ζην ξφιν), θαζψο θαη ησλ απνηειεζκάησλ απηήο (ηεο ζχγθξνπζεο) ζηελ επεκεξία ηνπ αηφκνπ. Έλα ζέκα πνπ αλαθχπηεη αλαθνξηθά κε ην ζπγθεθξηκέλν κνληέιν ζπλδέεηαη θπξίσο κε ηνλ ηξφπν κέηξεζεο ησλ κεηαβιεηψλ θαη ηδηαίηεξα ηεο ζχγθξνπζεο. Ζ 147

148 ηειεπηαία κε έλα εξγαιείν πνπ πεξηιακβάλεη κφλν ηέζζεξηο (4) εξσηήζεηο πνπ αθνξνχλ ζηε ζπρλφηεηα θαη φρη ηελ πνηφηεηα θαη ζην πεξηερφκελν ηεο ζχγθξνπζεο ζχκθσλα κε ηελ ηξηπιή ηεο δηάζηαζε (πίεζε/ζηξεο, ρξφλνο, ζπκπεξηθνξά) αλά θαηεχζπλζε. Δπίζεο, αλαδεηθλχεηαη ε αλάγθε (φπσο πξνηείλνπλ νη ζπγγξαθείο) επαλάιεςεο ηεο έξεπλαο ζε πην επξχ δείγκα, ζε άιιεο θνπιηνχξεο θαη ηε ζπιινγή δεδνκέλσλ ζε βάζνο ρξφλνπ (longitudinal), ηδηαίηεξα εμαηηίαο ηνπ γεγνλφηνο φηη νξηζκέλεο ζρέζεηο ζην κνληέιν εμεηάζηεθαλ γηα πξψηε θνξά. Δπίζεο, ππάξρνπλ πιένλ ελδείμεηο φηη ε πξνζέγγηζε ηεο ζρεηηθφηεηαο ηεο ζθαίξαο πξνέιεπζεο ίζσο λα κελ είλαη απφιπηε φπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί (Aryee et al., 1999; Michel et al., 2009). Σέινο, ην κνληέιν είλαη ζρεηηθά ιηηφ (parsimonious) θαη ζα κπνξνχζε φπσο νη ζπγγξαθείο ππνζηεξίδνπλ λα δηεπξπλζεί πεξηιακβάλνληαο: i) θη άιινπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο π.ρ. αλαθνξηθά κε ηνπο ξφινπο ηνπ αηφκνπ ζην πιαίζην ηεο νηθνγέλεηαο, ii) κεγαιχηεξν αξηζκφ κεηαβιεηψλ πνπ αθνξνχλ ζηηο επηπηψζεηο ηεο ζχγθξνπζεο π.ρ. επηζπκία απνρψξεζεο απφ ηνλ νξγαληζκφ θαη iii) ην βαζκφ ζηνλ νπνίν ππνζηεξηθηηθνί παξάγνληεο ζηελ εξγαζία ή ζηελ νηθνγέλεηα κπνξνχλ λα κεηξηάζνπλ ην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο ησλ ζθαηξψλ, πξνθεηκέλνπ λα δνζεί κία πην νινθιεξσκέλε εηθφλα ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο παξνπζίαζεο κίαο πην νινθιεξσκέλεο εηθφλαο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο αλαθνξηθά κε ηε ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο νη Frone, Yardley θαη Markel (1997) παξνπζηάδνπλ έλα πην ζθαηξηθφ κνληέιν (βι. ρήκα 3.10) ηεο επίδξαζεο ησλ απαηηήζεσλ ηνπ νηθνγελεηαθνχ θαη εξγαζηαθνχ ξφινπ (an integrative role demand model; Michel, et al., 2007) ζην νπνίν επηρεηξνχλ λα κνληεινπνηήζνπλ κε κεγαιχηεξε αθξίβεηα ηηο ζρέζεηο κεηαμχ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ησλ επηπηψζεψλ ηεο, θαζψο θαη ηηο αληίζηξνθεο (reciprocal) κεηαμχ ηνπο ζρέζεηο. Αλαιπηηθφηεξα, κε βάζε ηε βηβιηνγξαθηθήο ηνπο επηζθφπεζε (θαη κε κεγάιε επηξξνή απφ ην άξζξν ησλ Greenhaus θαη Beutell, 1985) δηαθξίλνπλ ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο ζε άκεζνπο/εγγείο (proximal) θαη έκκεζνπο/ καθξηλνχο (distal), φπνπ νη άκεζνη απνηεινχλ ηαπηφρξνλα θη ελδηάκεζεο κεηαβιεηέο (mediators) πνπ ζπλδένπλ ηνπο έκκεζνπο παξάγνληεο κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (θαη ζηηο δχν θαηεπζχλζεηο). Οη άκεζνη πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο πνπ επηδξνχλ απμεηηθά (ζεηηθή ζπζρέηηζε) ζηελ αληίζηνηρε θαηεχζπλζε ηεο ζχγθξνπζεο (ζπλνιηθά έμη, ηξεηο αληίζηνηρνη γηα θάζε ζθαίξα) πεξηιακβάλνπλ: ηηο απαηηήζεηο αλαθνξηθά κε ην ρξφλν πνπ αθηεξψλεη ην 148

149 άηνκν ζε θάζε ζθαίξα, ηηο αξλεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο ή δπζαξέζθεηα κε βάζε ην ξφιν (εξγαζία θαη νηθνγέλεηα) θαη ηελ ππεξθφξησζε ηνπ θάζε ξφινπ (ε νπνία επεξεάδεη θαη έκκεζα ηε ζχγθξνπζε κέζσ ηνπ ρξφλνπ πνπ απαηηείηαη λα αθηεξψλεηαη ζε κία ζθαίξα). Οη έκκεζνη πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο πεξηιακβάλνπλ: ηελ θνηλσληθή ζηήξημε (πιηθή/instrumental κε ηε κνξθή άκεζεο βνήζεηαο ή ζπκβνπιψλ) ζηελ εξγαζία απφ ηνλ πξντζηάκελν θαη ηνπο ζπλαδέιθνπο θαη ηελ θνηλσληθή ζηήξημε (πιηθή/instrumental) ζηελ νηθνγέλεηα απφ ηνλ/ηε ζχδπγν θαη ηελ νηθνγέλεηα γεληθφηεξα. Οη παξάγνληεο απηνί αλακέλεηαη λα κεηξηάζνπλ ηελ επίδξαζε (αξλεηηθή ζπζρέηηζε) ησλ άκεζσλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ζηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή θαη ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή αληίζηνηρα θαη παξάιιεια λα απμήζνπλ ηελ απφδνζε ηνπ αηφκνπ ζηνπο δχν ξφινπο. Έκκεζν πξνζδηνξηζηηθφ παξάγνληα, φπσο ζα εμεγεζεί θαη παξαθάησ, απνηειεί γηα θάζε θαηεχζπλζε ζχγθξνπζεο π.ρ. γηα ηε ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή θαη ε άιιε θαηεχζπλζή ηεο ζχγθξνπζεο (δειαδή ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή). Απηφ ζπκβαίλεη κέζσ ηεο επίδξαζεο ηεο πξψηεο ζηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο ηεο δεχηεξεο (Βι. ρήκα 3.10, νη νπνίνη απνηεινχλ ηαπηφρξνλα θαη απνηειέζκαηα ηεο πξψηεο θαηεχζπλζεο (ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή). Γηα παξάδεηγκα, ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή επεξεάδεη ηελ ππεξθφξησζε ζηελ εξγαζία (απνηέιεζκα) θαη παξάιιεια απνηειεί πξνζδηνξηζηηθφ παξάγνληα ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή. Αλαθνξηθά κε ηα απνηειέζκαηα ηεο ζχγθξνπζεο ππνζηεξίδεηαη φηη φζν πςειφηεξε είλαη ε ζχγθξνπζε ζηηο δχν θαηεπζχλζεηο, ηφζν πην έληνλεο νη αξλεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο ή ε δπζαξέζθεηα (ζεηηθή ζπζρέηηζε) ζηηο δχν ζθαίξεο, ρακειφηεξε ε απφδνζε ηνπ αηφκνπ ζε απηέο (αξλεηηθή ζπζρέηηζε) θαη πςειφηεξε ε ππεξθφξησζε ηνπ (ζεηηθή ζπζρέηηζε). πσο θαίλεηαη θαη ζην ρήκα 3.8, ηα πην πάλσ απνηειέζκαηα επεξεάδνληαη επίζεο άκεζα (ή θαη έκκεζα) θη απφ ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο. Tν κνληέιν ησλ Frone θαη ζπλ. (1992) φπσο θαη απηφ ησλ Frone θαη ζπλ. (1997), ζηεξίδνληαη ζηελ πξνζέγγηζε ηεο ζρεηηθφηεηαο ηεο ζθαίξαο πξνέιεπζεο ηεο ζχγθξνπζεο. Δπνκέλσο, νη δχν κνξθέο ηεο ζχγθξνπζεο απνηεινχλ ελδηάκεζεο κεηαβιεηέο πνπ ζπλδένπλ κεηαβιεηέο ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο (κεραληζκφο ζχλδεζεο ησλ ζθαηξψλ). Δπίζεο, επεξεάδνπλ ε κία ηελ άιιε έκκεζα 149

150 ρήκα 3.10: Σν κνληέιν ησλ Frone, Yardley θαη Markel (1997) κεηά ηνλ έιεγρν ησλ ππνζέζεσλ + Αξλεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο ζηηο εξγαζηαθέο εκπεηξίεο ή δπζαξέζθεηα πκπεξηθνξέο θαη πξνζέζεηο ζπκπεξηθνξάο ζηελ εξγαζία - Δξγαζηαθή απφδνζε + + χγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή - - πκπεξηθνξέο θαη πξνζέζεηο ζπκπεξηθνξάο ζηελ νηθνγέλεηα - Απφδνζε ζηελ νηθνγέλεηα χγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή Αξλεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο ζηηο νηθνγελεηαθέο εκπεηξίεο ή δπζαξέζθεηα - - Τπεξθφξησζε ζηελ εξγαζία Υξφλνο πνπ αθηεξψλεηαη ζηελ εξγαζία + + Υξφλνο πνπ αθηεξψλεηαη ζηελ νηθνγέλεηα Τπεξθφξησζε ζηελ νηθνγέλεηα - Γνληθή Πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ζηελ εξγαζία - ηήξημε πξντζηακέλνπ - ηήξημε ζπλαδέιθσλ Πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ζηελ νηθνγέλεηα - ηήξημε ζπδχγνπ - ηήξημε νηθνγέλεηαο Πεγή: Πξνζαξκνγή απφ Frone θαη ζπλ. (1997) (Τπ: νη δηαθεθνκκέλεο γξακκέο ππνδεηθλχνπλ κε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθέο ζρέζεηο) 150

151 φπσο αλαθέξζεθε θαη πην πάλσ (θαη φρη άκεζα) φπσο ζηελ πεξίπησζε ηνπ κνληέινπ ησλ Frone θαη ζπλ. (1992). Σν κνληέιν ησλ Frone θαη ζπλ. (1997) ειέγρζεθε εκπεηξηθά ζε δείγκα 372 έγγακσλ ή/θαη γνλέσλ εξγαδνκέλσλ κε ηε κέζνδν Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ (SEM). πλνιηθά, ην κνληέιν πξνζαξκφδεηαη θαιά ζηα δεδνκέλα θαη φπσο θαίλεηαη θαη ζην ρήκα 3.10, ηα απνηειέζκαηα ππνζηεξίδνπλ ηελ αμηνπηζηία θαη εγθπξφηεηα ηνπ. Αμίδεη ζην ζεκείν απηφ λα ηνληζηεί ην εχξεκα ηεο έκκεζεο επίδξαζεο κεηαμχ ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο θαη ε αλάδεημε ηνπ ξφινπ ηεο θνηλσληθήο ζηήξημεο ζηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα, σο έκκεζσλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο θαη ηεο απφδνζεο ηνπ αηφκνπ ζηνπο δχν ξφινπο/πεδία. Σν κνληέιν ησλ Frone θαη ζπλ. (1997) έρεη ηζρπξή ζεσξεηηθή βάζε (πνξίζκαηα άιισλ εξεπλψλ ηα νπνία επεθηείλεη) θη επηδηψθεη λα δψζεη κία πην νινθιεξσκέλε εηθφλα ηεο πξαγκαηηθφηεηαο αλαθνξηθά κε ηε ζρέζε κεηαμχ κεηαβιεηψλ ζηηο δχν ζθαίξεο θαη ηε ζεκαζία ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή ζθαίξα (θαη ζηηο δχν θαηεπζχλζεηο) ζε απηή ηε ζρέζε. Κχξηα ζπλεηζθνξά ηνπ κνληέινπ απνηειεί ε δηάθξηζε ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ζε άκεζνπο θαη έκκεζνπο θαη εηδηθφηεξα ε ρξήζε ηεο θνηλσληθήο ζηήξημεο σο κεηαβιεηήο ζην κνληέιν, θελφ πνπ είρε εληνπηζηεί ζην άξζξν ησλ Frone θαη ζπλ. (1992). Ζ ζεκαζία ηεο θνηλσληθήο ζηήξημεο, εηδηθά ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν, ππνζηεξίδεη θαη ζεσξεηηθά ηελ αλάγθε γηα ηε δηακφξθσζε πην θηιηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο. εκαληηθφ ζηνηρείν ελφο ηέηνηνπ πεξηβάιινληνο, φπσο ζα δνχκε ζην επφκελν θεθάιαην, είλαη ε χπαξμε ελφο ππνζηεξηθηηθνχ πξντζηακέλνπ - σο ζηξαηεγηθήο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηελ αχμεζεο ηεο απφδνζεο ιφγσ κείσζεο ηνπ επηπέδνπ ηεο ζχγθξνπζεο. Δπίζεο, θαηά ηελ έξεπλα έγηλαλ πξνζπάζεηεο γηα βειηίσζε ηνπ ηξφπνπ κέηξεζεο ησλ κεηαβιεηψλ θαη ηδηαίηεξα ηεο ζχγθξνπζεο [ζε ζρέζε κε ηελ έξεπλα ησλ Frone θαη ζπλ. (1992)]. Οη ίδηνη νη ζπγγξαθείο ηνλίδνπλ ζην άξζξν ηνπο ηελ αλάγθε γηα πεξαηηέξσ ζε βάζνο ρξφλνπ έξεπλα ζε «κηθξφηεξα θνκκάηηα» ηνπ κνληέινπ (θαζψο είλαη δχζθνιν λα δηαρεηξηζηείο ζηαηηζηηθά πεξίπινθα Γνκηθά Μνληέια Δμηζψζεσλ), γηα λα αλαδείμνπλ πην απνηειεζκαηηθά θαη κε κεγαιχηεξε αζθάιεηα ζπκπεξάζκαηα γηα ηηο ζρέζεηο αηηίαο απνηειέζκαηνο κεηαμχ ησλ κεηαβιεηψλ. 151

152 Σν κνληέιν ησλ Adams, King θαη King (1996) Σν κνληέιν ησλ Adams, King θαη King (1996) απνηειεί έλα απφ ηα πξψηα ππνδείγκαηα πνπ κειεηνχλ ηε ζεκαζία ηεο θνηλσληθήο ζηήξημεο (εζηηάδεη ζηελ ζπλαηζζεκαηηθή θαη θνηλσληθή ζηήξημε ζηελ νηθνγέλεηα) ζηε δηαρείξηζε ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη αλαδεηθλχεη παξάιιεια φηη ε κεηαμχ ηνπο ζρέζε ζα κπνξνχζε λα είλαη ππνζηεξηθηηθή. πγθεθξηκέλα, ην κνληέιν ζπλδέεη ηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, ηε ζπλαηζζεκαηηθή θαη θνηλσληθή ζηήξημε ζηελ νηθνγέλεηα, θαη ηελ εκπινθή ζηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηε δσή. Αλαιπηηθφηεξα, φπσο θαίλεηαη θαη ζην ρήκα 3.11, ε εκπινθή ζην ξφιν ηεο νηθνγέλεηαο αλακέλεηαη λα ζπλδέεηαη ζεηηθά κε ηηο δχν κνξθέο ηεο ζηήξημεο ζηελ νηθνγέλεηα θαη κε ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, θαζψο ζα δηεπθνιχλεη ην άηνκν ζηελ εθηέιεζε ηνπ/ησλ νηθνγελεηαθνχ ξφινπ/σλ. Ζ εκπινθή ζην ξφιν/ζθαίξα ηεο εξγαζίαο ζα ζρεηίδεηαη ζεηηθά κε ηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή, αθνχ ε πςειή εκπινθή ηνπ ζα νδεγεί ζε απνξξφθεζε ηεο ελέξγεηαο θαη ηνπ ρξφλνπ πνπ αθηεξψλεη ην άηνκν ζηελ εξγαζία ηνπ θαη επίζεο ζεηηθά κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία. Αλαθνξηθά κε ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή γίλεηαη ε ππφζεζε φηη ζα ζπλδέεηαη αξλεηηθά κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή θαη ηελ εξγαζία θαη ηηο δχν κνξθέο ζηήξημεο ζηελ νηθνγέλεηα, ελψ ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή πξνζδνθάηαη φηη ζα ζπλδέεηαη άκεζα θαη αξλεηηθά κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη έκκεζα κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή (κέζσ ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία ε νπνία ζπλδέεηαη ζεηηθά κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή). Σέινο, νη δχν κνξθέο ζηήξημεο κπνξεί λα επεξεάζνπλ ζεηηθά ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή. Σν ππφδεηγκα ειέγρζεθε ζηαηηζηηθά - ζε δείγκα επθνιίαο 163 αηφκσλ πνπ δνχζαλ κε έλα ηνπιάρηζηνλ κέινο ηεο νηθνγέλεηάο ηνπο - κε ηε κέζνδν ηεο αλάιπζεο Μνλέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ. Σα απνηειέζκαηα ηεο αλάιπζεο είλαη ππνζηεξηθηηθά θαζψο γίλνληαη απνδεθηέο 11 απφ ηηο 14 ππνζέζεηο (δε γίλεηαη δεθηή ε ζεηηθή ζρέζε κεηαμχ εκπινθήο ζηελ νηθνγέλεηα θαη ζπλαηζζεκαηηθή ζηήξημεο απφ απηή, ε ζεηηθή ζρέζε κεηαμχ ζπλαηζζεκαηηθήο ζηήξημεο απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη ηθαλνπνίεζεο απφ ηε δσή θαη ε αξλεηηθή ζρέζε κεηαμχ ζχγθξνπζεο νηθνγελεηαθήο-εξγαζηαθήο δσήο θαη ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία, βι. ρήκα 3.11). Δπηβεβαηψλνπλ αθφκε φηη 152

153 ρήκα 3.11: Σν κνληέιν ησλ Adams, King θαη King (1996) κεηά ηνλ έιεγρν ησλ ππνζέζεσλ χγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή - Δκπινθή ζηελ εξγαζία + - Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία - Δκπινθή ζηελ νηθνγέλεηα + + ηήξημε απφ ηελ νηθνγέλεηα - Τιηθή + - χγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή Ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή ηήξημε απφ ηελ νηθνγέλεηα - πλαηζζεκαηηθή + Πεγή: Adams θαη ζπλ. (1992) (Τπ: νη δηαθεθνκκέλεο γξακκέο ππνδεηθλχνπλ κε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθέο ζρέζεηο) 153

154 ε ζρέζε κεηαμχ εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο (ζχγθξνπζε θαη ζηήξημε απφ ηελ νηθνγέλεηα) επεξεάδεη ην επίπεδν ηεο ηθαλνπνίεζεο ηνπ αηφκνπ απφ ηελ εξγαζία θαη ηε δσή θαη φηη ε εκπινθή ζην ξφιν ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο απνηειεί πξνζδηνξηζηηθφ παξάγνληα ηεο ζχγθξνπζεο. Πξφζζεηα, ε ππνζηήξημε (ε ζπλαηζζεκαηηθή θαη θπξίσο ε πιηθή) απφ ηελ νηθνγέλεηα κπνξεί λα κεηψζεη ην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζίαο κε ηελ νηθνγέλεηα θαη λα βειηηψζεη ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηε δσή. Δλψ, ν βαζκφο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή επεξεάδεη αξλεηηθά ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη (έκκεζα) ηε δσή. Σν κνληέιν ησλ Adams θαη ζπλ. (1996) εζηηάδεη θπξίσο ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο θαη αλαδεηθλχεη ηε ζεκαζία ηεο θαη ηε ζεκαζία ηεο ζηήξημεο απφ απηή ζηε δσή ησλ εξγαδνκέλσλ. Απνηειεί κία εμαίξεζε απφ ηελ ηάζε ηεο βηβιηνγξαθίαο λα εζηηάδεη ζηηο επηπηψζεηο ηεο ζθαίξαο ηεο εξγαζίαο ζε απηή ηεο νηθνγέλεηαο θαη γηα ην ιφγν απηφ ζεσξήζεθε ζθφπηκν λα παξνπζηαζηεί ζηελ παξνχζα κειέηε. Παξά ηε ζρεηηθά ρακειή εξκελεπηηθή ηθαλφηεηα ηεο ζρέζεο κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ, θαζψο εζηηάδεη πνιχ ζηελά ζε ζπγθεθξηκέλεο κεηαβιεηέο θαη απνθιείεη άιιεο πνιχ ζεκαληηθέο (π.ρ. απφδνζε ζηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα), είλαη κία αμηφινγε πξνζπάζεηα λα ζπλδπαζηνχλ απνηειέζκαηα απφ ηε βηβιηνγξαθία αλαθνξηθά κε ηελ ζχγθξνπζε ηεο εξγαζίαο κε ηελ νηθνγέλεηα θαη ηεο θνηλσληθήο ζηήξημεο ζε έλα θνηλφ κνληέιν πνπ ζα επηηξέπεη ηελ θαηαλφεζε ηεο πνιχπιεπξεο ζρέζεο κεηαμχ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο (Adams et al., 1996) Σν κνληέιν ησλ Carlson θαη Perrewe (1999) Σν κνληέιν ησλ Carlson θαη Perrewe (1999) ην νπνίν έρεη ραξαθηεξηζηεί ζηε βηβιηνγξαθία σο έλα κνληέιν κεξηθήο παξέκβαζεο ησλ ζηξεζνγφλσλ κεηαβιεηψλ (partial mediating stressor model; Michel et al., 2009), απνηειεί έλα νιηζηηθφ κνληέιν πνπ αλαδεηθλχεη ην ξφιν ηεο θνηλσληθήο ζηήξημεο (ζηελ εξγαζία θαη ζηελ νηθνγέλεηα) ζηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθή δσήο (σο κνλνδηάζηαηε ζπλνιηθή κεηαβιεηή). Απηφ είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ, θαζψο παξφηη ε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία αλαδείθλπε ηε ζεκαζία ηεο θνηλσληθήο ζηήξημεο σο κεραληζκνχ αληηκεηψπηζεο (coping mechanism) ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, δελ είρε κέρξη ηφηε δηεπθξηληζηεί ε επίδξαζή ηεο ζε απηή. Έηζη νη ζπγγξαθείο δηεξεπλεηηθά δηακνξθψλνπλ θη ειέγρνπλ ηέζζεξα (4) κνληέια ζηα νπνία ε ζέζε ηεο 154

155 θνηλσληθήο ζηήξημεο δηαθέξεη παίξλνληαο ηε κνξθή: ηεο κεηαβιεηήο πνπ δηαθνξνπνηεί ην απνηέιεζκα (moderator), ηεο ελδηάκεζεο κεηαβιεηήο (mediator), ηνπ αλεμάξηεηνπ πξνζδηνξηζηηθνχ παξάγνληα (independent antecedent: άκεζε επίδξαζε) θαη ηνπ πξνζδηνξηζηηθνχ παξάγνληα (antecedent: έκκεζε επίδξαζε, βι. ρήκα 3.12). Σν ηειεπηαίν κνληέιν είλαη απηφ πνπ ηειηθά επηβεβαηψλεηαη ιφγσ ηεο θαιχηεξεο πξνζαξκνγήο ζηα δεδνκέλα. Δζηηάδνληαο ζηε κεηαβιεηή ηεο θνηλσληθήο ζηήξημεο ζηελ εξγαζία, νη ζπγγξαθείο αλαθέξνπλ φηη απηφ κπνξεί λα πξνέιζεη απφ πνιιέο πεγέο (φπσο απφ ηνλ πξντζηάκελν θαη ηνπο ζπλαδέιθνπο) δηακνξθψλνληαο έλα πην ζεηηθφ εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ. Έλαο/κία ππνζηεξηθηηθφο/ε πξντζηάκελνο/ε κπνξεί λα βνεζήζεη ην άηνκν λα αηζζάλεηαη ιηγφηεξν ζηξεο ζπδεηψληαο καδί ηνπ/ηεο πξνβιήκαηα πνπ ην απαζρνινχλ ζηελ νηθνγέλεηα θαη κε ην λα είλαη πην επέιηθηνο/ε φηαλ αλαθχςνπλ ζνβαξά ζέκαηα ζηελ νηθνγέλεηα. Απηή ε κνξθή θνηλσληθήο ζηήξημεο κεηψλεη ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη έρεη άκεζε ζεηηθή επίδξαζε θαη ζηα απνηειέζκαηά ηεο ζχγθξνπζεο π.ρ. ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, δέζκεπζε /αθνζίσζε ζηελ νξγάλσζε, κείσζε αδηθαηνιφγεησλ απνπζηψλ. Δπίζεο, ε θνηλσληθή ζηήξημε εθηφο εξγαζίαο ζπλδέεηαη κε ρακειφηεξα επίπεδα ζηξεο θαη ζχγθξνπζεο κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ. Γηα παξάδεηγκα, ε ζηήξημε ηεο/ηνπ ζπδχγνπ είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή, θαζψο κία εηιηθξηλήο θαη αλνηρηή ζρέζε νδεγεί ζε ρακειφηεξα επίπεδα ζηξεο ζην γάκν θαη ζε ρακειφηεξα επίπεδα ζχγθξνπζεο. Άιιεο πεγέο ζηήξημεο κπνξεί λα απνηειέζνπλ νη ζπγγελείο θαη νη θίινη. ηεξηδφκελνη ζε πξνεγνχκελεο έξεπλεο νη Carlson θαη Perrewe (1999) ελζσκαηψλνπλ ζην κνληέιν έμη (6) κεηαβιεηέο ζηξεο θαη πίεζεο. Απφ απηέο, δχν (2) αθνξνχλ ηελ πίεζε πνπ αζθεί ζην άηνκν ν ξφινο (role strain) ηεο εξγαζίαο (ζχγθξνπζε εξγαζηαθνχ ξφινπ θαη αζάθεηα εξγαζηαθνχ ξφινπ), δχν (2) ηελ πίεζε πνπ αζθεί ν ξφινο ηεο νηθνγέλεηαο (ζχγθξνπζε νηθνγελεηαθνχ ξφινπ θαη αζάθεηα νηθνγελεηαθνχ ξφινπ), κία (1) ζηηο απαηηήζεηο ζε ρξφλν (time demands) ζηελ εξγαζία θαη κία (1) ζηηο απαηηήζεηο ζε ρξφλν ζηελ νηθνγέλεηα. Με βάζε ηε βηβιηνγξαθία ζηελ ζπγθεθξηκέλε επηζηεκνληθή πεξηνρή (π.ρ. Gutek et al., 1991; Stoner et al., 1991; Frone et al., 1992) ζην κνληέιν ησλ Carlson θαη Perrewe (1999) ελζσκαηψζεθαλ θαη νη κεηαβιεηέο εκπινθή ζηελ εξγαζία θαη εκπινθή ζηελ νηθνγέλεηα σο πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο θαη ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα σο απνηειέζκαηα ηεο ζχγθξνπζεο. 155

156 ρήκα 3.12: Σν κνληέιν ησλ Carlson θαη Perrewe (1999) κεηά ηνλ έιεγρν ησλ ππνζέζεσλ + + Κνηλσληθή ζηήξημε ζηελ εξγαζία Δκπινθή ζηελ εξγαζία χγθξνπζε εξγαζηαθνχ ξφινπ Απαηηήζεηο ζε ρξφλν ζηελ εξγαζία Αζάθεηα εξγαζηαθνχ ξφινπ Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία + χγθξνπζε εξγαζηαθήο - + νηθνγελεηαθήο δσήο Δκπινθή ζηελ νηθνγέλεηα + χγθξνπζε νηθνγελεηαθνχ ξφινπ Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα Κνηλσληθή ζηήξημε ζηελ νηθνγέλεηα Πεγή: Carlson and Perrewe (1999), - Απαηηήζεηο ζε ρξφλν ζηελ νηθνγέλεηα - - Αζάθεηα νηθνγελεηαθνχ ξφινπ + + (Τπ: νη δηαθεθνκκέλεο γξακκέο ππνδεηθλχνπλ κε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθέο ζρέζεηο) - 156

157 Γηα ηνλ ζηαηηζηηθφ έιεγρν ησλ ηεζζάξσλ (4) κνληέισλ πνπ δνθηκάζηεθαλ ζπγθεληξψζεθαλ 403 εξσηεκαηνιφγηα. Με ηε ρξήζε ηεο κεζφδνπ Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ (SEM) ζε πξψηε θάζε δηεξεπλήζεθε ν ξφινο ηεο θνηλσληθήο ζηήξημεο ζηηο δχν ζθαίξεο (δελ ζπκπεξηιεθζήθαλ ζηα κνληέια νη κεηαβιεηέο εκπινθή ζηελ εξγαζία, εκπινθή ζηελ νηθνγέλεηα, ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα) θαη ζηε ζπλέρεηα ην πιήξεο κνληέιν πνπ απεηθνλίδεηαη ζην ρήκα Σν κνληέιν επηβεβαηψλεηαη ζηαηηζηηθά κε βάζε ηνπο δείθηεο πξνζαξκνγήο. Απφ ηηο 32 ζπλνιηθά ζρέζεηο (δηαδξνκέο/paths) πνπ απεηθνλίδνληαη ζην κνληέιν ηνπ ρήκαηνο 3.12 δελ επηβεβαηψζεθα νη νθηψ (8) (βι. δηαθεθνκκέλεο γξακκέο). πγθεθξηκέλα, ε ζηήξημε ζηελ εξγαζία θαη ε ζηήξημε ζηελ νηθνγέλεηα επεξεάδνπλ αξρηθά ηφζν ηνπο ζηξεζνγφλνπο παξάγνληεο θαη ηηο απαηηήζεηο ζε ρξφλν (ζηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα αληίζηνηρα) αξλεηηθά θαη επνκέλσο έκκεζα αξλεηηθά θαη ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο. Ζ θνηλσληθή ζηήξημε ζηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα επεξεάδνπλ ζεηηθά (αχμεζε) θαη ηα απνηέιεζκα ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, δειαδή ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα αληίζηνηρα. Ζ κειέηε ησλ Carlson θαη Perrewe (1999) ζπλεηζθέξεη ζηε βηβιηνγξαθία ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή κε ηελ πξνζπάζεηα λα απνζαθελίζεη ηα πνηθίια ζπκπεξάζκαηα ησλ εξεπλψλ αλαθνξηθά κε ην ξφιν ηεο θνηλσληθήο ζηήξημεο ζηε ζχγθξνπζε ησλ δχν θεληξηθψλ ζθαηξψλ ζηε δσή ηνπ αλζξψπνπ, θαηαιήγνληαο ζηελ άπνςε φηη απηή (θνηλσληθή ζηήξημε) απνηειεί πξνζδηνξηζηηθφ παξάγνληα πνπ επεξεάδεη αξλεηηθά ην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο. Δπίζεο, ελίζρπζε ηε ζεσξεηηθή ηεθκεξίσζε ηεο άπνςεο φηη ε θνηλσληθή ζηήξημε ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν θαη ε δεκηνπξγία θηιηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα νξγαληζκψλ απνηεινχλ ζεκαληηθνχο παξάγνληεο πνπ εθηφο απφ ην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο (κείσζε) επεξεάδνπλ ζεηηθά (αχμεζε) ηφζν άκεζα, φζν θαη έκκεζα (κέζσ ηεο επίδξαζεο ζην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο) ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ ζηελ εξγαζία (ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία) θαη ζηελ νηθνγέλεηα (ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία). Ζ ηεθκεξίσζε ησλ πην πάλσ ζρέζεσλ ελδπλακψλεη ηα επηρεηξήκαηα ησλ κάλαηδεξ γηα ηελ πξαγκαηνπνίεζε παξεκβάζεσλ πνπ εληζρχνπλ ην επίπεδν θνηλσληθήο ζηήξημεο ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν. Ζ παξνπζίαζε φκσο ηεο κεηαβιεηήο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο σο κνλνδηάζηαηεο, αγλνεί κία ζεκαληηθή εμέιημε ζηε 157

158 βηβιηνγξαθία αλαθνξηθά κε ην πεξηερφκελν θαη ηε θχζε ηεο ζχγθξνπζεο δεκηνπξγψληαο έηζη έλα θελφ Σν κνληέιν ησλ Carlson θαη Kacmar (2000) Σν κνληέιν ησλ Carlson θαη Kacmar (2000) ζηεξίδεηαη ζε εθηελή βηβιηνγξαθηθή επηζθφπεζε (π.ρ. Bacharah et al., 1991; Higgins and Dixbury, 1992; Rice et al., 1992; Frone et al., 1992; 1997; Adams et al., 1996; Parasuraman et al., 1996) θαη απνηειεί έλα δηεπξπκέλν κνληέιν (an expanded stressor model, Michel et al., 2009) πνπ δίλεη έκθαζε ζηνπο ζηξεζνγφλνπο παξάγνληεο ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο θαη ζηελ εκπινθή ζηελ εξγαζία θαη ζηελ νηθνγέλεηα, σο κεηαβιεηέο πνπ επεξεάδνπλ ηφζν ηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο φζν θαη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα, κεηαβιεηέο πνπ ηειηθά δηακνξθψλνπλ ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηε δσή. πγθεθξηκέλα, φπσο θαίλεηαη ζην ρήκα 3.13, ζην θέληξν ηνπ κνληέινπ βξίζθεηαη ε ζεηηθή αληίζηξνθε ζρέζε (reciprocal relationship) κεηαμχ ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο. Απηή ε ζρέζε ζεκαίλεη φηη εάλ ε εξγαζία θάπνηνπ επεξεάδεη (ζπγθξνχεηαη) ηελ νηθνγελεηαθή δσή, απηή κπνξεί λα πξνθαιέζεη πξνβιήκαηα ζηελ νηθνγέλεηα, θαζψο νη ππνρξεψζεηο ζηελ νηθνγέλεηα ελδερνκέλσο λα κε κπνξεί λα εθηειεζηνχλ. Απηά ηα πξνβιήκαηα ζηε ζπλέρεηα κεηαθέξνληαη (spillover) ζηελ εξγαζηαθή ζθαίξα θη επνκέλσο ε νηθνγελεηαθή δσή εκπιέθεηαη κε ηελ εξγαζηαθή (θαη ην αληίζηξνθν). εκαληηθφ ζηνηρείν ηνπ κνληέινπ είλαη ε ελζσκάησζε θαη ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσή γεγνλφο πνπ επηηξέπεη ηε κειέηε ησλ κνλαδηθψλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ θαη απνηειεζκάησλ ηνπο. Σν κνληέιν ησλ Carlson θαη Kacmar (2000) ππνζηεξίδεη φηη νξηζκέλνη πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηφζν ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζία, φζν θαη ηεο νηθνγέλεηαο θαη ζπγθεθξηκέλα ε (πςειή) αζάθεηα ηνπ ξφινπ, ε (έληαζε ηεο) ζχγθξνπζε ζην πιαίζην ηνπ ξφινπ θαη νη (πςειέο) απαηηήζεηο ζε ρξφλν απνηεινχλ πεξηζηαζηαθνχο ζηξεζνγφλνπο παξάγνληεο (situational stressors) πνπ ζε ζπλδπαζκφ κε ηνλ (πςειφ) βαζκφ εκπινθήο ζην ξφιν νδεγνχλ ζε (αχμεζε ηνπ επηπέδνπ) ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο κε θαηεχζπλζε απφ ηε ζθαίξα πξνέιεπζεο ηεο ζχγθξνπζεο. Γειαδή, ε (πςειή) αζάθεηα ηνπ εξγαζηαθνχ ξφινπ, ε (έληαζε ηεο) 158

159 ρήκα 3.13: Σν κνληέιν ησλ Carlson θαη Kacmar (2000) κεηά ηνλ έιεγρν ησλ ππνζέζεσλ Αζάθεηα εξγαζηαθνχ ξφινπ χγθξνπζε εξγαζηαθνχ ξφινπ Απαηηήζεηο ζε ρξφλν ζηελ εξγαζία Δκπινθή ζηελ εξγαζία Δκπινθή ζηελ νηθνγέλεηα Απαηηήζεηο ζε ρξφλν ζηελ νηθνγέλεηα χγθξνπζε νηθνγελεηαθνχ ξφινπ χγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή + + χγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή d Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία - - Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα + Ηθαλνπνίεζε απφ δσή + Αζάθεηα νηθνγελεηαθνχ ξφινπ - Πεγή: Πξνζαξκνγή απφ Carlson and Kacmar (2000), (Τπ: νη δηαθεθνκκέλεο γξακκέο ππνδεηθλχνπλ κε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθέο ζρέζεηο) 159

160 ζχγθξνπζε ζην πιαίζην ηεο εξγαζηαθήο ζθαίξαο, νη (πςειέο) απαηηήζεηο ζε ρξφλν ζηελ εξγαζία) θαη ν (πςειφο) βαζκφο εκπινθήο ζηνλ εξγαζηαθφ ξφιν νδεγνχλ ζε (αχμεζε ηνπ επηπέδνπ) ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη αληίζηνηρα γηα ηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο. Σα απνηειέζκαηα πνπ ελζσκαηψλνληαη ζην κνληέιν αθνξνχλ θαη ζηελ πεξίπησζε απηή ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα (νη νπνίεο επεξεάδνληαη αξλεηηθά απφ ην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο), κεηαβιεηέο πνπ ηειηθά πξνζδηνξίδνπλ (ζεηηθή ζπζρέηηζε) θαη ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηε δσή. Τηνζεηψληαο ηελ πξνζέγγηζε ηεο ζρεηηθφηεηαο ηεο ζθαίξαο πξνέιεπζεο ηεο ζχγθξνπζεο (domain specificity approach), ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία επεξεάδεηαη αξλεηηθά απφ ηελ ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή θαη ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα απφ ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή. Σέινο, νη πξνζδηνξηζηηθνί πεξηζηαζηαθνί ζηξεζνγφλνη παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο ζρεηίδνληαη αξλεηηθά κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, ελψ νη πξνζδηνξηζηηθνί πεξηζηαζηαθνί ζηξεζνγφλνη παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο ζρεηίδνληαη αξλεηηθά κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα, αθνχ φηαλ ηα άηνκα ληψζνπλ ζηξεο ζηε κία ζθαίξα αλακέλεηαη λα είλαη ιηγφηεξν ηθαλνπνηεκέλνη απφ απηή. Αληίζεηα, νη πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο εκπινθήο ζηελ εξγαζία θαη εκπινθήο ζηελ νηθνγέλεηα ζπλδένληαη ζεηηθά κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα αληίζηνηρα. Απηφ ζπκβαίλεη επεηδή φζν ηα άηνκα εκπιέθνληαη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ζε κία ζθαίξα θαη επελδχνπλ κεγαιχηεξν θνκκάηη ηνπ εαπηνχ ηνπο ζε απηή, απηή γίλεηαη πην ζεκαληηθή γηα ηνλ απηφ-πξνζδηνξηζκφ ηνπο θαη ηειηθά είλαη πην ηθαλνπνηεκέλνη ζηε ζθαίξα απηή. εκαληηθφ ζηνηρείν ηνπ κνληέινπ, ην νπνίν δελ απεηθνλίδεηαη ζην ρήκα 3.13, απνηειεί ην γεγνλφο φηη νη Carlson θαη Kacmar (2000) κειεηνχλ θαη ηελ αμία (value) πνπ ην άηνκν πξνζδίδεη ζε θάζε κία απφ ηηο ζθαίξεο σο κεηαβιεηή πνπ επεξεάδεη ην ηειηθφ απνηέιεζκα (moderator). Ζ αμία θάζε ζθαίξαο ξφινπ κπνξεί λα πξνζδηνξηζηεί κε βάζε ην πφζν θεληξηθφο είλαη ν ξφινο (centrality) θαη πνηα ε πξνηεξαηφηεηά (priority) θαη ε ζεκαζία ηνπ (importance) ζηε δσή ηνπ αηφκνπ ζε ζρέζε κε άιιν ξφιν. Ο ζηαηηζηηθφο έιεγρνο ηνπ κνληέινπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζε δείγκα 314 αηφκσλ κε ηε ρξήζε ηεο κεζφδνπ Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ (SEM). Σν κνληέιν πξνζαξκφδεηαη θαιά ζηα δεδνκέλα. Οη παξάγνληεο πνπ πεξηιακβάλνληαη ζην κνληέιν εξκελεχνπλ ην 76% ηεο δηαθχκαλζεο ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε 160

161 ηελ νηθνγελεηαθή δσή, 78% ηεο δηαθχκαλζεο ηεο ζχγθξνπζεο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή, 79% ηεο δηαθχκαλζεο ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία, 83% ηεο δηαθχκαλζεο ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη 86% ηεο δηαθχκαλζεο ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηε δσή. πσο θαίλεηαη ζην ρήκα 3.13, κφλν 4 απφ ηηο 22 ζρέζεηο πνπ ειέγρζεθαλ δελ είλαη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθέο. πγθεθξηκέλα, ε αζάθεηα ηνπ εξγαζηαθνχ ξφινπ είλαη ν κφλνο παξάγνληαο πνπ δε θαίλεηαη λα επεξεάδεη ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη νη απαηηήζεηο ζε ρξφλν ζηελ νηθνγέλεηα, ν κφλνο παξάγνληαο πνπ δελ επεξεάδεη ηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή. Δπηπιένλ, νη απαηηήζεηο ζε ρξφλν ζηελ εξγαζία θαη ζηελ νηθνγέλεηα δελ επεξεάδνπλ ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα αληίζηνηρα. Σέινο, ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή δελ ζρεηίδεηαη κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία. Αλαθνξηθά κε ηηο ζρέζεηο πνπ επηβεβαηψλνληαη, ε κεηαβιεηή απαηηήζεηο ζε ρξφλν ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο απνηειεί ηνλ ζεκαληηθφηεξν πξνζδηνξηζηηθφ παξάγνληα ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, ελψ ε αζάθεηα ηνπ ξφινπ, ηνλ ζεκαληηθφηεξν πξνζδηνξηζηηθφ παξάγνληα ηεο ζχγθξνπζεο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή. Ζ αμία πνπ πξνζδίδεη ην άηνκν ζηελ εξγαζία ή ζηελ νηθνγέλεηα ειέγρζεθε ζε δεχηεξε θάζε κε ηελ δηακφξθσζε 4 νκάδσλ ηνπ δείγκαηνο [ 1). κεγάιε αμία ζηελ νηθνγέλεηα/ κηθξή αμία ζηελ εξγαζία, 2). κεγάιε αμία ζηελ εξγαζία/κηθξή ζηελ νηθνγέλεηα, 3). κηθξή αμία ζηελ νηθνγέλεηα / κηθξή αμία ζηελ εξγαζία, 4). κεγάιε αμία ζηελ νηθνγέλεηα/ κεγάιε αμία ζηελ εξγαζία]. Σα απνηειέζκαηα ηεο αλάιπζεο δείρλνπλ φηη ε αμία πνπ έρεη ε θάζε ζθαίξα γηα ην άηνκν απνηειεί παξάγνληα πνπ επεξεάδεη ηε ζηαηηζηηθή ζεκαληηθφηεηα ησλ ζρέζεσλ πνπ απεηθνλίδνληαη ζην κνληέιν. Γεληθά, φηαλ ε νηθνγέλεηα είρε κεγαιχηεξε αμία γηα ην άηνκν νη πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο εξγαζηαθήο ζθαίξαο είραλ ηζρπξφηεξε επίδξαζε ζηε ζχγθξνπζε θαη ζηελ ηθαλνπνίεζε. Αληίζηνηρα, φηαλ ε εξγαζία είρε κεγαιχηεξε αμία γηα ην άηνκν νη πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο νηθνγελεηαθήο ζθαίξαο είραλ ηζρπξφηεξε επίδξαζε ζηελ ζχγθξνπζε θαη ζηελ ηθαλνπνίεζε. Ζ ζρέζε κεηαμχ ησλ θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο δελ δηέθεξε κε βάζε ηηο αμίεο ηνπ αηφκνπ. Πξφζζεηα, νη ζρέζεηο κεηαμχ ησλ κεηαβιεηψλ ηεο ηθαλνπνίεζεο επεξεαδφηαλ κφλν φηαλ ηφζν ε εξγαζία φζν θαη ε νηθνγέλεηα είραλ πςειή αμία γηα ην άηνκν. ηελ πεξίπησζε απηή ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία επεξέαδε ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή. 161

162 Ζ πξνζζήθε ηεο αμία ηεο ζθαίξαο ηεο εξγαζίαο ή ηεο νηθνγέλεηαο γηα ην άηνκν απνηειεί ίζσο ηε κεγαιχηεξε ζπλεηζθνξά ηνπ κνληέινπ ησλ Carlson θαη Kacmar (2000). Δπηπιένλ, ην κνληέιν έρεη ηζρπξή ζεσξεηηθή βάζε θαη εξκελεπηηθή ηζρχ θαη εζηηάδεη ζηνπο ζεκαληηθφηεξνπο παξάγνληεο πνπ έρνπλ εληνπηζηεί ζηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία. κσο, δελ αλαπηχζζεη, φπσο ζηελ πεξίπησζε π.ρ. ηνπ κνληέινπ ησλ Carlson θαη Perrewe (1999) θαη ησλ Frone θαη ζπλ. (1992), πηζαλέο έκκεζεο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ κεηαβιεηψλ, πεξηνξίδνληαο έηζη ηελ ηθαλφηεηα ηνπ λα δψζεη κία πην νινθιεξσκέλε εηθφλα ηεο πνιππινθφηεηαο ησλ ζρέζεσλ πνπ αλαπηχζζνληαη κεηαμχ ησλ ππν-κειέηε κεηαβιεηψλ Σν κνληέιν ησλ Michel, Mitchelson, Kortba, LeBreton θαη Baltes (2009) Σν κνληέιν ησλ Michel, Mitchelson, Kortba, LeBreton θαη Baltes (2009) έρεη ηε ζεσξεηηθή ηνπ βάζε ζηα απνηέιεζκα: i) ηεο κεηα-αλάιπζεο ησλ κνληέισλ ησλ: Frone θαη ζπλ. (1992), Carlson θαη Kacmar (2000) θαη Carlson θαη Perrewe (1999) πνπ παξνπζηάδνπλ ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο σο ελδηάκεζε κεηαβιεηή πνπ ζπλδέεη πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο κε ηα απνηειέζκαηά ηεο θαη ii) ηεο επηζθφπεζεο ηεο ζρεηηθήο βηβιηνγξαθίαο (κεγάιε είλαη ε επηξξνή ησλ κεηα-αλαιχζεσλ ησλ Eby θαη ζπλ θαη ησλ Ford θαη ζπλ. 2007). Σν κνληέιν ηνπο (ρήκα 3.14) πεξηιακβάλεη ηξεηο ηχπνπο κεραληζκψλ ζχλδεζεο (quasi linking mechanisms) ζχκθσλα κε ηνπο Edward θαη Rothbard (2000) πνπ ηνπο θαηεγνξηνπνηνχλ ζε: έκκεζνπο, άκεζνπο θαη κεηαμχ κεηαβιεηψλ ησλ ζθαηξψλ. Οη έκκεζνη αθνξνχλ ζηελ ππφζεζε φηη νη πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ζηελ εξγαζία θαη ζηελ νηθνγέλεηα επεξεάδνπλ ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσήο θαη κέζσ απηψλ ηα απνηειέζκαηα ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο θαη ηεο εξγαζίαο (πξνζέγγηζε ηεο ζρεηηθφηεηαο ησλ ζθαηξψλ). Οη ζρέζεηο (pathways) απηέο απεηθνλίδνληαη ζην ρήκα 3.14 κε ηνπο αξηζκνχο 1 θαη 2 γηα ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή απνηειέζκαηα) θαη 3 θαη 4 γηα ηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή απνηειέζκαηα). Οη πην πάλσ ζρέζεηο απνηεινχλ ην βαζηθφ ζηνηρείν ησλ κνληέισλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο θαη είλαη νη κνλαδηθέο 162

163 πνπ έρνπλ εμεηαζηεί απφ ηελ κεηα-αλάιπζε ησλ Ford θαη ζπλ. (2007). Δκπεηξηθά νη πην πάλσ ζρέζεηο επαιεζεχνληαη εάλ θαη δε θαίλεηαη λα είλαη ηδηαίηεξα ηζρπξέο. ην κνληέιν ησλ Michel θαη ζπλ. (2009) ζπκπεξηιακβάλνληαη ηέζζεξηο (4) αθφκε έκκεζεο ζρέζεηο ζχλδεζεο (indirect linkages) πνπ δελ έρνπλ απνηππσζεί ζηα ηξία (3) κνληέια πνπ νη ζπγγξαθείο ζεσξνχλ σο βαζηθά γηα ηελ αλάπηπμε ηνπ κνληέινπ ηνπο. Απηέο ππνζηεξίδνληαη εκπεηξηθά απφ ησλ Allen θαη ζπλ. (2000) θαη απνηππψλνληαη ζην ρήκα 3.14 κε ηνπο αξηζκνχο: 5 (ζρέζε κεηαμχ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ηεο ζχγθξνπζεο ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο θαη ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή), 6 (ζρέζε κεηαμχ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ηεο ζχγθξνπζεο ζηελ ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο θαη ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή), 7 (ζρέζε ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία) θαη 8 (ζρέζε ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ νηθνγέλεηα).έλαο ηειεπηαίνο έκκεζνο κεραληζκφο πνπ ζπκπεξηιακβάλεηαη αθνξά ζηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο κεηαβιεηήο ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή απφ ηηο κεηαβιεηέο ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα (ζρέζεηο 9 θαη 10). Σν κνληέιν πεξηιακβάλεη επίζεο θαη άκεζεο ζρέζεηο ζχλδεζεο (direct linkages) πνπ ζπλήζσο ζπκπεξηιακβάλνληαη ζηα κνληέια ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο. Απηά απεηθνλίδνληαη κε ηνπο αξηζκνχο 11 (πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο θαη απνηειέζκαηα ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο) θαη 12 (πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο θαη απνηειέζκαηα ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο) θαη έρνπλ επαιεζεχεη εκπεηξηθά απφ πνιινχο εξεπλεηέο (π.ρ. Hackman and Oldham, 1975; Michel and Hargis, 2008). Ζ ηειεπηαία θαηεγνξία ζπλδέζεσλ αθνξά ζρέζεηο ηεο εξγαζίαο κε ηελ νηθνγέλεηα πνπ δελ θαιχπηνληαη απφ ηηο δχν πην πάλσ θαηεγνξίεο θαη ζπγθεθξηκέλα ηηο ζρέζεηο κεηαμχ κεηαβιεηψλ ησλ ζθαηξψλ, φπσο: i) ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ηεο ζχγθξνπζεο ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο θαη ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ ηεο ζχγθξνπζεο ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο (ζρέζε 13), ii) ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (ζρέζε 14) θαη iii) ησλ απνηειεζκάησλ ηεο ζχγθξνπζεο, δειαδή ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία, ηελ νηθνγέλεηα θαη ηε δσή (ζρέζεηο 15,16,17). Σφζν νη ζρέζεηο πνπ απνηππψλνληαη ζην κνληέιν ησλ Michel θαη ζπλ. (2009), φζν θαη απηέο πνπ ππνζηεξίδνληαη απφ ηα κνληέια ησλ Frone θαη ζπλ. (1992), Carlson θαη Kacmar (2000) θαη Carlson θαη 163

164 ρήκα 3.14: Σν κνληέιν ησλ Michel, Mitchelson, Kortba, LeBreton θαη Baltes (2009) Πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ζηελ εξγαζία 12 Απνηειέζκαηα ζηελ εξγαζία - Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία 13 - Κνηλσληθή ζηήξημε ζηελ εξγαζία - Δκπινθή ζηελ εξγαζία - χγθξνπζε ζηνλ εξγαζηαθφ ξφιν - Απαηηήζεηο ζε ρξφλν ζηελ εξγαζία - Αζάθεηα εξγαζηαθνχ ξφινπ Πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ζηελ νηθνγέλεηα - Κνηλσληθή ζηήξημε ζηελ νηθνγέλεηα - Δκπινθή ζηελ νηθνγέλεηα - χγθξνπζε ζηνλ νηθνγελεηαθφ ξφιν - Απαηηήζεηο ζε ρξφλν ζηελ νηθνγέλεηα - Αζάθεηα νηθνγελεηαθνχ ξφινπ χγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή 14 χγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή Απνηειέζκαηα ζηελ νηθνγέλεηα - Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα 9 Απνηειέζκαηα ζηε δσή - Ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή Πεγή: Michel θαη ζπλ. (2009) 164

165 Perrewe (1999) ηα νπνία ζπλέβαιαλ ζηε δηακφξθσζή ηνπ, ειέγρζεθαλ κεηααλαιπηηθά. Οη Michel θαη ζπλ., θαηά ηνλ έιεγρν ησλ κνληέισλ, εζηίαζαλ θπξίσο ζηηο ζρέζεηο πνπ ππνζηεξίδνληαη απφ απηά θαη φρη ηφζν ζην πεξηερφκελν ησλ κεηαβιεηψλ, ηδηαίηεξα ησλ απνηειεζκάησλ, πνπ αληηθαζίζηαληαη ζε θάζε πεξίπησζε απφ ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, ηελ νηθνγέλεηα θαη ηε δσή. Γηα ηνλ κεηα-αλαιπηηθφ έιεγρν έγηλε έξεπλα ζηηο βάζεηο ABI/INFORM θαη PsycINFO κε ιέμεηο θιεηδηά γηα ηνλ εληνπηζκφ ησλ εξγαζηψλ πνπ ζα ζπκκεηέρνπλ. Δληνπίζηεθαλ θαη ζπκπεξηιήθζεθαλ 211 άξζξα (265 ζπζρεηίζεηο θαη 2060 κεγέζε απνηειεζκάησλ effect sizes) απφ ην 1985 θαη κεηά, θαζψο φπσο αλαθέξνπλ ε δηπιή θχζε ηεο ζχγθξνπζεο αλαγλσξίζηεθε κεηά ην 1985 απφ ηνπο Greenhaus θαη Beutell. Σξεηο (3) εηδηθνί επέιεμαλ ηπραία 60 απφ ηα 211 άξζξα ζηα νπνία ζηήξημαλ ηελ θσδηθνπνίεζε ησλ 15 κεηαβιεηψλ πνπ ζπκπεξηιήθζεθαλ ζπλνιηθά ζην κεηααλαιπηηθφ έιεγρν ησλ ηεζζάξσλ (4) κνληέισλ (ε θσδηθνπνίεζε απηή παξνπζηάδεηαη ζην άξζξν ησλ Michel θαη ζπλ ζηνλ Πίλαθα 1, ζει. 204 ηνπ άξζξνπ ηνπο). Με ηε ρξήζε ηνπ LISRΔL 8.0 (SEM) ειέρζεθαλ ηα ηέζζεξα (4) κνληέια: Frone θαη ζπλ. (1992), Μνληέιν 1, Carlson θαη Kacmar (2000), Μνληέιν 2, Carlson θαη Perrewe (1999), Μνληέιν 3 θαη Μichel θαη ζπλ (2009), Μνληέιν 4. Απφ ηα ηέζζεξα (4) κνληέια ην Μνληέιν 3 (Carlson θαη Perrewe, 1999) δελ ππνζηεξίρζεθε απφ ηα δεδνκέλα, ελψ ην Μνληέιν 4 (Μichel θαη ζπλ. 2009) είρε ηελ θαιχηεξε πξνζαξκνγή ζηα δεδνκέλα (model fit). Οη ζπληειεζηέο ησλ ζρέζεσλ (path coefficients) κεηαμχ ησλ κεηαβιεηψλ θπκάλζεθαλ κεηαμχ -.01 θαη.39 θαη κπνξνχλ λα ραξαθηεξηζηνχλ σο κηθξνχ κεηξίνπ κεγέζνπο. Μηθξφηεξε ζηαηηζηηθή ζεκαληηθφηεηα (path coefficient <10) παξνπζηάδνπλ νη ζρέζεηο κεηαμχ: i) εκπινθήο ζηελ εξγαζία θαη εκπινθήο ζηελ νηθνγέλεηα κε ηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο, ii) αζάθεηαο ηνπ ξφινπ ζηελ εξγαζία κε ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, iii) απαηηήζεσλ ρξφλνπ ζηελ εξγαζία θαη ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία, iv) απαηηήζεσλ ρξφλνπ ζηελ νηθνγέλεηα θαη ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη v) θνηλσληθήο ζηήξημεο ζηελ νηθνγέλεηα θαη κε ηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο. Δλψ κεγαιχηεξε ζηαηηζηηθή ζεκαληηθφηεηα (path coefficient > 30) παξνπζηάδνπλ νη ζρέζεηο κεηαμχ: i) ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ηθαλνπνίεζεο απφ ηε δσή, ii) ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη ηθαλνπνίεζεο απφ ηε δσή, θαη iii) αζάθεηαο ηνπ ξφινπ ζηελ νηθνγέλεηα θαη αζάθεηαο ηνπ ξφινπ ζηελ εξγαζία. Γεληθά ηα ζπκπεξάζκαηα θαηαδεηθλχνπλ φηη νη άκεζεο ζρέζεηο είλαη απηέο πνπ έρνπλ ηε κεγαιχηεξε εξκελεπηηθή δχλακε θαη φηη νη έκκεζεο ζρέζεηο θαίλεηαη λα επεξεάδνπλ ζε 165

166 κηθξφηεξν βαζκφ ηηο ηξεηο (3) θαηεγνξίεο/κνξθέο ηθαλνπνίεζεο (satisfaction outcomes). Ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ (ιφγσ ησλ ζηφρσλ ηεο έξεπλαο καο) παξνπζηάδνπλ νη ζρέζεηο αηηίαο-απνηειέζκαηνο κεηαμχ θνηλσληθήο ζηήξημεο ζηελ εξγαζία θαη ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (αξλεηηθή ζρέζε, path coefficient = -.13) θαη θνηλσληθήο ζηήξημεο ζηελ εξγαζία θαη ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία (ζεηηθή ζρέζε, path coefficient =.25), ζρέζεηο νη νπνίεο αλαδεηθλχνπλ ην ξφιν ηεο ζηήξημεο ζηελ εξγαζία αλαθνξηθά κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή γηα ηελ αλάπηπμε ζεηηθψλ ζηάζεσλ ζηελ εξγαζία (π.ρ. ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία - αλζξσπνθεληξηθή πξνζέγγηζε ζηε ΓΑΠ). Ζ εξγαζία ησλ Michel θαη ζπλ. (2009) απνηειεί κία πξνζπάζεηα ζπγθεξαζκνχ ηεο βηβιηνγξαθίαο γηα ηε δηακφξθσζε ελφο νιηζηηθνχ κνληέινπ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, ηελ απνηχπσζε κε κεγαιχηεξε αθξίβεηα ησλ πνιχπινθσλ ζρέζεσλ κεηαμχ κεηαβιεηψλ ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο θαη κεηα-αλαιπηηθνχ ειέγρνπ ηεζζάξσλ (4) κνληέισλ (ησλ ηξηψλ θιαζηθψλ θαη ηνπ δηθνχ ηνπο) ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή. Πξφζζεηα, ζην κνληέιν ησλ Michel θαη ζπλ. (2009) εμεηάδνληαη θαη ζρέζεηο (π.ρ. κεηαμχ ηεο ζχγθξνπζεο θαη ησλ απνηειεζκάησλ ηεο θαη ζηηο δχν ζθαίξεο) πνπ δελ είραλ δηεξεπλεζεί ζε κεγάιν βαζκφ ζην παξειζφλ θαη κέζσ ησλ νπνίσλ ππνζηεξίδεηαη ε παξάιιειε ηζρχ ησλ πξνζεγγίζεσλ ηεο ζρεηηθφηεηαο ηεο ζθαίξαο πξνέιεπζεο ηεο ζχγθξνπζεο (domain specificity perspective) θαη ηεο πξνζέγγηζεο ηεο πεγήο πξνέιεπζεο (source attribution perspective). Ζ δηαπίζησζε βέβαηα απηή απαηηεί κεγαιχηεξε δηεξεχλεζε χγθξηζε ησλ νιηζηηθψλ κνληέισλ ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο Tα νιηζηηθά κνληέια ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο πνπ παξνπζηάζηεθαλ ζηελ παξνχζα ελφηεηα αλαιχνληαη ζηνλ πίλαθα 3.1 κε βάζε έμη (6) άμνλεο: 1) έκθαζε ηνπ κνληέινπ, 2) ζεσξεηηθή βάζε, 3) πξνζέγγηζε ζηε ζχγθξνπζε, 4) πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο, 5) απνηειέζκαηα ηεο ζχγθξνπζεο θαη 6) ζέζε ηεο κεηαβιεηήο ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο ζην κνληέιν. Πξφθεηηαη γηα κία πξνζπάζεηα λα εληνπηζηνχλ νη κεηαμχ ηνπο δηαθνξέο θαη νκνηφηεηεο αιιά θαη ε ζπλεηζθνξά ηνπο ζηε βηβιηνγξαθία ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ 166

167 νηθνγελεηαθή ζθαίξα θαη λα εμαρζνχλ ζπκπεξάζκαηα/δηαπηζηψζεηο θαη πηζαλά θελά ζηελ έξεπλα (research gaps) πνπ ζα επεξεάζνπλ ηε δηακφξθσζε ηνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ ηεο παξνχζαο εξγαζίαο. Αλαθνξηθά κε ηελ έκθαζε ηνπ θάζε κνληέινπ παξαηεξνχκε φηη ε δηεξεχλεζε ηεο επίδξαζεο ζηξεζνγφλσλ παξαγφλησλ θαη ηεο εκπινθήο ζην ξφιν απνηεινχλ ην επίθεληξν ηνπ ζπλφινπ ησλ κνληέισλ (εμαίξεζε αλαθνξηθά κε ηελ εκπινθή απνηειεί ην κνληέιν 3). Δπίζεο, ε κειέηε ηεο επίδξαζεο ηεο ζηήξημεο ζηελ εξγαζία ή/θαη ζηελ νηθνγέλεηα απνηειεί ζηφρν γηα ηα ηέζζεξα απφ ηα επηά κνληέια πνπ παξνπζηάζηεθαλ (κνληέια 3, 4, 5 θαη 7). Θα ήηαλ ζθφπηκν λα αλαθεξζεί ζην ζεκείν απηφ φηη ε αλάδεημε ηεο ζεκαζίαο ηεο θνηλσληθήο ζηήξημεο θαη θαη επέθηαζε ηεο δηακφξθσζεο θηιηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθψλ πεξηβαιιφλησλ (Family Supportive Work Environments FSWE) γηα ηε δηαρείξηζε ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, νδήγεζαλ ζηελ πξαγκαηνπνίεζε εκπεηξηθψλ εξεπλψλ γηα ηε πεξαηηέξσ κειέηε απηήο ηεο ζρέζεο, θαζψο θαη ζηελ αλάπηπμε κνληέισλ πνπ εζηηάδνπλ ζε απηή (ηα κνληέια απηά παξνπζηάδνληαη ζην επφκελν θεθάιαην). Ζ ζεσξεηηθή βάζε θαη ησλ επηά (7) κνληέισλ είλαη ηζρπξή, θαζψο ζηεξίδνληαη ζε εθηελή βηβιηνγξαθηθή επηζθφπεζε θπξίσο ζην θιάδν ηεο Οξγαλσζηαθήο Φπρνινγίαο. Ζ πξνζέγγηζε ηεο ζρεηηθφηεηαο ηεο ζθαίξαο πξνέιεπζεο θπξηαξρεί ζηα ηξία (κνληέια 2, 3 θαη 6) απφ ηα πέληε (κνληέια 2, 3, 4, 6, 7), κνληέια πνπ πξνζεγγίδνπλ ηελ ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή κε βάζε ηε δηπιή ηεο θαηεχζπλζε. Ζ ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο πξνζεγγίδεηαη ζηα πέληε (κνληέια 2, 3, 4, 6 θαη 7) απφ ηα επηά κνληέια σο δηπιήο θαηεχζπλζεο (ρσξίο ε θάζε θαηεχζπλζε λα αλαιχεηαη ζηηο ηξεηο δηαζηάζεηο ηεο), ιακβάλνληαο έηζη ππφςε κία ζεκαληηθή εμέιημε ζηε βηβιηνγξαθία αλαθνξηθά κε ην πεξηερφκελν θαη ηε θχζε ηεο ζχγθξνπζεο θη επηηξέπνληαο ηε κειέηε ησλ ηδηαίηεξσλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ θαη απνηειεζκάησλ ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ. Οη πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο αθνξνχλ θπξίσο ζηξεζνγφλνπο παξάγνληεο ζηελ εξγαζία θαη ζηελ νηθνγέλεηα, ζηελ εκπινθή ζηνλ εξγαζηαθφ ή νηθνγελεηαθφ ξφιν θαη ζηε ζηήξημε ζηελ εξγαζία θαη ζηελ νηθνγέλεηα, παξάγνληεο πνπ έρνπλ εληνπηζζεί θαη απφ ηηο κεηα-αλαιχζεηο αλαθνξηθά κε ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο (βι. ελφηεηα 3.2). 167

168 Πίλαθαο 3.1: χγθξηζε ησλ νιηζηηθψλ κνληέισλ ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο ΜΟΝΣΔΛΟ ΚΡΗΣΖΡΗΟ ΓΗΑΚΡΗΖ Higgins et al., (1992) Sex difference model (Μνληέιν 1) ΔΜΦΑΗ Δπίδξαζε θνηλσληθνχ ξφινπ εκπινθήο θαη ζηξεο ΘΔΩΡΗΣΙΚΗ ΠΛΑΙΙΟΤ ΒΑΗ Kahn θαη ζπλ (1964) Kopelman θαη ζπλ. (1983) Frone et al., (1992) Α parsimonious stressor and involvement model (Μνληέιν 2) Δπίδξαζε ζηεζνγφλσλ παξαγφλησλ θαη εκπινθήο ζην ξφιν (ιηηφ κνληέιν - δηεξεπλεηηθνχ ραξαθηήξα) Κπξίσο ην άξζξν ησλ Greenhaus θαη Beutell, (1985) Πξνζέγγηζε ζρεηηθφηεηαο ηεο ζθαίξαο πξνέιεπζεο ηεο ζχγθξνπζεο Frone et al., (1997) An integrative role demand model (Μνληέιν 3) Δπίδξαζε απαηηήζεσλ ηνπ ξφινπ θαη ζηήξημεο απφ εξγαζία θαη νηθνγέλεηα (νινθιεξσκέλν κνληέιν απαηηήζεσλ ξφινπ) Κπξίσο ην άξζξν ησλ Greenhaus θαη Beutell, (1985) Πξνζέγγηζε ηεο ζρεηηθφηεηαο ηεο ζθαίξαο πξνέιεπζεο ηεο ζχγθξνπζεο Adams et al. (1992) A model of family support (Μνληέιν 4) Ο ξφινο ηεο θνηλσληθήο ζηήξημεο ζηελ νηθνγέλεηα (κνληέιν επίδξαζεο θνηλσληθήο ζηήξημεο) Βηβιηνγξαθία (εκπεηξηθέο κειέηεο) ζηελ επηζηεκνληθή πεξηνρή ηεο ζχγθξνπζεο θαη ηεο θνηλσληθήο ζηήξημεο Carlson and Perrewe (1999) A partial mediating stressor model (Μνληέιν 5) Κνηλσληθή ζηήξημε ζηελ εξγαζία θαη ζηελ νηθνγέλεηα άκεζεο θαη έκκεζεο ζρέζεηο ηεο κε: ζηξεζνγφλνπο παξάγνληεο, ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα (κνληέιν κεξηθήο ελδηάκεζεο επίδξαζεο ζηξεζνγφλσλ παξαγφλησλ) Γηεξεπλεηηθή θχζε αλάιπζεο Βηβιηνγξαθία (εκπεηξηθέο κειέηεο) ζηελ επηζηεκνληθή πεξηνρή ηεο ζχγθξνπζεο θαη ηεο θνηλσληθήο ζηήξημεο Carlson and Kacmar (2000) An expanded stressor model (Μνληέιν 6) Δπίδξαζε ζηεζνγφλσλ παξαγφλησλ θαη εκπινθήο ζην ξφιν εκαζία αηνκηθψλ αμηψλ (δηεπξπκέλν κνληέιν ζηξεζνγφλσλ παξαγφλησλ) Δθηελή βηβιηνγξαθηθή επηζθφπεζε κνληέισλ Πξνζέγγηζε ηεο ζρεηηθφηεηαο ηεο ζθαίξαο πξνέιεπζεο ηεο ζχγθξνπζεο Michel et al., (2009) An integrative work-family model (Μνληέιν 7) Γηακφξθσζε ζπγθεληξσηηθνχ κνληέινπ (κεηααλάιπζε) (νινθιεσκέλν ζπγθεληξσηηθφ κνληέιν) Frone θαη ζπλ. (1992) Carlson θαη Perrewe (1999) Carlson θαη Kacmar (2000) 168

169 ΠΡΟΔΓΓΙΗ ΣΗΝ ΤΓΚΡΟΤΗ ΠΡΟΓΙΟΡΙΣΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΣΔ ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΑ ΤΓΚΡΟΤΗ ΘΔΗ ΣΗ ΜΔΣΑΒΛΗΣΗ ΤΓΚΡΟΤΗ πλνιηθή πξνζέγγηζε Γηπιήο θαηεχζπλζεο Γηπιήο θαηεχζπλζεο Γηπιήο θαηεχζπλζεο πλνιηθή πξνζέγγηζε Γηπιήο θαηεχζπλζεο Γηπιήο θαηεχζπλζεο Δκπινθή ζην ξφιν Πξνζδνθίεο ξφινπ χγθξνπζε ζην ξφιν Πνηφηεηα εξγαζηαθή δσήο Πνηφηεηα νηθνγελεηαθήο δσήο Ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή Δπεξεάδνληαη απφ ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο θαη άκεζα Δλδηάκεζε κεηαβιεηή (mediator) ηξεζνγφλνη παξάγνληεο ξφινπ Δξγαζηαθνχ - έιιεηςε απηνλνκίαο - πίεζε ζηε δνπιεηά - αζάθεηα ξφινπ Οηθνγελεηαθνχ - ζπδχγνπ - γνλέα Δκπινθή ζην ξφιν Αξλεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο ζηελ εξγαζία (distress) Αξλεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο ζηελ νηθνγέλεηα (distress) Καηάζιηςε Δπεξεάδνληαη απφ ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο θαη άκεζα Δλδηάκεζε κεηαβιεηή (mediator) Άκεζνη: Απαηηήζεηο αλαθνξηθά κε ην ρξφλν πνπ αθηεξψλεη ην άηνκν ζε θάζε ζθαίξα, Αξλεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο ή δπζαξέζθεηα ζην ξφιν Τπεξθφξησζε ξφινπ Έκκεζνη: Κνηλσληθή ζηήξημε χγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή Αξλεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο (distress) ή δπζαξέζθεηα Απφδνζε ζην ξφιν Τπεξθφξησζε ξφινπ Δπεξεάδνληαη απφ ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο θαη άκεζα Δλδηάκεζε κεηαβιεηή (moderator)/έκκεζνο πξνζδηνξηζηηθφο παξάγνληαο πλαηζζεκαηηθή θαη πιηθή ζηήξημε ζηελ νηθνγέλεηα, Δκπινθή ζην ξφιν Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία Ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή Δπεξεάδνληαη απφ ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο θαη άκεζα Δλδηάκεζε κεηαβιεηή (mediator) Μεηαβιεηέο αληίζηνηρα γηα ην ξφιν ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο (άκεζε ή έκκεζε επίδξαζε) Κνηλσληθή ζηήξημε Δκπινθή ζην ξφιν χγθξνπζε ξφινπ Απαηηήζεηο ζε ρξφλν Αζάθεηα ξφινπ Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα Δπεξεάδνληαη απφ ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο θαη άκεζα Δλδηάκεζε κεηαβιεηή (mediator) Μεηαβιεηέο αληίζηνηρα γηα ην ξφιν ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο: Δκπινθή ζην ξφιν χγθξνπζε ξφινπ Απαηηήζεηο ζε ρξφλν Αζάθεηα ξφινπ Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα Ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή Δπεξεάδνληαη απφ ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο θαη άκεζα Δλδηάκεζε κεηαβιεηή (mediator) Πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ζηελ εξγαζία θαη ζηελ νηθνγέλεηα Κνηλσληθή ζηήξημε Δκπινθή ζην ξφιν χγθξνπζε ξφινπ Απαηηήζεηο ζε ρξφλν Αζάθεηα ξφινπ Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα Ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή Δπεξεάδνληαη απφ ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο θαη άκεζα Δλδηάκεζε κεηαβιεηή (mediator) 169

170 Ζ ζέζε απηψλ ησλ παξαγφλησλ δηαθέξεη φκσο ζηα κνληέια πνπ ζπδεηήζεθαλ. Γηα παξάδεηγκα, ε εκπινθή ζηελ εξγαζία απνηειεί άκεζν πξνζδηνξηζηηθφ παξάγνληα ζηα κνληέια 1, 2 θαη 6, έκκεζν ζην κνληέιν 3 θαη άκεζν θαη έκκεζν ζηα κνληέια 1, 4, 5 θαη 7. Αληίζηνηρα, ε θνηλσληθή ζηήξημε απνηειεί άκεζν πξνζδηνξηζηηθφ παξάγνληα ζην κνληέιν 7, έκκεζν ζην κνληέιν 3 θαη άκεζν θαη έκκεζν ζηα κνληέια 4 θαη 5. Ζ επεκεξία ηνπ αηφκνπ είλαη ην βαζηθφ ζηνηρείν ησλ απνηειεζκάησλ ηεο ζχγθξνπζεο. Πξνζεγγίδεηαη σο πνηφηεηα δσήο, ηθαλνπνίεζε, θαηάζιηςε θαη αξλεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο (δπζαξέζθεηα). ε έλα κφλν κνληέιν (ζην 3) εκθαλίδεηαη θαη ε απφδνζε ζην ξφιν σο απνηέιεζκα ηεο ζχγθξνπζεο. πγθεθξηκέλα, ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη ηελ εξγαζία (νη νπνίεο πξνζδηνξίδνπλ θαη ην επίπεδν ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηε δσή) θαίλεηαη λα επηθξαηνχλ (εθηφο απφ ην κνληέιν 2 ην νπνίν εζηηάδεη ζε αξλεηηθά ζπλαηζζήκαηα θαη ζηελ θαηάζιηςε θαη ην 3 ην νπνίν αλαθέξεηαη ζηε δπζαξέζθεηα) σο απνηέιεζκα ζηα κνληέια ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή. Απηφ ην εχξεκα επηβεβαηψλεηαη θαη απφ ηελ κειέηε ησλ κεηα-αλαιχζεσλ αλαθνξηθά κε ηα απνηειέζκαηα ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (βι. ελφηεηα 3.2). Ζ ζέζε ηεο κεηαβιεηήο ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο ζην ζχλνιν ησλ κνληέισλ είλαη απηή ηεο ελδηάκεζεο κεηαβιεηήο (moderator) πνπ ζπλδέεη ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο κε ηα απνηειέζκαηα παξφιν πνπ νη πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο θαίλεηαη λα αζθνχλ θαη άκεζε επίδξαζε ζηα απνηειέζκαηα ηεο ζχγθξνπζεο ζηε ζθαίξα πξνέιεπζήο ηνπο. Δπηπιένλ, ζην κνληέιν 3, ε θάζε θαηεχζπλζε ηεο ζχγθξνπζεο απνηειεί έκκεζν πξνζδηνξηζηηθφ παξάγνληα ηεο άιιεο. Έλα ζεκείν ζην νπνίν πξέπεη λα γίλεη αλαθνξά είλαη φηη ζηα ηξία (2, 3, 6) απφ ηα πέληε κνληέια πνπ ελζσκαηψλνπλ ηε δηπιή θαηεχζπλζε ηεο ζχγθξνπζεο [αιιά θαη ζηα δχν κνληέια (1 θαη 5) πνπ αληηκεησπίδνπλ ηε ζχγθξνπζε σο κνλνδηάζηαηε κεηαβιεηή] ππνζηεξίδεηαη φηη νη πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο θάζε θαηεχζπλζεο ηεο ζχγθξνπζεο εληνπίδνληαη ζηε ζθαίξα πξνέιεπζεο ηεο. κσο, ε βηβιηνγξαθηθή επηζθφπεζε ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ (π.ρ. Byron, 2005; Michel et al., 2010, βι. ελφηεηα ) θαηαδεηθλχεη φηη αλ θαη νη δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο είλαη δηαθνξεηηθέο κεηαβιεηέο, νξηζκέλα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ζθαίξαο ηεο εξγαζίαο ή/θαη ηεο νηθνγέλεηαο κπνξεί λα επεξεάδνπλ θαη ηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο. Δπίζεο, ζην ζχλνιν ησλ κνληέισλ πνπ παξνπζηάζηεθαλ, δηαθαίλεηαη φηη νη πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο 170

171 ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο επεξεάδνπλ άκεζα εθηφο απφ ηε ζχγθξνπζε θαη ηα απνηειέζκαηα ηεο ζχγθξνπζεο ζηε ζθαίξα πνπ εληνπίδνληαη (π.ρ. νη πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο επεξεάδνπλ άκεζα ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία), φκσο απνηειέζκαηα, ησλ ζρεηηθψλ κε ηηο επηπηψζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο, κειεηψλ ππνηεξίδνπλ φηη πξνζδηνξηζηηθέο κεηαβιεηέο ηεο ζχγθξνπζεο κπνξεί λα επεξεάζνπλ άκεζα θαη κεηαβιεηέο ζηε ζθαίξα ππνδνρήο ηεο ζχγθξνπζεο (π.ρ. Ford θαη ζπλ. 2007, βι. ελφηεηα 3.2.2). Γχν ζπκπεξάζκαηα πνπ ζα πξέπεη αθφκε λα αλαθεξζνχλ (εάλ θαη δελ εκθαλίδνληαη ζηνλ Πίλαθα 3.1) είλαη φηη ε Αλάιπζε Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ (SEM) έρεη ρξεζηκνπνηεζεί γηα ηνλ έιεγρν θαη ησλ έμη (6) κνληέισλ (εμαίξεζε απνηειεί ησλ Higgins et al., 1992) επηηξέπνληαο ηελ αλάδεημε ζρέζεσλ αηηίαο απνηειέζκαηνο θαη ηνλ έιεγρν ηεο πξνζαξκνγή ηνπ κνληέινπ ζηα δεδνκέλα, ελψ φιεο νη έξεπλεο έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί ζηηο ΖΠΑ. Σν ηειεπηαίν εχξεκα ηνλίδεη ηελ αλάγθε γηα πεξαηηέξσ έξεπλα ζε θνπιηνχξεο δηαθνξεηηθέο απφ απηέο ησλ ΖΠΑ. Δπηπιένλ, ε ζεηηθή αληίζηξνθε ζρέζε (reciprocal relationship) κεηαμχ ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο πεξηιακβάλεηαη ζηα 3 (κνληέια 2, 6 θαη 7) απφ ηα 5 κνληέια πνπ πξνζεγγίδνπλ ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή σο δηπιήο θαηεχζπλζεο. πλνςίδνληαο, νξηζκέλα ρξήζηκα ζπκπεξάζκαηα-δηαπηζηψζεηο θαη εληνπηζζέληα εξεπλεηηθά θελά πνπ ζα πξέπεη λα ιεθζνχλ ππφςε ζε κειινληηθή έξεπλα απνηεινχλ ηα εμήο: 1. Απαηηείηαη πεξαηηέξσ έξεπλα (εηδηθφηεξα ζην πιαίζην ελφο νιηζηηθνχ κνληέινπ ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο, βι. Michel θαη ζπλ. 2009, κνληέιν 7), γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο ππφζεζεο, φηη νη πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο ζε κία ζθαίξα (π.ρ. εξγαζία) επεξεάδνπλ θαη ηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο, θαη φρη κφλν ηελ θαηεχζπλζή ηεο κε θνξά απφ ηε ζθαίξα πξνέιεπζεο πξνο ηε ζθαίξα ππνδνρήο ηεο (π.ρ. ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, πξνζέγγηζε ηεο ζρεηηθφηεηαο ηεο ζθαίξαο πξνέιεπζεο/domain specificity approach) (ερεσνηηικό κενό 1). 171

172 2. Δίλαη αλαγθαία ε έξεπλα (εηδηθφηεξα ζην πιαίζην ελφο νιηζηηθνχ κνληέινπ κειέηεο ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο) γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο ππφζεζεο, φηη νη πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο επεξεάδνπλ άκεζα ηα απνηειέζκαηα (π.ρ. ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία) φρη κφλν ζηε ζθαίξα πξνέιεπζεο ηεο ζχγθξνπζεο (matching domain, βι. π.ρ. κνληέια 2, 3, 5, 6, 7) αιιά θαη ζηελ άιιε ζθαίξα (ζθαίξα ππνδνρήο/cross domain; βι. Byron, 2005) (ερεσνηηικό κενό 2). 3. Έλα νιηζηηθφ κνληέιν κειέηεο ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο ζα πξέπεη λα πεξηιακβάλεη θαη ηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο, επηηξέπνληαο έηζη ηελ δηεμνδηθφηεξε κειέηε ηεο δηαθνξεηηθφηεηάο ηνπο. 4. Σα ζπλήζε απνηειέζκαηα ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο- νηθνγελεηαθήο δσήο πνπ κειεηνχληαη αθνξνχλ ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ πνπ ζπλδένληαη κε ην επίπεδν επεκεξίαο ηνπ αηφκνπ θαη ζπλήζσο ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, ηελ νηθνγέλεηα ή/θαη ηε δσή. 5. Ζ ζεηηθή αληίζηξνθε ζρέζε (reciprocal relationship) κεηαμχ ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο πεξηιακβάλεηαη ζηα κνληέια πνπ πξνζεγγίδνπλ ηε ζχγθξνπζε σο δηπιήο θαηεχζπλζεο. 6. Ζ Αλάιπζε Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ (SEM) απνηειεί ηελ ελδεδεηγκέλε κέζνδν ζηαηηζηηθνχ ειέγρνπ ζηα κνληέια κειέηεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο. 7. Γηαπηζηψλεηαη ε αλάγθε γηα πεξαηηέξσ έξεπλα ζε θνπιηνχξεο δηαθνξεηηθέο απφ απηέο ησλ ΖΠΑ (ερεσνηηικό κενό 3). 8. Ζ πξνζέγγηζε ηεο ζρεηηθφηεηαο ηεο ζθαίξαο πξνέιεπζεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο, ίζσο λα κελ πεξηγξάθεη ηηο κφλεο ζρέζεηο πνπ κπνξεί λα αλαπηπρζνχλ κεηαμχ ησλ κεηαβιεηψλ ηεο εξγαζηαθήο θαη ηεο νηθνγελεηαθήο ζθαίξαο, πνπ πεξηγξάθνληαη ζε έλα κνληέιν κειέηεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο. Ηδηαίηεξα φηαλ αληηκεησπίδεηαη ην εξψηεκα «ζε πνηα ζθαίξα γίλνληαη αηζζεηά ηα απνηειέζκαηα ηεο ζχγθξνπζεο», (πξνζέγγηζε ηεο πεγήο πξνέιεπζεο/source attribution approach). Γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο πην πάλσ δηαπίζησζεο απαηηείηαη πεξαηηέξσ έξεπλα (ερεσνηηικό κενό 4). 172

173 3.4. Γηεπθφιπλζε ηεο ελαξκφληζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ζην ρψξν εξγαζίαο/ παξεκβάζεηο αληηκεηψπηζεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο Οη ζηξαηεγηθέο δηεπθφιπλζεο ηεο ελαξκφληζεο /ζπκθηιίσζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή αλαπηχζζνληαη ηφζν ζην πιαίζην ηεο θπβεξλεηηθήο πνιηηηθήο (π.ρ. λνκνζεζία ζρεηηθά κε γνληθέο άδεηεο) φζν θαη ζε αηνκηθφ επίπεδν (βι. π.ρ. παζεηηθέο θαη ελεξγεηηθέο ζηξαηεγηθέο ζην άξζξν ησλ Greenhaus and Beutell, 1985) αιιά θαη ζε επίπεδν επηρεηξήζεσλ. Οη δχν πξψηνη ηχπνη ζηξαηεγηθψλ δελ ζα παξνπζηαζηνχλ/ζπδεηεζνχλ ζηελ παξνχζα ελφηεηα θαζψο δελ ζπλδένληαη κε ην αληηθείκελν κειέηεο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο. Δζηηάδνληαο ζηηο ζηξαηεγηθέο δηεπθφιπλζεο ηεο ελαξκφληζεο/ζπκθηιίσζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο ζε επίπεδν επηρεηξήζεσλ, παξαηεξνχκε φηη απηέο ζπλδένληαη άκεζα κε ηνπο παξάγνληεο ηνπ εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο πνπ ζπκβάιινπλ ζηελ αχμεζε ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, δειαδή απνηεινχλ, ζχκθσλα κε ηε βηβιηνγξαθηθή επηζθφπεζε, πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο απηήο ηεο ζχγθξνπζεο. πγθεθξηκέλα, νη ζηξαηεγηθέο/παξεκβάζεηο ζε επίπεδν επηρεηξήζεσλ δηαθξίλνληαη ζε δχν θαηεγνξίεο: επίζεκεο ή πιηθέο (formal or tangibles) θαη αλεπίζεκεο ή άπιεο (informal or intangibles; OECD, 2001). Αλαιπηηθφηεξα: 1. Δπίζεκεο ή πιηθέο ζηξαηεγηθέο / παξεκβάζεηο Οη επίζεκεο ή πιηθέο (formal or tangible) ζηξαηεγηθέο / παξεκβάζεηο ζρεδηάδνληαη θαη πινπνηνχληαη απφ ηηο επηρεηξήζεηο πξνθεηκέλνπ λα δηεπθνιχλνπλ ηνπο εξγαδφκελνπο λα ζπκθηιηψζνπλ ηελ εξγαζηαθή κε ηελ νηθνγελεηαθή ηνπο δσή. Οη πην ζπλήζεο κνξθή ηνπο αθνξά ζηε θξνληίδα ησλ εμαξηεκέλσλ κειψλ θαη ζηελ επειημία. Αλαθνξηθά κε ηε θξνληίδα ησλ εμαξηεκέλσλ κειψλ, ππάξρεη κεγάινο αξηζκφο παξεκβάζεσλ πνπ εκπίπηνπλ ζε απηή ηελ θαηεγνξία θαη νη νπνίεο θπκαίλνληαη απφ πιεξσκέλεο άδεηεο γηα ηε θξνληίδα αξξψζησλ κέρξη ηελ παξνρή ζπκβνπιψλ θαη δηαθαλνληζκνχο γηα ηε θξνληίδα κηθξψλ παηδηψλ εθηφο ή θαη εληφο ηνπ ρψξνπ εξγαζίαο. 173

174 Μηθξφο αξηζκφο εξεπλψλ έρεη πξαγκαηνπνηεζεί αλαθνξηθά κε ηελ επίδξαζε ησλ πνιηηηθψλ απηψλ ζηνπο εξγαδφκελνπο. Απηέο (νη έξεπλεο) νκαδνπνηνχληαη ζε δχν θαηεγνξίεο: ζε απηέο πνπ εμεηάδνπλ ηε ρξήζε θαη ζε απηέο πνπ δηεξεπλνχλ ηε δηαζεζηκφηεηα απηψλ ησλ πνιηηηθψλ. Αλαθνξηθά κε ηελ επίδξαζε ησλ πην πάλσ πνιηηηθψλ ζηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, νη Mesmer-Magnus θαη Viswesvaran (2006) θαηέγξαςαλ ζηε κεηααλάιπζε ηνπο, κία κηθξή ζρεηηθά ζεηηθά επίδξαζε κεηαμχ ηεο δηαζεζηκφηεηαο πνιηηηθψλ θξνληίδαο εμαξηεκέλσλ κειψλ, ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο θαη ηεο ηθαλνπνίεζεο ησλ εξγαδνκέλσλ. Οη πξαθηηθέο επειημίαο (Flexible Work Arrangements) γεληθά νξίδνληαη σο πξνηηκήζεηο (work options) αλαθνξηθά κε ην «πνπ» πξαγκαηνπνηείηαη ε εξγαζία (εξγαζία απφ καθξηά ή επέιηθηνο ρψξνο εξγαζίαο / telecommuting or flexplace) θαη ην «πφηε» νινθιεξψλεηαη (ζπρλά αλαθεξφκελε σο πνιηηηθή επέιηθηνπ σξαξίνπ flextime or scheduling flexibility) (Rau and Hyland, 2002) θαη ζεσξνχληαη σο πφξνη πνπ βνεζνχλ ηνπο εξγαδφκελνπο λα ζπλδπάζνπλ ηελ εξγαζηαθή κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη λα κεηψζνπλ ηε ζχγθξνπζε κεηαμχ ηεο ζθαίξαο ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο. Ζ έξεπλα, εάλ θαη πάιη ζρεηηθά πεξηνξηζκέλε, θαηέδεημε φηη νη πξαθηηθέο επειημίαο σξαξίνπ ζπλδένληαη κε εξγαζηαθά απνηειέζκαηα φπσο: i) αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο θαη ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ηθαλνπνίεζεο απφ ην σξάξην εξγαζίαο, θαη ii) κείσζε ησλ απνπζηψλ, ηεο δηάζεζεο απνκάθξπλζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ηνπ επηπέδνπ ζηξεο θαη ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (Baltes et al., 1999; Lapierre and Allen, 2006; Gajendran and Harrison, 2007; Moen et al., 2011). Πεξηνξηζκέλε είλαη θαη ε έξεπλα πνπ αθνξά ζηηο πξαθηηθέο επειημίαο ηνπ ηφπνπ εξγαζίαο. χκθσλα κε απηή θαίλεηαη πσο ε πηνζέηεζε απηήο ηεο κνξθήο επειημίαο εληείλεη ην πξφβιεκα ηεο εμηζνξξφπεζεο ησλ δχν ζθαηξψλ, θαζψο ηα άηνκα δειψλνπλ πσο αηζζάλνληαη ζα λα εξγάδνληαη ζπλερψο (Shockley and Allen, 2007). 2. Αλεπίζεκεο ή άπιεο ζηξαηεγηθέο / παξεκβάζεηο Οη αλεπίζεκεο ή άπιεο (informal or intangible) πνιηηηθέο ζπλδένληαη κε κε πιηθά ζηνηρεία (intangible elements) ζην πιαίζην ηεο επηρείξεζεο ηα νπνία επηηξέπνπλ ζηνπο εξγαδφκελνπο λα αληηιακβάλνληαη ηε θηιηθή ζηάζε ηνπ νξγαληζκνχ πξνο θαη ην πξαγκαηηθφ ηνπ ελδηαθέξνλ γηα ηελ νηθνγελεηαθή ηνπο δσή. ην πιαίζην απηφ, 174

175 ππνζηεξίδεηαη ε ρξήζε ησλ επίζεκσλ πνιηηηθψλ απφ ηνπο εξγαδφκελνπο, δηακνξθψλνληαη ρακειφηεξα επίπεδα ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο- νηθνγελεηαθήο δσήο θαη αλαπηχζζνληαη ζεηηθέο ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο απέλαληη ζηελ επηρείξεζε (OECD, 2001 ζει. 147). Οη θπξηφηεξεο απφ απηέο ηηο πνιηηηθέο είλαη ε ζηήξημε ηνπ πξντζηακέλνπ θαη ε αλεπίζεκε ζηήξημε απφ ηνλ νξγαληζκφ (informal organizational support). Ζ ζηήξημε ηνπ πξντζηακέλνπ έρεη αλαγλσξηζηεί σο ζεκαληηθφο παξάγνληαο γηα ηελ ελαξκφληζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή. Σα απνηειέζκαηα ησλ εξεπλψλ δείρλνπλ φηη ηα άηνκα πνπ ζεσξνχλ ηνλ πξντζηάκελφ ηνπο σο ππνζηεξηθηηθφ ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγελεηαθή ηνπο δσή αλαθέξνπλ ρακειφηεξν επίπεδν ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (Thomas and Ganster, 1995; Frone et al., 1997; Thompson et al., 1995; Allen, 2001; Nielson et al., 2001; Lapierre and Allen, 2006) θαη πην ζεηηθέο ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο ζηελ εξγαζία (π.ρ. Allen, 2001; Hammer et al., 2009). Γεδνκέλεο ηεο ζεκαζίαο ηεο ζηήξημεο ηνπ πξντζηακέλνπ ζε ζέκαηα εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο, ε έξεπλα εζηίαζε επίζεο ζε ηξφπνπο βειηίσζεο ηεο ζηήξημεο απηήο. Γηα παξάδεηγκα, ε εθπαίδεπζε ηνπ/ηεο πξντζηακέλνπ ψζηε λα είλαη πην ππνζηεξηθηηθφο/ή ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα δηεξεπλήζεθε πξφζθαηα απφ ηνπο Hammer θαη ζπλ. (2011) κε αλάκεηθηα ζπκπεξάζκαηα. Δλψ ε επηκφξθσζε ησλ πξντζηακέλσλ είρε ζεηηθή επίδξαζε ζηελ βειηίσζε ηεο πγείαο ησλ εξγαδνκέλσλ κε πςειά επίπεδα ζχγθξνπζεο, δελ είρε ζρεδφλ θακία επίδξαζε ζηνπο εξγαδφκελνπο κε ρακειφ επίπεδν ζχγθξνπζεο. Ζ αλεπίζεκε ζηήξημε απφ ηνλ νξγαληζκφ δηαδξακαηίδεη επίζεο έλα ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ ζπκθηιίσζε ησλ δχν θχξησλ ζθαηξψλ ζηε δσή ηνπ αηφκνπ. Ζ ζηήξημε ηνπ νξγαληζκνχ, φπσο δείρλνπλ ηα εξγαιεία πνπ έρνπλ αλαπηπρζεί γηα ηε κέηξεζή ηνπ, πεξηιακβάλεη ηηο έλλνηεο: θνπιηνχξα εξγαζίαο νηθνγέλεηαο (work-family culture; Thompson et al., 1999), θιίκα εξγαζίαο νηθνγέλεηαο (work-family climate; Kossek et al., 2001; O Neill et al., 2009), ππνζηεξηθηηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα αληηιήςεηο (family supportive organizational perceptions/fsop; Allen, 2001), πξνζαλαηνιηζκφο πξνο ηνλ ρξφλν θπζηθήο παξνπζίαο ζηελ νξγάλσζε (face-time orientation; Shockley and Allen, 2010). Σν θνηλφ ζηνηρείν κεηαμχ ησλ πην πάλσ εξγαιείσλ κέηξεζεο αιιά θαη ησλ ζηνηρείσλ πνπ δηακνξθψλνπλ έλα θηιηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα νξγαληζκφ είλαη φηη νη λφξκεο θαη νη πξνζδνθίεο κέζα ζηνλ νξγαληζκφ επεξεάδνπλ ην βαζκφ πνπ νη εξγαδφκελνη ληψζνπλ άλεηα λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ηηο επίζεκεο ή πιηθέο πνιηηηθέο, λα κηινχλ αλνηρηά αλαθνξηθά κε ζέκαηα πνπ ηνπο απαζρνινχλ ζηε ζχλδεζε ηεο εξγαζηαθήο θαη ηεο νηθνγελεηαθήο δσή, θαη φηη δε ρξεηάδεηαη λα ηνπνζεηνχλ ηελ 175

176 εξγαζηαθή πάλσ απφ ηελ νηθνγελεηαθή δσή. Ζ αληίιεςε φηη ν νξγαληζκφο/επηρείξεζε πνπ εξγάδεηαη θάπνηνο/α είλαη θηιηθφο πξνο ηελ νηθνγέλεηα ζρεηίδεηαη κε ρακειφηεξα επίπεδα ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, πςειφηεξα επίπεδα ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία, κηθξφηεξε επηζπκία λα απνκαθξπλζεί απφ ηνλ νξγαληζκφ θαη πςειφηεξν επίπεδν επεκεξίαο (π.ρ. Allen, 2001). Δληνχηνηο, γίλεηαη απνδεθηφ φηη απαηηείηαη πεξηζζφηεξε έξεπλα γηα ηνλ θαζνξηζκφ ησλ ζηνηρείσλ πνπ πξνζδηνξίδνπλ έλα θηιηθφ-ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ (ερεσνηηικό κενό 5), θαη ηηο ζρέζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη κεηαμχ απηψλ ησλ ζηνηρείσλ, ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ησλ ζηάζεσλ ησλ εξγαδνκέλσλ (Anderson et al., 2002; Michel et al., 2009; 2010; ερεσνηηικό κενό 6). Θα πξέπεη ζην ζεκείν απηφ λα αλαθεξζεί φηη ε αληίιεςε φηη ν νξγαληζκφο πνπ εξγάδεηαη θάπνηνο/α είλαη θηιηθφο πξνο ηελ νηθνγέλεηα θαίλεηαη λα έρεη πην ηζρπξή επίδξαζε ζηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ζηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ απφ φηη νη επίζεκεο ή πιηθέο πνιηηηθέο (Anderson et al., 2002; Michel et al., 2009; 2011). Ζ ζρεηηθή κε ηηο αλεπίζεκεο ή άπιεο πνιηηηθέο έξεπλα ζα παξνπζηαζηεί αλαιπηηθφηεξα ζην επφκελν θεθάιαην. 176

177 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 4 ν Γηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο ελφο Φηιηθνχ-Τπνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Δξγαζηαθνχ Πεξηβάιινληνο κε ηε χγθξνπζε Δξγαζηαθήο - Οηθνγελεηαθήο Εσήο θαη ηηο ηάζεηο ησλ Δξγαδνκέλσλ: Γηακφξθσζε Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ 4.1. Ζ ζεκαζία ηεο δηακφξθσζεο ελφο θηιηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο γηα ηε ζπκθηιίσζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο Ζ αλαγλψξηζε φηη νη εξγαδφκελνη απνηεινχλ πεγή (δηαηεξήζηκνπ) αληαγσληζηηθνχ πιενλεθηήκαηνο έρεη σζήζεη ηνπο εξεπλεηέο ζηελ πξνζπάζεηα λα θαηαλνήζνπλ ηε βάζε γηα ηελ αλάπηπμε ζεηηθψλ ζηάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ απέλαληη ζηελ επηρείξεζε. Οη αιιαγέο ζηελ αγνξά εξγαζίαο, εηδηθά φζνλ αθνξά ζηε καδηθή είζνδν ηεο γπλαίθα ζηνπο εξγαζηαθνχο ρψξνπο θαη ζηελ αχμεζε ηνπ πνζνζηνχ ησλ εξγαδνκέλσλ κε ζεκαληηθέο ππνρξεψζεηο ζηελ εξγαζία θαη ζηελ νηθνγέλεηα, παξάιιεια κε ηελ αλάπηπμε ηεο θνπιηνχξαο ηεο πνιχσξεο εξγαζίαο θαη ηελ αχμεζε ηεο εξγαζηαθήο αλαζθάιεηαο (φπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί ζην Κεθάιαην 1), δηακφξθσζαλ κία θαηάζηαζε ζηελ νπνία έλαο ζεκαληηθφο αξηζκφο εξγαδνκέλσλ αληηκεησπίδεη δπζθνιίεο ζηελ πξνζπάζεηα λα ζπλδπάζεη ηελ εθπιήξσζε ησλ ππνρξεψζεψλ ηνπ ηφζν ζηελ εξγαζηαθή, φζν θαη ηελ νηθνγελεηαθή ζθαίξα ηεο δσήο ηνπ (π.ρ. Moen and Roehling, 2005; Watanabe et al., 1997). Οη ζπλέπεηεο απηήο ηεο αδπλακίαο έρνπλ αξλεηηθά απνηειέζκαηα ζηελ απφδνζε ησλ εξγαδνκέλσλ αιιά θαη ζην επίπεδν επεκεξίαο ηνπο (Kossek and Ozeki, 1998; Aryee et al., 1999; Allen et al., 2001; Eby et al., 2005). Δπνκέλσο, δελ είλαη ηπραίν φηη ε ιεηηνπξγία ηεο Γηνίθεζεο Αλζξσπίλσλ Πφξσλ (ΓΑΠ) ηηο ηειεπηαίεο δχν (2) θπξίσο δεθαεηίεο θαηαβάιεη πξνζπάζεηεο γηα ηε δηακφξθσζε θαη πηνζέηεζε θηιηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθψλ απφ ηηο επηρεηξήζεηο, πξνθεηκέλνπ λα δηεπθνιχλνπλ ηνπο εξγαδφκελνπο λα δηαρεηξηζηνχλ θαη λα ζπλδπάζνπλ απνηειεζκαηηθφηεξα ηηο ππνρξεψζεηο ηνπο ζηε 177

178 ζθαίξα ηεο εξγαζίαο κε απηέο ηεο νηθνγέλεηαο (Anderson et al., 2002; Glass and Finley, 2002; Batt and Valcour, 2003; Wang and Walumbwa, 2007; Ayee et al., 2013). Οη πην πάλσ πνιηηηθέο (βι. επίζεο Κεθάιαην 3, ελφηεηα 3.4) δηαθξίλνληαη ζε επίζεκεο ή πιηθέο (formal/instrumental/tangible) θαη αλεπίζεκεο ή άπιεο (informal/intangible). Οη επίζεκεο αθνξνχλ πνιηηηθέο (π.ρ. επειημία σξαξίνπ, θξνληίδα παηδηψλ), ππεξεζίεο (π.ρ. πιεξνθφξεζε ζρεηηθά κε ηηο δπλαηφηεηεο γηα θξνληίδα εμαξηψκελσλ κειψλ) θαη πξφζζεηεο ακνηβέο (benefits, π.ρ. επίδνκα γηα ηε θξνληίδα παηδηψλ). Δλψ νη αλεπίζεκεο ζρεηίδνληαη κε ηε δηακφξθσζε ελφο θηιηθνχππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο, ζεκαληηθφηεξα ζηνηρεία ηνπ νπνίνπ είλαη ε θηιηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα θαη ην ππνζηεξηθηηθφ ζε ζέκαηα νηθνγέλεηαο κάλαηδκελη θαη ηδηαίηεξα ν/ε ππνζηεξηθηηθφο/ή πξντζηάκελνο/ε, ν νπνίνο ζεσξείηαη ζπρλά ζηνηρείν ηεο πξναλαθεξφκελεο θνπιηνχξαο. Θα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη, φπσο ζα ππνζηεξηρζεί ζηελ επφκελε ελφηεηα (ελφηεηα 4.2), θαη νη επίζεκεο πνιηηηθέο απνηεινχλ ζηνηρεία πνπ ζπκβάιινπλ ζηε δηακφξθσζε ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο. Σα απνηειέζκαηα ηεο ζρεηηθήο έξεπλαο έρνπλ θαηαδείμεη φηη ε αλάπηπμε ησλ αυισλ ραξαθηεξηζηηθψλ (πνιηηηθψλ) ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο είλαη πην απνηειεζκαηηθή παξέκβαζε απφ φηη νη επίζεκεο πνιηηηθέο ζην λα βνεζήζνπλ ηνπο εξγαδφκελνπο λα ζπλδπάζνπλ ηηο ζθαίξεο ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο θαη λα κεηψζνπλ ην επίπεδν ηεο κεηαμχ ηνπο ζχγθξνπζεο. Απηφ ζπκβαίλεη γηα ηέζζεξηο (4) ηνπιάρηζηνλ ιφγνπο: Πξψην, νη επίζεκεο πνιηηηθέο είλαη αθξηβέο ζηελ εθαξκνγή ηνπο. Γεχηεξν, νη εξγαδφκελνη ηείλνπλ λα είλαη απξφζπκνη λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ηηο επίζεκεο πιηθέο ππνζηεξηθηηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθέο επεηδή: i) θνβνχληαη ηηο αξλεηηθέο ζπλέπεηεο ζηελ θαξηέξα ηνπο θαη ζηηο ακνηβέο ηνπο, θαζψο ζεσξνχλ πσο εάλ ηηο ρξεζηκνπνηήζνπλ ζα «ζηηγκαηηζηνχλ» σο κε πηζηνί θαη κε αθνζησκέλνη ζηελ επηρείξεζή ηνπο, σο άηνκα πνπ δίλνπλ πξνηεξαηφηεηα ζηελ νηθνγελεηαθή ηνπο δσή θαη ii) νη κάλαηδεξ ηνπο απνζαξξχλνπλ αλαθνξηθά κε ηε ρξήζε ηνπο (Judiesch and Lyness, 1999; Cohen and Single, 2001; Eaton, 2003; Fiksenbaum, 2013). Σξίην, ε δηακφξθσζε ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο δείρλεη ζεβαζκφ πξνο ηνπο εξγαδφκελνπο θαη πξνδίδεη αμία ζηε κε-εξγαζηαθή δσή ηνπο, ζηέιλνληαο ηνπο ην κήλπκα φηη ν νξγαληζκφο εθηηκά ηελ πξνζθνξά ηνπο, 178

179 ελδηαθέξεηαη γη απηνχο θαη ηελ επεκεξία ηνπο, θαζψο θαη γηα ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ θνηλσληθφ-ζπλαηζζεκαηηθψλ (socio-emotional) αλαγθψλ ηνπο (αλζξσπνθεληξηθή πξνζέγγηζε ζηε ΓΑΠ) (π.ρ. Aryee et al., 1999; Fiksenbaum, 2013). ε αληαπφθξηζε απηνχ ηνπ ζεηηθνχ πεξηβάιινληνο, νη εξγαδφκελνη ηείλνπλ λα «αληαπνδψζνπλ» κε ηελ αλάπηπμε ζεηηθψλ ζηάζεσλ (π.ρ. ηθαλνπνίεζε) θαη ζπκπεξηθνξψλ πνπ ζπλδένληαη άκεζα κε ηελ απφδνζε ηνπ νξγαληζκνχ (π.ρ. Haar and Roche, 2010; Glaveli et al., 2011). Σέηαξην, νη αλεπίζεκεο πνιηηηθέο ππνζηεξίδνπλ ηε ρξήζε ησλ επίζεκσλ πιηθψλ (instrumental) θηιηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθψλ (π.ρ. Thompson, et al., 1999; Allen, 2001; Cook, 2009; Aryee et al., 1999). πσο ραξαθηεξηζηηθά αλαθέξεη ε Allen (2001), νη ζεηηθέο αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ αλαθνξηθά κε ην πφζν θηιηθφο-ππνζηεξηθηηθφο είλαη ν νξγαληζκφο πξνο ηελ νηθνγελεηαθή ηνπο δσή, απνηειεί ζεκαληηθφ παξάγνληα γηα ην θαηά πφζν ν νξγαληζκφο ππνζηεξίδεη θαη πιηθά (instrumental) ηελ νηθνγελεηαθή δσή. H αλάδεημε ηνπ ξφινπ ησλ αλεπίζεκσλ πνιηηηθψλ σο πην απνηειεζκαηηθψλ πνιηηηθψλ θαη πξαθηηθψλ ηεο ΓΑΠ γηα ηε ζπκθηιίσζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ηε κείσζε ηεο κεηαμχ ηνπο ζχγθξνπζεο, έρεη ζηξέςεη ηελ έξεπλα (ηα ηειεπηαία ρξφληα) πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο κειέηεο ησλ ζρέζεσλ κεηαμχ ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο, ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ησλ ζηάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ ησλ εξγαδνκέλσλ. Αλαγλσξίδνληαο ηε ζεκαζία ησλ αλεπίζεκσλ πνιηηηθψλ ηεο ΓΑΠ ζην λα βνεζήζεη ηνπο εξγαδφκελνπο λα δηαρεηξηζηνχλ ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, ε παξνχζα δηαηξηβή επηθεληξψλεηαη ζηελ αλάπηπμε ελφο Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ γηα ηε δηεξεχλεζε ησλ πην πάλσ ζρέζεσλ θαη ηελ ζηε ζπλέρεηα εκπεηξηθή επηβεβαίσζή ηνπ. Σν παξφλ θεθάιαην δνκείηαη σο αθνινχζσο: Αξρηθά αλαπηχζζνληαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο, ζηε ζπλέρεηα: i) παξνπζηάδνληαη έξεπλεο πνπ ζπλδένπλ ηελ έλλνηα ή θάπνην απφ ηα ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε απνηειέζκαηα- επηπηψζεηο ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο, ii) παξνπζηάδνληαη νιηζηηθά κνληέια πνπ κειεηνχλ ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, σο ελδηάκεζεο κεηαβιεηήο πνπ ζπλδέεη ηα ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ (ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, ηελ νηθνγέλεηα θαη ηελ εμηζνξξφπεζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή), iii) 179

180 εληνπίδνληαη ηπρφλ πθηζηάκελα εξεπλεηηθά θελά ζηε ζπγθεθξηκέλε γλσζηηθή πεξηνρή θαη iv) εμάγνληαη βαζηθά ζπκπεξάζκαηα. ια ηα πην πάλσ ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ πξνεγνχκελε ζεσξεηηθή ζπδήηεζε πνπ γίλεηαη κε βάζε ηελ εθηελή επηζθφπεζε ηεο εηδηθήο βηβιηνγξαθίαο (βι. Κεθάιαηα 1, 2 θαη 3), ζα απνηειέζνπλ ην ζεσξεηηθφ ππφβαζξν γηα ηε κνξθνπνίεζε ηνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ πνπ πξνηείλεηαη ζηελ παξνχζα δηαηξηβή θαη γηα ην ζρεδηαζκφ ηεο εκπεηξηθήο έξεπλαο γηα ηελ επηβεβαίσζή ηνπ. Με ην πξνηεηλφκελν Θεσξεηηθφ Πιαίζην ζα επηδησρζεί: ε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξεθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ. Γειαδή, ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, ζηνηρεία ηεο επεκεξίαο (well-being) ησλ εξγαδνκέλσλ Υαξαθηεξηζηηθά (aspects) θαη επηπηψζεηο ελφο θηιηθνχππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο Ζ εζηίαζε ζηελ έλλνηα ηνπ θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο σο πξνζδηνξηζηηθνχ παξάγνληα θαη παξάιιεια πνιηηηθήο ηεο ΓΑΠ γηα ηε ζπκθηιίσζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, εηδηθφηεξα ηνπ επηπέδνπ ηεο κεηαμχ ησλ δχν απηψλ πεδίσλ ζχγθξνπζεο, εληνπίδεηαη θπξίσο ζηα κέζα ηεο δεθαεηία ηνπ Ζ κειέηε ησλ Thomas θαη Ganster (1995) απνηειεί κία απφ ηηο πξψηεο πνπ αλαιχεη ηα ραξαθηεξηζηηθά ελφο ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο. πγθεθξηκέλα, νη ζπγγξαθείο αλαθέξνπλ δχν θχξηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ: ππνζηεξηθηηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθέο (family-supportive policies) θαη ππνζηεξηθηηθφο/ή πξνο ηελ νηθνγέλεηα πξντζηάκελνο/ε (family-supportive supervisor). πσο ππνζηεξίδνπλ θαη ηα δχν απηά ζηνηρεία αληηπξνζσπεχνπλ ηελ πξνζπάζεηα ηνπ νξγαληζκνχ λα βνεζήζεη ηνπο εξγαδφκελνπο κε νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο, δειαδή απηνχο πνπ πξέπεη λα θξνληίζνπλ εμαξηψκελα κέιε ή ζπγγελείο. Οη ππνζηεξηθηηθέο πνιηηηθέο δελ πεξηιακβάλνπλ παξνρέο πνπ ζπλδένληαη κε ηελ πλεπκαηηθή ή ζσκαηηθή πγεία, ηα αζθαιηζηηθά παθέηα ή πξνγξάκκαηα ππνζηήξημεο ησλ εξγαδνκέλσλ αιιά αθνξνχλ ζηελ χπαξμε θαη πξνζθνξά παξνρψλ πνπ δηεπθνιχλνπλ ηε δηαρείξηζε ησλ θαζεκεξηλψλ νηθνγελεηαθψλ ππνρξεψζεσλ (π.ρ. ηε θξνληίδα ησλ παηδηψλ θαη ησλ 180

181 ειηθησκέλσλ, ηελ επειημία ηνπ ρξφλνπ απαζρφιεζεο) θαη ζηελ πιεξνθφξεζε γηα παξνρέο φπσο: θξνληίδα γηα άξξσζηα παηδηά, εξγαζία απφ καθξηά, ζεκηλάξηα γηα γνλείο, άδεηεο γηα νηθνγελεηαθνχο ιφγνπο θαη κνίξαζκα εξγαζίαο (job sharing). Αληίζηνηρα, σο ππνζηεξηθηηθφ/ή πξντζηάκελνο/ε ραξαθηεξίδεηαη θάπνηνο/α πνπ θαηαλνεί θαη «ζπκπάζρεη» (empathizes) κε ηελ επηζπκία ησλ εξγαδνκέλσλ λα ζπλδπάζνπλ αξκνληθά ηηο εξγαζηαθέο κε ηηο νηθνγελεηαθέο ηνπο ππνρξεψζεηο. Απηή ε ππνζηήξημε κπνξεί λα αθνξά ζηελ απνδνρή ελφο επέιηθηνπ σξαξίνπ γηα ηνπο εξγαδφκελνπο, ζην λα είλαη ν/ε πξντζηάκελνο/ε αλεθηηθφο/ή ζηελ απνδνρή ζχληνκσλ ηειεθσλεκάησλ απφ ηα παηδηά κεηά ην ζρνιείν, ζην λα δίλεηαη ρξφλνο λα ειεγρζνχλ ζέκαηα πνπ ζπλδένληαη κε ηε θξνληίδα ειηθησκέλσλ, λα επηηξέπεηαη ζε θάπνηνλ/α λα θέξλεη ην παηδί ηνπ/ηεο ζηε δνπιεηά κία κέξα πνπ ηα παηδηά π.ρ. ιφγσ θαηξνχ δελ έρνπλ ζρνιείν ή αθφκε θαη λα παξέρεηαη ζπλαηζζεκαηηθή ππνζηήξημε (π.ρ. φηαλ ην άηνκν πνπ θξνληίδεη ηα παηδηά ζην ζπίηη παξαηηείηαη). Οη Thomas θαη Ganster (1995) θαηαιήγνπλ φηη ηα δχν πην πάλσ ραξαθηεξηζηηθά ηνπ πεξηβάιινληνο δηακνξθψλνπλ κία θηιηθή ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα αηκφζθαηξα, ε νπνία κπνξεί λα βνεζήζεη ζηε κείσζε ηνπ ζηξεο πνπ νη εξγαδφκελνη βηψλνπλ ιφγσ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (κνλνδηάζηαηε κεηαβιεηή) κε ζεηηθέο επηπηψζεηο γηα ηνλ εξγαδφκελν θαη ηελ επηρείξεζε φπσο: αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο, εζηθφ ησλ εξγαδνκέλσλ θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, κείσζε ηνπ αξηζκνχ ησλ αηπρεκάησλ, ησλ απνπζηψλ, ησλ απνρσξήζεσλ απφ ηνλ νξγαληζκφ, θαζψο θαη ηνπ επηπέδνπ θαηάζιηςεο θαη βειηίσζε ηεο πγείαο ησλ εξγαδνκέλσλ (Shellenbarger 1992; Shinn, et al., 1989). Σν κνληέιν ησλ Thomas θαη Ganster ζα παξνπζηαζηεί αλαιπηηθφηεξα ζηελ ελφηεηα 4.3. Οη Thompson θαη ζπλ. (1999) ζπλερίδνπλ πξνο ζηελ θαηεχζπλζε ησλ Thomas θαη Ganster (1995), δίλνληαο έκθαζε ζε έλα επηπιένλ ραξαθηεξηζηηθφ-ζηνηρείν ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο ζε απηφ ηεο θνπιηνχξαο ηεο επηρείξεζεο αλαθνξηθά κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (work-family culture; (ε έλλνηα ηεο θνπιηνχξαο ζα ζπδεηεζεί εηδηθφηεξα ζηελ ελφηεηα 4.4). Με βάζε ηε βηβιηνγξαθηθή ηνπο επηζθφπεζε (π.ρ. Greenhaus and Parasuraman 1986; Thompson, Thomas and Maier, 1992; Bailyn 1993, Parasuraman, et al., 1996; Frone at al. 1997), νη Thompson θαη ζπλ. (1999) εληνπίδνπλ ηξεηο ηνπιάρηζηνλ δηαζηάζεηο κίαο (θηιηθήο - ππνζηεξηθηηθήο) θνπιηνχξαο ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα: 181

182 Ζ πξψηε δηάζηαζε αθνξά ζηηο απαηηήζεηο ηνπ νξγαληζκνχ ζε ζρέζε κε ην ρξφλν (organizational time demands) ή ζηελ πξνζδνθία φηη νη εξγαδφκελνη ζα πξέπεη λα δίλνπλ πξνηεξαηφηεηα ζηελ εξγαζηαθή έλαληη ηεο νηθνγελεηαθήο δσήο. Οη ηζρχνπζεο λφξκεο αλαθνξηθά κε ηηο ψξεο εξγαζίαο θαη ηε ρξήζε ηνπ ρξφλνπ ησλ εξγαδνκέλσλ (π.ρ. εάλ αλακέλεηαη λα πάξνπλ δνπιεηά ζην ζπίηη) είλαη ζεκαληηθά ζηνηρεία ηεο νξγαλσζηαθήο θνπιηνχξαο ηα νπνία κπνξεί λα επεξεάζνπλ ηηο ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο ησλ εξγαδνκέλσλ (Williams, 2000; Bailyn 1993). Γηα παξάδεηγκα, ην λα εξγάδεηαη θαλείο πνιιέο ψξεο απνηειεί ίζσο ην ζεκαληηθφηεξν δείθηε αθνζίσζεο θαη παξαγσγηθφηεηαο ησλ εξγαδνκέλσλ, αιιά ζίγνπξα επεξεάδεη ηελ ηθαλφηεηά ηνπο λα αληαπνθξηζνχλ ζε άιιεο ππνρξεψζεηο ηνπο, φπσο θαίλεηαη θαη απφ ηε δηάζηαζε ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ιφγσ ρξφλνπ (time-based work family conflict) πνπ θαηαγξάθνπλ νη Greenhaus θαη Beutell (1985). Ζ δηάζηαζε απηή (απαηηήζεηο ηνπ νξγαληζκνχ ζε ζρέζε κε ην ρξφλν) ζρεηίδεηαη ζε κεγάιν βαζκφ κε ηελ έλλνηα ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ», έλλνηα πνπ ζηελ παξνχζα εξγαζία ππνζηεξίδεηαη, φπσο ζα αλαιπζεί ζηελ ελφηεηα 4.4, φηη ζα πξέπεη λα ζεσξεζεί σο ραξαθηεξηζηηθφ ελφο (κε) θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο (εξεπλεηηθφ θελφ 5, βι. Κεθάιαην 3) θαη ζα ζπκπεξηιεθζεί ζην πξνηεηλφκελν Θεσξεηηθφ Πιαίζην. Ζ δεχηεξε δηάζηαζε ηεο θνπιηνχξαο ηνπ νξγαληζκνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα ζπλδέεηαη κε ηηο αξλεηηθέο επηπηψζεηο ζηελ θαξηέξα (career consequences) ηνπ/ηεο εξγαδφκελνπ απφ ηε ρξήζε ησλ θηιηθψλ ππνζηεξηθηηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα επίζεκσλ πνιηηηθψλ ηεο ΓΑΠ ή ιφγσ ηνπ ρξφλνπ πνπ αθηεξψλεηαη ζηηο νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο. πσο ππνζηεξίδεη ε Bailyn (1993), εμαηηίαο ησλ ηζρπνπζψλ εξγαζηαθψλ απαηηήζεσλ λνξκψλ, ε ζπλερήο/καθξνρξφληα παξνπζία (visibility) ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν ή δηαθνξεηηθά ην λα είλαη έλαο/κία εξγαδφκελνο/ε νξαηφο (face time) πνιιέο ζπλερφκελεο ψξεο (ραξαθηεξηζηηθά επίζεο ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ») απνηειεί δείθηε ηεο ζπλεηζθνξάο θαη αθνζίσζήο /δέζκεπζήο ηνπ ζηνλ νξγαληζκφ. Πξφθεηηαη γηα άπνςε πνπ εμαθνινπζεί λα είλαη ηζρπξή θαη λα απνηειεί ζηνηρείν ηεο νξγαλσζηαθήο θνπιηνχξαο ζηνλ θφζκν ησλ ζχγρξνλσλ επηρεηξήζεσλ. Με απηφ ην ζθεπηηθφ, φηαλ νη εξγαδφκελνη ζπκκεηέρνπλ ζε πξνγξάκκαηα ή ρξεζηκνπνηνχλ επίζεκεο θηιηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθέο, δείρλνπλ ιηγφηεξν δεζκεπκέλνη απέλαληη ζηελ επηρείξεζε, γεγνλφο πνπ νδεγεί ζε αξλεηηθέο αμηνινγήζεηο απφ ηνλ πξντζηάκελν θαη ζην λα δηαθηλδπλεχνπλ κειινληηθέο 182

183 απμήζεηο κηζζψλ ή ηελ εμέιημε ζηελ θαξηέξα ηνπο (Finkel et al., 1994; Perlow, 1995; Glass and Fujimoto, 1995). Σέινο, ε ππνζηήξημε ηνπ κάλαηδκελη (managerial support) θαη ε επαηζζεζία ηνπ ζηηο νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο απνηειεί ηελ ηξίηε δηάζηαζε κίαο θνπιηνχξαο ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα. πσο έρεη ήδε αλαθεξζεί ζην Κεθάιαην 3, ε θνηλσληθή ζηήξημε απνηειεί πξνζδηνξηζηηθφ παξάγνληα θαη παξάιιεια κεραληζκφ/παξέκβαζε ζηήξημεο (coping mechanism) ησλ εξγαδνκέλσλ γηα λα ζπλδπάζνπλ ηελ εξγαζηαθή κε ηελ νηθνγελεηαθή ηνπο δσή. πγθεθξηκέλα, νη πξντζηάκελνη δηαδξακαηίδνπλ έλα ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ πξνζπάζεηα ησλ εξγαδνκέλσλ λα ζπλδπάζνπλ ηελ εξγαζηαθή κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ζην θαηά πφζν νη εξγαδφκελνη ζα ρξεζηκνπνηήζνπλ ή φρη ηηο δηαζέζηκεο θηιηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθέο, θαζψο κπνξεί λα απνηεινχλ «θνξείο» θαη ππνζηεξηθηέο λνξκψλ θαη πεπνηζήζεσλ ηνπ νξγαληζκνχ πνπ είλαη «ερζξηθέο» απέλαληη ζηελ νηθνγέλεηα. Οη Thompson θαη ζπλ. (1999) δηακφξθσζαλ έλα εξγαιείν κέηξεζεο ηεο θνπιηνχξαο ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα (work-family culture) ην νπνίν απνηειείηαη απφ ηξεηο δηαζηάζεηο (ζπλνιηθά 20 εξσηήζεηο) αληίζηνηρεο κε ηηο δηαζηάζεηο ηεο θνπιηνχξαο (ηνπ νξγαληζκνχ ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα) πνπ αλαθέξζεθαλ πην πάλσ θαη νη νπνίεο είλαη: ππνζηήξημε ηνπ κάλαηδκελη (11 εξσηήζεηο), επηπηψζεηο ζηελ θαξηέξα (5 εξσηήζεηο) θαη απαηηήζεηο ηνπ νξγαληζκνχ ζε ζρέζε κε ην ρξφλν (4 εξσηήζεηο). ην ζεκείν απηφ αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη, ελψ νη Thompson θαη ζπλ. (1999) γηα λα ηεθκεξηψζνπλ ηελ άπνςε ηνπο φηη ε ππνζηήξημε ηνπ κάλαηδκελη απνηειεί δηάζηαζε ηεο θνπιηνχξαο πξνο ηελ νηθνγέλεηα ρξεζηκνπνηνχλ βηβιηνγξαθία πνπ αθνξά ζπγθεθξηκέλα ζηελ ππνζηήξημε ησλ πξντζηακέλσλ, θαηά ηελ αλάπηπμε ηνπ εξγαιείνπ ηνπο πεξηιακβάλνπλ εξσηήζεηο πνπ αθνξνχλ ζηελ ππνζηήξημε ηνπ κάλαηδκελη (γεληθφηεξα) θαη φρη ζηελ ππνζηήξημε ηνπ άκεζνπ πξντζηάκελνπ. Γείγκα εξσηήζεσλ απηήο ηεο δηάζηαζεο απνηεινχλ νη παξαθάησ: «γεληθά, νη κάλαηδεξ ζε απηή ηελ επηρείξεζε είλαη αξθεηά ππνζηεξηθηηθνί (accommodating) ζε ζρέζε κε ηηο νηθνγελεηαθέο αλάγθεο», «ε πεξίπησζε ζχγθξνπζεο νη κάλαηδεξ θαηαλννχλ πφηε νη εξγαδφκελνη πξέπεη λα δψζνπλ πξνηεξαηφηεηα ζηελ νηθνγέλεηα». ρεηηθά κε ηηο άιιεο δχν δηαζηάζεηο, δείγκα εξσηήζεσλ γηα ηε δηάζηαζε επηπηψζεηο ζηελ θαξηέξα απνηεινχλ νη εξσηήζεηο: «Δάλ νη εξγαδφκελνη απνξξίςνπλ κία πξναγσγή ή αξλεζνχλ λα κεηαθηλεζνχλ γηα νηθνγελεηαθνχο ιφγνπο ζα επεξεαζηεί ζεκαληηθά ε δπλαηφηεηά ηνπο λα αλειηρζνχλ», «ε απηή ηελ επηρείξεζε νη εξγαδφκελνη πνπ πηνζεηνχλ επέιηθην σξάξην έρνπλ κηθξφηεξε πηζαλφηεηα λα αλειηρζνχλ απφ απηνχο/ 183

184 εο πνπ δελ ρξεζηκνπνηνχλ επέιηθην σξάξην», θαη γηα ηε δηάζηαζε απαηηήζεηο ηνπ νξγαληζκνχ ζε ζρέζε κε ην ρξφλν, νη εξσηήζεηο: «Οη εξγαδφκελνη αλακέλεηαη λα ζέζνπλ ηελ εξγαζία ηνπο πάλσ απφ ηελ νηθνγέλεηα», «Γηα λα αληηκεησπίδνληαη ζεηηθά νη εξγαδφκελνη ζε απηή ηελ επηρείξεζε πξέπεη ζηαζεξά λα βάδνπλ ηελ εξγαζηαθή πάλσ απφ ηελ νηθνγελεηαθή ηνπο δσή». ηελ εξγαζία ηνπο νη Thompson θαη ζπλ. (1999) δηαηππψλνπλ επίζεο ππνζέζεηο αλαθνξηθά κε ηελ επίδξαζε ησλ ηξηψλ δηαζηάζεσλ κίαο θηιηθήο θνπιηνχξαο ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα (work-family culture) ζηε ρξήζε ησλ θηιηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα παξνρψλ (benefits), ζηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο (θαη ηηο δχν θαηεπζχλζεηο) θαη ζηελ δέζκεπζε (commitment) ζηνλ νξγαληζκφ (ηελ νπνία κεηξνχλ σο ζπλαηζζεκαηηθή δέζκεπζε θαη επηζπκία απνρψξεζεο απφ ηνλ νξγαληζκφ). Σα απνηειέζκαηα ηεο αλάιπζεο ησλ δεδνκέλσλ επηβεβαίσζαλ ηελ εγθπξφηεηα θαη αμηνπηζηία ηνπ εξεπλεηηθνχ εξγαιείνπ πνπ αλέπηπμαλ γηα ηε κέηξεζε ηεο θνπιηνχξαο πξνο ηελ νηθνγέλεηα (Γηεξεπλεηηθή Αλάιπζε Παξαγφλησλ / Exploratory Factor Analysis Αλάιπζε Πξσηεπνπζψλ Παξαγφλησλ / Principal Component Analysis). Δπίζεο, κε ηε ρξήζε ηεο κεζφδνπ ηεξαξρηθήο πνιιαπιήο παιηλδξφκεζεο (hierarchical multiple regression) ειέγρζεθαλ νη ππνζέζεηο θαη δηαπηζηψζεθε φηη ε ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα επεξεάδεη ζεηηθά ηε ρξήζε ησλ θηιηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθψλ. Δπηπιένλ, ζχκθσλα κε ηα απνηειέζκαηα ηεο αλάιπζήο ηνπο ε ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα θαη ε ρξήζε ησλ θηιηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθψλ ζπλδένληαη αξλεηηθά κε ην επίπεδν ηεο αληηιακβαλφκελεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο κε θαηεχζπλζε απφ ηελ εξγαζία πξνο ηελ νηθνγέλεηα θαη ηελ πξφζεζε γηα απνρψξεζε απφ ηνλ νξγαληζκφ θαη ζεηηθά κε ηε ζπλαηζζεκαηηθή δέζκεπζε (affective commitment) ησλ εξγαδνκέλσλ. Δπίζεο, θαη νη ηξεηο δηαζηάζεηο κίαο ππνζηεξηθηηθήο θνπιηνχξαο επεξεάδνπλ ζε δηαθνξεηηθφ βαζκφ ηηο ππν-κειέηε κεηαβιεηέο. Γηα παξάδεηγκα, ε ππνζηήξημε ηνπ κάλαηδκελη δε βξέζεθε λα επεξεάδεη ηε ζπλαηζζεκαηηθή δέζκεπζε ζηνλ νξγαληζκφ. Ζ Allen (2001) δηεχξπλε ηελ εξεπλεηηθή δνπιεηά ησλ Thomas and Ganster (1995) θαη ησλ Thompson θαη ζπλ. (1999) ζρεηηθά κε ηα ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο. Τπνζηήξημε φηη εθηφο απφ ηηο ππνζηεξηθηηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθέο θαη ηνλ ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πξντζηάκελν, είλαη ζεκαληηθφ λα εμεηάδνληαη σο ζηνηρείν ελφο ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο νη 184

185 αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ην πφζν ππνζηεξηθηηθφο είλαη ζην ζχλνιφ ηνπ ν νξγαληζκφο απέλαληη ζηελ νηθνγέλεηα (employees' global perceptions regarding the extent to which an organisation is family-supportive). Ζ ζπγγξαθέαο, ζηεξηδφκελε ζηελ βηβιηνγξαθία ηε ζρεηηθή κε ηελ αληηιακβαλφκελε ππνζηήξημε απφ ηνλ νξγαληζκφ (Perceived Oganizational Support/ POS; Eisenberger et al., 1986), δειαδή «ηε ζπλνιηθή άπνςε αλαθνξηθά κε ην βαζκφ πνπ ν νξγαληζκφο εθηηκά ηελ ζπλεηζθνξά ηνπ/ηεο εξγαδφκελνπ θαη θξνληίδεη γηα ηελ επεκεξίαο ηνπ», ππνζηεξίδεη φηη: «νη αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ην πφζν ππνζηεξηθηηθφο είλαη ζην ζχλνιφ ηνπ ν νξγαληζκφο απνηεινχλ κνλαδηθφ/δηαθξηηφ παξάγνληα/κεηαβιεηή πνπ δηαθέξεη απφ ηηο αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ αλαθνξηθά κε ην πφζν ππνζηεξηθηηθφο απέλαληη ζηελ νηθνγέλεηα κπνξεί λα είλαη ν/ε άκεζνο/ε πξντζηάκελνο». πγθεθξηκέλα, νη αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ην πφζν ππνζηεξηθηηθφο είλαη ζην ζχλνιφ ηνπ ν νξγαληζκφο πεξηγξάθνπλ κία αληαπφθξηζε (attitudinal response) απέλαληη ζηνλ νξγαληζκφ σο ζχλνιν θαη φρη απέλαληη ζε έλα άηνκν, ηνλ/ηελ πξντζηάκελν/ε. Μάιηζηα, φπσο αλαθέξεη ε Allen (2001), ε ζηάζε ηνπ νξγαληζκνχ θαη ε ζηάζε ηνπ/ηεο πξντζηακέλνπ/εο απέλαληη ζηελ νηθνγέλεηα κπνξεί λα δηαθέξνπλ κε απνηέιεζκα έλαο/κία εξγαδφκελνο/ε λα ζεσξεί ππνζηεξηθηηθφ ηνλ/ηελ πξντζηάκελν/ε απέλαληη ζηελ νηθνγέλεηα αιιά φρη ηνλ νξγαληζκφ ή θαη ην αληίζηξνθν. Ζ ζπγγξαθέαο επίζεο δέρεηαη (ζει. 146) φηη ε δηάζηαζε ηεο Thompson θαη ζπλ. (1999) «ππνζηήξημε ηνπ κάλαηδκελη» ζρεηίδεηαη ζε κεγάιν βαζκφ (is co-founded) κε ηελ ηδέα ηεο αλαθνξηθά κε ηηο αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ην πφζν ππνζηεξηθηηθφο είλαη ζην ζχλνιφ ηνπ ν νξγαληζκφο. H Allen (2001) ππνζηεξίδεη φηη νη αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ην πφζν ππνζηεξηθηηθφο είλαη ζην ζχλνιφ ηνπ ν νξγαληζκφο ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα, απνηεινχλ ζηνηρείν ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα νξγαληζκνχ θαη ελδηάκεζε κεηαβιεηή πνπ ζπλδέεη ηηο αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ αλαθνξηθά κε ηε δηαζεζηκφηεηα θηιηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθψλ θαη ην πφζν ππνζηεξηθηηθφο είλαη ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα ν πξντζηάκελνο (επίζεο ραξαθηεξηζηηθά ελφο ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα νξγαληζκνχ) κε ην επίπεδν ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (κεηξήζεθε σο κνλνδηάζηαηε κεηαβιεηή), ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, ηε δέζκεπζε (ζπλαηζζεκαηηθή) απέλαληη ζηνλ νξγαληζκφ θαη ηελ πξφζεζε γηα απνρψξεζε απφ ηνλ νξγαληζκφ. Σα απνηειέζκαηα ηεο αλάιπζεο ησλ δεδνκέλσλ (κε ηηο ζηαηηζηηθέο κεζφδνπο ηεο ζπζρέηηζεο θαη ηεο ηεξαξρηθήο παιηλδξφκεζεο) επηβεβαίσζαλ κεηαμχ άιισλ φηη φζν εληνλφηεξε είλαη ε αληίιεςε 185

186 ησλ εξγαδνκέλσλ φηη ν νξγαληζκφο είλαη ππνζηεξηθηηθφο, ηφζν κηθξφηεξν ηείλεη λα είλαη ην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ε πξφζεζε απνρψξεζεο ησλ εξγαδνκέλσλ απφ ηνλ νξγαληζκφ, θαη κεγαιχηεξν ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο θαη ζπλαηζζεκαηηθήο δέζκεπζεο ησλ εξγαδνκέλσλ. Γηα ηε κέηξεζε ησλ αληηιήςεσλ ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ην πφζν ππνζηεξηθηηθφο είλαη ζην ζχλνιφ ηνπ ν νξγαληζκφο ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα ε ζπγγξαθέαο δηακφξθσζε κία κνλνδηάζηαηε θιίκαθα κέηξεζεο (Family Supportive Organizational Perceptions / FSOP) 14 εξσηήζεσλ. Γείγκα εξσηήζεσλ απνηεινχλ νη παξαθάησ: «Ζ εξγαζία ζα έπξεπε λα είλαη ε πξψηε πξνηεξαηφηεηα ζηε δσή ελφο αηφκνπ», «Ζ πνιχσξε εξγαζία εληφο γξαθείν είλαη ν κφλνο ηξφπνο γηα λα εμειηρζεί έλαο/κία εξγαδφκελνο», «Σα πξνζσπηθά ζέκαηα ζα πξέπεη λα κελ αλακεηγλχνληαη κε ηα εξγαζηαθά», «Οη εξγαδφκελνη ζα πξέπεη λα θξαηνχλ ηα πξνζσπηθά ηνπο πξνβιήκαηα ζην ζπίηη». Πάλησο, νη Grandey θαη ζπλ. (2005), ζε αληίζεζε κε ηνπο Lapierre θαη ζπλ. (2008), ζε έξεπλά ηνπο δελ επηβεβαίσζαλ ηε κνλνδηάζηαηε δνκή ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ εξγαιείνπ κέηξεζεο, ελψ κπνξεί λα ππνζηεξηρζεί φηη παξνπζηάδεη πνιιά θνηλά λνεκαηηθά ζηνηρεία κε ην εξγαιείν κέηξεζεο πνπ αλαπηχρζεθε απφ ηνπο Thompson θαη ζπλ. (1999). Οη Mesmer Magnus and Viswersvaran (2006) ζηε κεηα-αλάιπζή ηνπο (ζε 38 κειέηεο θαη δείγκα αηφκσλ) εζηηάδνπλ ζηελ επίδξαζε δηάθνξσλ ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ (ρξεζηκνπνηεί ηνλ φξν αληίζηνηρα κε απηφ ηνπ ππνζηεξηθηηθνχ) πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο ζην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (αληηιήςεηο). πγθεθξηκέλα, δηαθξίλνπλ δχν βαζηθέο θαηεγνξίεο ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο : 1) Πξνγξάκκαηα, πνιηηηθέο ή παξνρέο, πνπ πεξηιακβάλνπλ επέιηθηεο εξγαζηαθέο πξαθηηθέο φπσο: ε επειημία ρξφλνπ, ε εξγαζία απφ καθξηά, ην κνίξαζκα εξγαζίαο, ε θξνληίδα εμαξηψκελσλ κειψλ (π.ρ. θξνληίδα παηδηψλ ζηελ επηρείξεζε), νη άδεηεο θαη ε εμππεξέηεζε (resource services, π.ρ. ζεκηλάξηα ζπλδπαζκνχ εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο, πξνγξάκκαηα βνήζεηαο). Δάλ θαη φπσο ππνζηεξίδνπλ ν θχξηνο ζηφρνο απηψλ ησλ πξνγξακκάησλ δελ είλαη άκεζα ε κείσζε ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο, αιιά ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, ε αλάπηπμε ζπκπεξηθνξψλ θαινχ πνιίηε ζην πιαίζην ηεο νξγάλσζεο θιπ, ε δηαζεζηκφηεηα θαη ε ρξήζε ηνπο αλακέλεηαη λα 186

187 επεξεάζεη θαη ηε δπλαηφηεηα ησλ εξγαδνκέλσλ λα ζπλδπάζνπλ ηελ εξγαζηαθή κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη λα κεηψζνπλ ηε κεηαμχ ηνπο ζχγθξνπζε. 2) Φηιηθή (ππνζηεξηθηηθή) πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα, ε νπνία είλαη απαξαίηεηε γηα ηε κείσζε ηνπ επηπέδνπ ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο θαη γηα ηελ ελίζρπζε ηνπ βαζκνχ ρξήζεο θαη ηεο απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ θηιηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα επίζεκσλ πνιηηηθψλ. Πεξηιακβάλεη ηε γεληθή/ζπλνιηθή αληίιεςε γηα ηελ χπαξμε ζηελ επηρείξεζε κίαο θηιηθήο - ππνζηεξηθηηθήο θνπιηνχξαο πξνο ηελ νηθνγέλεηα, ηελ ππνζηήξημε ηνπ πξντζηάκελνπ (παξφιν πνπ ζεσξείηαη σο δηάζηαζε ηεο θηιηθήο πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξαο ππάξρεη ε ηάζε λα κειεηάηαη σο δηαθξηηφ ραξαθηεξηζηηθφ ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο) θαη ηελ ζηήξημε ησλ ζπλαδέιθσλ ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα αιιά θαη ηε κείσζε ή εμάιεηςε αξλεηηθψλ επηδξάζεσλ απφ ηε ρξήζε ησλ θηιηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθψλ. Οη Mesmer Magnus and Viswersvaran (2006) εζηηάδνπλ ηειηθά ζηε κειέηε ηεο ζρέζεο κεηαμχ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο θαη πέληε (5) κεηαβιεηψλ ελφο θηιηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο, νη νπνίεο εμεηάζηεθαλ πην ζπρλά ζηηο 38 κειέηεο πνπ εληφπηζαλ κε ιέμεηο θιεηδηά απφ ηηο βάζεηο PsycINFO θαη AMI Inform. Οη δχν (2) απφ απηέο ηηο κεηαβιεηέο, ε επειημία (σξαξίνπ ηφπνπ) θαη νη πνιηηηθέο πνπ αθνξνχλ ζηε θξνληίδα εμαξηψκελσλ κειψλ (θαη ζπγθεθξηκέλα ε δηαζεζηκφηεηα θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ ρξήζε ηνπο) αλήθνπλ ζηελ θαηεγνξία πξνγξάκκαηα, πνιηηηθέο ή παξνρέο, ελψ νη ηξεηο (3), ε θνπιηνχξα αλαθνξηθά κε ηελ νηθνγέλεηα (work-family culture), ε ππνζηήξημε ηνπ πξντζηακέλνπ θαη ε ππνζηήξημε ησλ ζπλαδέιθσλ, ζηελ θαηεγνξία θηιηθή (ππνζηεξηθηηθή) πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα ελφο εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο. Με βάζε ηα ζπκπεξάζκαηά απφ ηελ έξεπλά ηνπο κπνξεί λα ππνζηεξηρζεί φηη δηαθνξεηηθά ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο έρνπλ δηαθνξεηηθή (αξλεηηθή αλ θαη κηθξφηεξε απφ ηελ αλακελφκελε) ζπζρέηηζε κε ην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο. Ζ θνπιηνχξα αλαθνξηθά κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ν /ε πξντζηάκελνο/ε (πνπ απνηειεί φπσο έρεη αλαθεξζεί ζχκθσλα κε θάπνηνπο ζπγγξαθείο ζηνηρείν κίαο ππνζηεξηθηηθήο πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξαο) απνηεινχλ ηηο κεηαβιεηέο κε ηελ κεγαιχηεξε ζπζρέηηζε (r = -.27 θαη r = -.19 αληίζηνηρα) κε ηε ζχγθξνπζε 187

188 εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο (σο ζπλνιηθή κεηαβιεηή). Αλαθνξηθά κε ηελ θαηεχζπλζε, ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, κφλν νη ηξεηο κεηαβιεηέο ηεο θηιηθήο πξνο ηνλ νξγαληζκφ θνπιηνχξαο (θνπιηνχξα, ππνζηήξημε απφ ηνλ πξντζηάκελν θαη ηνπο ζπλαδέιθνπο) ζρεηίδνληαη κε απηή. Δπίζεο, ζηε πεξίπησζε ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ζπγθεθξηκέλα ηεο θαηεχζπλζεο ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή, βξέζεθε κία ζρεηηθά ρακειή ζπζρέηηζε (r < -.10) κε ηελ θηιηθή ππνζηεξηθηηθή θνπιηνχξα πξνο ηελ νηθνγέλεηα θαη ηνλ ππνζηεξηθηηθφ πξντζηάκελν. πκπεξαζκαηηθά, κε βάζε ηηο παξαπάλσ έξεπλεο ζηνηρεία ελφο ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο απνηεινχλ: i) ε παξνπζία - δηαζεζηκφηεηα ππνζηεξηθηηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθψλ (family-supportive policies), ii) ε χπαξμε-δηακφξθσζε κίαο θηιηθήο-ππνζηεξηθηηθήο πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξαο, ε νπνία ραξαθηεξίδεηαη απφ ηξία ζηνηρεία: απαηηήζεηο ηνπ νξγαληζκνχ ζε ζρέζε κε ην ρξφλν, (αξλεηηθέο) επηπηψζεηο ζηελ θαξηέξα απφ ηε ρξήζε ησλ θηιηθψλππνζηεξηθηηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα επίζεκσλ πνιηηηθψλ ηεο ΓΑΠ θαη ππνζηήξημε ηνπ κάλαηδκελη, iii) έλαο/κία ππνζηεξηθηηθφ/ή πξνο ηελ νηθνγέλεηα πξντζηάκελν/εο θαη ζπλάδειθνη, ζηνηρεία πνπ αλ θαη θαηά νξηζκέλνπο ζπγγξαθείο ζεσξνχληαη σο ραξαθηεξηζηηθά κίαο θηιηθήο πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξαο, ζπρλά κειεηψληαη σο δηαθξηηά ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο, θαη iv) νη αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ην πφζν ππνζηεξηθηηθφο είλαη ζην ζχλνιφ ηνπ ν νξγαληζκφο (θαη φρη έλα άηνκν). Ζ δηακφξθσζε ελφο ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε βάζε θαη πάιη ηηο πην πάλσ έξεπλεο ζπλδέεηαη κε ζεηηθέο επηπηψζεηο ζην άηνκν, ζηελ νηθνγέλεηα θαη ζηνλ νξγαληζκφ νη νπνίεο πεξηιακβάλνπλ εθηφο απφ ηε κείσζε ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο (κειεηάηαη ζπλήζσο σο κνλνδηάζηαηε κεηαβιεηή), ηε ζεηηθή επίδξαζε ζηελ παξαγσγηθφηεηα, ζην εζηθφ ησλ εξγαδνκέλσλ, ζηε δέζκεπζε απέλαληη ζηνλ νξγαληζκφ (ζπλαηζζεκαηηθή δέζκεπζε θαη κείσζε πξφζεζεο γηα απνρψξεζε απφ ηνλ νξγαληζκφ) θαη ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, θαζψο θαη ζηε κείσζε ηνπ αξηζκνχ ησλ αηπρεκάησλ, ησλ απνπζηψλ, ησλ απνρσξήζεσλ απφ ηνλ νξγαληζκφ θαη ηνπ επηπέδνπ θαηάζιηςεο θαη βειηίσζεο ηεο πγείαο ησλ εξγαδνκέλσλ. Δπίζεο, ε δηακφξθσζε ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο θαίλεηαη λα επεξεάδεη ζεηηθά θαη ηε ρξήζε ησλ θηιηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα παξνρψλ (benefits). 188

189 Δπνκέλσο, δηαπηζηψλεηαη φηη ε δηακφξθσζε ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο, κε ηελ έλλνηα πνπ έρεη πξνζδηνξηζηεί πην πάλσ, κπνξεί λα παξέρεη νθέιε ηφζν γηα ηελ εξγαζία, φζν θαη γηα ην άηνκν θα ηελ νηθνγέλεηα ηνπ θαη θαη επέθηαζε γηα ηελ θνηλσλία. Ζ δηαπίζησζε απηή νδήγεζε ηελ έξεπλα πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο αλάπηπμεο (πεξηνξηζκέλνπ) αξηζκνχ κνληέισλ (εξεπλεηηθφ θελφ 6, βι. Κεθάιαην 3) πνπ πξνζπαζνχλ λα ραξηνγξαθήζνπλ ζρέζεηο κεηαμχ ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο, ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ησλ ζηάζεσλ (π.ρ. ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα) ησλ εξγαδνκέλσλ, ζηάζεηο πνπ απνηεινχλ ζηνηρεία/πξνζδηνξίδνπλ ην επηπέδν επεκεξίαο ησλ εξγαδνκέλσλ. Σα κνληέια απηά παξνπζηάδνληαη παξαθάησ Μνληέια ζχλδεζεο ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ ηελ παξνχζα ελφηεηα παξνπζηάδνληαη ελδεηθηηθά πέληε κνληέια πνπ κειεηνχλ εηδηθφηεξα ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, σο κία ελδηάκεζε κεηαβιεηή πνπ ζπλδέεη ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε ηηο ζηάζεηο /επίπεδν επεκεξίαο ησλ εξγαδνκέλσλ. πγθεθξηκέλα: Σν κνληέιν ησλ Thomas θαη Ganster (1995) επηιέρζεθε δηφηη απνηειεί ρξνληθά ην πξψην πνπ εληνπίδεηαη ζηε βηβιηνγξαθία, ην κνληέιν ησλ Anderson θαη ζπλ. (2002), δηφηη είλαη ίζσο ην πην ζπρλά αλαθεξφκελν, απηφ ησλ Lapierre θαη ζπλ. (2008) δηφηη απνηειεί ην κφλν πνπ πξνζεγγίδεη ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο φρη κφλν σο δηπιήο θαηεχζπλζεο αιιά θαη σο πξνο ηηο ηξεηο δηαζηάζεηο ηεο θάζε θαηεχζπλζεο κε βάζε ην ππφδεηγκα ησλ Greenhaus and Beutell (1985) θαη επηπιένλ ειέγρνπλ ζηαηηζηηθά ην κνληέιν ηνπο ζε πέληε ρψξεο ηνπ Γπηηθνχ θφζκνπ. Σέινο, ην κνληέιν ηεο Finksembaum (2013) αλαιχεηαη επεηδή είλαη ην πην πξφζθαην κνληέιν πνπ εληνπίζηεθε ζηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία. 189

190 Thomas and Ganster (1995) Οη Thomas θαη Ganster (1995) φπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί (ελφηεηα 4.2) απνηεινχλ δχν απφ ηνπο πξψηνπο ζπγγξαθείο πνπ θαηαγξάθνπλ ηα ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο θαη κειεηνχλ ηελ επίδξαζή ηνπο (άκεζε θαη έκκεζε) ζε ςπρνινγηθέο, θπζηθέο θαη ζπκπεξηθνξηθέο κεηξήζεηο ηεο πίεζεο (measures of strain). Tα ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο πνπ ζπκπεξηιήθζεθαλ ζηελ έξεπλά ηνπο αθνξνχλ θαη ζηηο δχν θαηεγνξίεο πνπ εληφπηζαλ (βι. επίζεο ελφηεηα 4.2) θαη θαηαγξάθνπλ ζην άξζξν ηνπο, δειαδή: ηηο ππνζηεξηθηηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθέο θαη ηνλ ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πξντζηάκελν. πγθεθξηκέλα, ε παξνπζία (φρη ε ρξήζε) ππνζηεξηθηηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθψλ αθνξά ζε: ππεξεζίεο πιεξνθφξεζεο γηα ζέκαηα ζρεηηθά κε ηελ νηθνγέλεηα (ζπκπεξηιήθζεθαλ 5 θαηεγνξίεο πιεξνθφξεζεο: θξνληίδα παηδηψλ, ειηθησκέλσλ θαη άξξσζησλ παηδηψλ, ζεκηλάξηα ζηελ επηρείξεζε γηα γνλείο, γξαπηφ πιηθφ γηα γνλείο), ππεξεζίεο θξνληίδαο εμαξηψκελσλ κειψλ (ιήθζεθαλ ππφςε 8 θαηεγνξίεο π.ρ. εκεξήζηα θξνληίδα παηδηψλ ζηελ επηρείξεζε ή εθηφο επηρείξεζεο, εκεξήζηα θξνληίδα άξξσζησλ παηδηψλ ζηελ επηρείξεζε ή εθηφο επηρείξεζεο ) θαη επειημία σξαξίνπ (κία εξψηεζε γηα ηε δπλαηφηεηα πξνζαξκνγήο ηνπ σξαξίνπ). Δλψ, ε κεηαβιεηή ππνζηεξηθηηθφο/ή πξνο ηελ νηθνγέλεηα πξντζηάκελνο/ε κεηξήζεθε κε 9 εξσηήζεηο (εξγαιείν κέηξεζεο πνπ αλαπηχρζεθε απφ ηνπο Shinn θαη ζπλ. 1989) πνπ αθνξνχζαλ ζπγθεθξηκέλεο ππνζηεξηθηηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα ζπκπεξηθνξέο (εηδηθφηεξα ηε ζπρλφηεηα εθδήισζεο ην ηειεπηαίν 2κελν). Χο ελδηάκεζε κεηαβιεηή εθηφο απφ ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (ρξεζηκνπνηήζεθαλ δχν θιίκαθεο κέηξεζεο ηεο: ησλ Kopeleman et al., 1983 πνπ κεηξά ην βαζκφ ζχγθξνπζε κεηαμχ ξφισλ θαη ησλ Bohen-Viveros θαη Long, 1981 πνπ κεηξά ηε ζπρλφηεηα ζχγθξνπζεο κεηαμχ ησλ εξγαζηαθψλ ππνρξεψζεσλ ελφο αηφκνπ θαη ησλ ππνρξεψζεσλ ηνπ/ηεο σο γνληφο) ρξεζηκνπνηήζεθε ε δπλαηφηεηα ειέγρνπ ζε ζέκαηα εξγαζίαο νηθνγέλεηαο, φπσο ε πξνζαξκνγή ηνπ εξγαζηαθνχ σξαξίνπ γηα λα θξνληίζνπλ έλαλ άξξσζην γνληφ (κεηξήζεθε κε θιίκαθα 14 εξσηήζεσλ πνπ αλέπηπμαλ νη Thomas θαη Ganster, 1995)., Οη κεηαβιεηέο πνπ πεξηιακβάλνληαη σο απνηειέζκαηα αθνξνχζαλ ην επίπεδν θαηάζιηςεο ηνπ αηφκνπ (κεηξήζεθε 3 εξσηήζεηο απφ ηελ θιίκαθα ησλ Ware et al., 190

191 1979), ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία (θιίκαθα Kunin, 1955), ηηο απνπζίεο (θαηαγξαθή απνπζηψλ εθηφο απφ άδεηεο δηαθνπψλ ή γηα πξνζσπηθνχο ιφγνπο) θαη ζπκπηψκαηα πγείαο (επίπεδν ρνιεζηεξφιεο, ζηνκαρηθφο πφλνο, ζπκπηψκαηα θαξδηαθψλ παζήζεσλ/πίεζε αίκαηνο). Σν ππφδεηγκα ησλ Thomas θαη Ganster (βι. ρήκα 4.1) ειέγρζεθε ζε δείγκα 398 εξγαδνκέλσλ ζην ρψξν ηεο πγείαο (θπξίσο γπλαηθψλ κε παηδηά θάησ ησλ 16 εηψλ) ζηηο ΖΠΑ, κε ηε κέζνδν ησλ αλαιχζεσλ δηαδξνκψλ (path analyses) ρξεζηκνπνηψληαο παιηλδξφκεζε (ordinary least square regression). Σα δεδνκέλα ειέγρζεθαλ κε βάζε ηελ ειηθία, ην επίπεδν εηζνδήκαηνο (αηνκηθφ θαη νηθνγελεηαθφ), ην επίπεδν εθπαίδεπζεο, ηηο ψξεο ππεξσξηψλ θαη ηελ χπαξμε ζπδχγνπ ή άιινπ ζπγγελή πνπ λα θξνληίδεη ηα παηδηά ζην ζπίηη. ρήκα 4.1: Σν ππφδεηγκα ησλ Thomas θαη Ganster Τπνζηεξηθηηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα κεηαβιεηέο: Τπεξεζίεο πιεξνθφξεζεο γηα ζέκαηα ζρεηηθά κε ηελ νηθνγέλεηα Τπεξεζίεο θξνληίδαο εμαξηψκελσλ κειψλ Δπειημία σξαξίνπ Τπνζηήξημε πξντζηακέλνπ/εο Έιεγρνο ζε ζέκαηα εξγαζίαο - νηθνγέλεηαο χγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο Απνηειέζκαηα πίεζεο (strain outcomes): Καηάζιηςε Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία Απνπζίεο Παξάπνλα γηα ζηνκαρηθφ πφλν Υνιεζηεξφιε Πίεζε αίκαηνο Πεγή: Thomas and Ganster, (1995) Αλαθνξηθά κε ηα απνηειέζκαηα ηεο αλάιπζεο ησλ δεδνκέλσλ, ηφζν ε πίεζε αίκαηνο (απφ ηα ζπκπηψκαηα πγείαο), φζν θαη νη απνπζίεο εμαηξέζεθαλ απφ ηελ αλάιπζε δηαδξνκψλ (path analyses). Δπίζεο, ζε θακία απφ ηηο αλαιχζεηο δηαδξνκψλ (πέληε ζπλνιηθά) νη ππεξεζίεο πιεξνθφξεζεο γηα ζέκαηα ζρεηηθά κε ηελ νηθνγέλεηα θαη ε θξνληίδα εμαξηψκελσλ κειψλ δελ είρε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή ζπζρέηηζε (άκεζε ή έκκεζε) κε ηηο ελδηάκεζεο κεηαβιεηέο (ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο θαη έιεγρνο ζε ζέκαηα εξγαζίαο νηθνγέλεηαο) θαη ηα απνηειέζκαηα- επηπηψζεηο 191

192 (outcomes). Ζ κεηαβιεηή έιεγρνο ζε ζέκαηα εξγαζίαο νηθνγέλεηαο επεξεάδεη ηα απνηειέζκαηα επηπηψζεηο (θαηάζιηςε, ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, επίπεδν ρνιεζηεξφιεο θαη ζηνκαρηθφ πφλν) ζεηηθά αιιά κφλν έκκεζα κέζσ ηεο επίδξαζεο (κείσζε) ζην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο. Απφ ηηο κεηαβιεηέο πνπ ραξαθηεξίδνπλ έλα θηιηθφ-ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ κφλν ε επειημία σξαξίνπ θαη ν/ε ππνζηεξηθηηθφο/ε πξντζηάκελνο/ε έρνπλ ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή επίδξαζε ζηα απνηειέζκαηα (άκεζε) αιιά θαη έκκεζε κέζσ ησλ ελδηάκεζσλ κεηαβιεηψλ. Δλδηαθέξνλ παξνπζηάδεη θαη ην εχξεκα φηη θαη νη δχν απηέο κεηαβιεηέο θαίλεηαη λα ζπζρεηίδνληαη έκκεζα κε ηα απνηειέζκαηα ηνπ κνληέινπ (θαηάζιηςε, ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, επίπεδν ρνιεζηεξφιεο θαη ζηνκαρηθφ πφλν), κέζσ ηεο επίδξαζήο ηνπο ζηηο δχν ελδηάκεζεο κεηαβιεηέο (ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη έιεγρνο ζε ζέκαηα εξγαζίαο νηθνγέλεηαο). Δμαίξεζε απνηειεί ε άκεζε ζεηηθή ζπζρέηηζε ηνπ/ηεο ππνζηεξηθηηθνχ/εο πξντζηάκελνπ/εο κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ε άκεζε αξλεηηθή ζπζρέηηζε ηνπ επέιηθηνπ σξαξίνπ κε ηα παξάπνλα γηα ζηνκαρηθφ πφλν. To ζεσξεηηθφ πιαίζην θαη γεληθφηεξα ε έξεπλα ησλ Thomas θαη Ganster (1995) είλαη ε πξψηε, πνπ αλ θαη δελ απνδεηθλχεη ζρέζεηο αηηίαο-απνηειέζκαηνο, δίλεη ελδείμεηο γηα ηελ αξλεηηθή (κείσζε) ζρέζε κεηαμχ θηιηθψλ-ππνζηεξηθηηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθψλ θαη πξαθηηθψλ ηεο ΓΑΠ θαη ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, θαζψο θαη ην επίπεδν επεκεξίαο ησλ αηφκσλ, δίλνληαο ην έλαπζκα ζηηο επηρεηξήζεηο λα πηνζεηήζνπλ ηέηνηεο πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο. Δπίζεο, απνηειεί ζπλεηζθνξά ε αλάδεημε ηεο ζεκαζίαο ηνπ ειέγρνπ επί ζεκάησλ εξγαζίαο νηθνγέλεηαο (έλλνηα πνπ πξνζεγγίδεηαη θη απφ ζχγρξνλεο πξνζεγγίζεηο ζεσξίεο) ζηε δπλαηφηεηα ζπλδπαζκνχ ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή. κσο, ε ζχγθξνπζε ησλ δχν ζθαηξψλ δελ πξνζεγγίδεηαη σο δηπιήο θαηεχζπλζεο γεγνλφο πνπ, φπσο έρεη επηζεκαλζεί ζην Κεθάιαην 3, ζεκαίλεη φηη δε ιακβάλεη ππφςε κία ζεκαληηθή εμέιημε ζηε βηβιηνγξαθία αλαθνξηθά κε ην πεξηερφκελν θαη ηε θχζε ηεο ζχγθξνπζεο. Δπίζεο, κεηξάηε ε δηαζεζηκφηεηα θαη φρη ε πξαγκαηηθή ρξήζε ησλ επίζεκσλ ππνζηεξηθηηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθψλ, φκσο απιά θαη κφλν ε χπαξμε απηψλ ησλ επίζεκσλ πνιηηθψλ δελ νδεγεί ζηε ρξήζε ηνπο θαη δε ζπλεπάγεηαη ηελ απνηειεζκαηηθφηεηά ηνπο. 192

193 Anderson, Coffey and Byerly (2002) Οη ζπγγξαθείο Anderson, Coffey θαη Byerly (2002) δηακνξθψλνπλ έλα κνληέιν (βι. ρήκα 4.2) κε ην νπνίν κειεηνχλ ηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο σο ελδηάκεζεο κεηαβιεηέο πνπ ζπλδένπλ επίζεκεο θαη αλεπίζεκεο ππνζηεξηθηηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθέο κε επηπηψζεηο ζηηο ζηάζεηο, ζηηο ζπκπεξηθνξέο θαη ζηελ πγεία ησλ εξγαδνκέλσλ. πγθεθξηκέλα, ππνζηεξίδνπλ φηη νη επίζεκεο πνιηηηθέο φπσο ε επειημία σξαξίνπ (κεηξήζεθε κε δχν γεληθέο εξσηήζεηο πνπ αθνξνχλ ηελ επειημία θαη ηνλ έιεγρν-δπλαηφηεηα δηακφξθσζεο ηνπ σξαξίνπ) θαη ε παξνρή ππεξεζηψλ θξνληίδαο γηα εμαξηψκελα κέιε (δφζεθε απάληεζε λαη ή φρη αλαθνξηθά κε ηε δηαζεζηκφηεηα πέληε πνιηηηθψλ), πξνσζνχλ ηελ ηζνξξνπία κεηαμχ ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, θαζψο πεξηνξίδνπλ ην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο. Δπίζεο, κειεηνχλ θαη ηελ επίδξαζε ζην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο δχν αλεπίζεκσλ ππνζηεξηθηηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθψλ: ηελ ππνζηήξημε ησλ κάλαηδεξ (θαη ζπγθεθξηκέλα ηνπ/ηεο πξντζηακέλνπ/εο) θαη ηηο επηπηψζεηο ζηελ θαξηέξα απφ ηε ρξήζε ησλ επίζεκσλ πνιηηηθψλ. Γηαηππψλεηαη ε ππφζεζε φηη ε επειημία σξαξίνπ, θαη νη δχν (2) αλεπίζεκεο θηιηθέο - ππνζηεξηθηέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθέο ζα κεηψζνπλ ην αληηιακβαλφκελν επίπεδν ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, ελψ ε παξνρή ππεξεζηψλ θξνληίδαο γηα εμαξηψκελα κέιε ηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή. Δθηφο απφ ηηο πην πάλσ επίζεκεο θαη αλεπίζεκεο πνιηηηθέο νη Anderson θαη ζπλ. (2002) πεξηιακβάλνπλ σο πξνζδηνξηζηηθή κεηαβιεηή ηεο ζχγθξνπζεο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο δνκήο ηεο νηθνγέλεηαο. Δπηπιένλ, ζχκθσλα κε ην κνληέιν ησλ Anderson θαη ζπλ. (2002) ε θάζε κία απφ ηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο ζπλδέεηαη κε δηαθνξεηηθά απνηειέζκαηα: ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή αλακέλεηαη λα επεξεάζεη αξλεηηθά ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ζεηηθά ηελ πξφζεζε γηα απνρψξεζε απφ ηνλ νξγαληζκφ θαη ην ζηξεο, ελψ ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ππνζηεξίδεηαη φηη ζα επεξεάζεη αξλεηηθά ην ζηξεο θαη ηηο αδηθαηνιφγεηεο απνπζίεο. Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη φιεο νη κεηαβιεηέο ηνπ κνληέινπ πνπ παξνπζηάδεηαη εδψ κεηξήζεθαλ κε εξγαιεία πνπ αλαπηχρζεθαλ απφ ηνπο Anderson θαη ζπλ. (2002). 193

194 ρήκα 4.2: Σν πξνηεηλφκελν κνληέιν ησλ Anderson, Coffey and Byerly Δπειημία σξαξίνπ Φξνληίδα εμαξηψκελσλ κειψλ Τπνζηήξημε Μάλαηδεξ - - χγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή d Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία Πξφζεζε απνρψξεζεο Δπηπηψζεηο ζηελ θαξηέξα + + χγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή + + ηξεο Απνπζίεο Γνκή Οηθνγέλεηαο Πεγή: Anderson θαη ζπλ. (2002) Αθφκε, γίλεηαη ε ππφζεζε φηη νη δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο ζα αιιειν-πξνζδηνξίδνληαη. Γηα ην ιφγν απηφ ε επειημία σξαξίνπ θαη νη δχν (2) αλεπίζεκεο θηιηθέο - ππνζηεξηθηέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθέο επεξεάδνπλ έκκεζα (κέζσ ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή) ηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή, ελψ ε παξνρή ππεξεζηψλ θξνληίδαο γηα εμαξηψκελα κέιε θαη ε δνκή ηεο νηθνγέλεηαο έκκεζα (κέζσ ηεο ζχγθξνπζεο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή) ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή. Ζ ζηαηηζηηθή αλάιπζε κε ηε ρξήζε ηεο αλάιπζεο Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ (Structural Equation Modeling, κε ηε ρξήζε ηνπ LISREL) πξαγκαηνπνηήζεθε ζε δείγκα 3551 αηφκσλ ζην πιαίζην εζληθήο έξεπλαο (National Study of Changing Workforce) ζηηο ΖΠΑ. Σν πξνηεηλφκελν ζεσξεηηθφ πιαίζην δελ επηβεβαηψλεηαη δηφηη ηα απνηειέζκαηα ηεο ζηαηηζηηθήο αλάιπζεο ππνζηεξίδνπλ έλα αλαζεσξεκέλν κνληέιν (revised model) ζην νπνίν εθηφο απφ ηηο ζρέζεηο πνπ απνηππψλνληαη ζην (πξνηεηλφκελν) κνληέιν πνπ απεηθνλίδεηαη ζην ρήκα 4.3 αλαδεηθλχνληαη θαη άκεζεο επηδξάζεηο κεηαμχ ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ θαη ησλ απνηειεζκάησλ ηεο ζχγθξνπζεο ζηηο δχν ζθαίξεο. Δπνκέλσο νη δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο απνηεινχλ κεξηθψο ελδηάκεζεο 194

195 κεηαβιεηέο (partial mediators) κεηαμχ ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ θαη ησλ απνηειεζκάησλ ηεο ζχγθξνπζεο ησλ δχν ζθαηξψλ. Δλδηαθέξνλ παξνπζηάδνπλ ηα παξαθάησ επξήκαηα: Ζ επειημία σξαξίνπ επεξεάδεη αξλεηηθά (εάλ θαη ζε κηθξφ βαζκφ ζπληειεζηήο γ=-.07) ην αληηιακβαλφκελν επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, ελψ ε παξνρή ππεξεζηψλ θξνληίδαο γηα εμαξηψκελα κέιε ζπλδέεηαη κφλν άκεζα θαη αξλεηηθά κε ηελ πξφζεζε απνρψξεζεο απφ ηνλ νξγαληζκφ. Δληζρχνληαη ζπλεπψο επξήκαηα πξνεγνχκελσλ εξεπλψλ ζχκθσλα κε ηα νπνία νη αλεπίζεκεο ππνζηεξηθηηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθέο είλαη ζεκαληηθέο πξνθεηκέλνπ νη εξγαδφκελνη λα θαηαθέξνπλ λα ζπκθηιηψζνπλ ζπλδπάζνπλ αξκνληθά ηελ εξγαζηαθή κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή. Δπίζεο, ε ππνζηήξημε ησλ κάλαηδεξ επεξεάδεη άκεζα φιεο ηηο κεηαβιεηέο πνπ εκθαλίδνληαη ζην κνληέιν σο απνηειέζκαηα (ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, πξφζεζε γηα απνρψξεζε, ζηξεο θαη απνπζίεο). Σν αλαζεσξεκέλν κνληέιν ησλ Anderson θαη ζπλ. (2002) (ζε αληίζεζε κε ηνπο Thomas θαη Ganster, 1995) ππνζηεξίδεη ζρέζεηο αηηίαο απνηειέζκαηνο κεηαμχ επίζεκσλ θαη αλεπίζεκσλ θηιηθψλ- ππνζηεξηθηηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθψλ κε βάζε ηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο (κία ζεκαληηθή εμέιημε ζηε βηβιηνγξαθία). Έλα ηειεπηαίν ζηνηρείν πνπ ζα έπξεπε λα αλαθεξζεί είλαη φηη θαη απφ ηνπο Anderson θαη ζπλ. (2002) κεηξάηαη ε δηαζεζηκφηεηα θαη φρη ε πξαγκαηηθή ρξήζε ησλ επίζεκσλ ππνζηεξηθηηθψλ πνιηηηθψλ πνπ ζπκπεξηιακβάλνληαη ζην κνληέιν (δηφηη ε χπαξμε ηνπο δε ζπλεπάγεηαη ηε ρξήζε ηνπο ή ηελ απνηειεζκαηηθφηεηά ηνπο) Lapierre, Spector, Allen, Poelmas, Cooper, O Driscoll, Sanchez, Brough and Kinnuen (2008) Οη Lapierre θαη ζπλ. (2008) πξνρσξνχλ έλα βήκα πην κπξνζηά απφ ηηο δχν πξνεγνχκελεο έξεπλεο πνπ παξνπζηάζηεθαλ κειεηψληαο ηελ επίδξαζε ησλ αληηιήςεσλ ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ην πφζν θηιηθφο είλαη ν νξγαληζκφο πξνο ηελ νηθνγέλεηα (Family Supportive Organizational Perceptions / FSOP) ζχκθσλα κε ηελ Allen (2001; Βι. ελφηεηα 4.2) ζε πνιιαπιέο (έμη) δηαζηάζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο ζχκθσλα κε ηνπο Greenhaus θαη Beutell, (1985) θαη ηνπο Carlson et al., (2003) δειαδή: ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ιφγσ ρξφλνπ, ιφγσ πίεζεο /ζηξεο θαη ιφγσ ζπκπεξηθνξάο θαη ηε 195

196 ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ιφγσ ρξφλνπ, ιφγσ πίεζεο /ζηξεο θαη ιφγσ ζπκπεξηθνξάο (βι. ζρεηηθά ελφηεηα 3.1). ρήκα 4.3: Σν κνληέιν ησλ Lapierre, Spector, Allen, Poelmas, Cooper, O Driscoll, Sanchez, Brough and Kinnunen Αληηιήςεηο γηα ην πφζν θηιηθφο είλαη ν νξγαληζκφο πξνο ηελ νηθνγέλεηα (FSOP) χγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ιφγσ ρξφλνπ χγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ιφγσ πίεζεο/ζηξεο χγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ιφγσ ζπκπεξηθνξάο χγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ιφγσ ρξφλνπ χγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ιφγσ πίεζεο/ζηξεο Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα + + Ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή χγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ιφγσ ζπκπεξηθνξάο - Πεγή: Lapierre θαη ζπλ. (2008) Αλαιπηηθφηεξα, φπσο θαίλεηαη θαη ζην ρήκα 4.3, νη Lapierre θαη ζπλ. (2008) ζην κνληέιν ηνπο ππνζηεξίδνπλ φηη νη αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ην φηη έλαο νξγαληζκφο είλαη θηιηθφο πξνο ηελ νηθνγέλεηα (κεηξήζεθε ζχκθσλα κε ην εξγαιείν 14 εξσηήζεσλ ηεο Allen, 2001) επεξεάδνπλ αξλεηηθά ην επίπεδν ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο ζε ζρέζε κε ηηο έμη (6) πην πάλσ αλαθεξφκελεο κνξθέο ηεο (κεηξήζεθαλ κε βάζε ην εξγαιείν 18 εξσηήζεσλ πνπ αλαπηχρζεθε απφ ηνπο Carlson et al., 2003). Χο απνηέιεζκα ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία (κεηξήζεθε κε 196

197 3 εξσηήζεηο απφ ην εξγαιείν ησλ Cammann et al., 1979) θαη ηελ νηθνγέλεηα (κεηξήζεθε κε ην εξγαιείν 3 εξσηήζεσλ ησλ Edward θαη Rothbard, 1999) απμάλεη, επεξεάδνληαο ζεηηθά ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηε δσή ησλ εξγαδνκέλσλ (κεηξήζεθε κε ην εξγαιείν 5 εξσηήζεσλ ησλ Diener et al., 1985). Σν ππφδεηγκα ειέγρζεθε ζηαηηζηηθά ζε δείγκα 1533 κάλαηδεξ απφ πέληε (5) ρψξεο (νη 4 εθηφο Δπξψπεο) θαη ζπγθεθξηκέλα απφ ηηο: ΖΠΑ (Ν=163), Καλαδά (Ν=194), Απζηξαιία (Ν=491), Φηιαλδία (Ν=225) θαη Νέα Εειαλδία (Ν=452) κε ηε ρξήζε ηεο αλάιπζεο Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ (Structural Equation Models, παθέην LISREL). Σα απνηειέζκαηα επηβεβαηψλνπλ ην κνληέιν, ην νπνίν έρεη θαιή πξνζαξκνγή ζηα δεδνκέλα θαη ζηα πέληε (5) δείγκαηα απφ ηηο αληίζηνηρεο ρψξεο. Γηαπηζηψζεθε φηη παξφιν πνπ νη αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ην φηη έλαο νξγαληζκφο είλαη θηιηθφο πξνο ηελ νηθνγέλεηα θαίλεηαη λα είλαη ηθαλέο λα δηακνξθψζνπλ ζρεηηθά ρακειά επίπεδα ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθή δσήο, ε επίδξαζε ησλ αληηιήςεσλ απηψλ ζηελ ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ιφγσ ρξφλνπ ( γ= -.15, p <.005) θαη ιφγσ πίεζεο/ζηξεο (γ= -.13, p <.005) είλαη ιηγφηεξε ηζρπξή απφ φηη ζηελ ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ιφγσ ρξφλνπ ( γ= -.48, p <.005) θαη ιφγσ πίεζεο/ζηξεο (γ= -.46, p <.005). Γηα ην ιφγν απηφ έλαο θηιηθφο πξνο ηελ νηθνγέλεηα νξγαληζκφο δελ είλαη ηδηαίηεξα απνηειεζκαηηθφο (effective enough) ζην λα κεηψζεη ζεκαληηθά ηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ιφγσ πίεζεο/ζηξεο. Ζ επίδξαζε ησλ δχν κνξθψλ ηεο ζχγθξνπζεο ιφγσ ρξφλνπ (ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ιφγσ ρξφλνπ θαη ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ιφγσ ρξφλνπ) ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα δε βξέζεθε σο ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή. Σέινο, δηαπηζηψζεθε φηη ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηδηαίηεξα ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα πξνζδηνξίδνπλ ζε κεγάιν βαζκφ ( β = +.41 θαη +.68 αληίζηνηρα, p <.001) ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή. πσο έρεη ήδε αλαθεξζεί ε κεγαιχηεξε ζπλεηζθνξά ηεο κειέηε ησλ Lapierre θαη ζπλ. (2008) είλαη φηη ελζσκαηψλνπλ ζην κνληέιν ηνπο πνιιαπιέο (έμη) δηαζηάζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο, επηηξέπνληαο ηελ θαηαλφεζε ηεο επίδξαζεο ησλ αληηιήςεσλ ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ην φηη έλαο νξγαληζκφο είλαη θηιηθφο πξνο ηελ νηθνγέλεηα ζε δηαθνξεηηθέο κνξθέο ηεο ζχγθξνπζεο (ζρέζεηο αηηίαο- απνηειέζκαηνο). Ζ έξεπλα επίζεο πξαγκαηνπνηήζεθε ζε πέληε ρψξεο ηνπ Γπηηθνχ θφζκνπ δείρλνληαο ηε ζηαζεξφηεηα ησλ ππν-κειέηε ζρέζεσλ. κσο ε κέηξεζε ησλ γεληθψλ αληηιήςεσλ ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ην φηη έλαο 197

198 νξγαληζκφο είλαη θηιηθφο πξνο ηελ νηθνγέλεηα θαη φρη ησλ αληηιήςεσλ γηα ηηο επίζεκεο θαη αλεπίζεκεο ππνζηεξηθηηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθέο δελ επέηξεςε ηελ ζεσξεηηθή ηεθκεξίσζε ηνπ ξφινπ ζπγθεθξηκέλσλ πνιηηηθψλ ζηε κείσζε ησλ έμη (6) κνξθψλ ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή. Ζ αλάδεημε απηνχ ηνπ ξφινπ ζα ζπλέβαιε ζηελ απνδνρή απφ ηνπο κάλαηδεξ ηεο απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ θηιηθψλ ππνζηεξηθηηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα παξεκβάζεσλ πνιηηηθψλ θαη ζα ππνβνεζνχζε ηελ πξνψζεζε πηνζέηεζή ηνπο απφ ηνπο νξγαληζκνχο, αιιά θαη ηελ αλάπηπμε ηεο έξεπλαο ζηε ζπγθεθξηκέλε επηζηεκνληθή πεξηνρή Fiksenbaum (2013) Ζ Fiksenbaum (2013) πξφηεηλε ην πην ζχγρξνλν ρξνληθά κνληέιν πνπ εληνπίζηεθε ζηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία αλαθνξηθά κε ηελ επίδξαζε ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο θαη ζπγθεθξηκέλα δχν ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ: ηε δηαζεζηκφηεηα πξνγξακκάησλ θηιηθψλ ππνζηεξηθηηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα θαη ηελ θνπιηνχξα ηεο επηρείξεζεο αλαθνξηθά κε ηελ νηθνγέλεηα ζηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή. Σν κνληέιν ην νπνίν παξνπζηάδεηαη ζην ρήκα 4.4 κειεηά επίζεο ηελ επίδξαζε ηεο ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο ζην επίπεδν ηεο επεκεξίαο ηνπ/ηεο εξγαδφκελνπ/εο. Αλαιπηηθφηεξα, κε βάζε ηε βηβιηνγξαθηθή επηζθφπεζή ηεο ε Fiksenbaum (2013) ππνζηεξίδεη φηη νη ζεηηθέο αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ αλαθνξηθά κε ηελ χπαξμε κίαο ππνζηεξηθηηθήο πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξαο ζηνλ νξγαληζκφ (ε νπνία ζχκθσλα κε ηελ πξνζέγγηζε ησλ Thompson θαη ζπλ. (1999) πνπ πηνζεηείηαη απφ ηε ζπγγξαθέα απνηειείηαη απφ ηξεηο δηαζηάζεηο: ππνζηήξημε ηνπ κάλαηδκελη, επηπηψζεηο ζηελ θαξηέξα θαη απαηηήζεηο ηνπ νξγαληζκνχ ζε ζρέζε κε ην ρξφλν), ζα κεηψζεη ην αληηιακβαλφκελν επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο, σο ζπλνιηθή κεηαβιεηή (κεηξάηαη κε ην εξγαιείν κέηξεζεο 18 εξσηήζεσλ πνπ αλέπηπμαλ νη Carlson et al., 2000, βι. ελφηεηα θαη φρη δηαθξηηά σο δχν θαηεπζχλζεηο). Καζψο ην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο κεηψλεηαη, ε ηθαλνπνίεζε ελφο εξγαδφκελνπ απφ ηε δσή ζα απμάλεη, θη επνκέλσο ζα έρεη κεγαιχηεξε ελέξγεηα λα επελδχζεη ζηελ εξγαζία ηνπ ηείλνληαο λα απμήζεη ηε ζχλδεζή ηνπ κε ηνλ νξγαληζκφ. Σειηθά, έλαο νξγαληζκφο πνπ δείρλεη λα ππνζηεξίδεη θαη λα θαηαλνεί ηηο νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ ηνπ ζα έρεη πεξηζζφηεξα επίζεκα πξνγξάκκαηα ζηήξημεο ηεο νηθνγελεηαθήο δσήο. Αθφκε ην 198

199 ρήκα 4.4: Σν κνληέιν ηεο Fiksenbaum χγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή χγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή Ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή Γηαζεζηκφηεηα θηιηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα παξνρψλ + Κνπιηνχξα αλαθνξηθά κε ηελ νηθνγέλεηα - χλδεζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή - - χλδεζε κε ηνλ νξγαληζκφ (engagement) Τπνζηήξημε ηνπ κάλαηδκελη Απαηηήζεηο ηνπ νξγαληζκνχ ζε ζρέζε κε ην ρξφλν Δπηπηψζεηο ζηελ θαξηέξα Γηάζεζε γηα εξγαζία (Vigor) Απνξξφθεζε (Absorption) Αθνζίσζε (Dedication) Πεγή: Fiksenbaum (2013) 199

200 κνληέιν απνηππψλεη ηε ζεκαζία ηεο θηιηθήο- ππνζηεξηθηηθήο πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξαο θαη ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο σο ελδηάκεζσλ κεηαβιεηψλ. πγθεθξηκέλα, ε θηιηθή -ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα απνηειεί ελδηάκεζε κεηαβιεηή πνπ ζπλδέεη ηε δηαζεζηκφηεηα ησλ ππνζηεξηθηηθψλπξνο ηελ νηθνγέλεηα κεηαβιεηψλ κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσή είλαη ε ελδηάκεζε κεηαβιεηή πνπ ζπλδέεη ηελ θηιηθή - ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή θαη ηε ζχλδεζε ησλ εξγαδνκέλσλ κε ηνλ νξγαληζκφ. Ζ ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή κεηξάηαη κε ηελ θιίκαθα 5 εξσηήζεσλ ησλ Diener et al. (1985) θαη ε ζχλδεζε ηνπ/ηεο εξγαδφκελνπ/εο κε ηνλ νξγαληζκφ κε ηελ θιίκαθα 15 εξσηήζεσλ ησλ Schaufeli et al. (2002). Ζ θιίκαθα απηή κεηξά ηξεηο δηαζηάζεηο ζχλδεζεο κε ηνλ νξγαληζκφ: δηάζεζε γηα εξγαζία, απνξξφθεζε θαη αθνζίσζε. Δλψ, ε δηαζεζηκφηεηα επίζεκσλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθψλ αθνξά ζηε δηαζεζηκφηεηα είθνζη κίαο (21) ζπγθεθξηκέλσλ παξνρψλ (π.ρ. κεξηθή απαζρφιεζε, άδεηα ιφγσ αζζέλεηαο κέινπο ηεο νηθνγέλεηαο). Σν πξνηεηλφκελν ζεσξεηηθφ πιαίζην ειέγρζεθε ζηαηηζηηθά κε ηε ρξήζε ηεο Αλάιπζεο Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ (SEM, LISREL) ζε δείγκα κφιηο 112 εξγαδνκέλσλ απφ πνιινχο θιάδνπο ζηνλ Καλαδά. Σν κνληέιν είρε θαιή πξνζαξκνγή ζηα δεδνκέλα. Σα απνηειέζκαηα ππνζηεξίδνπλ ηελ άπνςε φηη κία ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα κεηψλεη ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (κεηαβιεηή πνπ φπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί ελζσκαηψλεη θαη ηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο), επεξεάδνληαο έηζη έκκεζα ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή θαη ζχλδεζε κε ηνλ νξγαληζκφ. Ζ έξεπλα ηεο Fiksenbaum (2013) ζπκβάιιεη ζηε γλσζηηθή πεξηνρή ηεο ζχλδεζεο ηεο εξγαζίαο κε ηελ νηθνγέλεηα (work and family literature) θαη εηδηθφηεξα ζηε κειέηε ηεο ζπλεηζθνξάο ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα, εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο ζηελ επεκεξία ηνπ αηφκνπ θαη ζηε ζχλδεζε ηνπ κε ηνλ νξγαληζκφ, απνδεηθλχνληαο ζρέζεηο αηηίαο απνηειέζκαηνο κεηαμχ ησλ ππν - κειέηε κεηαβιεηψλ θαη αλαδεηθλχνληαο ην ξφιν ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο ζηε ζρέζε εξγαζίαο θαη νηθνγέλεηαο. κσο, δε κειεηά ηε ζχγθξνπζε ησλ δχν ζθαηξψλ αλαιπηηθά ζηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο (κε ιακβάλνληαο έηζη ππφςε κία ζεκαληηθή εμέιημε ζηελ ζπγθεθξηκέλε βηβιηνγξαθία), ελψ ην δείγκα ηεο έξεπλαο 200

201 είλαη πνιχ κηθξφ (n = 112) γεγνλφο πνπ ζέηεη ππφ ακθηζβήηεζε ηελ εγθπξφηεηα ησλ απνηειεζκάησλ. πκπεξαζκαηηθά, κειεηψληαο ηνλ κηθξφ αξηζκφ κνληέισλ πνπ εληνπίζηεθαλ ζηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία θαη αθνξνχλ ζηε ζχλδεζε ζηνηρείσλ ελφο ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο, κε ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ηηο ζηάζεηο - επεκεξία ηνπ αηφκνπ δηαπηζηψλνπκε ηα παξαθάησ: 1. Ζ ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο απνηειεί ελδηάκεζε κεηαβιεηή πνπ ζπλδέεη ηα ραξαθηεξηζηηθά / ζηνηρεία (aspects) ελφο ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε ηηο ζηάζεηο /επίπεδν επεκεξίαο ησλ εξγαδνκέλσλ. 2. Σα ζηνηρεία ελφο ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο πνπ ζπκπεξηιακβάλνληαη είλαη: i) ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ππνζηεξηθηηθήο πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξαο (ππνζηήξημε κάλαηδεξ ή πξντζηακέλνπ, επηπηψζεηο ζηελ θαξηέξα, απαηηήζεηο ζε ρξφλν) ε νπνία απνηειεί αλεπίζεκε πνιηηηθή ηεο ΓΑΠ, ii) ε δηαζεζηκφηεηα (θαη φρη ε ρξήζε) ηξηψλ θαηεγνξηψλ επίζεκσλ ππνζηεξηθηηθψλ θηιηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθψλ: επειημία σξαξίνπ, θξνληίδα εμαξηψκελσλ κειψλ θαη πιεξνθφξεζε θαη iii) νη γεληθέο αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ην πφζν θηιηθή είλαη ε επηρείξεζε πξνο ηελ νηθνγέλεηα. ε απηά δελ ζπκπεξηιακβάλεηαη ε έλλνηα ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ», ε νπνία αλαθχπηεη σο ζεκαληηθφ ζηνηρείν ελφο (κε) θηιηθνχ/ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο (εξεπλεηηθφ θελφ 5, βι. Κεθάιαην 3 θαη ζεσξεηηθή ζπδήηεζε Κεθάιαην 1). 3. Οη αλεπίζεκεο ππνζηεξηθηηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθέο (π.ρ. ππνζηεξηθηηθή θνπιηνχξα, ππνζηεξηθηηθφο/ε πξντζηάκελνο/ε) ηεο ΓΑΠ, αλαδεηθλχνληαη σο πην ζεκαληηθφο παξάγνληαο, ζε ζρέζε κε ηηο επίζεκεο, ζηε δηακφξθσζε (κείσζε) ηνπ επηπέδνπ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο. Παξ φια απηά ππάξρεη πεξηνξηζκέλε έξεπλα, φπσο δηαπηζηψζεθε κε βάζε ηελ πξνεγεζείζα ζπδήηεζε, γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο απηήο εηδηθφηεξα ζην πιαίζην ελφο νιηζηηθνχ κνληέινπ (εξεπλεηηθφ θελφ 6, βι. Κεθάιαην 3) 4. Ζ ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο κειεηάηαη: σο κνλνδηάζηαηε κεηαβιεηή (Thomas and Ganster, 1995), σο δηπιήο θαηεχζπλζεο ιακβάλνληαο 201

202 ππφςε ηε ζπζρέηηζε κεηαμχ ησλ θαηεπζχλζεσλ (Anderson et al., 2002) θαη ηηο έμη δηαζηάζεηο ηεο (Lapierre et al., 2008) ζχκθσλα κε ην ππφδεηγκα ησλ Greenhaus θαη Beutell (1985) θαη ην εξγαιείν κέηξεζεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο ησλ Carlson θαη ζπλ. (2000), θαη σο ζπλνιηθή κεηαβιεηή πνπ ιακβάλεη φκσο ππφςε ηε δηπιή θαηεχζπλζε ηεο ζχγθξνπζεο (Fiksenbaum, 2013) 5. ηα απνηειέζκαηα ηεο ζχγθξνπζεο (φπσο αλαθέξζεθε θαη ζην Κεθάιαην 3) πεξηιακβάλνληαη κεηαβιεηέο πνπ ζπλδένληαη κε ηηο ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο ησλ αηφκσλ ζηελ εξγαζία (ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, πξφζεζε απνρψξεζεο, απνπζίεο), ηελ νηθνγέλεηα (ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα) θαη ην γεληθφ επίπεδν επεκεξίαο ηνπ αηφκνπ (ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή, ζηξεο, θαηάζιηςε, πγεία). Μάιηζηα ζην κνληέιν ησλ Lapierre θαη ζπλ. (2008) ηα απνηειέζκαηα απνηππψλνληαη ζε δχν επίπεδα κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα λα πξνζδηνξίδνπλ ηελ ηθαλνπνίεζε ηνπ αηφκνπ απφ ηε δσή ηνπ γεληθφηεξα. 6. Δπίζεο, αλαθνξηθά θαη πάιη κε ηα απνηειέζκαηα ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, θαίλεηαη λα έρεη δηεξεπλεζεί ε πξνζέγγηζε ηεο πεγήο πξνέιεπζεο (source attribution perspective), θαζψο ηα απνηειέζκαηα (ηεο ζχγθξνπζεο) ζηα νιηζηηθά κνληέια πνπ εμεηάζηεθαλ εδψ (Anderson et al., 2002; Lapierre et al., 2008; Fiksenbaum, 2013) ππνζέηεηαη φηη γίλνληαη αηζζεηά (κέζσ ηεο ζχγθξνπζεο) φρη κφλν ζηε ζθαίξα ππνδνρήο ηεο ζχγθξνπζεο αιιά θαη ζηε ζθαίξα πξνέιεπζήο ηεο (εξεπλεηηθφ θελφ 4, βι. Κεθάιαην 3). 7. Γελ εμεηάδνληαη άκεζεο ζρέζεηο κεηαμχ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ (ζηνηρεία ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο) θαη απνηειεζκάησλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ζηηο δχν ζθαίξεο (εξεπλεηηθφ θελφ 2, βι. Κεθάιαην 3). Δμαίξεζε απνηεινχλ: i) Ζ κειέηε ησλ Thomas θαη Ganster, (1995) ην ππφδεηγκα ησλ νπνίσλ δελ έρεη ειεγρζεί κε Αλάιπζε Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ αιιά κε αλάιπζε δηαδξνκψλ (path analysis). Δπνκέλσο δελ απνηειεί κνληέιν πνπ έρεη ειεγρζεί σο πξνο ηελ πξνζαξκνγή ηνπ ζηα δεδνκέλα θαη δελ απνηππψλεη ζρέζεηο αηηίαο - απνηειέζκαηνο κεηαμχ ησλ ππφ κειέηε κεηαβιεηψλ. ii) H κειέηε ησλ Anderson θαη ζπλ. (2002) ζηελ νπνία νη ζρέζεηο δελ πξνζδηνξίζηεθαλ κε βάζε ην ζεσξεηηθφ πιαίζην ηεο έξεπλαο, αιιά πξνέθπςαλ κεηά απφ ηελ αλάιπζε ησλ 202

203 απνηειεζκάησλ ηεο έξεπλαο πξνηεηλφκελεο κάιηζηα απφ δείθηεο βειηίσζεο ηεο πξνζαξκνγήο ηνπ κνληέινπ κε βάζε ηελ Αλάιπζε Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ (SEM). 8. Γηα ηε ζηαηηζηηθή αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ ρξεζηκνπνηείηαη θπξίσο (φπσο θαη ηελ πεξίπησζε ησλ κνληέισλ πνπ αλαιχζεθαλ ζην Κεθάιαην 3), ε Αλάιπζε Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ (SEM) δίλνληαο ηε δπλαηφηεηα λα αλαδεηρζνχλ ζρέζεηο αηηίαο απνηειέζκαηνο κεηαμχ ησλ ππφ κειέηε κεηαβιεηψλ. 9. ιεο νη κειέηεο έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί ζε ρψξεο (δείγκαηα) εθηφο Δπξψπεο (θαη Ννηην-Αλαηνιηθήο Δπξψπεο εηδηθφηεξα), κε εμαίξεζε ηελ κειέηε ηεο Lapierre θαη ζπλ. (2008) πνπ πεξηιακβάλεη θαη δείγκα απφ ηε Φηιαλδία, (ζρεηηθφ κε εξεπλεηηθφ θελφ 3, βι. Κεθάιαην 3) Γηακφξθσζε Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ Σν πξνηεηλφκελν Θεσξεηηθφ Πιαίζην: ηφρνη θαη ζεσξεηηθφ ππφβαζξν Σν πξνηεηλφκελν Θεσξεηηθφ Πιαίζην έρνληαο σο ζεκείν εθθίλεζεο (βάζε) ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο θαη ελδηάκεζε κεηαβιεηή ηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, επηδηψθεη λα δηεξεπλήζεη θαη λα θσηίζεη: i) Σελ επίδξαζε πνπ αζθνχλ ζπγθεθξηκέλα ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο, ζηε δηακφξθσζε ηνπ επηπέδνπ ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσήο θαη ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή, θαζψο θαη ηελ άκεζε θαη έκκεζε (κέζσ ηεο ζχγθξνπζεο) επίδξαζή ηνπο ζηηο ζηάζεηο ησλ αηφκσλ ηφζν ζηελ εξγαζία, φζν θαη ζηελ νηθνγέλεηα θαη ζπγθεθξηκέλα: ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα, κνξθέο (facets) ηθαλνπνίεζεο πνπ ηειηθά ζπλδένληαη κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο. Πξφθεηηαη γηα ηξεηο (3) ζηάζεηο πνπ απνηεινχλ, φπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί θαη ηεθκεξησζεί (βι. 203

204 Κεθάιαην 3 θαη ελφηεηεο 4.2 θαη 4.3 ζην παξφλ Κεθάιαην), ζεκαληηθά ζηνηρεία ηεο επεκεξίαο ησλ αηφκσλ (π.ρ. Diener, 1984; Weston et al., 2004; Grandey et.al., 2007; Fiksenbaum, 2013). ii) Σε ζεκαζία ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο σο ελδηάκεζεο κεηαβιεηήο πνπ ζπλδέεη ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ ζηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα. Σν ζεσξεηηθφ ππφβαζξν ηνπ πξνηεηλφκελνπ ζηελ παξνχζα δηαηξηβή Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ ζπλνπηηθά απνηεινχλ: Πξψην, ε ζχγρξνλε «καιαθή» (soft)/αλζξσπνθεληξηθή πξνζέγγηζε ζηε ΓΑΠ (φπσο απηή έρεη δηεξεπλεζεί θαη ζπδεηεζεί ζην Κεθάιαην 1). χκθσλα κε ηελ πξνζέγγηζε απηή, ζηφρνο ηεο ΓΑΠ ζα πξέπεη λα είλαη ε δηακφξθσζε ζεηηθψλ ζηάζεσλ ησλ εξγαδνκέλσλ απέλαληη ζηελ επηρείξεζε θαη ζηελ εξγαζία ηνπο, ψζηε ηειηθά λα απειεπζεξσζεί φιν ην δπλακηθφ πνπ απηνί δηαζέηνπλ. Βαζηθή πξνυπφζεζε γηα ηελ αλάπηπμε ζεηηθψλ ζηάζεσλ απφ ηελ πιεπξά ησλ εξγαδνκέλσλ είλαη ε ελαξκφληζε (integration) ησλ αλαγθψλ ηεο επηρείξεζεο θαη ησλ εξγαδνκέλσλ. ην πιαίζηα απηήο ηεο ινγηθήο ε ζπκθηιίσζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο απνηειεί πιένλ, θξίζηκεο ζεκαζίαο παξάγνληα (αλάγθε) γηα ηνπο εξγαδφκελνπο. Γεχηεξν, ε Θεσξία ηεο Κνηλσληθήο Αληαιιαγήο (Blau, 1964; social exchange theory) πνπ βαζίδεηαη ζηελ αξρή ηεο ακνηβαηφηεηαο (norm of reciprocity; Gouldner, 1960). χκθσλα κε ηελ αξρή απηή, φηαλ δχν κέξε εκπιέθνληαη ζε κία ζρέζε αιιειεπίδξαζεο, ππάξρεη ε πξνζδνθία (expectation) θαη ε πξνηίκεζε (preference) γηα ηε δηακφξθσζε κίαο ηζνξξνπίαο (balance), κε ηελ έλλνηα ηεο αληαπφδνζεο, ζηε κεηαμχ ηνπο ζρέζε. πγθεθξηκέλα, φηαλ ην έλα κέξνο πξνβεί ζε πξάμε επσθειή γηα ην άιιν (π.ρ. αλαπηπρζεί ζηελ επηρείξεζε έλα ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγελεηαθή δσή πεξηβάιινλ πνπ επεξεάδεη αξλεηηθά θαη ην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο πνπ βηψλεη ην άηνκν κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ), ηφηε δεκηνπξγείηαη ε πξνζδνθία φηη απηή ε πξάμε πξέπεη λα αληαπνδνζεί. ην πιαίζην ηεο Θεσξίαο ηεο Κνηλσληθήο Αληαιιαγήο, ν/ε εξγνδφηεο επηδηψθεη λα θηίζεη καθξνπξφζεζκεο ζρέζεηο ζπλεξγαζίαο κε ηνπο εξγαδφκελνπο ηθαλνπνηψληαο ηηο αλάγθεο ηνπο κέζα 204

205 απφ ηε δηακφξθσζε ελφο πνηνηηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο (Yee et al., 2009). Αληαπνδίδνληαο ηελ επσθειή πξάμε, νη εξγαδφκελνη αλαπηχζζνπλ ζεηηθέο ζηάζεηο (π.ρ. ηθαλνπνίεζε), δείρλνπλ δήιν θαη εμαίξεηε πξνζπάζεηα γηα ηελ επηηπρία ησλ ζηφρσλ ηεο επηρείξεζεο (Eisenberger et al., 2001; Hutchinson, 1997). Ζ πξνζπκία (willingness) λα ρηηζηεί κία ακνηβαίσο επσθειήο ζρέζε κεηαμχ εξγνδφηε θη εξγαδφκελνπ απνηειεί ην θχξην ραξαθηεξηζηηθφ ηεο έλλνηαο ηεο Κνηλσληθήο Αληαιιαγήο. ηελά ζπλδεδεκέλε κε ηελ έλλνηα ηεο Κνηλσληθήο Αληαιιαγήο είλαη θαη ε Θεσξία ηεο Αληηιακβαλφκελεο Οξγαλσζηαθήο ηήξημεο (Perceived Organisational Support) (Kossek et al., 2011) ζχκθσλα κε ηελ νπνία νη εξγαδφκελνη ηείλνπλ λα πξνζδίδνπλ αλζξψπηλα ραξαθηεξηζηηθά ζηνλ νξγαληζκφ θαη δηακνξθψλνπλ ζεηηθέο θνηλσληθέο αληαιιαγέο (positive social exchanges) κε ηνπο νξγαληζκνχο πνπ ζεσξνχλ ππνζηεξηθηηθνχο (Eissenberger et al., 2001). Σξίην, ε Θεσξία ηνπ Φπρνινγηθνχ πκβνιαίνπ. Σν εξγαζηαθφ ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην ζχκθσλα κε ηελ πην επξέσο απνδεθηή πξνζέγγηζε ζε απηφ αθνξά «ηηο αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ, πνπ δηακνξθψλνληαη απφ ηνλ νξγαληζκφ, αλαθνξηθά κε ηε ζπκθσλία αληαιιαγήο (exchange agreement) κεηαμχ ησλ εξγαδνκέλσλ θαη ηνπ νξγαληζκνχ» (Herriot, 1995; Rousseau, 1995). Ζ δχλακε ηνπ ςπρνινγηθνχ ζπκβνιαίνπ εμαξηάηαη απφ ην πφζν απνηειεζκαηηθά (how fair) ζεσξεί ν/ε εξγαδφκελνο/ε φηη ν/ε εξγνδφηεο ηθαλνπνηεί ηηο αλακελφκελεο πξνο απηφλ ππνρξεψζεηο ηνπ πέξα απφ ην επίζεκν ζπκβφιαην εξγαζίαο. χκθσλα κε έξεπλεο, ε ζπκθηιίσζε εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο απνηειεί πιένλ θνκκάηη ησλ πξνζδνθηψλ ησλ εξγαδνκέλσλ απφ ηνπο εξγνδφηεο, ε ηθαλνπνίεζε ησλ νπνίσλ επεξεάδεη ζεηηθά ηα αηζζήκαηα αληαπφδνζεο ηνπο ζηελ επηρείξεζε πνπ εξγάδνληαη (Morrison and Robinson, 1997; Lambert, 2000; Smithson and Lewis, 2004; Azim et al., 2011; Glaveli, et al., 2013). Μπνξεί λα ππνζηεξηρζεί επνκέλσο φηη ην ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην δηεπθνιχλεη ζηε δηάγλσζε ησλ πξνζδνθηψλ ησλ εξγαδνκέλσλ πνπ πξέπεη λα ηθαλνπνηεζνχλ πξνθεηκέλνπ λα σθειεζεί, αληαπνδνηηθά, θαη ε επηρείξεζε. Δπηγξακκαηηθά θαη νη ηξεηο πην πάλσ πξνζεγγίζεηο ζπκβάιινπλ ζηε δηακφξθσζε ελφο εχθνξνπ εδάθνπο γηα ηελ κειέηε ηεο ζπκθηιίσζεο ησλ ζθαηξψλ εξγαζηαθήο θαη νηθνγελεηαθήο δσήο. 205

206 Σέηαξην, ηα εξεπλεηηθά θελά πνπ έρνπλ εληνπηζηεί, θαζψο θαη ζπκπεξάζκαηαδηαπηζηψζεηο πνπ έρνπλ εμαρζεί απφ ηελ επηζηάκελε επηζθφπεζε ηεο εηδηθήο κε ην ππν-κειέηε γλσζηηθφ πεδίν βηβιηνγξαθίαο Γηακφξθσζε ηνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ Ζ δηακφξθσζε ηνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ (βι. ρήκα 4.5) γηα ηε ζχλδεζε ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο, πνπ απνηειεί αλεπίζεκε πνιηηηθήο θαη πξαθηηθήο ηεο ΓΑΠ, κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηηο ζηάζεηο/ επίπεδν επεκεξίαο ησλ εξγαδνκέλσλ βαζίδεηαη ζηε κέρξη ηψξα ζεσξεηηθή ζπδήηεζε, ιακβάλεη ππφςε ηηο δηαπηζηψζεηο θαη ηα εξεπλεηηθά θελά πνπ εληνπίζηεθαλ θαηά ηελ επηζθφπεζε ηεο ζρεηηθήο βηβιηνγξαθίαο θαη αληηθαηνπηξίδεη ην ζχλνιν ησλ ππνζέζεσλ ηεο παξνχζαο εξγαζίαο. πγθεθξηκέλα, ππνζηεξίδεηαη φηη ε δηακφξθσζε ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο ζπκβάιιεη άκεζα ζηε κείσζε ηνπ επηπέδνπ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (θαη ζηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο) θαη νδεγεί (έκκεζε επίδξαζε) ζε ζεηηθφηεξεο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ ζηελ εξγαζία θαη ζηελ νηθνγέλεηα (ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα). Ζ δηακφξθσζε ζεηηθφηεξσλ ζηάζεσλ είλαη επίζεο απνηέιεζκα άκεζεο επίδξαζεο ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο ζηηο ζηάζεηο (ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα) ησλ εξγαδνκέλσλ. Σειηθά, ηφζν ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία, φζν θαη απφ ηελ νηθνγέλεηα δηακνξθψλνπλ ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, ζεκαληηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο επεκεξίαο (well-being) ησλ εξγαδνκέλσλ. Αλαιπηηθφηεξα: Υαξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο Βαζηθά ζηνηρεία ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο απνηεινχλ νη επίζεκεο πνιηηηθέο ηεο ΓΑΠ πνπ ζηνρεχνπλ 206

207 ζην λα βνεζήζνπλ ηνπο εξγαδφκελνπο λα ρεηξηζηνχλ θαιχηεξα ηηο εξγαζηαθέο θαη νηθνγελεηαθέο ηνπο ππνρξεψζεηο (Allen; 2001; Flye, Agars and Kottke, 2003; Frone, 2003), αιιά θαη νη αλεπίζεκεο ππνζηεξηθηηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθέο. Γειαδή, ε θηιηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα, νη ππνζηεξηθηηθνί κάλαηδεξ ή πξντζηάκελνη (ζηνηρείν πνπ αλ θαη ζχκθσλα κε θάπνηνπο κειεηεηέο απνηειεί δηάζηαζε κίαο θηιηθήο πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξαο, ζπρλά κειεηάηαη θαη σο δηαθξηηφ ραξαθηεξηζηηθφ) θαη νη αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ην πφζν ππνζηεξηθηηθφο πξνο ηελ νηθνγέλεηα είλαη ζην ζχλνιφ ηνπ ν νξγαληζκφο (Thomas and Ganster 1995; Thompson et al., 1999; Allen, 2001; Jahn et al., 2003; Mesmer Magnus and Viswersvaran, 2006). κσο, ε δηαζεζηκφηεηα επίζεκσλ θηιηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθψλ ηεο ΓΑΠ ζε ζχγθξηζε κε ηηο αλεπίζεκεο πνιηηηθέο, ζεσξείηαη ιηγφηεξν απνηειεζκαηηθφ ραξαθηεξηζηηθφ/ζηνηρείν ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο αλαθνξηθά κε ηε δηαρείξηζε ηνπ επηπέδνπ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο. Απηφ δηφηη ε χπαξμε ηνπο δελ εγγπάηαη ηε ρξήζε ηνπο θαη ηειηθά ηε δηακφξθσζε ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα νξγαληζκνχ. Πξάγκαηη, φπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί πην πάλσ, νη εξγαδφκελνη πηζαλφηαηα απνζαξξχλνληαη ζε ζρέζε κε ηε ρξήζε ηνπο απφ θφβν φηη ζα «ζηείινπλ ζήκα» ζηνλ νξγαληζκφ φηη δελ είλαη δεζκεπκέλνη ζε απηφλ ή ζα απνηειέζεη ε ρξήζε ηνπο εκπφδην ζηελ εμέιημε ηεο θαξηέξαο ηνπο (π.ρ. Thompson et al., 1999; Allen, 2001). Αιιά θαη ζε πεξίπησζε πνπ ρξεζηκνπνηεζνχλ, ε έξεπλα ππνζηεξίδεη φηη ε ρξήζε πφξσλ φπσο ε ζηήξημε γηα ηε θξνληίδα ησλ παηδηψλ θαη ε επειημία σξαξίνπ δελ έρεη καθξνπξφζεζκα ζρέζε κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (Hammer et al., 2005). Ζ πην πάλσ δηαπίζησζε νδεγεί ζην λα ππνζηεξίμνπκε φηη ε δηαζεζηκφηεηα θαη κφλν επίζεκσλ θηιηθψλ-ππνζηεξηθηηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθψλ δελ είλαη απνηειεζκαηηθή ζην λα βνεζήζεη ηνπο εξγαδφκελνπο λα ρεηξηζηνχλ ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο. Δίλαη απαξαίηεην λα ζπλνδεχεηαη απφ άπια ραξαθηεξηζηηθά ηνπ εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο, φπσο αμίεο θαη λφξκεο ζε ζρέζε κε ηελ αμία πνπ πξνζδίδεη ν νξγαληζκφο ζηελ νηθνγελεηαθή δσή ησλ εξγαδνκέλσλ ηνπ (Thomas and Ganster, 1995; Thompson et al., 1999; Allen, 2001; Cook, 2009). Μάιηζηα φπσο ραξαθηεξηζηηθά αλαθέξεη ε Clark (2001), νη πην ζχγρξνλνη (progressive) νξγαληζκνί αλαγλσξίδνληαο ηε ζεκαζία ηεο ζπκθηιίσζεο - «εηξεληθήο» ζπλχπαξμεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, πξνρσξνχλ έλα βήκα κπξνζηά 207

208 αιιάδνληαο ηελ θνπιηνχξα ηνπο, ψζηε λα γίλεη πην ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα. Αλαγλσξίδνληαο ηε ζεκαζία ησλ αλεπίζεκσλ πνιηηηθψλ σο πην απνηειεζκαηηθψλ πνιηηηθψλ θαη πξαθηηθψλ ηεο ΓΑΠ γηα ηε ζπκθηιίσζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ηεο κείσζεο ηεο κεηαμχ ηνπο ζχγθξνπζεο, ε παξνχζα δηαηξηβή επηθεληξψλεηαη ζηηο αλεπίζεκεο πνιηηηθέο - ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο. Δζηηάδνληαο ζηηο αλεπίζεκεο πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο, ζε απηέο πεξηιακβάλεηαη θπξίσο ε θνπιηνχξα ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα (work-family culture). Αλαθνξηθά κε ηνλ νξηζκφ ηεο, ίζσο ν πην ζπρλά παξαηηζέκελνο είλαη απηφο ησλ Thompson θαη ζπλ. (1999, ζει. 394) σο νη «θνηλά απνδεθηέο ππνζέζεηο, πεπνηζήζεηο θαη αμίεο αλαθνξηθά κε ην βαζκφ ζηνλ νπνίν έλαο νξγαληζκφο ππνζηεξίδεη θαη ζέβεηαη-εθηηκά (values) ην ζπλδπαζκφ/νινθιήξσζε (integration) ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή». Ο νξηζκφο απηφο επζπγξακκίδεηαη κε απηνχο ηνπ Schein (1985) θαη ηνπ Denison (1996) γηα ηελ νξγαλσζηαθή θνπιηνχξα γεληθφηεξα σο «ε βαζηά δνκή (the deep structure) ησλ νξγαληζκψλ, πνπ έρεη ηηο ξίδεο ηεο ζηηο αμίεο, ζηα πηζηεχσ θαη ζηηο ππνζέζεηο ησλ κειψλ κίαο νξγάλσζεο» (Denison, 1996, ζει. 624). Κάπνηνη ζπγγξαθείο αλαθεξφκελνη ζηελ θνπιηνχξα ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα ρξεζηκνπνηνχλ ηνλ φξν θηιηθή ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα (family friendly culture). Έλαο νξγαληζκφο πνπ δηαζέηεη κία ηέηνηα θνπιηνχξα πεξηγξάθεηαη σο απηφο πνπ νη κάλαηδεξ ηνπ δελ πεξηκέλνπλ απφ ηνπο εξγαδφκελνπο λα δίλνπλ πξνηεξαηφηεηα ζηελ εξγαζία ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα, δελ ρξεζηκνπνηνχλ ηηο πνιιέο ψξεο εξγαζίαο σο πξναπαηηνχκελν γηα εμέιημε ηεο θαξηέξαο ησλ εξγαδνκέλσλ θαη δελ ηηκσξνχλ ηνπο εξγαδφκελνπο επεηδή ρξεζηκνπνηνχλ ηηο επίζεκεο θηιηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθέο (Warren and Johnson, 1995; Frone, 2003; Mesmer Magnus and Viswesvaran, 2006). Οη Warren θαη Johnson (1995) ζεσξνχλ φηη ν ραξαθηεξηζκφο κίαο θνπιηνχξαο ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα σο ππνζηεξηθηηθήο «ππνλνεί φηη ε θχξηα θηινζνθία ηνπ νξγαληζκνχ θαη ε δνκή ησλ αμηψλ ηνπ είλαη επαίζζεηε (sensitive) ζηηο αλάγθεο ησλ εξγαδνκέλσλ θαη ππνζηεξηθηηθή πξνο ηνπο εξγαδφκελνπο πνπ ζέινπλ λα ζπλδπάζνπλ ηελ επ ακνηβή εξγαζία κε ηηο ππνρξεψζεηο ηνπο ζηελ νηθνγέλεηα». Σα άηνκα πνπ εξγάδνληαη ζε έλα ηέηνην πεξηβάιινλ πηζηεχνπλ φηη απηφ ηνπο παξέρεη ηνπο πφξνπο δπλαηφηεηεο γηα λα αληαπνθξηζνχλ θαη ζηηο δχν ζθαίξεο θαη φρη φηη απνηειεί πεγή ζχγθξνπζεο. ζνλ αθνξά ζηε κέηξεζε ηνπ φξνπ θνπιηνχξα (θηιηθή ππνζηεξηθηηθή) ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα νη Thompson θαη ζπλ. (1999) δηαθξίλνπλ (βι. επίζεο 208

209 ελφηεηα 4.2) ηξεηο δηαζηάζεηο: i) απαηηήζεηο ηνπ νξγαληζκνχ ζε ζρέζε κε ην ρξφλν, ii) αξλεηηθέο επηπηψζεηο ζηελ θαξηέξα (career consequences) απφ ηε ρξήζε ησλ ππνζηεξηθηηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα επίζεκσλ πνιηηηθψλ ηεο ΓΑΠ ή ηνπ ρξφλνπ πνπ αθηεξψλεηαη ζηηο νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο θαη iii) ππνζηήξημε ηνπ κάλαηδκελη (managerial support) θαη φρη κφλν ζπγθεθξηκέλνπ αηφκνπ (π.ρ. ηνπ πξντζηακέλνπ). H Bailyn (1997) βιέπεη ηελ θνπιηνχξα ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα επίζεο σο ηξηζδηάζηαηε κεηαβιεηή ε νπνία πεξηιακβάλεη: ηε ρξνληθή (π.ρ. επειημία σξαξίνπ) θαη ιεηηνπξγηθή (π.ρ. επέιηθηεο εξγαζηαθέο δηαδηθαζίεο/work processes) επειημία θαη ην βαζκφ θαηαλφεζεο ηνπ φηη νη αλάγθεο ηεο νηθνγέλεηαο είλαη ζεκαληηθέο φπσο απηφ εθθξάδεηαη απφ ηνπο πξντζηακέλνπο (δει. ν/ε ππνζηεξηθηηθφο/ή πξντζηάκελνο/ε είλαη ζηνηρείν ηεο ππνζηεξηθηηθήο πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξαο). H Clark (2001), ζηεξηδφκελε ζηνλ νξηζκφ ηεο Bailyn (1997), αλαπηχζζεη θαη επηβεβαηψλεη εκπεηξηθά έλα εξγαιείν κέηξεζεο ηεο θνπιηνχξαο ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα πνπ πεξηιακβάλεη ηηο ηξεηο πξνηεηλφκελεο απφ ηελ Bailyn (1997) δηαζηάζεηο. Ζ Allen (2001) δηεχξπλε ηελ έλλνηα ελφο ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πεξηβάιινληνο, φπσο ηελ ζπλέιαβαλ νη Thomas θαη Ganster (1995), ππνζηεξίδνληαο φηη είλαη ζεκαληηθφ λα εμεηάδνληαη σο ζηνηρείν ελφο ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο νη αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ην πφζν ππνζηεξηθηηθφο είλαη ζην ζχλνιφ ηνπ ν νξγαληζκφο (employees' global perceptions regarding the extent to which an organisation is family-supportive). Ζ Allen (ζει. 416; βι. επίζεο ελφηεηα 4.2.) ζπλδέεη ηελ πην πάλσ κεηαβιεηή κε ηε δηάζηαζε ηεο θνπιηνχξαο ππνζηήξημε ηνπ κάλαηδκελη (managerial support) (φπσο νη Thompson θαη ζπλ. 1999). Yπνζηεξίδεη φηη απηή ε κεηαβιεηή (αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ην πφζν ππνζηεξηθηηθφο είλαη ζην ζχλνιφ ηνπ ν νξγαληζκφ) ζπλεηζθέξεη ζηε κείσζε ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ζηε δηακφξθσζε ζεηηθψλ ζηάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ ησλ εξγαδνκέλσλ αλεμάξηεηα θαη πέξα (contributes uniquely and beyond) απφ ηηο επίζεκεο θηιηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθέο ή ηελ ππνζηήξημε ηνπ πξντζηακέλνπ εηδηθφηεξα, θαζψο απνηειεί κία αληίδξαζε (attitudinal response) απέλαληη ζηνλ νξγαληζκφ σο ζχλνιν θαη φρη απέλαληη ζε έλα άηνκν. Δπηπιένλ, νη Ashkanasy θαη ζπλ. (2011) ζεσξνχλ φηη νη αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ην πφζν ππνζηεξηθηηθφο είλαη ζην ζχλνιφ ηνπ ν νξγαληζκφο είλαη φξνο αληίζηνηρνο κε απηφλ ηεο αληηιακβαλφκελεο ζηήξημεο απφ ηνλ νξγαληζκφ ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα (Perceived Organisational Family Support) πνπ ρξεζηκνπνηείηαη απφ ηνπο Jahn, Thompson θαη Kopelman (2003). Ζ ππνζηήξημε απηή αλαθέξεηαη ζε πιηθά (π.ρ. πιεξνθφξεζε, 209

210 παξνρέο) θαη άπια (π.ρ. ζπλαηζζεκαηηθή ζηήξημε) κέζα πνπ πξνζθέξεη ν νξγαληζκφο πξνθεηκέλνπ νη εξγαδφκελνη λα ζπλδπάζνπλ/ζπκθηιηψζνπλ ηελ εξγαζηαθή κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή. ην ζεκείν απηφ ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ε έλλνηα ηεο αληηιακβαλφκελεο ζηήξημεο απφ ηνλ νξγαληζκφ ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα ηεθκεξηψλεηαη ζεσξεηηθά κε ηε Θεσξία ηεο Αληηιακβαλφκελεο Οξγαλσζηαθήο ηήξημεο (Perceived Organisational Support), ε νπνία ζπλδέεηαη άκεζα θαη κε ηελ Θεσξία ηεο Κνηλσληθήο Αληαιιαγήο (Kossek et al., 2011) θαη ηελ αλζξσπνθεληξηθή πξνζέγγηζε ζηε ΓΑΠ. χκθσλα κε ηε Θεσξία ηεο Αληηιακβαλφκελεο Οξγαλσζηαθήο ηήξημεο, νη εξγαδφκελνη ηείλνπλ λα πξνζδίδνπλ αλζξψπηλα ραξαθηεξηζηηθά ζηνλ νξγαληζκφ θαη λα πξαγκαηνπνηνχλ ζεηηθέο θνηλσληθέο αληαιιαγέο (positive social exchanges) κε ηνπο νξγαληζκνχο πνπ ζεσξνχλ ππνζηεξηθηηθνχο (Eissenberger et al., 2001). Ζ αληίιεςε απηή δηακνξθψλεηαη απφ ην βαζκφ πνπ νη εξγαδφκελνη αηζζάλνληαη φηη έλαο νξγαληζκφο ηνπο δίλεη αμία, ηνπο εθηηκά, ελδηαθέξεηαη γηα ηελ επεκεξία ηνπο θαη ππνζηεξίδεη ηεο θνηλσληθν-ζπλαηζζεκαηηθέο ηνπο αλάγθεο παξέρνληάο ηνπο ηα κέζα/πφξνπο γηα λα κπνξέζνπλ λα ρεηξηζηνχλ ηηο απαηηήζεηο ελφο ξφινπ. Ζ ζηήξημε απηή κπνξεί λα απεπζχλεηαη ζην λα βνεζήζεη ηνπο εξγαδφκελνπο λα αληαπνθξηζνχλ ζηηο απαηηήζεηο ζπγθεθξηκέλνπ ξφινπ ζθαίξαο π.ρ. ηεο νηθνγέλεηαο. Με βάζε ηελ πξνεγεζείζα ζπδήηεζε, ζηελ παξνχζα εξγαζία εζηηάδνπκε ζηηο αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ην πφζν ππνζηεξηθηηθφο είλαη ν νξγαληζκφο ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα ζην ζχλνιφ ηνπ θαη φρη έλα άηνκν π.ρ. ν/επξντζηάκελνο/ε. Γηα ην ιφγν απηφ σο ζηνηρεία ελφο ππνζηεξηθηηθνχ θηιηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πηνζεηνχληαη θαη εμεηάδνληαη νη ζπλνιηθέο αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ αλαθνξηθά κε ηελ χπαξμε κίαο ππνζηεξηθηηθήο πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξαο (employees' global perceptions related to the existence of a family supportive culture) ζηελ νπνία ζα αλαθεξφκαζηε ζην εμήο σο θηιηθή - ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα θαη ην θηιηθφ -ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη (φρη πξντζηάκελνο/ε). Γίπια ζηηο κεηαβιεηέο απηέο ζα πξνζηεζεί σο ζηνηρείν ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο ν βαζκφο ζηνλ νπνίν είλαη ηζρπξφ θαη επηθξαηεί ην παξαδνζηαθφ κνληέιν ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ» ideal worker model). πγθεθξηκέλα, νη Barnett θαη ζπλ. (1999) ζεσξνχλ φηη νη επηρεηξήζεηο πξέπεη λα πξνρσξήζνπλ έλα βήκα πην πέξα απφ ην λα εηζάγνπλ πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο θηιηθέο πξνο ηελ νηθνγέλεηα θαη λα δηακνξθψζνπλ κία θηιηθή θνπιηνχξα ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα (ζηνηρείν ηεο νξγαλσζηαθήο θνπιηνχξαο). Πξέπεη λα ακθηζβεηήζνπλ 210

211 ζεκειηψδεηο νξγαλσζηαθέο λφξκεο, δηαδηθαζίεο ιήςεηο απνθάζεσλ θαη πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο ηεο νξγάλσζεο. Σν παξαδνζηαθφ αλδξν-θεληξηθφ κνληέιν ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ» (θαζψο ην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ έρεη αιιάμεη ξηδηθά θαη ε εηζξνή ησλ γπλαηθψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο είλαη αδηακθηζβήηεην γεγνλφο), απνηειεί έλα ζηεξενηππηθφ πξφηππν πνπ πεξηθιείεη βαζηθέο αμίεο θαη ππνζέζεηο ζε ζρέζε κε ην θχιν (gender assumptions) θαη ηε δηάθξηζε (separate spheres) κεηαμχ ηεο ζθαίξαο ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο, πνπ αλ θαη αλαρξνληζηηθέο, εκπεξηέρνληαη αθφκε θαη ζήκεξα ζηελ νξγαλσζηαθή θνπιηνχξα θαη κπνξνχλ λα δεκηνπξγήζνπλ εκπφδηα ζηε δηακφξθσζε ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο (Barnett, et al., 1999; Williams, 2000; Lewis, 2001; Rapoport, et al., 2002; Bailyn and Harrington, 2004; Crompton, 2006; Lewis and Humbert, 2010). Tν κνληέιν ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ» ζπλδέεηαη κε ζπκπεξηθνξέο πνπ αθνξνχλ ζηηο απαηηήζεηο ησλ νξγαληζκψλ ζε ζρέζε κε ην ρξφλν, φπσο: πνιιέο θαη αθαηάζηαηεο ψξεο εξγαζίαο, ζπλερήο παξνπζία ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν, θαη ελδείμεηο φηη πξνηεξαηφηεηα έρεη ε νινθιήξσζε ησλ εξγαζηαθψλ ππνρξεψζεσλ έλαληη ησλ νηθνγελεηαθψλ, πνπ ζεκαίλεη φηη νη εξγαδφκελνη πξέπεη λα νξγαλψζνπλ ηηο ππνρξεψζεηο ηνπο εθηφο εξγαζίαο γχξσ απφ ηελ εξγαζία θαη λα είλαη πξφζπκνη λα ηαμηδέςνπλ ή λα αιιάμνπλ ηφπν εξγαζίαο φηαλ ηνπο δεηεζεί (Bailyn, 1993). Παξαηεξνχκε, φηη ελλνηνινγηθά, ην πεξηερφκελνπ ηνπ φξνπ «ηδαληθφο εξγαδφκελνο» έρεη θνηλά ζηνηρεία κε ηε δηάζηαζε ηεο θνπιηνχξαο ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα «απαηηήζεηο ηνπ νξγαληζκνχ ζε ζρέζε κε ην ρξφλν» πνπ πξνηείλνπλ νη Thompson θαη ζπλ. (1999). κσο, ε έλλνηα ηνπ ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ δελ αθνξά κφλν ζην ρξφλν αιιά θαη ζε ζπκπεξηθνξέο πνπ εθηηκψληαη σο ελδείμεηο αθνζίσζεο ζηελ εξγαζία θαη δπζθνιεχνπλ ηελ αξκνληθή ζπλχπαξμε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή. ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ην σξάξην εξγαζίαο, νη πξνζδνθίεο αλαθνξηθά κε ηελ απφδνζε, νη ιεηηνπξγίεο ηεο δηνίθεζεο θαη νη πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο εξγαζίαο ζηεξίδνληαη αθφκε ζηελ άπνςε φηη νη άλδξεο είλαη κφλν απηνί πνπ παξέρνπλ ην εηζφδεκα ζηελ νηθνγέλεηα θαη νη γπλαίθεο απηέο πνπ ηε θξνληίδνπλ (men are still solely the providers and women the nurturers; Kelly et al., 2010). Καη επέθηαζε, νη νξγαληζκνί θαίλεηαη λα ιεηηνπξγνχλ ζαλ νη εξγαδφκελνη λα κελ έρνπλ ηδησηηθή δσή θαη ππνρξεψζεηο θαη ηείλνπλ λα δηακνξθψλνπλ ηελ άπνςε φηη «νη εξγαδφκελνη πνπ εξγάδνληαη πνιιέο ψξεο είλαη πην δεζκεπκέλνη ζηελ επηρείξεζε θαη πην παξαγσγηθνί απφ φηη νη εξγαδφκελνη πνπ εξγάδνληαη ιηγφηεξεο ψξεο» (Lewis, 1997; Blair-Loy and Wharton, 2002; Lewis and Humbert, 2010). Πξάγκαηη, έλαο/κία εξγαδφκελνο/ε 211

212 (θπξίσο γνλέαο), εηδηθφηεξα ζηηο ζέζεηο πςειήο δχλακεο (in white-collar and highpowered ones), δελ κπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη σο «ηδαληθφο» (εξγαδφκελνο/ε) ρσξίο λα δπζθνιεχεηαη λα αληαπνθξηζεί ζηηο νηθνγελεηαθέο ηνπ ππνρξεψζεηο εθηφο θη εάλ έρεη έλα ζχληξνθν ζην ζπίηη ή άιινπ είδνπο θνηλσληθήο ζηήξημεο. πκπεξαζκαηηθά, ην κνληέιν ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ» αζθεί πίεζε ζηνπο εξγαδφκελνπο ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα ρεηξηζηνχλ πνιιαπινχο ξφινπο, θαζψο δηακνξθψλεη έλα πεξηβάιινλ εξγαζίαο πνπ πεξηζσξηνπνηεί ηα άηνκα κε απμεκέλεο νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο θαη ηα εκπνδίδεη λα εμειηρζνχλ ζε έλα εξγαζηαθφ ρψξν πνπ δελ επηδεηθλχεη γλήζην ελδηαθέξνλ γηα ηελ νηθνγελεηαθή δσή (Kelly, et al., 2010). Δλ θαηαθιείδη, κε βάζε ηελ πξνεγεζείζα ζπδήηεζε ηξία ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο ζα πεξηιεθζνχλ ζην Θεσξεηηθφ Πιαίζην πνπ ζα δηακνξθσζεί ζηελ παξνχζα εξγαζία: θηιηθή-ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα, θηιηθφ-ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη θαη «ηδαληθφο εξγαδφκελνο» (εξεπλεηηθφ θελφ 5, βι. Κεθάιαην 3) ρέζεηο κεηαμχ ησλ ηξηψλ ππν-κειέηε ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο θαη ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο (δχν θαηεπζχλζεηο) χκθσλα κε επξήκαηα ζρεηηθψλ εξεπλψλ νη αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ αλαθνξηθά κε ην αλ ην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ είλαη θηιηθφ - ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα δηαδξακαηίδνπλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηε κείσζε ηνπ επηπέδνπ ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ην αληίζεην (έλα κε θηιηθφ-ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ επεξεάδεη ζεηηθά/αχμεζε ην επίπεδν ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο) (π.ρ. Allen, 2001; Thompson et al., 1999; Mesmer - Magnus and Viswesvaran, 2006; Grandey et al., 2005; Lapierre et al., 2008; Fiksenbaum, 2013; Glaveli al., 2013). ηελ παξνχζα δηαηξηβή (φπσο αλαθέξζεθε ζηελ ακέζσο πξνεγνχκελε ελφηεηα), έλα θηιηθφ - ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ ζεσξείηαη φηη ραξαθηεξίδεηαη απφ κία ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα, ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη θαη ρακειφ επίπεδν ηζρχνο (ή θαη έιιεηςε) ηνπ παξαδνζηαθνχ κνληέινπ ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ». Έλα ηέηνην πεξηβάιινλ θάλεη ηνπο εξγαδφκελνπο λα αηζζάλνληαη φηη ν νξγαληζκφο ηνπο εθηηκά, ζέβεηαη ηηο αλάγθεο ηνπο (ηηκά ην ςπρνινγηθφ ζπκβφιαην) θαη ηνπο 212

213 παξέρεη ηα κέζα-πφξνπο (π.ρ. ζπκβνπιέο, ςπρνινγηθή ππνζηήξημε, απηφ-εθηίκεζε, επειημία) γηα λα αληαπνθξηζνχλ ζηνπο ξφινπο πνπ αλαιακβάλνπλ εθηφο ηεο εξγαζίαο, θαζψο θαη ζηηο ππνρξεψζεηο πνπ απηνί (νη ξφινη) πεξηθιείνπλ, επηδξψληαο αξλεηηθά (κείσζε) ζην επίπεδν ηεο αληηιακβαλφκελεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη δηακνξθψλνληαο ηειηθά (σο αληάιιαγκα) ζεηηθέο ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο ζηνπο εξγαδφκελνπο (Θεσξία Κνηλσληθήο Αληαιιαγήο; Thomas and Ganster 1995; Greenhaus and Powell 2003; 2006; Glaveli et al., 2013). Μπνξεί λα ππνζηεξηρζεί φηη απηφ ην θηιηθφ - ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ αλακέλεηαη λα επεξεάζεη αξλεηηθά (κείσζεαξλεηηθή ζπζρέηηζε) θαη ηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο. Απηή ε άπνςε, δηαθνξνπνηείηαη απφ ηελ παξαδνζηαθή αληίιεςε ηεο ζρεηηθφηεηαο ηεο ζθαίξαο πξνέιεπζεο ηεο ζχγθξνπζεο (domain specificity approach) πνπ επηθξαηεί ζηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία (εληνπηζζέληα εξεπλεηηθά θελά 1 θαη 4, βι. ζρεηηθά Κεθάιην 3 θαη ελφηεηα 4.4.1). Ζ πην πάλσ αληίιεςε εηζάγεηαη απφ ηνπο Frone θαη ζπλ. (1992; 1997) θαη ππνζηεξίδεη φηη πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο πνπ εληνπίδνληαη ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο αλακέλεηαη λα επεξεάζνπλ ηε ζχγθξνπζε κε θαηεχζπλζε απφ ηελ εξγαζηαθή πξνο ηελ νηθνγελεηαθή δσή (ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή) θαη φηη ηα απνηειέζκαηα (ηεο ζχγθξνπζεο) γίλνληαη αηζζεηά ζηε ζθαίξα ππνδνρήο ηεο ζχγθξνπζεο (νηθνγέλεηα). Ζ αληίιεςε απηή αξρίδεη λα ακθηζβεηείηαη ηα ηειεπηαία ρξφληα κε βάζε πνξίζκαηα εξεπλψλ φπσο γηα παξάδεηγκα ησλ Lapierre θαη ζπλ. (2008), πνπ παξαηίζεηαη ζηελ ελφηεηα 4.3, θαη άιισλ εξεπλψλ θαη κεηα-αλαιχζεσλ (π.ρ. Byron, 2005; Μichel et al., 2011, βι. ζρεηηθά Κεθάιαην 3, ελφηεηα 3.2.1) πνπ δείρλνπλ φηη πξνζδηνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή πνπ εληνπίδνληαη ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο αλακέλεηαη λα επεξεάζνπλ ηφζν ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, φζν θαη ηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή, δειαδή θαη ηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο. Αλαθνξηθά κε ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (θαηεχζπλζε), ην ππνζηεξηθηηθφ εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ αλακέλεηαη λα επεξεάζεη ην επίπεδφ ηεο γηα ηνπο εμήο ιφγνπο: i) είλαη πην αλεθηηθφ ζε ζρέζε κε ην ρξφλν πνπ νη εξγαδφκελνη ρξεηάδεηαη λα αθηεξψλνπλ ζηελ νηθνγέλεηά ηνπο θαη νη εξγαδφκελνη ληψζνπλ πην άλεηα λα ηνλ δηαρεηξηζηνχλ, ii) δελ αζθεί πίεζε ζηνπο εξγαδφκελνπο λα επελδχζνπλ φιε ηνπο ηελ ελέξγεηα ζηε δνπιεηά αθφκε θαη φηαλ π.ρ. βξίζθνληαη ζην 213

214 ζπίηη, iii) δηακνξθψλεηαη ζην πιαίζηφ ηνπ κία ζεηηθή δηάζεζε ζηνπο εξγαδφκελνπο επεηδή ληψζνπλ φηη επσθεινχληαη (Grandey et al., 2005), iv) επηηξέπεη ζηνπο εξγαδφκελνπο λα ζπδεηνχλ αλνηθηά ηα νηθνγελεηαθά ηνπο πξνβιήκαηα, λα δέρνληαη ζπκβνπιέο θαη θνηλσληθή ππνζηήξημε ζηελ εξγαζία θαη άιιεο πιηθέο παξνρέο, πξνθεηκέλνπ λα αληαπεμέιζνπλ ζηηο νηθνγελεηαθέο ηνπο ππνρξεψζεηο (Warren and Johnson, 1995; Allen 2001), v) δελ ηηκσξεί ηνπο εξγαδφκελνπο π.ρ. ζε ζρέζε κε ηελ εμέιημή ηνπο, εάλ επηζπκνχλ λα έρνπλ νηθνγελεηαθή δσή, θαη vi) ραξαθηεξίδεηαη απφ ζπκπεξηθνξέο πνπ ζπλδένληαη κε ηελ αιιειεγγχε θαη ηελ αλνρή θη επνκέλσο νη αμίεο θαη ζπκπεξηθνξέο (ζχγθξνπζε ιφγσ ζπκπεξηθνξάο) ζην ζπίηη δελ αλακέλεηαη λα δηαθέξνπλ ζε ηέηνην βαζκφ ψζηε λα πξνθαιείηαη ζχγθξνπζε (support and tolerance; Lapierre, et al., 2008). ε ζρέζε κε ηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (θαηεχζπλζε), ην ππνζηεξηθηηθφ εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ αλακέλεηαη λα επεξεάζεη ην επίπεδφ ηεο δηφηη (Friedman and Galinsky, 1992; Perlow, 1995; Allen, 2001; Lapierre, 2007): i) ζχκθσλα κε ηνπο Greenhaus θαη Beutell (1985) γηα λα ππάξμεη ζχγθξνπζε κεηαμχ εξγαζηαθήο θαη νηθνγελεηαθήο δσήο ζα πξέπεη λα ππάξρνπλ πηέζεηο θαη απφ ηηο δχν ζθαίξεο, επνκέλσο κία κείσζε ηεο πίεζεο (ππνζηήξημε) ζηελ εξγαζηαθή ζθαίξα, ζα επεξεάζεη αξλεηηθά ην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ζηηο δχν θαηεπζχλζεηο, ii) ε «επειημία» πνπ παξέρεηαη απφ έλα ππνζηεξηθηηθφ εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ ζα ζπκβάιιεη ζηε δηαηήξεζε ηνπ επηπέδνπ απφδνζεο ζηελ εξγαζία, θαζψο απηή δε ζα επεξεαζηεί ιφγσ ηνπ ρξφλνπ πνπ αθηεξψλεηαη ζηελ νηθνγέλεηα θαη iii) ππάξρεη κεγαιχηεξε πηζαλφηεηα λα γίλνπλ ζπδεηήζεηο ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν ζρεηηθά κε νηθνγελεηαθά πξνβιήκαηα θαη ζέκαηα πνπ πξνθαινχλ ζηξεο (Bliese and Britt, 2001). ε έλα ηέηνην πεξηβάιινλ νη εξγαδφκελνη πνπ βηψλνπλ πίεζε/ζηξεο γηα νηθνγελεηαθνχο ιφγνπο ζα είλαη πην εχθνιν λα ην εθθξάδνπλ θαη λα δεηήζνπλ «βνήζεηα», θαζψο δε ζα θνβνχληαη κήπσο ζηηγκαηηζηνχλ ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν, ελψ ε ππνζηήξημε πνπ ζα ιάβνπλ ζα κεηξηάζεη ηελ επίδξαζε ηέηνησλ πξνβιεκάησλ ζηελ νηθνγέλεηα (Lapierre et al., 2008). πκπεξαζκαηηθά, ε ππνζηήξημε απφ ην κάλαηδκελη θαη γεληθφηεξα ε αίζζεζε φηη ππάξρεη κία θηιηθή-ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα ζηνλ νξγαληζκφ έρνπλ ζπλδεζεί αξλεηηθά κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ζηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο (αληίζηνηρα κία κε θηιηθή-ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα αλακέλεηαη λα επεξεάζεη ζεηηθά ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο) (Thomas and Ganster, 1995; Friedman and Johnson, 1997; 214

215 Σhompson et al, 1999; Mesmer-Magnus and Viswesvaran, 2006; Lapierre et al., 2008; Grandey et al., 2005; Dolcoy and Daley, 2009; Kossek et al., 2011). Με βάζε ηελ πην πάλσ ζεσξεηηθή ζπδήηεζε ζην Θεσξεηηθφ Πιαίζην πνπ αλαπηχζζεηαη ζηελ παξνχζα εξγαζία αλακέλεηαη φηη θαη ηα ηξία ππφ-κειέηε ραξαθηεξηζηηθά ελφο ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο, δειαδή ε θηιηθή -ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα, ην θηιηθφ-ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέεληα κάλαηδκελη θαη ε ρακειή ηζρχο ηνπ παξαδνζηαθνχ πξνηχπνπ ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ» ζα ζρεηίδνληαη αξλεηηθά θαη κε ηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο. Γειαδή, φζν πην θηιηθά-ππνζηεξηθηηθά πξνο ηελ νηθνγέλεηα είλαη ε θνπιηνχξα θαη ην κάλαηδκελη ζε έλαλ νξγαληζκφ θαη φζν πην κηθξή ε ηζρχο ηνπ παξαδνζηαθνχ πξνηχπνπ ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ», ηφζν κηθξφηεξν ην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ζηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο. Αληίζηνηρα, φζν πην κε θηιηθά - ππνζηεξηθηηθά πξνο ηελ νηθνγέλεηα είλαη ε θνπιηνχξα θαη ην κάλαηδκελη ζε έλαλ νξγαληζκφ θαη φζν πην κεγάιε ε ηζρχο ηνπ παξαδνζηαθνχ πξνηχπνπ ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ», ηφζν πςειφηεξν ην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ζηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ρέζεηο κεηαμχ ησλ ηξηψλ ππν-κειέηε ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο θαη ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα Ζ ζρέζε κεηαμχ ησλ ηξηψλ (3) ππν-κειέηε ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο θαη ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα αλακέλεηαη λα είλαη ζεηηθή θαη άκεζε. Δζηηάδνληαο ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία κπνξνχκε λα ππνζηεξίμνπκε φηη έλαο επξχηεξα απνδεθηφο νξηζκφο ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία είλαη απηφο ηνπ Locke (1976), ν νπνίνο ηελ νξίδεη σο: ηε ζεηηθή ζπλαηζζεκαηηθή δηάζεζε πξνο ηελ εξγαζία πνπ δηακνξθψλεηαη θαηά ηελ αμηνιφγεζε (cognitive appraisal) απφ ηε κεξηά ηνπ/ηεο εξγαδφκελνπ/εο ησλ ζπλζεθψλ εξγαζίαο θαη ησλ αληακνηβψλ πνπ ιακβάλεη. Ζ έξεπλα ησλ Katz θαη Kahn (1978) απνηειεί ζεκείν έλαξμεο γηα ηε κειέηε ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία. Δηδηθφηεξα δηαπίζησζαλ ηα εμήο: Πξψην, ε ηθαλνπνίεζε ησλ εξγαδνκέλσλ απφ ηελ εξγαζία ζπλδέεηαη: i) κε ηελ παξνρή 215

216 εζσηεξηθψλ αληακνηβψλ (intrinsic job satisfaction), φπσο ην αίζζεκα πιεξφηεηαο, ε δπλαηφηεηα ρξήζεο θαη αλάπηπμεο ησλ ηθαλνηήησλ ηνπ αηφκνπ, ε αλαγλψξηζε, ην πεξηερφκελν εξγαζίαο, ην θχξνο (Walker et al. 1977) θαη ε ππνζηήξημε ζε ζέκαηα νηθνγέλεηαο (ε άπνςε απηή ππνζηεξίδεηαη θη απφ ηνπο Smithson and Lewis, 2004) θαη ii) εμσηεξηθψλ αληακνηβψλ (extrinsic job satisfaction) φπσο νη απνδνρέο, νη επθαηξίεο εμέιημεο, ν ηξφπνο δηνίθεζεο, νη ζρέζεηο κε ηνπο ζπλαδέιθνπο, νη θπζηθέο ζπλζήθεο εξγαζίαο, ε πνηφηεηα επηθνηλσλίαο (Walker et al. 1977). Γεχηεξν, ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία πξνέξρεηαη απφ δηάθνξεο πιεπξέο ή δηαζηάζεηο ηεο εξγαζίαο θαη γηα ην ιφγν απηφ κπνξεί λα έρεη πνιιαπιέο φςεηο (facets). Σξίην, ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία εκπεξηέρεη κία ζπλαηζζεκαηηθή δηάζηαζε. Σέινο, ηέηαξην ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία απνηειεί κία αλψηεξεο ηάμεο κεηαβιεηή (higher order construct) θη επνκέλσο άιιεο κεηαβιεηέο κπνξνχλ λα απνηειέζνπλ πξνζδηνξηζηηθά παξά «ζπζηαηηθά» ζηνηρεία ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία. Ζ ινγηθή ηεο άπνςεο φηη έλα θηιηθφ-ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ ζα ζπλδέεηαη ζεηηθά κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία βαζίδεηαη θπξίσο ζηε Θεσξία ηεο Αληηιακβαλφκελεο Οξγαλσζηαθήο ηήξημεο, ζχκθσλα κε ηελ νπνία νη εξγαδφκελνη πνπ ζεσξνχλ φηη ν νξγαληζκφο (επηρείξεζε) λνηάδεηαη γηα ηελ επεκεξία ηνπο θαη ζεσξεί ζεκαληηθή ηε ζπλεηζθνξά ηνπο αλαπηχζζνπλ ζεηηθέο ζηάζεηο απέλαληη ζηνλ νξγαληζκφ (π.ρ. Eisenberger et al., 1986; Allen, 2001). Γηα ην ιφγν απηφ, φηαλ έλαο νξγαληζκφο ελδηαθέξεηαη γηα ηε κείσζε ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ην εθδειψλεη κέζα απφ ηε δηακφξθσζε ελφο πεξηβάιινληνο κε θηιηθή - ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα θαη κάλαηδκελη, ν/ε εξγαδφκελνο/ε δηακνξθψλεη ζεηηθέο ζηάζεηο απέλαληη ζηελ εξγαζία ηνπ (ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία είλαη κία απφ ηηο πην ζπρλά αλαθεξφκελεο), αλεμάξηεηα απφ ην βαζκφ πνπ απηή ε ππνζηήξημε αθνξά άκεζα ζην άηνκν ή ζηα πξνζσπηθά ηνπ ζπκθέξνληα (personal relevance or selfinterests; Rothausen, et al., 1998; Greenhaus and Powell 2006). Τπνζηήξημε γηα ηελ πην πάλσ αληίιεςε κπνξεί λα πξνζδψζεη θαη ε Θεσξία ηεο Κνηλσληθήο Αληαιιαγήο, θαζψο φηαλ νη εξγαδφκελνη αληηιακβάλνληαη φηη απνθνκίδνπλ νθέιε απφ κία επηρείξεζε είλαη αλακελφκελν λα αληαπνδψζνπλ ην φθεινο ζηελ επηρείξεζε, επηδεηθλχνληαο ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο (ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία) αλάινγεο κε ην ελδηαθέξνλ θαη ηελ αθνζίσζε πνπ πηζηεχνπλ φηη ε επηρείξεζε δείρλεη πξνο απηνχο (Heskett et al, 1994; 1997; Meyer and Smith, 2001; Koys, 2001). πλεπψο, φηαλ ε επηρείξεζε ελδηαθέξεηαη πξαγκαηηθά γηα ηελ 216

217 νηθνγελεηαθή δσή ησλ εξγαδνκέλσλ θαη δηακνξθψλεη έλα ππνζηεξηθηηθφ εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ πνπ παξέρεη ζηνλ εξγαδφκελν πφξνπο/πξνυπνζέζεηο γηα λα αληαπνθξηζεί ζηηο εξγαζηαθέο θαη νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο ηνπ, αλαπηχζζεηαη κία πςειήο πνηφηεηαο ζρέζε αληαιιαγήο (high quality exchange relationship), ε νπνία δεκηνπξγεί ππνρξέσζε ζηνπο εξγαδφκελνπο πνπ επσθεινχληαη λα αληαπνδψζνπλ κε ζεηηθφ θαη επσθειή γηα ηελ επηρείξεζε ηξφπν (Kaufman et al., 2001; Glaveli et al., 2011). Πξάγκαηη, νξηζκέλα ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο έρνπλ βξεζεί φηη ζπλδένληαη ζεηηθά κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη απηέο νη ζρέζεηο ππάξρνπλ αλεμάξηεηα απφ κεηαβιεηέο ειέγρνπ (π.ρ. θχιν) θαη απφ ηελ χπαξμε ή ρξήζε θηιηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα επίζεκσλ πνιηηηθψλ θαη πξαθηηθψλ (Thomas and Ganster, 1995; Thompson et al. 1999; Allen, 2001; Anderson et al., 2002; Grandey et al., 2005; Cook, 2009; Haar and Roche, 2010; Glaveli et al., 2013). Αλαθνξηθά κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα ππνζηεξίδεηαη φηη πξφθεηηαη επίζεο γηα κία δηαλνεηηθή αμηνιφγεζε (cognitive appraisal) θαη κία ζπλαηζζεκαηηθή αληίδξαζε ζε απηφ πνπ ηζρχεη θαη ζε απηφ πνπ ζα κπνξνχζε λα είλαη (what was and what could be). Οξίδεηαη σο κία αληίδξαζε ζηνλ ηξφπν ιεηηνπξγίαο ηεο νηθνγέλεηαο ζε ζρέζε κε κία εζσηεξηθή αληίιεςε (individual s inner sense) γηα ην ηη είλαη επηζπκεηφ αλαθνξηθά κε ηε ιεηηνπξγία ηεο (Olson, 1986). Γεδνκέλνπ φηη έλα θηιηθφ - ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ ζηνρεχεη ζην λα βνεζήζεη ηνλ εξγαδφκελν λα αληαπνθξηζεί ζηηο νηθνγελεηαθέο ηνπ ππνρξεψζεηο (π.ρ. κέζσ ζπλαηζζεκαηηθήο ζηήξημεο, δπλαηφηεηαο επειημίαο), αλακέλεηαη φηη ηα ραξαθηεξηζηηθά ελφο ηέηνηνπ εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο ζα ζρεηίδνληαη ζεηηθά κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγελεηαθή δσή. λησο, ζεηηθέο εκπεηξίεο ζηελ νηθνγέλεηα αληαλαθινχλ ζπρλά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο πνπ εληζρχνπλ ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα (Edwards and Rothbard, 2000; Grzywacz et al., 2002). ρεηηθά κε ηελ πην πάλσ δηαπίζησζε ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ παξνπζηάδνπλ ηα επξήκαηα ηεο κεηα-αλάιπζεο ησλ Ford θαη ζπλ. (2007) (βι. ζρεηηθά Κεθάιαην 3, ελφηεηα 3.2.3). χκθσλα κε απηά, αλαπηχζζεηαη κία ζεηηθή ζρέζε κεηαμχ ζηήξημεο (γεληθήο θχζεο φρη ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα) ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο θαη ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ νηθνγέλεηα. Δπίζεο, νξηζκέλνη εξεπλεηέο έρνπλ δηαπηζηψζεη φηη πςειά επίπεδα δηεπθφιπλζεο γηα ην ζπλδπαζκφ ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ζε έλαλ νξγαληζκφ ζπλδένληαη άκεζα κε πςειφηεξα επίπεδα ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία αιιά θαη απφ ηελ 217

218 νηθνγέλεηα (Edwards and Rothbard, 2000; Grzywacz et al., 2002; Brockwood 2002; Hanson et al., 2006). πλεπψο, ηα πην πάλσ καο επηηξέπνπλ λα ππνζηεξίμνπκε φηη έλα θηιηθφ-ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ ζα ζρεηίδεηαη ζεηηθά κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα, ελψ έλα κε θηιηθφ-ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ ζα ζρεηίδεηαη αξλεηηθά κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα. πγθεθξηκέλα, φζν πην θηιηθά-ππνζηεξηθηηθά πξνο ηελ νηθνγέλεηα είλαη ε θνπιηνχξα θαη ην κάλαηδκελη ζε έλαλ νξγαληζκφ θαη φζν πην κηθξή ε ηζρχο ηνπ παξαδνζηαθνχ πξνηχπνπ ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ», ηφζν πςειφηεξν ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ νηθνγέλεηα. Αληίζηνηρα, φζν πην κε θηιηθά-ππνζηεξηθηηθά πξνο ηελ νηθνγέλεηα είλαη ε θνπιηνχξα θαη ην κάλαηδκελη ζε έλαλ νξγαληζκφ θαη φζν πην κεγάιε ε ηζρχο ηνπ παξαδνζηαθνχ πξνηχπνπ ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ», ηφζν ρακειφηεξν ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ νηθνγέλεηα ρέζεηο κεηαμχ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο (δχν θαηεπζχλζεηο) θαη ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα Με βάζε ηελ πξνζέγγηζε ηεο ζρεηηθφηεηαο ηεο ζθαίξαο πξνέιεπζεο (domain specificity approach; Frone, et al., 1992; 1997; Frone; 2003) - ζε ζρέζε κε ηα απνηειέζκαηα ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο - θαη ηηο ζρεηηθέο κειέηεο πνπ έρνπλ κέρξη ηψξα εμεηαζηεί (π.ρ. Frone, et al.,1992; 1997; Frone; 2003; Ford et al., 2007), ζα κπνξνχζε λα ππνζηεξηρζεί φηη ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ζα επεξεάδεη άκεζα θαη αξλεηηθά ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή άκεζα θαη αξλεηηθά ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία. χκθσλα φκσο κε κεηαγελέζηεξεο έξεπλεο (Kossek and Ozeki, 1998; Grandey et al., 2005; Kinnunen, et al., 2006) δηαπηζηψλεηαη φηη είλαη δπλαηφλ λα αλαδεηρζεί έλα δηαθνξεηηθφ «κνηίβν» ζρέζεσλ κεηαμχ ησλ θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηεο ηθαλνπνίεζεο ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο, ιφγσ ηεο δηαλνεηηθήο δηαδηθαζίαο (cognitive appraisal process) πνπ πξαγκαηνπνηείηαη παξάιιεια κε ηηο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο (π.ρ. ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία) πνπ πξνθαινχληαη απφ ηε ζχγθξνπζε (Grandey et al., 2005; Kinnunen et al., 2006). Oη ππνζηεξηθηέο απηήο ηεο άπνςεο (πξνζέγγηζε ηεο πεγήο 218

219 πξνέιεπζεο/source attribution), ζεσξνχλ φηη φηαλ πξαγκαηνπνηείηαη ζχγθξνπζε κεηαμχ εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, ηα άηνκα πηζαλφηαηα λα νδεγεζνχλ ζε ρακειή απφδνζε ζηε ζθαίξα ππνδνρήο ηεο ζχγθξνπζεο, αιιά ςπρνινγηθά θαηεγνξνχλ (attribute blame) ηε ζθαίξα πξνέιεπζεο ηεο ζχγθξνπζεο. Απηή ε ηδέα έρεη ηε ζεσξεηηθή ηεο βάζε ζηηο ζεσξίεο εθηίκεζεο /αμηνιφγεζεο (appraisal theories) πνπ ππνζηεξίδνπλ φηη φηαλ έλαο απηφ-πξνζδηνξηζηηθφο ξφινο (self relevant role) απεηιείηαη, ηα άηνκα ηείλνπλ λα αμηνινγνχλ ηελ πεγή πξνέιεπζεο ηεο απεηιήο αξλεηηθά (π.ρ. March and Simon, 1958; Lazarus, 1991). Ο εξγαζηαθφο θαη ν νηθνγελεηαθφο ξφινο είλαη δχν απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ζηε δσή ηνπ αλζξψπνπ (ξφινπο, Mortimer et al., 1986), επνκέλσο κία αζπκβαηφηεηα κεηαμχ ηνπο είλαη πηζαλφ λα πξνθαιέζεη έληαζε θαη αξλεηηθά ζπλαηζζήκαηα. Γηα παξάδεηγκα, φηαλ έλαο/κία εξγαδφκελνο/ε βηψλεη ζχγθξνπζε κε θαηεχζπλζε απφ ηελ εξγαζία πξνο ηελ νηθνγέλεηα (ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή) είλαη πηζαλφ λα ελνρνπνηεί/θαηεγνξεί ηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο, λα ηε βιέπεη σο απεηιή πξνο ην ρξφλν θαη ηελ ελέξγεηα πνπ αθηεξψλεη ζηελ νηθνγέλεηα (απηφ-πξνζδηνξηζηηθφο ξφινο/ξφινη) θαη λα αλαπηχζζεη κία αξλεηηθή ζηάζε απέλαληί ηεο, επεηδή πξνθάιεζε ηε ζχγθξνπζε, θαη φρη απέλαληη ζηελ νηθνγέλεηα, ε νπνία ζηελ νπζία είλαη ην «ζχκα» ηεο ζχγθξνπζεο (Shockley and Singla, 2011). Οη εκπεηξηθέο έξεπλεο θαη ζρεηηθέο κεηα-αλαιχζεηο θαηαιήγνπλ ζε αλάκεηθηα απνηειέζκαηα αλαθνξηθά κε ηηο δχν πην πάλσ πξνζεγγίζεηο (εληνπηζζέλ εξεπλεηηθφ θελφ 4, βι. Κεθάιαην 3). Αλ θαη νξηζκέλεο κειέηεο ππνζηεξίδνπλ ηελ πξνζέγγηζε ηεο ζρεηηθφηεηαο ηεο ζθαίξαο πξνέιεπζεο [π.ρ. Frone, 2003; Ford et al., 2007 (βι. ελφηεηα 3.2.3)], άιιεο κειέηεο θαη θπξίσο νη κεηα-αλαιχζεηο ησλ: Allen θαη ζπλ. (2000), Amstad θαη ζπλ. (2011) θαη Shockley θαη Singla (2011), είλαη ππνζηεξηθηηθέο πξνο ηελ πξνζέγγηζε ηεο ζθαίξαο πξνέιεπζεο, φζνλ αθνξά ζηηο ζπλαηζζεκαηηθέο επηπηψζεηο ηεο ζχγθξνπζεο (π.ρ. ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα). Οη Allen θαη ζπλ. (2000) εζηηάδνπλ ζηελ θαηεχζπλζε ηεο ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη θαηαιήγνπλ φηη απηή επεξεάδεη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία παξά ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα. Οη Amstad θαη ζπλ. (2011) θαζψο θαη νη Judge θαη ζπλ. (1994) ζπκπεξαίλνπλ φηη θαη νη δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο ζρεηίδνληαη κε απνηειέζκαηα ζηελ εξγαζία θαη ζηελ νηθνγέλεηα, κεηαμχ απηψλ θαη νη κεηαβιεηέο ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα κε ηηο νπνίεο ζπλδένληαη αξλεηηθά. Γειαδή, φζν πςειφηεξν ην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο ηφζν 219

220 ρακειφηεξν ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα. Σέινο, νη Shockley θαη Singla (2011) ρξεζηκνπνηψληαο κεηα-αλαιπηηθή αλάιπζε δηαδξνκψλ (path analysis) ζπγθξίλνπλ ηηο δχν πξνζεγγίζεηο, δειαδή ηελ πξνζέγγηζε ηεο ζρεηηθφηεηαο ηεο ζθαίξαο πξνέιεπζεο (domain specificity model) θαη ηελ πξνζέγγηζε ηεο πεγήο πξνέιεπζεο (source attribution perspective) θαη θαηαιήγνπλ φηη ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή είλαη πην ηζρπξφο πξνζδηνξηζηηθφο παξάγνληαο ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία απφ φηη ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη αληίζηνηρα ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή είλαη πην ηζρπξφο πξνζδηνξηζηηθφο παξάγνληαο ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ νηθνγέλεηα απφ φηη ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία. Σεθκεξηψλνληαο έηζη ηελ νπηηθή ηεο πεγήο πξνέιεπζεο ηεο ζχγθξνπζεο. Μπνξνχκε επνκέλσο κε βάζε ηελ πξνεγεζείζα ζεσξεηηθή ζπδήηεζε λα ππνζηεξίμνπκε φηη ηφζν ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, φζν θαη ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ζα ζρεηίδνληαη αξλεηηθά κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα. Γειαδή, φζν πςειφηεξε ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή, ηφζν ρακειφηεξν ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ νηθνγέλεηα ρέζεηο κεηαμχ ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα θαη ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο Ζ εμηζνξξφπεζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (ή εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο) απνηειεί κία κεηαβιεηή ε νπνία παξφηη έρεη εηζρσξήζεη ζηελ βηβιηνγξαθία ηεο ζχλδεζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή δελ ππάξρεη έλαο μεθάζαξνο θαη γεληθά απνδεθηφο νξηζκφο γη απηή (Frone, 2003; Valcour, 2007). Πάλησο, έρεη πξνζεγγηζηεί (portrayed) σο έλα «δηελεθέο (perpetual) θαηλφκελν ην νπνίν ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ αίζζεζε φηη έρεη επηηεπρζεί απφ ην άηνκν έλα ηθαλνπνηεηηθφ επίπεδν επίιπζεο ησλ πνιιαπιψλ απαηηήζεσλ (multiple demands) ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο» (Higgins et al., 2000, ζει. 19). Ζ παξνχζα δηαηξηβή εζηηάδεη ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο. πσο θαη νη άιιεο κνξθέο ηθαλνπνίεζεο (π.ρ. ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα), ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσή πεξηιακβάλεη δχν ζηνηρεία: ην 220

221 δηαλνεηηθφ θαη ην ζπλαηζζεκαηηθφ (Hart, 1999; Locke, 1976; Wright and Cropanzano, 2000). Σν δηαλνεηηθφ ζηνηρείν αθνξά ζηελ αμηνιφγεζε απφ ην άηνκν ηνπ βαζκνχ επηηπρίαο ζηε δηαρείξηζε ησλ πνιιαπιψλ απαηηήζεσλ ησλ εξγαζηαθψλ θαη νηθνγελεηαθψλ ξφισλ, ελψ ην ζπλαηζζεκαηηθφ πεξηέρεη έλα ζεηηθφ ή αξλεηηθφ ζπλαίζζεκα ή θαηάζηαζε (feeling or state) σο απνηέιεζκα απηήο ηεο αμηνιφγεζεο. Ζ ηθαλνπνίεζε πξνέξρεηαη φηαλ ην άηνκν αμηνινγεί φηη κπνξεί λα αληαπνθξηζεί απνηειεζκαηηθά ζηηο εξγαζηαθέο θαη νηθνγελεηαθέο ηνπ απαηηήζεηο (ζπκθηιίσζε). Ζ αχμεζε ησλ απαηηήζεσλ ηφζν ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο, φζν θαη ηεο νηθνγέλεηαο έρνπλ αλάγεη ηελ εμηζνξξφπεζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή σο θεληξηθφ εξψηεκα θαη ζεκαληηθή αμία γηα ηελ επηινγή θαξηέξαο γηα πνιινχο εξγαδφκελνπο (Valcour, 2007), κία αμία πνπ επεξεάδεη ηελ επηινγή ηνπ εξγνδφηε, ηελ απφθαζή ηνπο γηα παξακνλή ζηελ εξγαζία, ην βαζκφ εκπινθήο ηνπο ζηελ εξγαζία, ην βαζκφ εμνπζέλσζήο ηνπο (burnout) θαη γεληθφηεξα ηελ πνηφηεηα δσήο ηνπο (Sanders et al., 1998; Kossek and Lee, 2005; Helingers and Hingstaman, 2000). Μηθξφο αξηζκφο κειεηψλ έρεη εμεηάζεη ηελ κεηαβιεηή απηή, ζπλδένληάο ηελ θπξίσο κε ηηο ψξεο εξγαζίαο, ηελ πνιππινθφηεηά ηεο θαη ηνλ έιεγρν ζην ρξφλν εξγαζίαο (Beham and Drobnic, 2010; Valcour, 2007; Milkie et al., 2010). Αλαγλσξίδνληαο ηε ζεκαζία ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, ε κεηαβιεηή απηή ζπκπεξηιακβάλεηαη ζην πξνηεηλφκελν Θεσξεηηθφ Πιαίζην, σο ηειηθή κεηαβιεηή ε νπνία πξνζδηνξίδεηαη απφ ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ νηθνγέλεηα. Σαπηφρξνλα, καδί κε ηηο δχν ηειεπηαίεο απηέο κεηαβιεηέο ζεσξείηαη φηη απνηεινχλ ζεκαληηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ επίπεδνπ επεκεξίαο/ηθαλνπνίεζεο απφ ηε δσή ηνπ εξγαδνκέλνπ. Παξφιν πνπ ζε αληίζηνηρα κνληέια ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα απνηεινχλ ελδηάκεζεο κεηαβιεηέο πνπ πξνζδηνξίδνπλ ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή (π.ρ. Adams et al., 1996; Carlson and Kacmar, 2000; Lapierre et al., 2008; Michel, et al., 2009), ν ιφγνο πνπ εδψ επηιέγεηαη σο ηειηθή κεηαβιεηή ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (θαη φρη ε ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή), είλαη φηη θαηά ηελ άπνςή καο απηή απνηειεί πην ζρεηηθή, κε ην πην πάλσ θαηλφκελν (εξγαζία νηθνγέλεηα), κεηαβιεηή, ελψ ε ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή είλαη ην απνηέιεζκα ηεο επίδξαζεο πνιιψλ πιεπξψλ (aspects) ηεο δσήο ηνπ αηφκνπ θαη φρη κφλν ηεο εξγαζηαθήο θαη ηεο νηθνγελεηαθήο ηνπ δσήο. 221

222 πγθεθξηκέλα, ζηεξηδφκελνη ζηελ πην πάλσ ινγηθή ππνζηεξίδεηαη φηη φζν πςειφηεξν ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ νηθνγέλεηα, ηφζν πςειφηεξν ην αληηιακβαλφκελν επίπεδν ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο πλνπηηθή πεξηγξαθή ηνπ πξνηεηλφκελνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ Σν πξνηεηλφκελν Θεσξεηηθφ Πιαίζην (βι. ρήκα 4.5) γηα ηε δηεξεχλεζε ησλ ζρέζεσλ κεηαμχ ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο, ηνπ επηπέδνπ ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ησλ ζηάζεσλ/επίπεδν επεκεξίαο ησλ αηφκσλ (εξεπλεηηθφ θελφ 6, βι. Κεθάιαην 3), απεηθνλίδεηαη ζην ρήκα 4.5 θαη πεξηγξάθεη ηηο ζρέζεηο (ππνζέζεηο) πνπ κπνξεί λα αλαπηπρζνχλ κεηαμχ ησλ ππν - κειέηε κεηαβιεηψλ. πγθεθξηκέλα, αθεηεξία ηνπ πιαηζίνπ απνηεινχλ νη αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ην εάλ ην πεξηβάιινλ ζην νπνίν εξγάδνληαη είλαη θηιηθφ ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα. Έλα ηέηνην πεξηβάιινλ ραξαθηεξίδεηαη απφ κία θηιηθή ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα θαη θηιηθφ - ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη πνπ δίλνπλ αμία ζηελ νηθνγελεηαθή δσή ησλ εξγαδνκέλσλ θαη δελ είλαη ηζρπξή ε αληίιεςε φηη ν «ηδαληθφο εξγαδφκελνο» πξέπεη λα ζεσξεί ηελ εξγαζηαθή δσή σο αλψηεξε απφ ηελ νηθνγελεηαθή θαη λα θαηαλαιψλεη φιν ηνπ ην ρξφλν θαη φιε ηνπ ηελ ελέξγεηα ζηε δνπιεηά. Έλα εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ κε ηα πην πάλσ ραξαθηεξηζηηθά βνεζά/ζηεξίδεη ηνπο εξγαδφκελνπο, ψζηε λα αληαπνθξίλνληαη πην απνηειεζκαηηθά ζηηο απαηηήζεηο ηνπ εξγαζηαθνχ θαη νηθνγελεηαθνχ ηνπο ξφινπ θαη θαη επέθηαζε απηνί (νη εξγαδφκελνη) θαηαθέξλνπλ λα ζπλδπάδνπλ πην αξκνληθά (λα ζπκθηιηψλνπλ) ηνπο ξφινπο απηνχο ζηηο δχν πην ζεκαληηθέο ζθαίξεο ηεο δσήο ηνπο. Δπνκέλσο, ην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ηεο ζχγθξνπζεο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή αλακέλεηαη λα είλαη ρακειφηεξν. Αληίζεηα, έλα εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ φπνπ ε θνπιηνχξα θαη ην κάλαηδκελη είλαη κε θηιηθά πξνο ηελ νηθνγέλεηα θαη ε ηζρχο ηνπ ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ είλαη κεγάιε ζα παξεκπνδίδεη ηνπο εξγαδφκελνπο λα ζπλδπάζνπλ απνηειεζκαηηθά ηελ εξγαζηαθή κε ηελ νηθνγελεηαθή ζθαίξα θαη ην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ηεο ζχγθξνπζεο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή αλακέλεηαη λα είλαη πςειφηεξν. 222

223 ρήκα 4.5: Σν πξνηεηλφκελν Θεσξεηηθφ Πιαίζην γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο κεηαμχ ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ (8 κεηαβιεηέο - 20 ππνζέζεηο) (Με) Φηιηθήππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα (1) Φηιηθφ - ππνζηεξηθηηθφ/ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη (2) Ηδαληθφο εξγαδφκελνο (3) χγθξνπζε ηεο εξγαζηαθή κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (4) + + χγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (5) Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία (6) Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα (7) + + Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (8)

224 Παξάιιεια, ππνζηεξίδεηαη ε χπαξμε κίαο ζεηηθήο αληίζηξνθεο ζρέζεο (reciprocal relationship) κεηαμχ ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο. ρέζε πνπ εκθαλίδεηαη φπσο έρεη δηαπηζησζεί ζηελ παξνχζα δηαηξηβή (βι. Κεθάιαην 3) ζην ζχλνιν ησλ κνληέισλ πνπ πξνζεγγίδνπλ ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήονηθνγελεηαθήο δσήο σο δηπιήο θαηεχζπλζεο θαη ζπκπεξηιακβάλνπλ ζην κνληέιν θαη ηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο σο δηαθξηηέο δηαζηάζεηο κεηαβιεηέο (π.ρ. Anderson et al., 2002; Frone et al. 1992; Carlson and Kacmar, 2000; Michel, et al., 2009). Δπίζεο, ζε έλα ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πεξηβάιινλ νη εξγαδφκελνη αηζζάλνληαη πην ηθαλνπνηεκέλνη απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα. Απηφ ζπκβαίλεη γηα ηξεηο ιφγνπο: Πξψην, εμαηηίαο ηεο κείσζεο ηνπ επηπέδνπ θαη ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (έκκεζε ζεηηθή επίδξαζε). Γεχηεξν, φηαλ νη εξγαδφκελνη ππνζηεξίδνληαη απφ ηε δηνίθεζε αλαθνξηθά κε ηηο νηθνγελεηαθέο ηνπο ππνρξεψζεηο κπνξνχλ λα αληαπνθξηζνχλ απνηειεζκαηηθφηεξα ζηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο θη επνκέλσο ληψζνπλ πην ηθαλνπνηεκέλνη (απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα, άκεζε ζεηηθή επίδξαζε). Σξίην, φηαλ ην εξγαζηαθφ ηνπο πεξηβάιινλ ζηεξίδεη ην ζεκαληηθφ (απηφ-πξνζδηνξηζηηθφ) γηα ην άηνκν ζεζκφ, απηφλ ηεο νηθνγέλεηαο, νη εξγαδφκελνη αλαπηχζζνπλ πην ζεηηθέο ζηάζεηο (ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, άκεζε ζεηηθή επίδξαζε) απέλαληη ζηελ ζθαίξα ηεο εξγαζίαο αιιά θαη ηεο νηθνγέλεηαο (ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα, άκεζε ζεηηθή επίδξαζε). Σέινο, ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα πξνζδηνξίδνπλ ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, κία ζεκαληηθή ζηάζε ησλ εξγαδνκέλσλ ε νπνία ζπλνδεχεηαη απφ νθέιε γηα ηελ επηρείξεζε (π.ρ. αθνζίσζε, πξφζεζε απνκάθξπλζεο ή απνκάθξπλζε απφ ηνλ νξγαληζκφ, απφδνζε ζην έξγν), ην άηνκν (π.ρ. επίπεδν επεκεξίαο ζηνηρεία ηνπ νπνίνπ απνηεινχλ ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, ηελ νηθνγέλεηα θαη ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο) θαη ηελ θνηλσλία επξχηεξα. εκαληηθή ζπλεηζθνξά ηνπ πξνηεηλφκελνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ απνηειεί ε ελζσκάησζε ζε απηφ ηνπ παξαδνζηαθνχ κνληέινπ ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ» σο ζηνηρείνπ ελφο (κε) θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο (εξεπλεηηθφ θελφ 5), θαζψο θαη ε δηεξεχλεζε άκεζσλ ζρέζεσλ πνπ αλαπηχζζνληαη κεηαμχ ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο θαη ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα (εξεπλεηηθφ θελφ 2). Δλψ, ε παξνπζία ζην Θεσξεηηθφ Πιαίζην ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο, επηηξέπεη ηε 224

225 δηεμνδηθφηεξε κειέηε ηεο δηαθνξεηηθφηεηάο ηνπο, θαη ηεο πηζαλφηεηαο νξηζκέλα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ζθαίξαο ηεο εξγαζίαο λα επεξεάδνπλ ηηο δσέο ησλ αηφκσλ θαη ζηηο δχν ζθαίξεο (εξεπλεηηθά θελά 1 θαη 2), θαζψο θαη ηε δηεξεχλεζε ηεο εγθπξφηεηαο κίαο ζχγρξνλεο πξνζέγγηζεο ζηε ζρεηηθή κε ηε ζχλδεζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή βηβιηνγξαθία, απηή ηεο πεγήο πξνέιεπζεο (εξεπλεηηθά θελά 1, 2 θαη 4). 225

226 ΜΔΡΟ Β Δκπεηξηθή έξεπλα: Έιεγρνο ηνπ πξνηεηλφκελνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ 226

227 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 5 ν Μεζνδνινγηθφ πιαίζην ηεο έξεπλαο 5.1. θνπφο ηεο εκπεηξηθήο έξεπλαο Με βάζε ην Θεσξεηηθφ Πιαίζην πνπ δηακνξθψζεθε ζηελ παξνχζα εξγαζία γηα ηε δηεξεχλεζε ησλ ζρέζεσλ κεηαμχ ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηηο ζηάζεηο/επίπεδν επεκεξίαο ησλ εξγαδνκέλσλ, πξαγκαηνπνηήζεθε πξσηνγελήο εκπεηξηθή έξεπλα ζηελ Διιάδα (εξεπλεηηθφ θελφ 3, βι. Κεθάιηαν 3). θνπφο ηεο εκπεηξηθήο έξεπλαο είλαη ε επηβεβαίσζε ηνπ πξνηεηλφκελνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ θαη ε δηαπίζησζε ηεο πξνζαξκνγήο ηνπ ζηα δεδνκέλα ηεο έξεπλαο. ην ζεκείν απηφ ζα πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη γηα ην ζρεδηαζκφ ηεο εκπεηξηθήο έξεπλαο ιήθζεθαλ ππφςε ηα εξεπλεηηθά θελά θαη νη δηαπηζηψζεηο-ζπκπεξάζκαηα πνπ έρνπλ εληνπηζηεί ζην Κεθάιαην 3 (ελφηεηεο 3.3 θαη 3.4) αλαθνξηθά κε ηελ έξεπλα γηα ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, θαζψο θαη ζην Κεθάιαην 4 (ελφηεηα 4.3) ζε ζρέζε κε ηα ραξαθηεξηζηηθά θαη ην ξφιν ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο, γηα ηε ζπκθηιίσζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη γηα ηε δηακφξθσζε ζεηηθψλ ζηάζεσλ (ζηελ εξγαζία θαη ζηελ νηθνγέλεηα) ησλ εξγαδνκέλσλ θαη ηειηθά ηελ εμηζνξξφπεζε ηεο δσήο ησλ εξγαδνκέλσλ ζηηο δχν απηέο ζθαίξεο. Σν παξφλ θεθάιαην αξζξψλεηαη ζε 4 ελφηεηεο: 1. Δπηινγή εξεπλεηηθήο ζηξαηεγηθήο (ελφηεηα 5.2). 2. ηνηρεία έξεπλαο: κέζνδνο δεηγκαηνιεςίαο, πεξηγξαθή εξγαιείνπ ζπιινγήο δεδνκέλσλ, πξνζδηνξηζκφο κεγέζνπο δείγκαηνο θαη δηαδηθαζία ζπιινγήο δεδνκέλσλ (ελφηεηα 5.3). 3. Γηακφξθσζε - επηινγή θιηκάθσλ κέηξεζεο (measurement scales) ησλ ππφ-κειέηε κεηαβιεηψλ (ελφηεηα 5.4) 4. ηαηηζηηθή επεμεξγαζία - κέζνδνη αλάιπζεο (ελφηεηα 5.5). 227

228 5.2. Δπηινγή εξεπλεηηθήο ζηξαηεγηθήο Ο φξνο εξεπλεηηθή πξνζέγγηζε ή ζηξαηεγηθή (research strategy) αλαθέξεηαη ζην ζχλνιν ησλ δηαδηθαζηψλ θαη ελεξγεηψλ ζηηο νπνίεο πξνβαίλεη ν εξεπλεηήο αλαθνξηθά κε ηηο ηερληθέο θαη ηα εξγαιεία πνπ ζα ρξεζηκνπνηήζεη γηα ηε ζπιινγή δεδνκέλσλ. Ζ επηινγή ηεο θαηαιιειφηεξεο απφ ηηο ηέζζεξηο ελαιιαθηηθέο ζηξαηεγηθέο (επηζθφπεζε, παξαηήξεζε, πείξακα θαη κειέηε πεξίπησζεο; Γεκεηξηάδε, 1999) πνπ κπνξεί λα πηνζεηεζνχλ γηα ηε ζπιινγή πξσηνγελψλ δεδνκέλσλ απνηειεί ζπλάξηεζε πνιιψλ παξαγφλησλ φπσο: ν ζθνπφο ηεο έξεπλαο, ν ζηφρνο θαη ε θχζε ησλ εξσηεκάησλ, ην είδνο ησλ ζπιιεγκέλσλ δεδνκέλσλ, ν επηδησθφκελνο βαζκφο παξέκβαζεο ηνπ εξεπλεηή ζηε κεζνδνινγηθή δηαδηθαζία θαη ην πεξηβάιινλ ηεο έξεπλαο. ηε ζπγθεθξηκέλε κειέηε, πηνζεηήζεθε ε ζηξαηεγηθή ηεο επηζθφπεζεο (survey). πγθεθξηκέλα, ζπιέρζεζαλ πξσηνγελή δεδνκέλα κέζσ εξσηεκαηνινγίνπ ην νπνίν δηαλεκήζεθε ζηνπο εξσηψκελνπο. πσο αλαθέξζεθε θαη ζηα Κεθάιαηα 3 θαη 4 ηεο παξνχζαο εξγαζίαο ε ζηξαηεγηθή απηή ρξεζηκνπνηείηαη ζπλήζσο απφ ηνπο εξεπλεηέο ζην ζπγθεθξηκέλν εξεπλεηηθφ πεδίν φηαλ επηδηψθνπλ λα δηακνξθψζνπλ θαη λα δηεξεπλήζνπλ/ειέγμνπλ εκπεηξηθά ππνζέζεηο πνπ αθνξνχλ ηε ζρέζε κεηαμχ δχν ή πεξηζζφηεξσλ κεηαβιεηψλ (Παξαζθεπφπνπινο, 1993). Ζ επηινγή ηεο εξεπλεηηθήο πξνζέγγηζεο ηεο επηζθφπεζεο, παξά ηελ χπαξμε πεξηζσξίσλ ζθάικαηνο (δεηγκαηνιεπηηθνχ ή κε δεηγκαηνιεπηηθνχ), ζπλδέεηαη επίζεο θαη κε ηα πιενλεθηήκαηα πνπ απηή πξνζθέξεη αλαθνξηθά κε ηελ επθνιία πξφζβαζεο ησλ εξσηψκελσλ, ηεο ηαρχηεηαο ζπιινγήο δεδνκέλσλ θαη ηνπ ζρεηηθά ρακεινχ θφζηνπο ηνηρεία έξεπλαο Μέζνδνο δεηγκαηνιεςίαο ηελ παξνχζα έξεπλα ηφζν ε δηελέξγεηα απνγξαθηθήο έξεπλαο αιιά θαη ε δεηγκαηνιεςία κε πηζαλφηεηα ήηαλ αλέθηθηεο, φρη κφλν εμαηηίαο ρξνληθψλ θαη θνζηνινγηθψλ πεξηνξηζκψλ αιιά θαη ιφγσ ηεο αδπλακίαο εληνπηζκνχ - π.ρ. ελφο θαηαιφγνπ (δεηγκαηνιεπηηθφ πιαίζην) - ησλ ζηνηρεία επηθνηλσλίαο ηνπ ζπλνιηθνχ πιεζπζκνχ ησλ εξγαδνκέλσλ ζηελ ειιεληθή επηθξάηεηα (πιεζπζκφο ηεο έξεπλαο), ψζηε λα δηεπθνιχλεηαη ε ηπραία επηινγή θαη ε επηθνηλσλία κε ην δείγκα γηα ηε ζπγθέληξσζε ησλ δεδνκέλσλ. Έηζη πηνζεηήζεθε ε δεηγκαηνιεςία ρσξίο πηζαλφηεηα θαη ζπγθεθξηκέλα 228

229 ε ηερληθή ηεο «ρηνλφκπαιαο/ ρηνλνζηηβάδαο» (snowball technique), ε νπνία έρεη ζπρλά ρξεζηκνπνηεζεί απφ αξθεηνχο εξεπλεηέο (π.ρ. Robson, 1993; Schofield and Katics, 2006). Ο φξνο «ρηνλφκπαια/ρηνλνζηηβάδα» αληαλαθιά ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ην δείγκα κεγεζχλεηαη, δειαδή κε ηξφπν αλάινγν κε απηφλ πνπ κεγεζχλεηαη κία ρηνλφκπαια θαζψο γιηζηξά ζε κία πιαγηά (Faugier and Sargeant, 1997). Αξρηθά, πξνζεγγίδεηαη έλαο κηθξφο αξηζκφο αηφκσλ ηα νπνία ζπρλά ζπκκεηέρνπλ θαη ζηελ έξεπλα θαη παξάιιεια δίλνπλ πιεξνθνξίεο γηα άηνκα κέζα ζην θνηλσληθφ ηνπο πεξίγπξν κε ηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ αλαδεηνχληαη (ζηελ παξνχζα έξεπλα εξγαδφκελνη) πξνθεηκέλνπ λα πξνζεγγηζηνχλ θη απηά. ηε ζπλέρεηα δεηείηαη απφ ηα άηνκα πνπ πξνηάζεθαλ (απφ απηνχο πνπ πξνζεγγίζηεθαλ πξψηνη) λα πξνηείλνπλ θη απηνί άιια άηνκα απφ ηνλ θνηλσληθφ ηνπο πεξίγπξν κε ηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ αλαδεηνχληαη θ.ν.θ. Παξφηη ε ηερληθή ηεο «ρηνλφκπαιαο/ ρηνλνζηηβάδαο», απνηειεί ηερληθή δεηγκαηνιεςίαο ρσξίο πηζαλφηεηα κε φια ηα κεηνλεθηήκαηα πνπ απηφ ζπλεπάγεηαη αλαθνξηθά κε ηελ εγθπξφηεηα θαη αμηνπηζηία, ηελ αδπλακία λα ππνινγίζνπκε ην ζθάικα εθηίκεζεο θαη ηε κε δπλαηφηεηα γελίθεπζεο ησλ απνηειεζκάησλ ηεο έξεπλαο, απνηειεί έλα ρξήζηκν εξγαιείν πξνθεηκέλνπ λα απμεζεί ην κέγεζνο ηνπ δείγκαηνο θαη λα ειεγρζνχλ ζρέζεηο αηηίαοαπνηειέζκαηνο κεηαμχ ησλ κεηαβιεηψλ πνπ κειεηψληαη. ηελ παξνχζα έξεπλα ε ηερληθή ηεο «ρηνλφκπαιαο/ρηνλνζηηβάδαο» εθαξκφζηεθε σο εμήο: Αξρηθά, πξνζεγγίζηεθαλ 50 άηνκα εξσηψκελνη κε δηαθνξεηηθά ραξαθηεξηζηηθά - αλαθνξηθά κε ην θχιν, ηελ ειηθία, ην εηζφδεκα θαη ηνλ ηφπν θαηνηθίαο. Σνπο δεηήζεθε λα ζπκπιεξψζνπλ ην εξσηεκαηνιφγην θαη ζηε ζπλέρεηα (γηα ηε κεγαιχηεξε δπλαηή «ηπραηνπνίεζε» ηνπ δείγκαηνο) λα ην δηαλείκνπλ ζε 5 άηνκα ν θαζέλαο / ε θαζεκία κε επίζεο δηαθνξεηηθά ραξαθηεξηζηηθά (κέζνδνο πνζφζησζεο) αλαθνξηθά κε ην θχιν, ηελ ειηθία, ην εηζφδεκα θαη ηνλ ηφπν θαηνηθίαο θ.ν.θ. Γηα ηε δηαζθάιηζε ηεο αλσλπκίαο, ηε κεγηζηνπνίεζε ηεο αληηθεηκεληθφηεηαο ησλ απαληήζεσλ θαη ηελ απνθπγή ζηξεβιψζεσλ, καδί κε ην εξσηεκαηνιφγην ρνξεγνχληαλ θαη έλαο θάθεινο φπνπ θαη εζσθιείνληαλ ην εξσηεκαηνιφγην απφ ηνλ απνθξηλφκελν/ε πξηλ ηελ παξάδνζή ηνπ. Σν εξσηεκαηνιφγην ζπλνδεπφηαλ απφ κία επηζηνιή ε νπνία εμεγνχζε ηνπο ζθνπνχο ηεο έξεπλαο θη εγγπφηαλ εκπηζηεπηηθφηεηα παξφηη δε δεηήζεθαλ επαίζζεηα πξνζσπηθά δεδνκέλα (π.ρ. φλνκα, δηεχζπλζε θαηνηθίαο ή εξγνδφηε/ηξηαο). 229

230 Πεξηγξαθή εξγαιείνπ ζπιινγήο δεδνκέλσλ Σν εξσηεκαηνιφγην πνπ δηακνξθψζεθε απνηειείηαη απφ 2 κέξε (βι. πιήξε αλάπηπμε ζην Παξάξηεκα Η). ην πξψην κέξνο, νη θιεηζηνχ ηχπνπ εξσηήζεηο ζηνρεχνπλ ζηε ζπγθέληξσζε ζηνηρείσλ ζρεηηθψλ κε ηηο κεηαβιεηέο ηεο έξεπλαο, δειαδή: ην αληηιακβαλφκελν επίπεδν ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (18 εξσηήζεηο), ηα ππφ-κειέηε ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο (ζπλνιηθά 16 εξσηήζεηο/δηαηππψζεηο), ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (πεξηιακβάλνληαη ζπλνιηθά 7 εξσηήζεηο/δηαηππψζεηο). Σν δεχηεξν κέξνο αλαθέξεηαη ζηα πξνζσπηθά ζηνηρεία ησλ εξγαδνκέλσλ φπσο: ζέζε, ειηθία, θχιν, αξηζκφο παηδηψλ, επίπεδν εθπαίδεπζεο, ρξφληα πξνυπεξεζία Πξνζδηνξηζκφο κεγέζνπο ηνπ δείγκαηνο Σν θαηάιιειν κέγεζνο ηνπ δείγκαηνο είλαη δχζθνιν λα πξνζδηνξηζηεί ζηελ πξάμε θαη απαηηεί πςειφ βαζκφ πιεξνθφξεζεο γηα ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ (Easterby-Smith et al. 1996). πρλά πξνζδηνξίδεηαη απφ ηε κέζνδν ηεο ζηαηηζηηθήο αλάιπζεο πνπ ζα ρξεζηκνπνηεζεί ηφζν γηα ηνλ έιεγρν ηεο εγθπξφηεηαο θη αμηνπηζηίαο ησλ θιηκάθσλ κέηξεζεο ησλ ππν-δηεξεχλεζε κεηαβιεηψλ, φζν θαη γηα ηνλ έιεγρν ησλ ππνζέζεσλ (Bryman and Cramer, 1995). Δάλ θαη γεληθά ππάξρεη δηάζηαζε απφςεσλ γηα ην κέγεζνο ηνπ δείγκαηνο, ην ζεκείν ζην νπνίν θαίλεηαη πσο νη απφςεηο ζπγθιίλνπλ, είλαη φηη ζα πξέπεη λα ππάξρεη κηα ζπλάξηεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ παξακέηξσλ πνπ πξέπεη λα εθηηκεζνχλ θαη ηνπ πιήζνπο ησλ παξαηεξήζεσλ ηνπ δείγκαηνο (π.ρ. Everitt, 1975; Εαθεηξφπνπινο, 2012). πγθεθξηκέλα (εηδηθφηεξα δε φηαλ ρξεζηκνπνηείηαη ε κέζνδνο ησλ Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ /SEM, φπσο ζηελ παξνχζα εξγαζία), πέληε (5) παξαηεξήζεηο αλά ζηνηρείν/εξψηεζε ή κεηαβιεηή αλαθνξάο (item) είλαη έλα ειάρηζην πξνηεηλφκελν φξην κε ηελ πξνυπφζεζε ην δείγκα λα κελ είλαη κηθξφηεξν ηνπ πελήληα (50). Έλαο άιινο άηππνο θαλφλαο είλαη φηη ην κέγεζνο ηνπ δείγκαηνο ζα πξέπεη λα είλαη θαηά πελήληα (50) πεξηπηψζεηο κεγαιχηεξν απφ 8 θνξέο ην πιήζνο ησλ ζηνηρείσλ (items) ηνπ κνληέινπ ηνπ νπνίνπ ε πξνζαξκνγή κειεηάηαη. Σέινο, νξηζκέλνη πην «απζηεξνί» ζπγγξαθείο ζπληζηνχλ δεθαπέληε (15) παξαηεξήζεηο αλά ζηνηρείν (Εαθεηξφπνπινο, 2012). 230

231 ηεξηδφκελνη ζηνλ ηειεπηαίν ηζρπξηζκφ, έλα ηθαλνπνηεηηθφ γηα ηελ παξνχζα έξεπλα κε βάζε ην πιήζνο ησλ ζηνηρείσλ (εξσηήζεσλ ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ) ηα νπνία είλαη 41 (18 ζηνηρεία ηεο θιίκαθαο ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο + 16 ζηνηρεία απφ ηηο θιίκαθεο ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέεληα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο + 7 ζηνηρεία απφ ηηο θιίκαθεο ηθαλνπνίεζεο) ζα ήηαλ πεξίπνπ 615 [41 Υ 15] παξαηεξήζεηο /εξσηεκαηνιφγηα Γηαδηθαζία ζπιινγήο δεδνκέλσλ Σα πξσηνγελή πνζνηηθά δεδνκέλα ζπγθεληξψζεθαλ κε ηε ρξήζε ελφο δνκεκέλνπ εξσηεκαηνινγίνπ κεηαμχ Απξηιίνπ θαη Μαΐνπ ηνπ Ζ δηαλνκή ησλ εξσηεκαηνινγίσλ, ε ζπκπιήξσζε θαη ε επηζηξνθή ηνπο - φπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί ζηεξίρζεθε ζηελ ηερληθή ηεο «ρηνλφκπαιαο/ρηνλνζηηβάδαο» (snowball). πλνιηθά, 632 εξσηεκαηνιφγηα επεζηξάθεζαλ (πνζνζηφ απφθξηζεο 55%). Απφ απηά ηα 612 ήηαλ νινθιεξσκέλα φζνλ αθνξά ζηηο απαληήζεηο θαη ρξεζηκνπνηήζεθαλ ηειηθά. Καζψο ηα εξσηεκαηνιφγηα απαληήζεθαλ απφ ηα άηνκα ρσξίο ηελ παξνπζία ηεο εξεπλήηξηαο (self-completed), έκθαζε δφζεθε ζηελ ζαθήλεηα ησλ δηαηππψζεσλ θαη ζηελ αηζζεηηθή ηνπ πξνθεηκέλνπ λα απμεζεί ην πνζνζηφ απφθξηζεο (response rate). Πξηλ απφ ηε δηαλνκή ησλ εξσηεκαηνινγίσλ πξαγκαηνπνηήζεθε έξεπλα ζε δείγκα 20 αηφκσλ απφ ην πεξηβάιινλ ηεο ζπγγξαθέσο κε δηαθνξεηηθά θαη πάιη ραξαθηεξηζηηθά αλαθνξηθά κε ην θχιν, ηελ ειηθία, ην εηζφδεκα θαη ηνλ ηφπν θαηνηθίαο. ρφιηα πνπ αθνξνχζαλ ηε δηαηχπσζε ησλ εξσηήζεσλ ελζσκαηψζεθαλ ζην εξσηεκαηνιφγην, ελψ θάπνηεο εξσηήζεηο θαη δηαηππψζεηο πνπ ζεσξήζεθαλ δχζθνιεο ζηελ θαηαλφεζε, αζαθείο ή επαλαιακβαλφκελεο, αλαδηαηππσζήθαλ (ελίζρπζε θαηλνκεληθήο εγθπξφηεηαο; face validity) Γηακφξθσζε/επηινγή θιηκάθσλ κέηξεζεο ησλ ππφ-κειέηε κεηαβιεηψλ ηε δηεζλή βηβιηνγξαθία παξαηεξείηαη κεγάιε αλνκνηνκνξθία ζηνλ ηξφπν κέηξεζεο ησλ ππν-κειέηε ζηελ παξνχζα εξγαζία κεηαβιεηψλ. Οη θιίκαθεο κέηξεζεο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη απφ ηνπο εξεπλεηέο δηαθέξνπλ σο πξνο ην πεξηερφκελν ησλ δηαηππψζεσλ πνπ πεξηιακβάλνληαη, ηνλ αξηζκφ ησλ εξσηήζεσλ θαη ηελ εζσηεξηθή ηνπο ζπλνρή. Απηέο νη δηαθνξέο κπνξεί λα επεξεάζνπλ ζε κεγάιν βαζκφ ηελ εγθπξφηεηα θαη 231

232 αμηνπηζηία ησλ απνηειεζκάησλ ηεο έξεπλαο, ελψ ζπρλά νδεγνχλ ζε αληηθξνπφκελα επξήκαηα (π.ρ. Kossek and Ozeki, 1997; Mesmer Magnus and Viswesvarn, 2005). Γηα ην ιφγν απηφ πξέπεη λα επηιέγνληαη πνιχ πξνζεθηηθά θαη κε βάζε ηνπο ζηφρνπο ηεο έξεπλαο. Γηα ηε κέηξεζε ησλ κεηαβιεηψλ (variables) πνπ ζπλζέηνπλ, ην πξνηεηλφκελν ζηελ παξνχζα εξγαζία ζεσξεηηθφ πιαίζην, ρξεζηκνπνηήζεθαλ: i) θιίκαθεο/εξγαιεία κέηξεζεο (measurement scales) νη νπνίεο έρνπλ αλαπηπρζεί θαη εθαξκνζηεί θαη απφ άιινπο ζπγγξαθείο ζηε δηεζλή βηβιηνγξαθία θαη νη νπνίεο πξνζαξκφζηεθαλ ζηελ ειιεληθή πξαγκαηηθφηεηα θαη ii) θιίκαθεο/εξγαιεία κέηξεζεο (measurement scales) πνπ δηακνξθψζεθαλ απφ ηε ζπγγξαθέα κε βάζε ηε βηβιηνγξαθηθή επηζθφπεζε θαη ηε γλψκε εηδηθψλ (δηαζθάιηζε εγθπξφηεηαο πεξηερνκέλνπ; content validity). Αλαιπηηθφηεξα: Υαξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο πσο απεηθνλίδεηαη ζην Θεσξεηηθφ Πιαίζην, ηα ζηνηρεία πνπ δηακνξθψλνπλ έλα θηιηθφ ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ θαη δχλαηαη λα επεξεάζνπλ ην αληηιακβαλφκελν επίπεδν ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ, αθνξνχλ ζε ηξεηο κεηαβιεηέο: θηιηθή ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα, θηιηθφ ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη θαη ηδαληθφο εξγαδφκελνο Φηιηθή ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα Γηα ηε κέηξεζε κίαο (κε) θηιηθήο - ππνζηεξηθηηθήο πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξαο δηακνξθψζεθε κία θιίκαθα κέηξεζεο έμη (6) εξσηήζεσλ (βι. Πίλαθα 5.1) έρνληαο σο βάζε ηελ θιίκαθα κέηξεζεο ηεο θνπιηνχξαο εξγαζίαο νηθνγέλεηαο (work-family culture) πνπ αλέπηπμαλ νη Thompson θαη ζπλ. (1999). Ζ θιίκαθα ησλ Thompson θαη ζπλ. (1999) είλαη ε πην ζπρλά αλαθεξφκελε ζηε ζρεηηθή κε ηε δηακφξθσζε ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο βηβιηνγξαθίαο θη έρεη ρξεζηκνπνηεζεί απφ αξθεηνχο εξεπλεηέο (π.ρ. Thompson et al., 1999; Kelly et al., 2008; Casper et al., 2007). πσο έρεη ήδε αλαθεξζεί ζην (Κεθάιαην 4, ελφηεηα 4.2) ε θνπιηνχξα ζε ζρέζε 232

233 κε ηελ νηθνγέλεηα απφ ηνπο Thompson θαη ζπλ. (1999) πξνζεγγίδεηαη σο κία ηξηζδηάζηαηε κεηαβιεηή (ζπλνιηθά 20 εξσηήζεηο) κε ηηο εμήο δηαζηάζεηο: ππνζηήξημε ηνπ κάλαηδκελη (11 εξσηήζεηο), επηπηψζεηο ζηελ θαξηέξα (5 εξσηήζεηο) θαη απαηηήζεηο ηνπ νξγαληζκνχ ζε ζρέζε κε ην ρξφλν (4 εξσηήζεηο). Ζ επηινγή/αλάπηπμε ησλ εξσηήζεσλ δηαηππψζεσλ πνπ ζπκπεξηιήθζεθαλ ζηελ θιίκαθα πνπ αλαπηχρζεθε ζηελ παξνχζα εξγαζία γηα ηε κέηξεζε κίαο (κε) θηιηθήο - ππνζηεξηθηηθήο πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξαο ζηεξίρζεθε θαη ζηελ θιίκαθα κέηξεζεο ησλ αληηιήςεσλ ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ην πφζν ππνζηεξηθηηθφο είλαη ζην ζχλνιν ηνπ ν νξγαληζκφο ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα πνπ πξνηάζεθε απφ ηελ Allen (2001) θαη ε νπνία - φπσο επίζεο έρεη ζπδεηεζεί ζην Κεθάιαην 4, ελφηεηα παξνπζηάδεη λνεκαηηθή ζπλάθεηα (is co-founded; Allen, 2001; ζει. 146) κε ηε δηάζηαζε ππνζηήξημε ηνπ κάλαηδκελη ησλ Thompson θαη ζπλ. (1999). ηνλ Πίλαθα 5.1 πεξηέρεηαη ε πξνηεηλφκελε εδψ θιίκαθα γηα ηε κέηξεζε κίαο (κε) θηιηθήο ππνζηεξηθηηθήο πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξαο. ηελ πξψηε ζηήιε θαηαγξάθνληαη νη εξσηήζεηο / δηαηππψζεηο πνπ ελζσκαησζήθαλ ηειηθά ζηελ θιίκαθα θαη ζηε δεχηεξε ζηήιε νη εξσηήζεηο/ δηαηππψζεηο απφ ηηο θιίκαθεο κέηξεζεο ησλ Thompson θαη ζπλ. (1999) θαη ηεο Allen (2001) κε ηηο νπνίεο παξνπζηάδνπλ ελλνηνινγηθή ζπλάθεηα. Οη εξσηήζεηο/δηαηππψζεηο/ζηνηρεία πνπ πεξηιακβάλνληαη ζηελ θιίκαθα/εξγαιείν κέηξεζεο πνπ αλαπηχρζεθε απφ ηε ζπγγξαθέα ζε ζπλεξγαζία κε ηελ επηβιέπνπζα θαη ηε γλψκε εηδηθψλ, πεξηγξάθνπλ έλα εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ πνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ κία κε θηιηθή-ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα, έλα εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ δειαδή φπνπ νη εξγαδφκελνη πξέπεη λα δηαρσξίδνπλ απφιπηα ην νηθνγελεηαθφ απφ ην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ (βι. Πίλαθα 5.1, εξ. 3, 5), θαη ην νπνίν ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ ηάζε λα «ζηηγκαηίδεη» ηνπο εξγαδφκελνπο πνπ επηζπκνχλ λα έρνπλ νηθνγελεηαθή δσή, πεξηνξίδνληαο ηηο πηζαλφηεηέο ηνπο λα εμειηρζνχλ (βι. Πίλαθα 5.1, εξ. 1, 2, 4). ε έλα ηέηνην κε θηιηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πεξηβάιινλ θαη ελφςεη ησλ ηδηαίηεξα απμεκέλσλ ππνρξεψζεσλ ησλ επηρεηξήζεσλ θαη ηεο πξνζπάζεηάο ηνπο γηα επηβίσζε (ηδηαίηεξα ζηελ Διιάδα ηελ πεξίνδν απηή) ε ελαζρφιεζε κε ζέκαηα ζπλδπαζκνχ ησλ ζθαηξψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο κπνξεί λα ζεσξεζεί φηη είλαη κάιινλ πνιπηέιεηα (βι. Πίλαθα 5.1, εξ. 6, ε νπνία πξνζηέζεθε σο λέα δηαηχπσζε ζρεηηθή κε ηε ζχγρξνλε ειιεληθή πξαγκαηηθφηεηα κεηά απφ πξφηαζε ηεο επηβιέπνπζαο θαη ηε ζπλεξγαζία κε εηδηθνχο ζην αληηθείκελν επηζηήκνλεο). 233

234 Πίλαθαο 5.1: Αλάιπζε ηεο πξνηεηλφκελεο θιίκαθαο κέηξεζεο ηεο κεηαβιεηήο (κε) θηιηθή ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα Δξσηήζεηο 1. Ζ ρξήζε ησλ λφκηκσλ δηεπθνιχλζεσλ (π.ρ. άδεηα, κεησκέλν ή επέιηθην σξάξην) γηα ηε θξνληίδα παηδηψλ / νηθνγέλεηαο ζα πεξηφξηδε ηηο πξννπηηθέο εμέιημεο / θαξηέξαο κνπ ζηε δνπιεηά 2. Οη εξγαδφκελνη δηζηάδνπλ λα ζπδεηήζνπλ ηα νηθνγελεηαθά ηνπο πξνβιήκαηα θαη λα δεηήζνπλ ππνζηήξημε απφ ηε δηνίθεζε απφ θφβν κε ράζνπλ ηε δνπιεηά ηνπο 3. Γηα λα αληηκεησπίζεη θάπνηνο εξγαδφκελνο νηθνγελεηαθά ηνπ πξνβιήκαηα δελ ην αλαθέξεη, αιιά παίξλεη κέξνο ηεο θαλνληθήο άδεηαο ή ιέεη φηη είλαη άξξσζηνο/ε ή δελ πάεη ζηε δνπιεηά 4. Γηα λα ζε βιέπεη ε δηνίθεζε επλντθά πξέπεη λα έρεηο ζηαζεξά σο πξψηε πξνηεξαηφηεηα ηε δνπιεηά ζνπ θαη κεηά ηελ νηθνγελεηαθή ζνπ δσή 5. Δδψ επηθξαηεί ε άπνςε φηη άιιν ε δνπιεηά θαη άιιν ε νηθνγελεηαθή δσή 6. Κάησ απφ ηηο ζχγρξνλεο ζπλζήθεο ηεο νηθνλνκίαο ε δηνίθεζή καο ζεσξεί φηη ε ελαζρφιεζή ηεο κε ηελ εμηζνξξφπεζε ηεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο, είλαη δεηήκαηα δεπηεξεχνπζαο ζεκαζίαο ή θαη πνιπηέιεηα Δλλνηνινγηθή ζπλάθεηα κε: Σhompson θαη ζπλ. (1999) - Γηάζηαζε: Δπηπηψζεηο ζηελ θαξηέξα, εξ. 12 '' In this organization employs who participate in available work-family programs' (e.g. part-time work) are viewed as less serious about their careers than those who do not participate in these programs'' Σhompson θαη ζπλ. (1999) - Γηάζηαζε: Τπνζηήξημε ηνπ κάλαηδκελη, εξ. 3 In this organization it is generally ok to talk about one s family at work Αllen (2001), εξ.8 Employees should keep their personal problems at home Σhompson θαη ζπλ. (1999) - Γηάζηαζε: Τπνζηήξημε ηνπ κάλαηδκελη, εξ. 14 In this organisation it is very hard to leave during the workday to take care of personal or family matters Σhompson θαη ζπλ. (1999) - Γηάζηαζε: Απαηηήζεηο ηνπ νξγαληζκνχ ζε ζρέζε κε ην ρξφλν, εξ. 11 To be viewed favorably by top management, employees in this organization must constantly put their jobs ahead of their families or personal lives Αllen (2001), εξ. 1 Work should be the primary priority in a persons life Σhompson θαη ζπλ. (1999) - Γηάζηαζε: Τπνζηήξημε ηνπ κάλαηδκελη, εξ. 15 This organization encourages employee to set limits on where work life stops and family life begins Αllen (2001), εξ. 3 It is best to keep family matters separate from home Νέα εξψηεζε/δηαηχπσζε (ρέζε κε ειιεληθή πξαγκαηηθφηεηα, επίπησζε ηεο θξίζεο ζην θνηλσληθφ ζπκβφιαην, βι. Κεθάιαην 1) 234

235 Ζ δηαβάζκηζε ησλ απαληήζεσλ έγηλε κε ηε ρξήζε ηεο 7βάζκηαο θιίκαθαο Likert φπσο θαη ζηελ πεξίπησζε ησλ Σhompson θαη ζπλ θαη Αllen, 2001, φπνπ νη εξσηεζέληεο έπξεπε λα δειψζνπλ ην βαζκφ ζπκθσλίαο ηνπο ή φρη κε ηηο ζρεηηθέο δηαηππψζεηο/εξσηήζεηο. Με βάζε ηε δηαβάζκηζε ηεο θιίκαθαο: 1 = Όρη, δελ ηζρχεη θαζφινπ θαη 7 = Ναη, ηζρχεη πάληα ή ζρεδφλ πάληα. Δπνκέλσο, φζν πςειφηεξε ε ηηκή πνπ δειψζεθε/ζεκεηψζεθε ηφζν πην κε θηιηθή - ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα ε θνπιηνχξα Φηιηθφ ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη Γηα ηελ ιεηηνπξγηθνπνίεζε (operationalisation) ηεο κεηαβιεηήο θηιηθφ ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη δηακνξθψζεθε κία θιίκαθα πέληε (5) εξσηήζεσλ/δηαηππψζεσλ (βι. Πίλαθα 5.2) ιακβάλνληαο ππφςε ηελ θιίκαθα κέηξεζεο ησλ Thompson θαη ζπλ. (1999) θαη ηδηαίηεξα ηηο εξσηήζεηο/δηαηππψζεηο ηεο δηάζηαζεο ππνζηήξημε ηνπ κάλαηδκελη, ε νπνία φπσο πξναλαθέξζεθε παξνπζηάδεη λνεκαηηθή ζπλάθεηα (is co-founded) θαη κε ηελ θιίκαθα κέηξεζεο ησλ αληηιήςεσλ ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ην πφζν ππνζηεξηθηηθφο είλαη ζην ζχλνιφ ηνπ ν νξγαληζκφο ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγέλεηα πνπ αλαπηχρζεθε απφ ηελ Allen (2001). ηνλ Πίλαθα 5.2 παξνπζηάδεηαη ε θιίκαθα/εξγαιείν κέηξεζεο ηεο κεηαβιεηήο (variable) θηιηθφ ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη. ηελ πξψηε ζηήιε εληνπίδνληαη νη εξσηήζεηο/δηαηππψζεηο πνπ ελζσκαησζήθαλ ζηελ θιίκαθα θαη ζηε δεχηεξε νη εξσηήζεηο απφ ηελ θιίκαθα κέηξεζεο ησλ Thompson θαη ζπλ. (1999) δηάζηαζε ππνζηήξημε ηνπ κάλαηδκελη - κε ηηο νπνίεο παξνπζηάδνπλ ελλνηνινγηθή ζπλάθεηα. Οη εξσηήζεηο πνπ πεξηιακβάλνληαη ζηελ θιίκαθα κέηξεζεο πνπ αλαπηχρζεθε απφ ηε ζπγγξαθέα ζε ζπλεξγαζία κε ηελ επηβιέπνπζα, πεξηγξάθνπλ κία επηρείξεζε ζηελ νπνία ε δηνίθεζε κάλαηδκελη αλαγλσξίδεη φηη νη εξγαδφκελνη έρνπλ δσή θη εθηφο εξγαζίαο, δείρλνπλ γλήζην ελδηαθέξνλ θαη θαηαλφεζε ζε ζρέζε κε ηηο νηθνγελεηαθέο αλάγθεο ησλ εξγαδφκελσλ θαη ελζαξξχλνπλ θαη ππνζηεξίδνπλ ηνπο εξγαδφκελνπο ζην λα ζπλδπάζνπλ αξκνληθά ηηο δχν ζθαίξεο (εξγαζία θαη νηθνγέλεηα, βι. Πίλαθα 5.2. εξ. 1, 2, 3). Ζ αμία πνπ πξνζδίδεηαη ζηελ νηθνγέλεηα απφ ηε δηνίθεζε δηαθαίλεηαη επίζεο κέζα απφ επίζεκεο πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο πνπ εθαξκφδεη γηα ηε δηεπθφιπλζε ηεο εμηζνξξφπεζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (πνιηηηθψλ πνπ απνηεινχλ επίζεο ζηνηρεία ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο) θαη ηελ πξνζπάζεηα βειηίσζεο ζηνλ ηνκέα απηφ κέζα απφ ηελ παξαθνινχζεζε ησλ 235

236 απνηειεζκάησλ πνπ έρεη ε εθαξκνγή πνιηηηθψλ, πξαθηηθψλ ή πξνγξακκάησλ εμηζνξξφπεζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (βι. Πίλαθα 5.2, εξ. 4, 5). Πίλαθαο 5.2: Αλάιπζε ηεο πξνηεηλφκελεο θιίκαθαο κέηξεζεο ηεο κεηαβιεηήο θηιηθφ ππνζηεξηθηηθφ (πξνο ηελ νηθνγέλεηα) κάλαηδκελη Δξσηήζεηο 1. Δδψ, γεληθά, ε δηνίθεζε θαη νη πξντζηάκελνη δείρλνπλ ελδηαθέξνλ, θαηαλφεζε θαη ππνζηήξημε ζηηο νηθνγελεηαθέο αλάγθεο ησλ εξγαδνκέλσλ 2. Ζ δηνίθεζε ελζαξξχλεη ηνπο εξγαδφκελνπο λα επηδηψθνπλ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο 3. Ζ δηνίθεζε δείρλεη θαηαλφεζε ζηελ πεξίπησζε πνπ νη εξγαδφκελνη ρξεηάδεηαη λα δψζνπλ πξνηεξαηφηεηα ζηελ νηθνγέλεηά ηνπο 4. Ζ δηνίθεζε εθαξκφδεη ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο πνπ δηεπθνιχλνπλ ηελ εμηζνξξφπεζε ηεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο 5. Ζ δηνίθεζε παξαθνινπζεί ηα απνηειέζκαηα πνπ έρεη ε εθαξκνγή κηαο πνιηηηθήο, πξαθηηθήο ή πξνγξάκκαηνο εμηζνξξφπεζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο (π.ρ. επίδξαζε ζηελ παξαγσγηθφηεηα, πνηφηεηα εξγαζίαο) Δλλνηνινγηθή ζπλάθεηα κε: Σhompson θαη ζπλ. (1999) - Γηάζηαζε: Τπνζηήξημε ηνπ κάλαηδκελη, εξ. 8: In general, managers in this organisation are accommodating of family-related needs Σhompson θαη ζπλ. (1999) -Γηάζηαζε: Τπνζηήξημε ηνπ κάλαηδκελη, εξ. 20: In this organisation managers encourage employees to strike a balance between their work and family lives Σhompson θαη ζπλ. (1999) - Γηάζηαζε: Τπνζηήξημε ηνπ κάλαηδκελη, εξ. 2 In the event of conflict managers are understanding when employees have to put family first Νέα εξψηεζε/δηαηχπσζε Δθαξκνγή πνιηηηθψλ δηαζεζηκφηεηα επίζεκσλ θηιηθψλ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνιηηηθψλ Νέα εξψηεζε/δηαηχπσζε Αλαηξνθνδφηεζε δηνίθεζε Ζ δηαβάζκηζε ησλ απαληήζεσλ έγηλε κε ηε ρξήζε ηεο 7βάζκηαο θιίκαθαο Likert, φπνπ νη εξσηεζέληεο έπξεπε λα δειψζνπλ ην βαζκφ ζπκθσλίαο ηνπο ή φρη κε ηηο ζρεηηθέο δηαηππψζεηο/εξσηήζεηο. Με βάζε ηε δηαβάζκηζε ηεο θιίκαθαο: 1 = Όρη δελ ηζρχεη θαζφινπ θαη 7 = Ναη, ηζρχεη πάληα ή ζρεδφλ πάληα, φζν πςειφηεξε ε ηηκή ηφζν πην θηιηθφ - ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα ην κάλαηδκελη ηεο επηρείξεζεο. 236

237 Ηδαληθφο εξγαδφκελνο Δλψ απφ ηελ επηζθφπεζε ηεο εηδηθήο, κε ηελ παξνχζα έξεπλα, βηβιηνγξαθίαο δηαπηζηψλεηαη φηη αλαθέξεηαη ζπρλά ε έλλνηα, ην πεξηερφκελν θαη ε ζεκαζία ηνπ ζηεξεφηππνπ «ηδαληθφο εξγαδφκελνο» θαη ε επίδξαζε ηνπ ζηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο, δελ εληνπίζηεθε ζρεηηθή θιίκαθα κέηξεζήο ηνπ. Ζ θιίκαθα κέηξεζεο ηνπ ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ αλαπηχρζεθε απφ ηε ζπγγξαθέα ζε ζπλεξγαζία κε ηελ επηβιέπνπζα θαη ιακβάλνληαο ππφςε ηε γλψκε εηδηθψλ ζην αληηθείκελν επηζηεκφλσλ (Glaveli et al., 2013). Δίλαη κία θιίκαθα 5 εξσηήζεσλ (βι. Πίλαθα 5.3), κε βάζε ηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ αθνξνχλ ζηηο πξνζδνθίεο ησλ επηρεηξήζεσλ απφ ηνλ ηδαληθφ εξγαδφκελν θαη πεξηγξάθνληαη απφ ηελ Βailyn (1993): «Οη εξγαδφκελνη πνπ εθηεινχλ πλεπκαηηθή εξγαζία πξνζδνθάηε λα εξγάδνληαη πνιιέο ψξεο, λα νξγαλψλνπλ ηηο δξαζηεξηφηεηεο εθηφο εξγαζίαο γχξσ απφ ηελ εξγαζία θαη λα είλαη πξφζπκνη λα ηαμηδέςνπλ ή αθφκε θαη λα αιιάμνπλ ηφπν θαηνηθίαο εάλ ηνπο δεηεζεί». Σα ραξαθηεξηζηηθά απηά σο ζηνηρεία ηνπ ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ πηνζεηνχλ θαη άιινη ζπγγξαθείο (π.ρ. Rapoport and Rapoport, 1971; Lewis, 1997; 2000; Williams, 2000; Blair-Loy, M., 2005; Moen and Roehling, 2005; Haas and Hwang, 2007; Lewis and Humbert, 2010; Kelly et al., 2010). Πίλαθαο 5.3: Αλάιπζε ηεο πξνηεηλφκελεο θιίκαθαο κέηξεζεο ηεο κεηαβιεηήο ηδαληθφο εξγαδφκελνο Δξσηήζεηο 1. Να πξνζθέξεη φιε ηνπ ηελ ελέξγεηα ζηε δνπιεηά 2. Να εξγάδεηαη θαη πέξα απφ ηηο θαλνληθέο ψξεο αλ ρξεηαζηεί γηα λα ηειεηψζεη ηε δνπιεηά 3. Να είλαη δηαζέζηκν αλά πάζα ζηηγκή (π.ρ. γηα ζπλαληήζεηο ζπλεξγαζίαο ) 4. Να είλαη επέιηθην ζηηο κεηαθηλήζεηο ηνπ, π.ρ. ηαμίδηα 5. Να είλαη δηαηεζεηκέλν λα αιιάμεη ηφπν εξγαζίαο εάλ ηνπ δεηεζεί απφ ηελ εηαηξεία Πην ζπγθεθξηκέλα, φπσο θαίλεηαη θαη απφ ηελ αλάπηπμε ησλ εξσηήζεσλ πνπ ζπκπεξηιακβάλνληαη ζηνλ Πίλαθα 5.3 δεηήζεθε απφ ηνπο εξσηψκελνπο λα ζεκεηψζνπλ ην βαζκφ πνπ ζεσξνχλ φηη ζηελ επηρείξεζή ηνπο ηδαληθφο εξγαδφκελνο ζεσξείηαη ην άηνκν πνπ: «Πξνζθέξεη φιε ηνπ ηελ ελέξγεηα ζηε δνπιεη», «Δξγάδεηαη θαη πέξα απφ ηηο θαλνληθέο ψξεο αλ ρξεηαζηεί γηα λα ηειεηψζεη ηε δνπιεηά», «Δίλαη δηαζέζηκν αλά 237

238 πάζα ζηηγκή (π.ρ. γηα ζπλαληήζεηο ζπλεξγαζίαο)», «Δίλαη επέιηθην ζηηο κεηαθηλήζεηο ηνπ, π.ρ. ηαμίδηα», «Δίλαη δηαηεζεηκέλν λα αιιάμεη ηφπν εξγαζίαο εάλ ηνπ δεηεζεί απφ ηελ εηαηξεία». Ζ δηαβάζκηζε ησλ απαληήζεσλ έγηλε κε ηε ρξήζε ηεο 7βάζκηαο θιίκαθαο Likert, φπνπ νη εξσηεζέληεο έπξεπε λα δειψζνπλ ην βαζκφ ζπκθσλίαο ηνπο ή φρη κε ηηο ζρεηηθέο δηαηππψζεηο/εξσηήζεηο. Με βάζε ηε δηαβάζκηζε ηεο θιίκαθαο: 1 = Όρη, Καζφινπ θαη 7 = Ναη, Απφιπηα, φζν πςειφηεξε ε ηηκή ηφζν πην ηζρπξφ ην πξφηππν ηνπ ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ ζην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ. πλνςίδνληαο, ζην ζεκείν απηφ ζεσξείηαη ζθφπηκν λα δηεπθξηληζηνχλ ηα εμήο: Ζ επηινγή ηεο κέηξεζεο (operationalisation) ηεο θνπιηνχξαο πξνο ηελ νηθνγέλεηαο σο κε θηιηθή ππνζηεξηθηηθή θαη ηεο έληαμεο ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ» σο δηαθξηηνχ ζηνηρείνπ ηεο κε-θηιηθήο πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξαο έγηλε ιακβάλνληαο ππφςε: i) ηηο δπζκελείο ζπλζήθεο ηεο νηθνλνκίαο ζηελ Διιάδα, ii) ηελ άπνςε ηεο επηβιέπνπζαο θαη ησλ ζπλεξγαδφκελσλ εηδηθψλ επηζηεκφλσλ ζην πιαίζην ηνπ εξεπλεηηθνχ πξνγξάκκαηνο «Φχιν θαη Ηζφηεηα: Οξγαλσζηαθή πκπεξηθνξά θαη ν ξφινο ησλ Φχισλ» (ζπγρξεκαηνδφηεζε ηεο ΔΔ) θαη iii) ηελ δνθηκαζηηθή εθαξκνγή ησλ θιηκάθσλ πνπ πξνηείλνληαη θαη ρξεζηκνπνηνχληαη ζηελ παξνχζα εξγαζία ζε ζρεηηθή εκπεηξηθή έξεπλα πνπ εληάζζεηαη ζην πην πάλσ εξεπλεηηθφ πξφγξακκα (Καξαζαββίδνπ θαη Γιαβέιε, 2007) χγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο ηε κεηα-αλάιπζε ηνπο νη Mesmer-Magnus θαη Viswervaran (2007) αλαθνξηθά κε ην βαζκφ ζχγθιηζεο (overlap) κεηαμχ ησλ εξγαιείσλ κέηξεζεο ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (ζπλνιηθά 20 άξζξα - 25 κειέηεο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ κεηαμχ 1992 θαη 2003), δηαπίζησζαλ φηη γηα ηε κέηξεζή ηνπο ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία θιίκαθεο πνπ παξνπζηάδνπλ κεγάιε πνηθηιία ζε ζρέζε κε ην πεξηερφκελν θαη ηνλ αξηζκφ ησλ εξσηήζεσλ / δηαηππψζεσλ (θπκαίλνληαη απφ 2 έσο 22) πνπ ελζσκαηψλνπλ, ελψ ν δείθηεο εζσηεξηθήο ζπλνρή ηνπο παίξλεη ηηκέο κεηαμχ,56 θαη,95. Δπίζεο, κε βάζε ηελ αλάιπζε ησλ Mesmer-Magnus θαη Viswervaran (2007; βι. Πίλαθα 1, ζει ζην άξζξν ηνπο) παξαηεξνχκε φηη: Οη θιίκαθεο κέηξεζεο πνπ έρνπλ θπξίσο ρξεζηκνπνηεζεί γηα ηε κέηξεζε ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή είλαη νη: Kopelman θαη ζπλ. (1983; πεξηιακβάλεη 4 εξσηήζεηο, ρξεζηκνπνηήζεθε ζε 11 δείγκαηα), Netemeyer θαη ζπλ. 238

239 (1996; πεξηιακβάλεη 22 εξσηήζεηο, ρξεζηκνπνηήζεθε ζε 5 δείγκαηα), Carlson θαη ζπλ. (2000; πεξηιακβάλεη 9 εξσηήζεηο, ρξεζηκνπνηήζεθε ζε 2 δείγκαηα), Frone θαη ζπλ. (1992; πεξηιακβάλεη 2 εξσηήζεηο, ρξεζηκνπνηήζεθε ζε 4 δείγκαηα), Burke θαη ζπλ. (1979; πεξηιακβάλεη 5 ή 7 εξσηήζεηο, ρξεζηκνπνηήζεθε ζε 3 δείγκαηα), Goff θαη ζπλ. (1990, πεξηιακβάλεη 8 εξσηήζεηο, ρξεζηκνπνηήζεθε ζε 1 δείγκα). Σέινο, νη Boyar θαη ζπλ. (2003) θαη νη O Discroll θαη ζπλ. (1992) αλέπηπμαλ δηθέο ηνπο θιίκαθεο (3 θαη 7 αληίζηνηρα εξσηήζεσλ) πνπ δελ ρξεζηκνπνηήζεθαλ απφ άιινπο ζπγγξαθείο. Οη θιίκαθεο κέηξεζεο πνπ έρνπλ ρξεζηκνπνηεζεί γηα ηε κέηξεζε ηεο ζχγθξνπζεο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή είλαη νη: Burley (1989, πεξηιακβάλεη 4 εξσηήζεηο, ρξεζηκνπνηήζεθε ζε 10 δείγκαηα), Netemeyer θαη ζπλ. (1996; πεξηιακβάλεη 22 εξσηήζεηο, ρξεζηκνπνηήζεθε ζε 4 δείγκαηα), Carlson θαη ζπλ. (2000; πεξηιακβάλεη 9 εξσηήζεηο, ρξεζηκνπνηήζεθε ζε 2 δείγκαηα), Frone θαη ζπλ. (1992; πεξηιακβάλεη 2 εξσηήζεηο, ρξεζηκνπνηήζεθε ζε 3 δείγκαηα), Burke θαη ζπλ. (1979; πεξηιακβάλεη 5 ή 7 εξσηήζεηο, ρξεζηκνπνηήζεθε ζε 3 δείγκαηα), Goff θαη ζπλ. (1990, πεξηιακβάλεη 8 εξσηήζεηο, ρξεζηκνπνηήζεθε ζε 1 δείγκα). Tξεηο ζπγγξαθείο, νη: Boyar θαη ζπλ. (2003), O Discroll θαη ζπλ. (1992) θαη Crzywacz θαη Bass (2003) αλέπηπμαλ δηθέο ηνπο θιίκαθεο (3, 7 θαη 4 εξσηήζεσλ αληίζηνηρα) πνπ δελ ρξεζηκνπνηήζεθαλ απφ άιινπο ζπγγξαθείο. Ζ θιίκαθα ησλ Kopelman θαη ζπλ. (1983) γηα ηε κέηξεζε ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ζπλδπάδεηαη κε απηή ηνπ Burley (1989) γηα ηε κέηξεζε ηεο ζχγθξνπζεο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή. Οη θιίκαθεο κέηξεζεο πνπ αλαπηχρζεθαλ απφ ηνπο Frone θαη ζπλ. (1992) θαη ηνπο Netemeyer θαη ζπλ. (1996) γηα ηε κέηξεζε ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο παξνπζηάδνπλ κεγάιν βαζκφ ζχγθιηζεο (overlap), δειαδή κεγάιν βαζκφ ζπζρέηηζεο κεηαμχ ηνπο. χκθσλα κε ηνπο Mesmer-Magnus θαη Viswervaran (2007) είλαη πξνηηκφηεξν λα κε ρξεζηκνπνηνχληαη φηαλ νη εξεπλεηέο επηζπκνχλ λα κειεηήζνπλ ηελ επίδξαζε θνηλψλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ. ην ζεκείν απηφ πξέπεη λα αλαθεξζεί φηη έλαο βαζκφο ζπζρέηηζεο (φρη φκσο ηφζν πςεινχ ψζηε λα ππάξρεη ζρεδφλ ηαχηηζε) κεηαμχ ησλ δχν κεηαβιεηψλ είλαη αλακελφκελνο (θη απηφ αληηθαηνπηξίδεηαη θαη ζην πξνηεηλφκελν ζηελ παξνχζα εξγαζία Θεσξεηηθφ Πιαίζην). Απηφ δηφηη θαζψο ηα άηνκα έρνπλ δεδνκέλα πνζά (fixed amounts) θπζηθψλ θαη ςπρνινγηθψλ πφξσλ (π.ρ. ρξφλνο, πλεπκαηηθή θαη ςπρηθή ελέξγεηα), νη ζπγθξνχζεηο πξνο ηε κία θαηεχζπλζε είλαη πηζαλφ λα ζπλδπάδνληαη κε ζπγθξνχζεηο θαη πξνο ηελ άιιε θαηεχζπλζε (Frone et al.,1992; Mesmer-Magnus θαη Viswervaran, 2007). 239

240 Δπίζεο, κε βάζε ην άξζξν ησλ Carlson θαη ζπλ. (2000) κπνξνχκε λα ππνζηεξίμνπκε φηη νη πην πάλσ θιίκαθεο (κε εμαίξεζε απηή ηνπ Carlson θαη ζπλ, 2000) δίλνπλ έκθαζε ζηε κέηξεζε ηεο ζχγθξνπζεο ιφγσ έιιεηςεο ρξφλνπ θαη πίεζεο/ζηξεο θαη δελ πεξηιακβάλνπλ ηε δηάζηαζε ηεο ζχγθξνπζεο ιφγσ ζπκπεξηθνξάο, δηάζηαζε πνπ πξνηάζεθε απφ ηνπο Greenhaus θαη Beutell (1985). ηελ παξνχζα εξγαζία γηα ηε κέηξεζε θαη ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο ρξεζηκνπνηήζεθε ε θιίκαθα πνπ αλαπηχρζεθε απφ ηνπο Carlson θαη ζπλ. (2000, βι. Πίλαθα 5.4). Απηή, φπσο έρεη αλαθεξζεί θαη ζην Κεθάιαην 3, ελφηεηα 3.1, αλαπηχζζεηαη ζε 18 ζπλνιηθά εξσηήζεηο, ελλέα (9) απφ ηηο νπνίεο κεηξνχλ ηελ ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ελλέα (9) ηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή. Κάζε κηα θαηεχζπλζε ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο έρεη 3 ππν-δηαζηάζεηο: ζχγθξνπζε ιφγσ ρξφλνπ, ιφγσ πίεζεο/ζηξεο θαη ιφγσ ζπκπεξηθνξάο, πνπ ιεηηνπξγηθνπνηνχληαη (operationalisation) κε ηξεηο εξσηήζεηο ε θάζε κία (βι. Πίλαθα 5.4). Οη ιφγνη πνπ νδήγεζαλ ζηελ επηινγή ζηελ παξνχζα εξγαζία ηεο θιίκαθαο κέηξεζεο ησλ Carlson θαη ζπλ. (2000) είλαη νη εμήο: i) απνηειεί ηε κφλε απφ ηηο πξναλαθεξζείζεο θιίκαθεο πνπ θαιχπηεη ηηο δχν (2) θαηεπζχλζεηο θαη ηηο έμη (6) δηαζηάζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο ζχκθσλα κε ην γεληθά απνδεθηφ κνληέιν ησλ Greenhaus θαη Beutell (1985; βι. επίζεο Κεθ. 3, ελφηεηα 3.1), ii) είλαη πην ζχγρξνλν εξγαιείν απφ ηηο ππφινηπεο θιίκαθεο θη επνκέλσο ζηεξίδεηαη ζε λεφηεξεο εμειίμεηο ζηε ζπγθεθξηκέλε γλσζηηθή επηζηεκνληθή πεξηνρή, iii) oη θιίκαθεο κέηξεζεο πνπ αλαπηχρζεθαλ απφ ηνπο Frone θαη ζπλ. (1992) θαη ηνπο Netemeyer θαη ζπλ. (1996), φπσο αλαθέξζεθε λσξίηεξα, είλαη πξνηηκφηεξν λα κε ρξεζηκνπνηνχληαη φηαλ νη εξεπλεηέο επηζπκνχλ λα κειεηήζνπλ ηελ επίδξαζε θνηλψλ πξνζδηνξηζηηθψλ παξαγφλησλ θαη iv) πξφθεηηαη γηα έλα έγθπξν θαη αμηφπηζην εξγαιείν κέηξεζεο πνπ αλαπηχρζεθε θη ειέγρζεθε κε έγθπξεο δηαδηθαζίεο θαη δείρλεη ζηαζεξφηεηα αλαθνξηθά κε ηε βαζηθή ηεο δηαζηαζηκφηεηα ζε δηαθνξεηηθέο θνπιηνχξεο (π.ρ. Carnicer et al., 2004; Lapierre et al., 2008; Vieira et al., 2013). Ζ δηαβάζκηζε ησλ απαληήζεσλ έγηλε κε ηε ρξήζε ηεο 5βάζκηαο θιίκαθαο Likert, φπνπ νη εξσηεζέληεο έπξεπε λα δειψζνπλ ην βαζκφ ζπκθσλίαο ηνπο ή φρη κε ηηο ζρεηηθέο δηαηππψζεηο/εξσηήζεηο, φπνπ: 1 = Γηαθσλψ θαη 5 = πκθσλψ, φζν πςειφηεξε ε ηηκή ηφζν πην έληνλε ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή. 240

241 Πίλαθαο 5.4: Αλάιπζε ηεο θιίκαθαο κέηξεζεο ηεο κεηαβιεηήο ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο- νηθνγελεηαθήο δσήο Η. χγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ύγκροσζη λόγω ζηρες/πίεζης 1. πρλά είκαη ηφζν εμαληιεκέλνο /ε ζπλαηζζεκαηηθά φηαλ επηζηξέθσ ζην ζπίηη απφ ηε δνπιεηά, πνπ δελ κπνξψ λα ζπκβάιισ ζηελ νηθνγέλεηα κνπ 2. πρλά φηαλ επηζηξέθσ ζην ζπίηη απφ ηε δνπιεηά είκαη ηφζν θνπξαζκέλνο/ε (ζσκαηηθά) πνπ δελ κπνξψ νχηε λα πάξσ κέξνο ζε δξαζηεξηφηεηεο ηεο νηθνγέλεηαο νχηε λα αλαιάβσ επζχλεο 3. Μεξηθέο θνξέο, εμαηηίαο φισλ ησλ πηέζεσλ πνπ έρσ ζηε δνπιεηά κνπ, φηαλ επηζηξέθσ ζην ζπίηη είκαη πνιχ αγρσκέλνο/ ε γηα λα θάλσ πξάγκαηα πνπ ζα κε επραξηζηνχζαλ ύγκροσζη λόγω τρόνοσ 4. Δμαηηίαο ηνπ ρξφλνπ πνπ πξέπεη λα αθηεξψλσ ζηε δνπιεηά, ράλσ δξαζηεξηφηεηεο ηεο νηθνγέλεηαο κνπ (π.ρ. ζρνιηθέο γηνξηέο, γελέζιηα) 5. Ο ρξφλνο πνπ απαηηεί ε δνπιεηά κνπ πεξηνξίδεη, πεξηζζφηεξν απφ φζν ζα ήζεια, ηελ ελαζρφιεζε κνπ κε δξαζηεξηφηεηεο ηεο νηθνγέλεηαο 6. Ο ρξφλνο πνπ πξέπεη λα αθηεξψλσ ζηε δνπιεηά κνπ δελ κνπ επηηξέπεη λα αληαπνθξηζψ ζηηο νηθνγελεηαθέο κνπ επζχλεο θαη ππνρξεψζεηο ύγκροσζη λόγω ζσμπεριθοράς 7. Ζ ζπκπεξηθνξά πνπ αθνινπζψ γηα λα επηιχζσ πξνβιήκαηα ζηε δνπιεηά δελ είλαη ε θαηάιιειε γηα λα ιχλσ ηα πξνβιήκαηα ζην ζπίηη 8. πκπεξηθνξέο πνπ είλαη απνδνηηθέο ζηε δνπιεηά κνπ δε κε βνεζνχλ λα γίλσ θαιχηεξνο γνληφο /ζχληξνθνο 9. πκπεξηθνξέο πνπ ζηε δνπιεηά κνπ είλαη απνηειεζκαηηθέο θαη αλαγθαίεο δελ απνδίδνπλ ζην ζπίηη ΗΗ. χγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ύγκροσζη λόγω ζηρες/πίεζης 1. Σν άγρνο πνπ κνπ δεκηνπξγνχλ νη νηθνγελεηαθέο κνπ ππνρξεψζεηο, ζπρλά κε δπζθνιεχεη λα ζπγθεληξσζψ ζηε δνπιεηά κνπ 2. Δμαηηίαο ηνπ άγρνπο πνπ έρσ ζην ζπίηη, ζπρλά νηθνγελεηαθέο έγλνηεο κε απαζρνινχλ φηαλ βξίζθνκαη ζηε δνπιεηά κνπ 3. Οη εληάζεηο θαη ν θφξηνο ησλ νηθνγελεηαθψλ ππνρξεψζεψλ κνπ, ζπρλά κεηψλνπλ ηελ ηθαλφηεηά κνπ λα αληαπνθξηζψ ζηηο απαηηήζεηο ηεο δνπιεηάο κνπ ύγκροσζη λόγω τρόνοσ 4. Δμαηηίαο ηνπ ρξφλνπ πνπ αθηεξψλσ ζηηο νηθνγελεηαθέο κνπ ππνρξεψζεηο, ζπρλά δελ έρσ ηε δπλαηφηεηα λα ζπκκεηάζρσ ζε δξαζηεξηφηεηεο ζηε δνπιεηά πνπ ζα βνεζνχζαλ ζηελ θαξηέξα κνπ 5. Ο ρξφλνο πνπ αθηεξψλσ ζηηο νηθνγελεηαθέο κνπ ππνρξεψζεηο, ζπρλά επεξεάδεη αξλεηηθά ηελ αληαπφθξηζή κνπ ζηηο ππνρξεψζεηο ηεο δνπιεηάο κνπ 6. Ο ρξφλνο πνπ αθηεξψλσ ζηηο νηθνγελεηαθέο κνπ ππνρξεψζεηο ζπρλά δελ κνπ επηηξέπεη λα ζπκκεηέρσ ζε δξαζηεξηφηεηεο ζηε δνπιεηά κνπ (π.ρ. ζπλαληήζεηο εθηφο σξαξίνπ, κεηαθηλήζεηο) ύγκροσζη λόγω ζσμπεριθοράς 7. Οη ζπκπεξηθνξέο πνπ ζην ζπίηη είλαη απνηειεζκαηηθέο δελ ζα απέδηδαλ ζηε δνπιεηά 8. Ζ ζπκπεξηθνξά πνπ αθνινπζψ γηα λα επηιχζσ πξνβιήκαηα ζην ζπίηη δελ είλαη ε θαηάιιειε γηα λα ιχλσ ηα πξνβιήκαηα ζηε δνπιεηά 9. πκπεξηθνξέο πνπ είλαη απνδνηηθέο ζην ζπίηη δε κε βνεζνχλ λα γίλσ πην απνηειεζκαηηθφο/ απνδνηηθφο ζηε δνπιεηά κνπ Πεγή: Πξνζαξκνγή απφ ηνπο Carlson θαη ζπλ. (2000) 241

242 Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Δξγαζία, ηελ Οηθνγέλεηα θαη ηελ Δμηζνξξφπεζε Δξγαζηαθήο - Οηθνγελεηαθήο Εσήο Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία Τπάξρεη κεγάιε δηαθνξνπνίεζε κεηαμχ ησλ κειεηεηψλ αλαθνξηθά κε ην εξγαιείν πνπ ρξεζηκνπνηνχλ γηα ηε κέηξεζε ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία ζηηο ζρεηηθέο κε ηε κειέηε ηεο ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο έξεπλεο, δηαθνξέο πνπ νθείινληαη θπξίσο ζε δηαθνξέο ζηνπο ζηφρνπο ηεο έξεπλαο (Allen et al., 2000). χκθσλα κε ηνπο Allen θαη ζπλ. (2000) ζπρλά νη ζπγγξαθείο αλαπηχζζνπλ δηθέο ηνπο θιίκαθεο κέηξεζεο ελψ φπσο ππνζηεξίδεηαη θαη απφ ηελ κεηα-αλάιπζε ησλ Kossek θαη Ozeki (1997) δχν απφ ηηο πην ζπρλά ρξεζηκνπνηνχκελεο είλαη νη θιίκαθεο κέηξεζεο ησλ: Hackamn θαη Oldham (1975), ε νπνία πεξηιακβάλεη 14 εξσηήζεηο πνπ κεηξνχλ ηελ ηθαλνπνίεζε κε 5 ραξαθηεξηζηηθά ηεο εξγαζίαο: ακνηβή, εξγαζηαθή αζθάιεηα, πξντζηάκελνο, ζπλάδειθνη θαη αλάπηπμε. Υξεζηκνπνηήζεθε φκσο απφ ηνπο εξεπλεηέο γηα λα κεηξεζεί ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία κε πέληε (5) εξσηήζεηο πνπ αληηζηνηρνχλ ζην βαζκφ ηθαλνπνίεζεο απφ θάζε κία απφ ηηο πην πάλσ δηαζηάζεηο (δειαδή ηθαλνπνίεζε απφ: ακνηβή, εξγαζηαθή αζθάιεηα, ζρέζεηο κε πξντζηάκελν θαη ζπλαδέιθνπο θαη επθαηξίεο αλάπηπμε), θαη Quinn θαη Staines (1979), ε νπνία αλαπηχζζεηαη κε ηέζζεξηο (4) εξσηήζεηο: «Πφζν ηθαλνπνηεκέλνο είζηε απφ ηελ εξγαζία ζαο;», «Δάλ κπνξνχζαηε λα επηιέμεηε κεηαμχ ηεο παξνχζαο εξγαζίαο ζαο θαη άιισλ εξγαζηψλ, πνηα ζα επηιέγαηε;», «ε πνην βαζκφ ε παξνχζα εξγαζίαο ζαο αληαπνθξίλεηαη ζηηο πξνζδνθίεο ζαο;» θαη «Δάλ ν ζηελφο ζαο θίινο επηζπκνχζε λα εξγαζηεί ζηε εηαηξείαο ζαο, ηη ζα ηνπ πξνηείλαηε;». Ζ θιίκαθα δηαβάζκηζεο ησλ εξσηήζεσλ δηαθνξνπνηείηαη γηα θάζε εξψηεζε. πσο γίλεηαη θαηαλνεηφ απφ ηε κειέηε ησλ πην πάλσ εξσηήζεσλ ην ζπγθεθξηκέλν εξγαιείν δελ εζηηάδεη κφλν ζε ζπγθεθξηκέλεο δηαζηάζεηο (facets) ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία αιιά πεξηιακβάλεη θαη εξσηήζεηο πνπ ζπλδένληαη κε ηελ πίζηε ησλ εξγαδνκέλσλ ζηελ επηρείξεζε (ζχζηαζε ζε ηξίηνπο, πξφζεζε απνρψξεζεο /επηινγή κεηαμχ εξγαζηψλ). Πάλησο, πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη ζηηο ζρεηηθέο κε ηελ επίδξαζε ελφο θηιηθνχ εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο ζηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο έξεπλεο, αιιά θαη γεληθφηεξα ζηε βηβιηνγξαθία πνπ αθνξά ζηε κειέηε ησλ επηπηψζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσή θαη ζε έξεπλεο πνπ είλαη κεηαγελέζηεξεο 242

243 ηνπ 2000 θαη πνπ επνκέλσο δελ ιήθζεθαλ ππφςε ζηηο κεηα-αλαιχζεηο ησλ Allen θαη ζπλ. (2000) θαη ησλ Kossek and Ozeki (1997), ρξεζηκνπνηείηαη ζπρλά ε θιίκαθα κέηξεζεο ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία ησλ Cammann θαη ζπλ. (1979) (π.ρ. Carslon et al., 2000; Lambert et al., 2001; Lapierre et al., 2007; Poelams et al., 2013). Ζ θιίκαθα απηή ελζσκαηψλεη ηηο παξαθάησ ηξεηο (3) εξσηήζεηο: «Γεληθά, δελ κνπ αξέζεη ε δνπιεηά κνπ», «πλνιηθά, είκαη ηθαλνπνηεκέλνο/ε απφ ηε δνπιεηά κνπ» θαη «Γεληθά, κνπ αξέζεη λα εξγάδνκαη εδψ», πνπ κεηξνχλ φπσο δηαπηζηψλνπκε, ηε ζπλνιηθή ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη φρη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ζπγθεθξηκέλα ραξαθηεξηζηηθά (facets) ηεο εξγαζίαο φπσο π.ρ. ζηελ πεξίπησζε ηεο θιίκαθαο ησλ Hackman θαη Oldham (1975). Πίλαθαο 5.5: Παξνπζίαζε ησλ πξνηεηλφκελσλ θιηκάθσλ κέηξεζεο ησλ κεηαβιεηψλ: ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο Η. Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία 1. πλνιηθά, είκαη ηθαλνπνηεκέλνο/ε απφ ηε δνπιεηά κνπ 2. Δίκαη ηθαλνπνηεκέλνο/ε απφ ηηο απνδνρέο κνπ 3. Νηψζσ αζθαιήο γηα ην κέιινλ κνπ ζηε δνπιεηά 4. Δθηηκψ φηη έρσ πεηχρεη επαγγεικαηηθά ΗΗ. Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα 1. πλνιηθά, είκαη ηθαλνπνηεκέλνο/ε απφ ηελ νηθνγελεηαθή κνπ δσή 2. Δθηηκψ φηη έρσ πεηχρεη ζηελ νηθνγελεηαθή κνπ δσή ΗΗΗ. Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο 1. Δίκαη ηθαλνπνηεκέλνο απφ ηελ ηζνξξνπία πνπ έρσ πεηχρεη αλάκεζα ζηελ νηθνγελεηαθή θαη ηελ εξγαζηαθή κνπ δσή ηελ παξνχζα εξγαζία ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία κεηξήζεθε κε ηε ρξήζε κίαο θιίκαθαο πνπ αλαπηχρζεθε απφ ηε ζπγγξαθέα (ζε ζπλεξγαζία κε ηελ επηβιέπνπζα) θαη πεξηιακβάλεη ηέζζεξηο (4) εξσηήζεηο (βι. Πίλαθα 5.5). Μία εξψηεζε ε: «πλνιηθά, είκαη ηθαλνπνηεκέλνο/ε απφ ηε δνπιεηά κνπ» κεηξά ηε ζπλνιηθή ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία ζχκθσλα κε ηε γεληθή ηάζε ζηε ζρεηηθή επηζηεκνληθή πεξηνρή. πκπεξηιήθζεθε επίζεο ε εξψηεζε «Δθηηκψ φηη έρσ πεηχρεη επαγγεικαηηθά» δηφηη ζεκαληηθφ ζηνηρείν ηνπ επηηπρεκέλνπ ζπλδπαζκνχ ησλ δχν ζθαηξψλ είλαη θαη ε θαιή ιεηηνπξγία απφδνζε ηνπ αηφκνπ ζηηο δχν ζθαίξεο (Clark, 2000). Σέινο, δχν εξσηήζεηο νη: «Δίκαη ηθαλνπνηεκέλνο/ε απφ ηηο απνδνρέο κνπ», «Νηψζσ αζθαιήο γηα ην κέιινλ κνπ ζηε δνπιεηά» πνπ πεξηιακβάλνληαη ζηελ θιίκαθα κέηξεζεο ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ 243

244 ηελ εξγαζία ησλ Hackman θαη Oldham (1975) ζεσξήζεθε ζεκαληηθφ λα πξνζηεζνχλ δηφηη ε έξεπλα πξαγκαηνπνηείηαη ζηελ Διιάδα ζε κία πεξίνδν φπνπ νη απνδνρέο ησλ εξγαδνκέλσλ ιφγσ ηεο νηθνλνκηθήο θαηάζηαζεο ζπλερψο κεηψλνληαη, ελψ ε εξγαζηαθή αζθάιεηα αλακέλεηαη λα απνηειεί ζεκαληηθφ παξάγνληα ηθαλνπνίεζεο ιφγσ ηεο πςειήο αλεξγίαο πνπ καζηίδεη ηε ρψξα (εγθπξφηεηα πεξηερνκέλνπ; content validity) Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα Ζ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα ζηηο ζρεηηθέο έξεπλεο κεηξάηαη ζπρλά ζε αληηδηαζηνιή κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, δειαδή κεηξάηαη κε ηηο ίδηεο εξσηήζεηο αληηθαζηζηψληαο απιά ηε ιέμε εξγαζία κε ηε ιέμε νηθνγέλεηα (π.ρ. Lapierre et al., 2007). Έηζη ζηελ παξνχζα έξεπλα ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα κεηξήζεθε κε ηε ρξήζε κίαο θιίκαθαο πνπ αλαπηχρζεθε θαη πάιη απφ ηε ζπγγξαθέα ζε ζπλεξγαζία κε ηελ επηβιέπνπζα θαη πεξηιακβάλεη δχν (2) εξσηήζεηο (βι. Πίλαθα 5.5) αληίζηνηρεο κε απηέο ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία: «πλνιηθά, είκαη ηθαλνπνηεκέλνο/ε απφ ηελ νηθνγελεηαθή κνπ δσή» θαη «Δθηηκψ φηη έρσ πεηχρεη ζηελ νηθνγελεηαθή κνπ δσή» Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο ηε βηβιηνγξαθία ζπλήζσο πηνζεηνχληαη κεηξήζεηο κε ηε ρξήζε κηαο εξψηεζεο (single item measures) γηα ηελ αμηνιφγεζε ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (Mikie and Peltola, 1999; Valcour, 2007). Μφλε εμαίξεζε απνηειεί ε θιίκαθα κέηξεζεο πνπ αλαπηχρζεθε απφ ηελ Valcour (2007) ε νπνία δηακφξθσζε κε βάζε ηε βηβιηνγξαθία κία θιίκαθα πέληε (5) εξσηήζεσλ πξνθεηκέλνπ λα αληαλαθιά δηάθνξεο φςεηο (facets; δηαζηάζεηο) ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εμηζνξξφπεζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή. πγθεθξηκέλα, νη εξσηήζεηο αθνξνχλ ζην πφζν ηθαλνπνηεκέλνη είλαη νη εξγαδφκελνη: απφ ηνλ ηξφπν πνπ θαηαλέκεηαη ν ρξφλνο θαη ε ελέξγεηα ηνπο κεηαμχ ησλ δχν ζθαηξψλ (εξγαζία θαη νηθνγέλεηα), απφ ηελ ηθαλφηεηα ηνπο λα ηηο ζπλδπάδνπλ, απφ ηνλ ηξφπν πνπ απηέο ηειηθά ζπλδπάδνληαη (fit together) θαη απφ ηελ επθαηξία λα απνδίδνπλ θαιά (perform well) ζηε δνπιεηά ηνπο θαη παξάιιεια λα απνδίδνπλ θαιά θαη ζην ζπίηη. ηελ παξνχζα εξγαζία θαη κε βάζε ηνπο ζηφρνπο ηεο έξεπλαο επηιέρζεθε ε ρξήζε κίαο γεληθήο εξψηεζεο (βι. επίζεο Πίλαθα 5.5) γηα ηε κέηξεζε ηνπ βαζκνχ 244

245 ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο, ε: «Δίκαη ηθαλνπνηεκέλνο απφ ηελ ηζνξξνπία πνπ έρσ πεηχρεη αλάκεζα ζηελ νηθνγελεηαθή θαη ηελ επαγγεικαηηθή κνπ δσή». Ο ιφγνο πνπ καο νδήγεζε ζε απηή ηελ επηινγή είλαη φηη ζηφρνο ήηαλ λα θαηαλνεζεί ε ζπκβνιή ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα ζπλνιηθά ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, σο ζπλνιηθήο έλλνηα θαη φρη ζε ζπγθεθξηκέλεο φςεηο (facets, δηαζηάζεηο) ηεο. Ζ δηαβάζκηζε ησλ απαληήζεσλ γηα ην ζχλνιν ησλ εξσηήζεσλ πνπ αθνξνχζαλ ζηηο κεηαβιεηέο ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο έγηλε κε ηε ρξήζε ηεο 7βάζκηαο θιίκαθαο Likert, φπνπ νη εξσηεζέληεο έπξεπε λα δειψζνπλ ην βαζκφ ζπκθσλίαο ηνπο ή φρη κε ηηο ζρεηηθέο δηαηππψζεηο/εξσηήζεηο. Με βάζε ηε δηαβάζκηζε ηεο θιίκαθαο: 1 = Καζφινπ θαη 5 = Πάξα πνιχ, φζν πςειφηεξε ε ηηκή ηφζν πην πςειφ ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο ηαηηζηηθή αλάιπζε Μέζνδνη/ηερληθέο ειέγρνπ Ζ ζηαηηζηηθή επεμεξγαζία ησλ ζηνηρείσλ πνπ ζπγθεληξψζεθαλ απφ ηελ παξνχζα πξσηνγελή έξεπλα έγηλε κε ηε ρξήζε ηνπ ζηαηηζηηθνχ παθέηνπ SPSS έθδνζε 22 θαη Lisrel έθδνζε Πεξηιακβάλεη: Μεζφδνπο πεξηγξαθηθήο ζηαηηζηηθήο: ππνινγηζκφο κέζσλ φξσλ αλά ζηνηρείν/εξψηεζε θαη αλά κεηαβιεηή, Σνλ έιεγρν εγθπξφηεηαο (validity) θαη ηνλ έιεγρν αμηνπηζηίαο (reliability) ησλ θιηκάθσλ κέηξεζεο ησλ ππν εμέηαζε κεηαβιεηψλ, Αλάιπζε Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ (SEM) γηα ηνλ έιεγρν εγθπξφηεηαο πξνζαξκνγήο ζηα δεδνκέλα ηνπ πξνηεηλφκελνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ (Μεηξηθφ Μνληέιν θαη Γνκηθφ Μνληέιν) Έιεγρνο εγθπξφηεηαο ησλ εξεπλεηηθψλ εξγαιείσλ Γηα ηελ ελίζρπζε ηεο θαηλνκεληθήο εγθπξφηεηαο (face validity), ε νπνία αθνξά ζην εάλ κία θιίκαθα κέηξεζεο «θαίλεηαη λα κεηξά απηφ πνπ ηζρπξίδεηαη φηη κεηξά» (Εαθεηξφπνπινο, 2005), νη θιίκαθεο κέηξεζεο (measurement scales) πνπ ζηελ αξρηθή 245

246 ηνπο κνξθή ήηαλ ζηελ Αγγιηθή γιψζζα κεηαθξάζηεθαλ ζηελ Διιεληθή θαη ζηε ζπλέρεηα θαη πάιη ζηελ Αγγιηθή. Δπίζεο, φπσο αλαθέξζεθε ήδε ζηελ ελφηεηα πξηλ απφ ηε δηαλνκή ησλ εξσηεκαηνινγίσλ πξαγκαηνπνηήζεθε έξεπλα ζε δείγκα 20 αηφκσλ απφ ην πεξηβάιινλ ηεο ππνςήθηαο/εξεπλήηξηαο θαη ηα ζρφιηα ηνπο ελζσκαηψζεθαλ ζην εξσηεκαηνιφγην. ηελ παξνχζα κειέηε, δφζεθε επίζεο έκθαζε ζηε δηαζθάιηζε ηεο εγθπξφηεηαο πεξηερνκέλνπ (content validity; Nunnely, 1978), ζηε δηαζθάιηζε δειαδή ηνπ φηη ηα ζηνηρεία (items) πνπ εκπεξηέρνληαη ζηελ θιίκαθα κέηξεζεο (measurement scale) θάζε κεηαβιεηήο πνπ κειεηήζεθε/κεηξήζεθε ζρεηίδνληαη ινγηθά θαη ζεσξεηηθά κε ηελ έλλνηα (κεηαβιεηή) ηελ νπνία ππνηίζεηαη φηη ε θιίκαθα απηή κεηξά, κέζα απφ κία ελεδειερή επηζθφπεζε ηεο ζρεηηθήο βηβιηνγξαθίαο, αιιά θαη ηε γλψκε εηδηθψλ. Γηα ηνλ έιεγρν ηεο εγθπξφηεηαο ελλνηνινγηθήο θαηαζθεπήο ή δνκηθήο εγθπξφηεηαο κίαο θιίκαθαο κέηξεζεο (construct validity), δειαδή ηνπ βαζκνχ πνπ έλα εξγαιείν κέηξεζεο απνηππψλεη ηηο ηδέεο κηαο ελφο Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ ή κίαο Θεσξίαο (Οπδνχλε θαη Ναθάθεο, 2011) ρξεζηκνπνηήζεθε ε Αλάιπζε ζε Κχξηνπο Παξάγνληεο / Παξαγνληηθή Αλάιπζε. Με ηελ ηερληθή ηεο Αλάιπζεο ζε Κχξηνπο Παξάγνληεο θαη ζπγθεθξηκέλα ηε ρξήζε ηεο Γηεξεπλεηηθήο Παξαγνληηθήο Αλάιπζεο (Principal Components Analysis) ειέγρεηαη εάλ ηα επηκέξνπο ζηνηρεία κίαο θιίκαθαο αλήθνπλ ζηαηηζηηθά ζε παξαηεξνχκελεο κεηαβιεηέο (δηαζηάζεηο) πνπ ζπκθσλνχλ κε ηνλ ελλνηνινγηθφ πξνζδηνξηζκφ ηεο θιίκαθαο. πλδπάδνληαη δειαδή ζηνηρεία πνπ είλαη πςειά ζπζρεηηζκέλα κεηαμχ ηνπο, ψζηε λα παξάγνπλ ιηγφηεξεο αιιά ζπλζεηφηεξεο κεηαβιεηέο, πνπ εθθξάδνληαη σο γξακκηθνί ζπλδπαζκνί ησλ αξρηθψλ θαη απνθηνχλ ζεκαζία θαη εξκελεχνληαη κε βάζε ηηο ζπζρεηίζεηο ηνπο κε ηηο αξρηθέο κεηαβιεηέο (Hair et al., 1992). Οη ζπζρεηίζεηο, δειαδή ηα θνξηία ή θνξηίζεηο ησλ αμφλσλ (factor loadings), κπνξνχλ λα είλαη αξλεηηθέο ή ζεηηθέο. Δίλαη φκσο άμηεο ζπδήηεζεο θαη εξκελείαο φηαλ ε απφιπηε ηηκή ηνπο είλαη κεγάιε, ζπλήζσο κεγαιχηεξε ηνπ Κάζε εμαγφκελε ζπληζηψζα (δηάζηαζε /παξάγνληαο) εξκελεχεη έλα πνζνζηφ ηεο ζπλνιηθήο δηαζπνξάο ησλ αξρηθψλ κεηαβιεηψλ. Ζ κέζνδνο ηεο εμαγσγήο ζπληζησζψλ νινθιεξψλεηαη κε ηελ πεξηζηξνθή ησλ αμφλσλ. Ζ πεξηζηξνθή πνπ ζεσξείηαη φηη δίλεη ηα θαιχηεξα εξκελεχζηκα απνηειέζκαηα είλαη ε Varimax. Δπηπιένλ, απνηηκήζεθε ε ζπγθιίλνπζα εγθπξφηεηα ή εγθπξφηεηα ζχγθιηζεο (covergent validity; Chin, 2001), πνπ επηβεβαηψλεη φηη ηα ζηνηρεία (items) ή/θαη νη ππνδηαζηάζεηο κίαο θιίκαθαο ζπλζέηνπλ πξάγκαηη ελλνηνινγηθά κία ππν-κειέηε κεηαβιεηή. Ζ απνηίκεζε ηεο ζπγθιίλνπζαο εγθπξφηεηαο ή εγθπξφηεηαο ζχγθιηζεο γηα θάζε θιίκαθα 246

247 κέηξεζεο ζηελ παξνχζα εξγαζία έγηλε κε ηε ρξήζε ησλ εμήο ηεζζάξσλ (4) θξηηεξίσλ (Chin, 2001): α) νη θνξηίζεηο ησλ παξαγφλησλ Δπηβεβαησηηθήο Παξαγνληηθήο Αλάιπζεο έπξεπε λα είλαη κεγαιχηεξεο (>) ηνπ 0.6, β) Ο ζπληειεζηήο Cronbach s alpha λα έρεη ηηκή κεγαιχηεξε (>) ηνπ 0.7, γ) ν ζπληειεζηήο ζχλζεηεο αμηνπηζηίαο (CR: Composite Reliability) λα έρεη ηηκή κεγαιχηεξε (>) ηνπ 0.7 θαη δ) ε κέζε εμαρζείζα δηαζπνξά (AVE: Average Variance Extracted) λα έρεη ηηκή κεγαιχηεξε (>) ηνπ 0.5. Ζ ζχλζεηε αμηνπηζηία (CR) είλαη έλα κέηξν αμηνπηζηίαο, εζσηεξηθή ζπλέπεηαο θαη ζπλνρήο ησλ ζηνηρείσλ κηαο δνκηθήο κεηαβιεηήο, ελψ ε κέζε εμαρζείζα δηαζπνξά (AVE) είλαη έλα κέηξν αμηνπηζηίαο θαη εγθπξφηεηαο πνπ εθθξάδεη ην πνζνζηφ ηεο δηαθχκαλζεο κίαο δνκηθήο κεηαβιεηήο πνπ νθείιεηαη ζηε δηαθχκαλζε ησλ παξαηεξνχκελσλ κεηαβιεηψλ (Εαθεηξφπνπινο, 2012). Οη δείθηεο απηνί ππνινγίδνληαη κεηά ηελ εθαξκνγή ηεο Δπηβεβαησηηθήο Αλάιπζεο ζε Κχξηνπο Παξάγνληεο ή Δπηβεβαησηηθή Αλάιπζε Παξαγφλησλ ή Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε (Confirmatory Factor Analysis) θαηά ηoλ έιεγρν πξνζαξκνγήο ηνπ Μεηξηθνχ Μνληέινπ πνπ αληηζηνηρεί ζην Γνκηθφ Μνληέιν (Structural Model) (βι. παξαθάησ ελφηεηα 5.5.3). Σέινο, ν ππνινγηζκφο ηνπ δείθηε κέζε εμαρζείζα δηαζπνξά (AVE > 0.5) καο επηηξέπεη λα αμηνινγήζνπκε θαη ηε δηαθξίλνπζα εγθπξφηεηα ή εγθπξφηεηα δηαθξηηφηεηαο (discriminant validity) ησλ θιηκάθσλ/εξγαιείσλ κέηξεζεο, δειαδή ην θαηά πφζν νη θιίκαθεο κέηξεζεο πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ κεηξνχλ δηαθνξεηηθέο/δηαθξηηέο κεηαμχ ηνπο έλλνηεο (Chin, 2001). Ζ εγθπξφηεηα δηαθξηηφηεηαο επηβεβαηψλεηαη (ειέγρεηαη) ζηελ παξνχζα εξγαζία απφ δχν (2) αθφκε θξηηήξηα: i) νη ζπληειεζηέο ζπζρέηηζεο κεηαμχ ησλ ππν-κειέηε κεηαβιεηψλ δελ πξέπεη λα ππεξβαίλνπλ ην 0.9 θαη ii) ηα ηεηξάγσλα ησλ ζπληειεζηψλ ζπζρέηηζεο δελ πξέπεη λα ππεξβαίλνπλ ηηο ηηκέο ηεο κέζεο εμαρζείζαο δηαζπνξάο (AVE) ησλ θιηκάθσλ κέηξεζεο ησλ δνκηθψλ κεηαβιεηψλ Έιεγρνο αμηνπηζηίαο ησλ θιηκάθσλ κέηξεζεο Αξρηθά κεηξήζεθε ε αμηνπηζηία εζσηεξηθήο ζπλνρήο (internal consistency), ε νπνία είλαη έλαο δείθηεο πνπ παξνπζηάδεη θαηά πφζν δηαθνξεηηθέο εξσηήζεηο (items) κεηξνχλ ηελ ίδηα έλλνηα (κεηαβιεηή). Ζ αμηνπηζηία εζσηεξηθήο ζπλνρήο ηφζν ζε κηα ππν-θιίκαθα (δηάζηαζε), φζν θαη ζε νιφθιεξε θιίκαθα εθηηκάηαη ζπλήζσο κε ην ζπληειεζηή Cronbach s alpha πνπ δείρλεη ηελ νκνηνγέλεηα κηαο θιίκαθαο. Γηα λα ζεσξείηαη απνδεθηή ε ηηκή ηνπ Cronbach s alpha ζα πξέπεη λα είλαη > 0.7 (Nunnely, 1978). ζν 247

248 κεγαιχηεξε είλαη ε ηηκή ηνπ ζπληειεζηή Cronbach s alpha ηφζν κεγαιχηεξε είλαη ε αμηνπηζηία εζσηεξηθήο ζπλνρήο. ηελ παξνχζα έξεπλα κεηξήζεθε επίζεο, φπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί θαη ε ζχλζεηε αμηνπηζηία (CR), δειαδή ε εζσηεξηθή ζπλέπεηα θαη ζπλνρή ησλ ζηνηρείσλ κίαο παξαηεξνχκελεο (δνκηθήο) κεηαβιεηήο, θαηά ηνλ έιεγρν ηνπ Μεηξηθνχ Μνληέινπ ην νπνίν αληηζηνηρεί ζην Μνληέιν Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ (βι. ακέζσο παξαθάησ ελφηεηα 5.5.3) Έιεγρνο πξνζαξκνγήο ηνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ (Μεηξηθφ Μνληέιν θαη Μνληέιν Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ) Σα Μνληέια Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ (Structural Equation Models SEM) δηακνξθψλνληαη πξνθεηκέλνπ λα ειεγρζεί ε θαιή πξνζαξκνγή (goodness-of-fit) ησλ δηαζπνξψλ - ζπλδηαζπνξψλ ησλ δεδνκέλσλ κε ην Θεσξεηηθφ Πιαίζην /Μνληέιν πνπ νξίδεηαη απφ ηνλ εξεπλεηή κε βάζε ηελ βηβιηνγξαθηθή επηζθφπεζε. Ο έιεγρνο πξνζαξκνγήο ηνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ πξαγκαηνπνηείηαη ζε δχν βήκαηα (Εαθεηξφπνπινο, 2012). Αξρηθά, εθαξκφδεηαη Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε (Confirmatory Factor Analysis/CFA), ε νπνία ηζνδπλακεί κε ηνλ έιεγρν ηνπ Μεηξηθνχ Μνληέινπ (Measurement Μodel) πνπ αληηζηνηρεί ζην πξνηεηλφκελν Γνκηθφ Μνληέιν (Structural Μodel). Σν Μεηξηθφ Μνληέιν, είλαη δειαδή ην Γνκηθφ, ρσξίο ηηο δηαδξνκέο (paths; πνπ νξίδνληαη απφ εμηζψζεηο πνπ ζπλδένπλ ηηο δνκηθέο κεηαβιεηέο) θαη πεξηθιείεη κφλν ηηο θνξηίζεηο ησλ δνκηθψλ κεηαβιεηψλ (ηηο θιίκαθεο κέηξεζεο δειαδή πνπ ιεηηνπξγηθνπνηνχλ κηα έλλνηα/κεηαβιεηή - latent variables ή unobservable variables ή constructs ή factors) κε ηα ζηνηρεία ή κεηαβιεηέο αλαθνξάο (items ή manifest variables ή reference variables ή indicator variables ή observed variables) πνπ ηηο ζπλζέηνπλ. Πξέπεη λα ζεκεησζεί, πξνο δηεπθφιπλζε ηνπ αλαγλψζηε, φηη νη δνκηθέο κεηαβιεηέο δηαθξίλνληαη ζε Δμσγελείο θαη Δλδνγελείο. Οη εμσγελείο είλαη αλεμάξηεηεο κεηαβιεηέο πνπ δελ επεξεάδνληαη απφ θάπνηα κεηαβιεηή θαη δειψλνληαη κε ην γξάκκα μ. Οη ελδνγελείο είλαη ελδηάκεζεο κεηαβαηηθέο εμαξηεκέλεο κεηαβιεηέο ζε ζρέζε κε θάπνηεο εμσγελείο θαη αλεμάξηεηεο γηα θάπνηεο άιιεο ελδνγελείο. Γειψλνληαη κε ην γξάκκα ε. Τπάξρνπλ θάπνηεο πεξηπηψζεηο (κνληέια κε ακνηβαίεο ζρέζεηο / reciprocal models), φπνπ παξαηεξνχληαη ζπζρεηίζεηο κεηαμχ ηνπο, πνπ ζπκβνιίδνληαη κε ην γξάκκα δ. Οη παξαηεξνχκελεο κεηαβιεηέο (items/δηαηππψζεηο) ζεσξνχληαη 248

249 εμαξηεκέλεο θαηά ηελ αληηζηνίρηζε ηνπο ζηηο δνκηθέο κεηαβιεηέο (νη νπνίεο ζεσξνχληαη αλεμάξηεηεο). Γηα ηελ εθηίκεζε ηνπ Μεηξηθνχ Μνληέινπ φιεο νη κεηαβιεηέο ζεσξνχληαη Δμσγελείο. Σα ζηνηρεία πνπ επηιέγνληαη γηα λα ιεηηνπξγηθνπνηήζνπλ κηα δνκηθή κεηαβιεηή (θιίκαθα κέηξεζεο), ζα πξέπεη λα έρνπλ πςειή ζχλζεηε αμηνπηζηία (Composite Reliability CR = ή > 0.7) θαη πςειή κέζε εμαρζείζα δηαζπνξά (Average Extracted Variance-AVE = ή > 0.5). Δπίζεο, γηα θάζε παξαηεξνχκελε κεηαβιεηή (item) εμάγεηαη κηα θφξηηζε (loading) πνπ ζα πξέπεη λα είλαη ηνπιάρηζηνλ 0.6 θαη ζπκβνιίδεηαη κε ι. Αθφκε, πξνθχπηεη έλα ζθάικα κέηξεζεο (ε) αλαθνξηθά κε ηνλ παξάγνληα - δνκηθή κεηαβιεηή πνπ ιεηηνπξγηθνπνηείηαη απφ ηηο παξαηεξνχκελεο κεηαβιεηέο (items). ηε ζπλέρεηα ειέγρεηαη ην Μνληέιν Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ. Με απηφ αξρηθά ππνινγίδνληαη νη θνξηίζεηο ησλ δνκηθψλ κεηαβιεηψλ κε ηηο παξαηεξνχκελεο κεηαβιεηέο, ζηε ζπλέρεηα ηα κνληέια παιηλδξφκεζεο κεηαμχ απηψλ ησλ δνκηθψλ κεηαβιεηψλ θαη ηέινο γίλεηαη έλαο ζεηξηαθφο ππνινγηζκφο έκκεζσλ - δηαδνρηθψλ επηδξάζεσλ. Γειαδή αλ κηα κεηαβιεηή Α επεξεάδεη ηελ Β θαη ε Β ηελ Γ ηφηε θαη ε Α επεξεάδεη ηελ Γ, έκκεζα. ηα Μνληέια Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ ρξεζηκνπνηνχληαη θάπνηνη θνηλά απνδεθηνί δείθηεο θαιήο πξνζαξκνγήο. Ζ θαιή πξνζαξκνγή ελφο κνληέινπ δελ εγγπάηαη φηη ην πξνηεηλφκελν κνληέιν είλαη ην θαιχηεξν απφ άιια ελαιιαθηηθά πηζαλψο κνληέια, πνπ δελ δνθηκαζηεί. Καιή πξνζαξκνγή ελφο κνληέινπ απιά ζεκαίλεη φηη ην κνληέιν δελ απνξξίπηεηαη. Οη ζπρλφηεξα ρξεζηκνπνηνχκελνη δείθηεο θαη νη θξίζηκεο ηηκέο πνπ πξέπεη λα πάξνπλ ψζηε λα επηβεβαηψλνπλ ηελ θαιή πξνζαξκνγή ηνπ κνληέινπ είλαη (Εαθεηξφπνπινο, 2012; Bagozzi and Yi, 1988; Hair et al., 1998; Fornel and Larcker, 1981): Σν Υ 2 ηνπ κνληέινπ. Πξφθεηηαη γηα ην Υ 2 ηνπ κνληέινπ φηαλ πεξηιακβάλνληαη νη αλεμάξηεηεο κεηαβιεηέο. ζν πην κηθξφ είλαη ην Υ 2 ηφζν ην κνληέιν αλαπαξηζηά ηηο παξαηεξνχκελεο ζπλδηαζπνξέο ησλ δεδνκέλσλ. Γηα ηελ θαιή πξνζαξκνγή ηνπ κνληέινπ ην Υ 2 δελ ζα πξέπεη λα είλαη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθφ (p > 0,05). Normed Chi-Square (Υ 2 /df): πρλά ρξεζηκνπνηείηαη ν ιφγνο Υ 2 δηα ησλ βαζκψλ ειεπζεξίαο ηνπ κνληέινπ (df) (Γεκεηξηάδεο, 2010). Σν πειίθν δελ πξέπεη λα ππεξβαίλεη (κηθξφηεξν) ην

250 GFI, Goodness-of-Fit Index: Παίξλεη ηηκέο απφ 0 έσο 1 (κπνξεί λα πάξεη θαη ηηκέο ρσξίο λφεκα θάησ απφ κεδέλ). Σηκέο θνληά ζηε κνλάδα, θπξίσο κεγαιχηεξεο ηνπ 0,9 δείρλνπλ θαιή πξνζαξκνγή. ΑGFI, Adjusted Goodness-of-Fit Index: παξαιιαγή ηνπ GFI. Γηνξζψλεη ην GFI ζε ζρέζε κε ηνπο βαζκνχο ειεπζεξίαο. Σηκέο κεγαιχηεξεο ηνπ 0,9 ζεσξνχληαη φηη δείρλνπλ θαιή πξνζαξκνγή. CFI, Comparative Fit Index. πγθξίλεη ην κνληέιν κε ην κεδεληθφ κνληέιν, ζην νπνίν παξαηεξνχκελεο θαη δνκηθέο κεηαβιεηέο δελ ζπζρεηίδνληαη. Παίξλεη ηηκέο απφ 0 έσο 1, κε ηηκέο θνληά ζηε κνλάδα λα ζεκαίλνπλ θαιή πξνζαξκνγή. NFI, Normed Fit Index. Υξεζηκνπνηείηαη ελαιιαθηηθά ηνπ CFI. Κπκαίλεηαη απφ 0 έσο 1 θαη νη ηηκέο θνληά ζην 1 δειψλνπλ θαιή πξνζαξκνγή. Γείρλεη πφζν ην πξνηεηλφκελν κνληέιν βειηηψλεη ηελ πξνζαξκνγή ζε ζρέζε κε ην κεδεληθφ κνληέιν. Νon-normed Fit Index (NNFI). Παξφκνην κε ην NFI αιιά επεξεάδεηαη απφ ηελ πνιππινθφηεηα ηνπ κνληέινπ Root Mean Square Error of Approximation (RMSEA ή RMS ή RMSE). Δίλαη πνιχ δεκνθηιήο δείθηεο θαη δελ ρξεζηκνπνηεί ζχγθξηζε κε ην κεδεληθφ κνληέιν. Δπεξεάδεηαη ιίγν απφ ην κέγεζνο ηνπ δείγκαηνο. Τπνινγίδεηαη απφ ην Υ 2 ιακβάλνληαο ππφςε ην κέγεζνο ηνπ δείγκαηνο θαη ηνπο βαζκνχο ειεπζεξίαο. Καιφ είλαη λα παξνπζηάδεηαη θαη ην 90% δηάζηεκα εκπηζηνζχλεο γηα ην RMSEA. Τπνζηεξίδεηαη φηη ην CFI θαη ην RMSEA είλαη νη πην ρξήζηκνη δείθηεο (Thompson, 2000, ζει ). Γεληθφηεξα ρξεηάδεηαη ε ηαπηφρξνλε ρξήζε πνιιψλ δεηθηψλ πνπ ζπγθιίλνπλ ζηελ θαιή πξνζαξκνγή ελφο κνληέινπ πξνθεηκέλνπ λα απνδερηνχκε έλα κνληέιν. Οη δείθηεο θαιήο πξνζαξκνγήο πνπ αλαθέξζεθαλ πην πάλσ πηνζεηνχληαη ζηελ παξνχζα δηαηξηβή γηα ηνλ έιεγρν ηεο πξνζαξκνγήο ηνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ/Τπνδείγκαηνο ζηα δεδνκέλα. Δπίζεο, εθηφο απφ ηνπο δείθηεο θαιήο πξνζαξκνγήο ζα εθηηκεζνχλ νη θνξηίζεηο ησλ δνκηθψλ κεηαβιεηψλ (ελδνγελψλ θη εμσγελψλ) δειαδή, νη ζπληειεζηέο παιηλδξφκεζεο β (ΒΔ) θαη γ (GΑ). ην ζπληειεζηή β αληηζηνηρνχλ νη επηδξάζεηο αλάκεζα ζε ελδνγελείο κεηαβιεηέο θαη ζην γ νη επηδξάζεηο ησλ εμσγελψλ ζηηο ελδνγελείο δνκηθέο κεηαβιεηέο. Πξέπεη λα επηζεκαλζεί, θαη ζα ιεθζεί ππφςε θαη ζηελ παξνχζα δηαηξηβή, φηη γηα λα κελ εκθαλίδνπλ νη δείθηεο θαιήο πξνζαξκνγήο ηνπ Μεηξηθνχ Μνληέινπ θαη ηνπ 250

251 Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ ιαλζαζκέλεο ηηκέο ή ν πίλαθαο δηαζπνξψλ ζπλδηαζπνξψλ λα κελ είλαη ζεηηθά νξηζκέλνο (not positive definite) ζα πξέπεη (Εαθεηξφπνπινο, 2012): 1. Οη ηηκέο ησλ θνξηίζεσλ ησλ παξαγφλησλ ζην κεηξηθφ κνληέιν λα έρνπλ ηηκέο ηνπιάρηζηνλ 0,6. 2. Να ππάξρεη επαξθήο αξηζκφο παξαηεξνχκελσλ κεηαβιεηψλ θάζε ζηνηρείν (ζηελ παξνχζα δηαηξηβή ηνπιάρηζηνλ 15). 3. Οη ειιηπείο ηηκέο πνπ πηζαλψο λα ππάξρνπλ λα έρνπλ αληηθαηαζηαζεί π.ρ. κε ην κέζν φξν ηεο κεηαβιεηήο ζηελ νπνία εκθαλίδνληαη. 4. Σν κνληέιν λα έρεη πξνζδηνξηζηεί θαιά (εγθπξφηεηα θαη αμηνπηζηία θιηκάθσλ θαη έιεγρνο πξνζαξκνγήο ζηα δεδνκέλα ηνπ Μεηξηθνχ Μνληέινπ). Ζ αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ κε βάζε ηελ πεξηγξαθηθή ζηαηηζηηθή, ηε δηεξεπλεηηθή αλάιπζε παξαγφλησλ θαη ηνλ ππνινγηζκφ ηνπ ζπληειεζηή Cronbach s alpha έγηλε κε ηε ρξήζε ηνπ ζηαηηζηηθνχ παθέηνπ SPSS έθδνζε Δλψ ην παθέην LISREL έθδνζε 8.0, ρξεζηκνπνηήζεθε γηα ηελ έιεγρνο πξνζαξκνγήο ηνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ ζηα δεδνκέλα (Μεηξηθφ Μνληέιν θαη Μνληέιo Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ). 251

252 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 6 Ο Παξνπζίαζε απνηειεζκάησλ ζρνιηαζκφο 6.1. Γνκή θεθαιαίνπ Σν παξφλ θεθάιαην, ζην νπνίν παξνπζηάδνληαη ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο, δνκείηαη ζε ηέζζεξηο (4) ελφηεηεο: 1. Πεξηγξαθή ηνπ δείγκαηνο (ελφηεηα 6.2). 2. Πεξηγξαθηθή ζηαηηζηηθή (κέζνη φξνη) (ελφηεηα 6.3). 3. ηαηηζηηθή αλάιπζε: Έιεγρνο εγθπξφηεηαο, δηαθξηηφηεηαο θαη αμηνπηζηίαο ησλ θιηκάθσλ κέηξεζεο ησλ ππν-κειέηε κεηαβιεηψλ (ελφηεηα 6.4). 4. Έιεγρνο πξνζαξκνγήο ηνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ (Μεηξηθφ Μνληέιν θαη Μνληέιν Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ; ελφηεηα 6.5) Πεξηγξαθή ηνπ δείγκαηνο Απφ ηε κειέηε ηνπ Πίλαθα 6.1, φπνπ θαηαγξάθνληαη ηα δεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ δείγκαηνο θαίλεηαη φηη απφ ηνπο εξγαδφκελνπο πνπ ζπκπιήξσζαλ ηα εξσηεκαηνιφγηα νη 282 (46,1%) είλαη άλδξεο θαη νη 330 (53,9%) γπλαίθεο. Δπνκέλσο, κπνξνχκε λα ππνζηεξίμνπκε φηη ππάξρεη κία ζρεηηθά ηζφξξνπε ζχλζεζε κε βάζε ην θχιν. Αλαθνξηθά κε ηελ ειηθηαθή ζχλζεζε ηνπ δείγκαηνο πεξίπνπ ην 55% είλαη θάησ ησλ ζαξάληα εηψλ. Σν 66,8% είλαη παληξεκέλνη θαη ζρεδφλ ην 65% έρεη ηνπιάρηζηνλ έλα (1) παηδί. Απφ απηνχο πνπ έρνπλ παηδηά ην 27.2% έρεη δχν (2), ζηνηρείν πνπ ζπκθσλεί κε ην πξφηππν ηεο ζχγρξνλεο ειιεληθήο νηθνγέλεηαο. ζνλ αθνξά ζην επίπεδν εθπαίδεπζεο, έλα πςειφ πνζνζηφ ηεο ηάμεο ηνπ 50% είλαη πηπρηνχρνη ΑΔΗ ή ΣΔΗ, ην 35% είλαη απφθνηηνη Λπθείνπ (30%) ή Γπκλαζίνπ (5%) θαη ην 10% έρεη κεηαπηπρηαθφ δίπισκα ζπνπδψλ. Πξφθεηηαη επνκέλσο γηα άηνκα κε αξθεηά πςειφ επίπεδν ζπνπδψλ πνπ αλακέλεηαη λα θαηέρνπλ ζρεηηθά πςειφβαζκεο απαηηεηηθέο ζέζεηο εξγαζίαο, φπσο ζα θαλεί θη απφ ηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ αθνξνχλ ζηελ εξγαζία. 252

253 Πίλαθαο 6.1: Γεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ δείγκαηνο ηνηρεία Φχιν N 612 % επί ηνπ ζπλνιηθνχ δείγκαηνο Άλδξεο ,1 Γπλαίθεο ,9 Ηλικία , , , ,0 Δπίπεδν εθπαίδεπζεο Απφθνηηνο/ε Γπκλαζίνπ 31 5,1 Απφθνηηνο/ε Λπθείνπ / Δμαηάμηνπ Γπκλαζίνπ ,4 Απφθνηηνο/ε ΣΔΗ ,0 Απφθνηηνο/ε ΑΔΗ ,0 Μεηαπηπρηαθφ 62 10,1 Οηθνγελεηαθή θαηάζηαζε Άγακνο / ε ,1 Έγγακνο / ε ,8 Γηαδεπγκέλνο / ε 19 3,1 Υήξνο / α 18 2,9 Παηδηά Ναη ,9 ρη ,1 Αξηζκφο παηδηψλ , ,2 Πάλσ απφ ,0 Φξνληίδα παηδηψλ θαη ζπηηηνχ Δγψ 77 12,6 Ο/Ζ ζχληξνθφο κνπ 85 13,9 Καη νη δχν ,3 253

254 Πίλαθαο 6.2: Υαξαθηεξηζηηθά ηνπ δείγκαηνο πνπ αθνξνχλ ζηελ εξγαζία ηνηρεία N 612 % επί ηνπ ζπλνιηθνχ δείγκαηνο Υξφλνο πξνυπεξεζίαο ζηελ εηαηξεία (ρξφληα): , , , ,3 Καζεζηψο εξγαζίαο Μφληκνο/ε ,2 Ανξίζηνπ ρξφλνπ ,1 χκβαζε νξηζκέλνπ ρξφλνπ 73 12,0 Σνκέαο Δξγαζίαο Ηδησηηθφο/ε ππάιιεινο ,3 Γεκφζηνο ππάιιεινο ,2 Διεχζεξνο/ε επαγγεικαηίαο ,6 Δπηρεηξεκαηίαο 35 5,7 Θέζε εξγαζίαο Γεληθφο/ε Γηεπζπληήο/ηξηα 53 8,7 Γηεπζπληήο/ηξηα Πξντζηάκελνο/ε Γηεχζπλζεο 41 6,7 Πξντζηάκελνο/ε Σκήκαηνο ,3 Τπάιιεινο ,1 Σερληθφο 39 5,2 Υξφλνο πνπ αθηεξψλεηαη ζηελ εξγαζία Ληγφηεξν απφ 8 ψξεο , ψξεο , ψξεο 77 12,6 Πεξηζζφηεξν απφ 12 ψξεο 41 6,7 ηαζεξφηεηα σξαξίνπ Πνιχ αζηαζέο 58 9,5 Αζηαζέο 60 9,8 Οχηε ζηαζεξφ-νχηε αζηαζέο ,3 ηαζεξφ ,3 Πνιχ ζηαζεξφ ,1 254

255 Δμαηξεηηθφ ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ην γεγνλφο φηη έλαο κεγάινο αξηζκφο (ην έλα ηξίην ηνπ δείγκαηνο θη επνκέλσο πεξίπνπ ην 50% ησλ έγγακσλ) δειψλνπλ φηη ηφζν ζηε θξνληίδα ηνπ ζπηηηνχ φζν θαη ησλ παηδηψλ ζπκκεηέρνπλ θαη νη δχν ζχδπγνη. Παξφηη ε εξψηεζε δελ πξνζδηφξηδε ην βαζκφ ή ην είδνο ηεο ελαζρφιεζεο κε ηελ θξνληίδα ηνπ ζπηηηνχ φζν θαη ησλ παηδηψλ, ε δήισζε απηή θαηά ηελ άπνςή καο ππνδειψλεη φηη ν ξφινο ηνπ παηέξα/ζπδχγνπ ζηελ ειιεληθή θνηλσλία κάιινλ αιιάδεη ζηαδηαθά θαη δηεπξχλεηαη ψζηε λα ζπκπεξηιακβάλεη θαη ζηνηρεία ηνπ «παηέξα αλαηξνθέα» (βι. Κεθάιαην 1). ηνλ Πίλαθα 6.2 ζπκπεξηιακβάλνληαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ δείγκαηνο αλαθνξηθά κε ηελ εξγαζηαθή δσή. πγθεθξηκέλα, ην 67,3% ηνπ δείγκαηνο εξγάδεηαη πάλσ απφ 5 ρξφληα ζηελ εηαηξεία πνπ εξγαδφηαλ ηε ζηηγκή πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ε έξεπλα, ελψ ην 43,9% πάλσ απφ 10 (ρξφληα). Πξφθεηηαη δειαδή γηα καθξνρξφληεο ζρέζεηο εξγαζίαο πνπ νθείινληαη ζε έλα βαζκφ ζην γεγνλφο φηη ην 25,2% ηνπ δείγκαηνο είλαη δεκφζηνη ππάιιεινη. Πεξίπνπ ην 73% είλαη δεκφζηνη ή ηδησηηθνί ππάιιεινη θαη ην 32,7% έρεη ζέζε δηεπζπληή/ηξηαο, πξντζηακέλνπ/εο. Σν 60% ηνπ δείγκαηνο αθηεξψλεη 8-10 ψξεο ζηελ εξγαζία ηνπ, ελψ έλα πςειφ πνζνζηφ ηεο ηάμεο ηνπ 60% ζεσξεί φηη έρεη έλα ζηαζεξφ ή πνιχ ζηαζεξφ σξάξην Πεξηγξαθηθή ζηαηηζηηθή Υαξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο ηνλ Πίλαθα 6.3 πεξηέρνληαη νη κέζνη φξνη γηα ην ζχλνιν ησλ απαληήζεσλ φζνλ αθνξά ζηα ηξία (3) ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο πνπ κεηξήζεθαλ ζηελ παξνχζα εξγαζία. Ζ θνπιηνχξα πξνο ηελ νηθνγέλεηα κε βάζε ην ζπλνιηθφ κέζν φξν (κ..ν. = 4,90 ζηελ 7 βάζκηα θιίκαθα Likert) γηα ηελ πξνηεηλφκελε θιίκαθα κέηξεζεο ζα κπνξνχζε λα ραξαθηεξηζζεί σο κάιινλ κε θηιηθή ππνζηεξηθηηθή. Δηδηθφηεξα, ζρεηηθά έληνλε ηείλεη λα είλαη ε πεπνίζεζε ησλ εξγαδνκέλσλ πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ έξεπλα φηη ζηνλ εξγαζηαθφ ηνπο ρψξν επηθξαηεί ε άπνςε φηη άιιν ε δνπιεηά θη άιιν ε νηθνγέλεηα (εξ. Β5; κ.ν. = 5,08), γεγνλφο πνπ ππνζηεξίδεη ηελ πηνζέηεζε ηεο αληίιεςεο ηεο δηαθξηηφηεηαο ησλ δχν ζθαηξψλ. ε κέηξην βαζκφ ελζηεξλίδνληαη ηελ άπνςε φηη γηα λα ζε βιέπεη ε επηρείξεζε 255

256 Πίλαθαο 6.3: Υαξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κέζνη φξνη (κ.ν) Υαξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κ.ν. εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο Η. (Με) Φηιηθή - ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα 4,90 Τπ: 7βάζκηα θιίκαθα (Likert) αμηνιφγεζεο/δηαβάζκηζεο ησλ απαληήζεσλ. Σππηθή απφθιηζε Β5 Δδψ επηθξαηεί ε άπνςε φηη άιιν ε δνπιεηά θαη άιιν ε νηθνγελεηαθή δσή 5,08 1,672 Β4 Γηα λα ζε βιέπεη ε δηνίθεζε επλντθά πξέπεη λα έρεηο ζηαζεξά σο πξψηε 4,27 1,837 πξνηεξαηφηεηα ηε δνπιεηά ζνπ θαη κεηά ηελ νηθνγελεηαθή ζνπ δσή Β3 Β6 Β1 Β2 Γηα λα αληηκεησπίζεη θάπνηνο εξγαδφκελνο νηθνγελεηαθά ηνπ πξνβιήκαηα δελ ην αλαθέξεη, αιιά παίξλεη κέξνο ηεο θαλνληθήο άδεηαο ή ιέεη φηη είλαη άξξσζηνο/ε ή δελ πάεη ζηε δνπιεηά Κάησ απφ ηηο ζχγρξνλεο ζπλζήθεο ηεο νηθνλνκίαο ε δηνίθεζή καο ζεσξεί φηη ε ελαζρφιεζή ηεο κε ηελ ηζφηεηα ησλ θχισλ θαη ηελ εμηζνξξφπεζε ηεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήw δσήο, είλαη δεηήκαηα δεπηεξεχνπζαο ζεκαζίαο ή θαη πνιπηέιεηα Ζ ρξήζε ησλ λφκηκσλ δηεπθνιχλζεσλ (π.ρ. άδεηα, κεησκέλν ή επέιηθην σξάξην) γηα ηε θξνληίδα παηδηψλ / νηθνγέλεηαο ζα πεξηφξηδε ηηο πξννπηηθέο εμέιημεο / θαξηέξαο κνπ ζηε δνπιεηά Οη εξγαδφκελνη δηζηάδνπλ λα ζπδεηήζνπλ ηα νηθνγελεηαθά ηνπο πξνβιήκαηα θαη λα δεηήζνπλ ππνζηήξημε απφ ηε δηνίθεζε απφ θφβν κε ράζνπλ ηε δνπιεηά ηνπο ΗΗ. Φηιηθφ ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη 4,12 Β7 Β9 Β8 Β10 Β11 Δδψ, γεληθά, ε δηνίθεζε θαη νη πξντζηάκελνη δείρλνπλ ελδηαθέξνλ, θαηαλφεζε θαη ππνζηήξημε ζηηο νηθνγελεηαθέο αλάγθεο ησλ εξγαδνκέλσλ Ζ δηνίθεζε δείρλεη θαηαλφεζε ζηελ πεξίπησζε πνπ νη εξγαδφκελνη ρξεηάδεηαη λα δψζνπλ πξνηεξαηφηεηα ζηελ νηθνγέλεηά ηνπο Ζ δηνίθεζε ελζαξξχλεη ηνπο εξγαδφκελνπο λα επηδηψθνπλ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο Ζ δηνίθεζε εθαξκφδεη ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο πνπ δηεπθνιχλνπλ ηελ εμηζνξξφπεζε ηεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο Ζ δηνίθεζε παξαθνινπζεί ηα απνηειέζκαηα πνπ έρεη ε εθαξκνγή κηαο πνιηηηθήο, πξαθηηθήο ή πξνγξάκκαηνο εμηζνξξφπεζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο (π.ρ. επίδξαζε ζηελ παξαγσγηθφηεηα, πνηφηεηα εξγαζίαο) ΗΗΗ. Ηδαληθφο εξγαδφκελνο 4,20 4,00 1,812 3,80 1,679 3,72 1,849 3,65 1,902 4,48 1,602 4,35 1,578 4,11 1,515 3,93 1,561 3,76 1,625 Γ1 Να πξνζθέξεη φιε ηνπ ηελ ελέξγεηα ζηε δνπιεηά 4,43 1,477 Γ2 Να εξγάδεηαη θαη πέξα απφ ηηο θαλνληθέο ψξεο αλ ρξεηαζηεί γηα λα ηειεηψζεη ηε δνπιεηά 4,29 1,411 Γ3 Να είλαη δηαζέζηκν αλά πάζα ζηηγκή (π.ρ. γηα ζπλαληήζεηο ζπλεξγαζίαο ) 4,27 1,562 Γ4 Να είλαη επέιηθην ζηηο κεηαθηλήζεηο ηνπ, π.ρ. ηαμίδηα 4,18 1,526 Γ5 Να είλαη δηαηεζεηκέλν λα αιιάμεη ηφπν εξγαζίαο εάλ ηνπ δεηεζεί απφ ηελ εηαηξεία 3,65 1,648 Γηα ηηο κεηαβιεηέο: (κε) θηιηθή ππνζηεξηθηηθή θνπιηνχξα θαη ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη : 1= ρη, δελ ηζρχεη θαζφινπ θαη 7 =Ναη, ηζρχεη πάληα ή ζρεδφλ πάληα Γηα ηε κεηαβιεηή ηδαληθφο εξγαδφκελνο : 1 = ρη, Καζφινπ θαη 7 = Ναη, Απφιπηα 256

257 επλντθά ζα πξέπεη λα έρεηο ζηαζεξά σο πξψηε πξνηεξαηφηεηα ηε δνπιεηά ζνπ θαη κεηά ηελ νηθνγελεηαθή ζνπ δσή (εξ. Β4; κ.ν. = 4,27). Οη πξνεγνχκελεο αληηιήςεηο ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο νδεγνχλ ηνπο εξγαδφκελνπο ζην λα κελ αλαθέξνπλ θάπνην νηθνγελεηαθφ πξφβιεκα ζηελ εξγαζία ηνπο θαη γηα λα ην αληηκεησπίζνπλ λα παίξλνπλ θαλνληθή άδεηα ή λα πξνθαζίδνληαη αζζέλεηα (εξ. Β3; κ.ν. = 4,00) ή αθφκε θαη λα δηζηάδνπλ λα ζπδεηήζνπλ ηα νηθνγελεηαθά ηνπο πξνβιήκαηα θαη λα δεηήζνπλ ππνζηήξημε απφ ηε δηνίθεζε απφ θφβν κε ράζνπλ ηε δνπιεηά ηνπο (εξ. Β2; κ.ν. = 3,65). Πξφζζεηα, νη εξσηψκελνη πηζηεχνπλ φηη ε ρξήζε ησλ λφκηκσλ δηεπθνιχλζεσλ (π.ρ. άδεηα, κεησκέλν ή επέιηθην σξάξην) γηα ηε θξνληίδα ησλ παηδηψλ θαη ηεο νηθνγέλεηα είλαη ζε θάπνην βαζκφ πηζαλφ λα πεξηνξίζεη ηηο πξννπηηθέο εμέιημεο / θαξηέξαο (εξ. Β1; κ.ν. = 3,72) ηνπ/ηεο εξγαδφκελν/εο. Δλψ ε ελαζρφιεζε κε ηελ ηζφηεηα ησλ θχισλ θαη ηελ εμηζνξξφπεζε ηεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, απνηεινχλ γηα ηελ επηρείξεζε ζηελ νπνία εξγάδνληαη δεηήκαηα κάιινλ δεπηεξεχνπζαο ζεκαζίαο ή αθφκε θαη πνιπηέιεηαο (εξ. Β6; κ.ν. = 3,80). Αλαθνξηθά κε ην δεχηεξν ραξαθηεξηζηηθφ ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ, δειαδή ηελ χπαξμε ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη, κπνξνχκε κε βάζε ηα απνηειέζκαηα λα ππνζηεξίμνπκε φηη ζε αληίζεζε κε ηελ θνπιηνχξα ηεο επηρείξεζεο, νη εξσηψκελνη γεληθά ζεσξνχλ ην κάλαηδκελη ηεο επηρείξεζήο ηνπο ζρεηηθά κάιινλ ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγελεηαθή ηνπο δσή (κ.ν = 4,10 ζηελ 7βάζκηα θιίκαθα Likert). Ζ δηαπίζησζε απηή ζπκθσλεί κε φζα ππνζηεξίρζεθαλ ζην Κεθάιαην 4 φπνπ ζχκθσλα κε ηελ Allen (2001) ε ζηάζε ηνπ νξγαληζκνχ θαη ε ζηάζε ηνπ κάλαηδκελη απέλαληη ζηελ νηθνγέλεηα κπνξεί λα δηαθέξνπλ κε απνηέιεζκα έλαο/κία εξγαδφκελνο/ε λα ζεσξεί ππνζηεξηθηηθφ ην κάλαηδκελη απέλαληη ζηελ νηθνγέλεηα, αιιά φρη ηνλ νξγαληζκφ ή θαη ην αληίζηξνθν. Έλα ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη/δηνίθεζε θαηαλνεί θαη «ζπκπάζρεη» κε ηελ επηζπκία ησλ εξγαδνκέλσλ λα ζπλδπάζνπλ αξκνληθά ηηο εξγαζηαθέο κε ηηο νηθνγελεηαθέο ηνπο ππνρξεψζεηο. Έηζη, ην κάλαηδκελη κπνξεί λα απνηειεί «θνξέα» θνηλσληθήο ζηήξημεο ή θαη κεραληζκφ πνπ βνεζά ηνπο εξγαδνκέλνπο λα ζπλδπάζνπλ αξκνληθά ηελ εξγαζηαθή κε ηελ νηθνγελεηαθή ηνπο δσή. Πξάγκαηη, αλαθνξηθά κε ηε δηνίθεζε/πξντζηάκελν νη εξσηψκελνη ζεσξνχλ φηη ηφζν ε δηνίθεζε φζν θαη νη πξντζηάκελνη: ελζαξξχλνπλ ζε θάπνην βαζκφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο (εξ. Β8; κ.ν. = 4,11), δείρλνπλ ελδηαθέξνλ, θαηαλφεζε θαη ππνζηήξημε γηα ηηο νηθνγελεηαθέο αλάγθεο ησλ εξγαδνκέλσλ (εξ. Β7; κ.ν. = 4,48) αιιά θαη θαηαλφεζε ζηελ πεξίπησζε πνπ νη εξγαδφκελνη ρξεηάδεηαη 257

258 λα δψζνπλ πξνηεξαηφηεηα ζηελ νηθνγέλεηά ηνπο (εξ. Β9; κ.ν. = 4,35). Παξάιιεια, αιιά ζε κηθξφηεξν βαζκφ, νη εξσηψκελνη πηζηεχνπλ φηη ζηηο επηρεηξήζεηο πνπ εξγάδνληαη εθαξκφδνληαη πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο πνπ δηεπθνιχλνπλ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο (εξ. Β10; κ.ν. = 3,93) θαη φηη παξαθνινπζείηαη ην απνηέιεζκα ηεο εθαξκνγήο ηνπο (εξ. Β11; κ.ν. = 3,76). Σέινο, ν ηδαληθφο εξγαδφκελνο θαίλεηαη λα είλαη κάιινλ ηζρπξφ ζηεξεφηππν (κέζνο φξνο ζπλφινπ εξσηήζεσλ 4,20 ζηελ 7βάζκηα θιίκαθα Likert) ζηνπο εξγαζηαθνχο ρψξνπο πνπ απαζρνινχληαη νη εξσηψκελνη. Πην ηζρπξφ εκθαλίδεηαη ην ραξαθηεξηζηηθφ πνπ αθνξά ζην λα πξνζθέξεη θάπνηνο φιε ηνπ ηελ ελέξγεηα ζηε δνπιεηά (εξ. Γ1; κ.ν. = 4,43) θαη αθνινπζνχλ: ε απαίηεζε ηνπ λα εξγάδεηαη θάπνηνο,α θαη πέξα απφ ηηο θαλνληθέο ψξεο αλ ρξεηαζηεί γηα λα ηειεηψζεη ηε δνπιεηά (εξ. Γ2; κ.ν. = 4,29) ή/θαη λα είλαη δηαζέζηκνο,ε αλά πάζα ζηηγκή κε βάζε ηηο αλάγθεο πνπ κπνξεί λα αλαθχςνπλ (εξ. Γ3; κ.ν. = 4,27), ε αλάγθε γηα επειημία αλαθνξηθά κε ηηο κεηαθηλήζεηο ηνπ/ηεο εξγαδφκελνπ (εξ. Γ4; κ.ν. = 4,18) θαη ζε κηθξφηεξν βαζκφ ε ζεκαζία ηνπ λα είλαη δηαηεζεηκελνο/ε λα αιιάδεη ηφπν εξγαζίαο (εξ. Γ5; κ.ν. = 3,65). Οη ρακειφηεξεο ηηκέο ηνπ κέζνπ φξνπ αλαθνξηθά θπξίσο κε ηελ αιιαγή ηνπ ηφπνπ εξγαζίαο νθείιεηαη πηζαλφηαηα ζην γεγνλφο φηη νη ειιεληθέο επηρεηξήζεηο ζηελ ζπληξηπηηθή ηνπο πιεηνςεθία είλαη Μ.Μ.Δ. νπφηε απηή ε πξαθηηθή δελ είλαη ζπλήζεο. Σν ίδην ηζρχεη θαη γηα ην πνζνζηφ ησλ εξσηψκελσλ πνπ εξγάδεηαη ζην δεκφζην ηνκέα, φπνπ νη κεηαθηλήζεηο δελ απνηεινχλ επίζεο ζπλήζεο πξαθηηθή χγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο Οη κέζνη φξνη πνπ αθνξνχλ ζηε κεηαβιεηή ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο ηφζν αλά εξψηεζε, φζν θαη αλά νκάδα εξσηήζεσλ (δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο θαη δηαζηάζεηο ηνπο) απνηππψλνληαη ζηνλ Πίλαθα 6.4. Γηαπηζηψλνπκε φηη νη εξγαδφκελνη πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ έξεπλα ληψζνπλ ζε κέηξην βαζκφ φηη ε εξγαζηαθή θαη ε νηθνγελεηαθή ηνπο ζθαίξα ζπγθξνχνληαη (ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, κέζνο φξνο θιίκαθαο = 2,94 θαη ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή, κέζνο φξνο θιίκαθαο = 2,54 ζηελ 5βάζκηα θιίκαθα Likert). Μπνξνχκε λα ππνζηεξίμνπκε φηη πηζαλφηαηα ε πξνεγνχκελε δηαπίζησζε λα νθείιεηαη ζηα δεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ δείγκαηνο (βι. π.ρ. Byron, 2005; Eby et al., 2005; Μichel et al., 2011). πγθεθξηκέλα, ην 50% ησλ έγγακσλ ηνπ δείγκαηνο έρνπλ 258

259 Πίλαθαο 6.4: χγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, κέζνη φξνη (κ.ν.) χγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο κ.ν. Σππηθή απφθιηζε Η. χγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή 2,58 1. Λφγσ πίεζεο/ζηξεο 2,40 Α3 Α4 Α16 Δμαηηίαο ηνπ άγρνπο πνπ έρσ ζην ζπίηη, ζπρλά νηθνγελεηαθέο έγλνηεο κε απαζρνινχλ φηαλ βξίζθνκαη ζηε δνπιεηά κνπ Σν άγρνο πνπ κνπ δεκηνπξγνχλ νη νηθνγελεηαθέο κνπ ππνρξεψζεηο, ζπρλά κε δπζθνιεχεη λα ζπγθεληξσζψ ζηε δνπιεηά κνπ Οη εληάζεηο θαη ν θφξηνο ησλ νηθνγελεηαθψλ ππνρξεψζεψλ κνπ, ζπρλά κεηψλνπλ ηελ ηθαλφηεηά κνπ λα αληαπνθξηζψ ζηηο απαηηήζεηο ηεο δνπιεηάο κνπ 2. Λφγσ ρξφλνπ 2,32 Α6 Α7 Α8 Δμαηηίαο ηνπ ρξφλνο πνπ αθηεξψλσ ζηηο νηθνγελεηαθέο κνπ ππνρξεψζεηο, ζπρλά δελ έρσ ηε δπλαηφηεηα λα ζπκκεηάζρσ ζε δξαζηεξηφηεηεο ζηε δνπιεηά πνπ ζα βνεζνχζαλ ζηελ θαξηέξα κνπ Ο ρξφλνο πνπ αθηεξψλσ ζηηο νηθνγελεηαθέο κνπ ππνρξεψζεηο ζπρλά δελ κνπ επηηξέπεη λα ζπκκεηέρσ ζε δξαζηεξηφηεηεο ζηε δνπιεηά κνπ (π.ρ. ζπλαληήζεηο εθηφο σξαξίνπ) Ο ρξφλνο πνπ αθηεξψλσ ζηηο νηθνγελεηαθέο κνπ ππνρξεψζεηο, ζπρλά επεξεάδεη αξλεηηθά ηελ αληαπφθξηζή κνπ ζηηο ππνρξεψζεηο ηεο δνπιεηάο κνπ 3. Λφγσ ζπκπεξηθνξάο 3,00 Α11 Ζ ζπκπεξηθνξά πνπ αθνινπζψ γηα λα επηιχζσ πξνβιήκαηα ζην ζπίηη δελ είλαη ε θαηάιιειε γηα λα ιχλσ ηα πξνβιήκαηα ζηε δνπιεηά Τπ: 5βάζκηα θιίκαθα (Likert) αμηνιφγεζεο/δηαβάζκηζεο ησλ απαληήζεσλ, φπνπ 1=δηαθσλψ θαη 5=ζπκθσλψ 2,66 1,295 2,31 1,218 2,23 1,116 2,30 1,257 2,77 1,288 1,88 1,040 3,16 1,338 Α12 Οη ζπκπεξηθνξέο πνπ ζην ζπίηη είλαη απνηειεζκαηηθέο δελ ζα απέδηδαλ ζηε δνπιεηά 2,94 1,380 Α18 πκπεξηθνξέο πνπ είλαη απνδνηηθέο ζην ζπίηη δε κε βνεζνχλ λα γίλσ πην απνηειεζκαηηθφο/ απνδνηηθφο ζηε δνπιεηά κνπ ΗΗ. χγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή 2,94 2,90 1, Λφγσ πίεζεο/ζηξεο 2,86 Α1 πρλά φηαλ επηζηξέθσ ζην ζπίηη απφ ηε δνπιεηά είκαη ηφζν θνπξαζκέλνο/ε (ζσκαηηθά) πνπ δελ κπνξψ νχηε λα πάξσ κέξνο ζε δξαζηεξηφηεηεο ηεο νηθνγέλεηαο νχηε λα αλαιάβσ επζχλεο 2,84 1,275 Α2 Μεξηθέο θνξέο, εμαηηίαο φισλ ησλ πηέζεσλ πνπ έρσ ζηε δνπιεηά κνπ, φηαλ επηζηξέθσ ζην ζπίηη είκαη πνιχ αγρσκέλνο/ ε γηα λα θάλσ πξάγκαηα πνπ ζα κε επραξηζηνχζαλ Α14 πρλά είκαη ηφζν εμαληιεκέλνο /ε ζπλαηζζεκαηηθά φηαλ επηζηξέθσ ζην ζπίηη απφ ηε δνπιεηά, πνπ δελ κπνξψ λα ζπκβάιισ ζηελ νηθνγέλεηα κνπ 2,95 1,320 2,78 1, Λφγσ ρξφλνπ 2,80 Α17 Δμαηηίαο ηνπ ρξφλνπ πνπ πξέπεη λα αθηεξψλσ ζηε δνπιεηά, ράλσ δξαζηεξηφηεηεο ηεο 2,75 1,404 νηθνγέλεηαο κνπ (π.ρ. ζρνιηθέο γηνξηέο, γελέζιηα) Α13 Α5 Ο ρξφλνο πνπ απαηηεί ε δνπιεηά κνπ πεξηνξίδεη, πεξηζζφηεξν απφ φζν ζα ήζεια, ηελ ελαζρφιεζε κνπ κε δξαζηεξηφηεηεο ηεο νηθνγέλεηαο Ο ρξφλνο πνπ πξέπεη λα αθηεξψλσ ζηε δνπιεηά κνπ δελ κνπ επηηξέπεη λα αληαπνθξηζψ ζηηο νηθνγελεηαθέο κνπ επζχλεο θαη ππνρξεψζεηο 3,11 1,352 2,53 1, Λφγσ ζπκπεξηθνξάο 3,15 Α9 πκπεξηθνξέο πνπ ζηε δνπιεηά κνπ είλαη απνηειεζκαηηθέο/αλαγθαίεο δελ απνδίδνπλ ζην ζπίηη 3,16 1,338 Α10 πκπεξηθνξέο πνπ είλαη απνδνηηθέο ζηε δνπιεηά κνπ δε κε βνεζνχλ λα γίλσ θαιχηεξνο γνληφο /ζχληξνθνο Α15 Ζ ζπκπεξηθνξά πνπ αθνινπζψ γηα λα επηιχζσ πξνβιήκαηα ζηε δνπιεηά δελ είλαη ε θαηάιιειε γηα λα ιχλσ ηα πξνβιήκαηα ζην ζπίηη 2,94 1,380 3,36 1,

260 ππνζηήξημε (θνηλσληθή ζηήξημε ζηελ νηθνγέλεηα απφ ην / ηε ζχληξνθν) ζηε θξνληίδα ηνπ ζπηηηνχ, φζν θαη ησλ παηδηψλ, ζηνηρείν πνπ αλακέλεηαη λα επεξεάζεη αξλεηηθά (λα κεηψζεη) ην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο (π.ρ. Μichel et al., 2011). Σν κέηξην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο κπνξεί επίζεο λα νθείιεηαη θαη ζε ραξαθηεξηζηηθά ηεο εξγαζίαο ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηελ έξεπλα, θαζψο ε ζηαζεξφηεηα θαη ν αξηζκφο ησλ σξψλ εξγαζίαο (ην 60,4 % δειψλεη φηη έρεη ζηαζεξφ σξάξην θαη ην 25 % είλαη δεκφζηνη ππάιιεινη) απνηεινχλ πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο (βι. ζρεηηθά Κεθάιαην 3). πσο ήηαλ αλακελφκελν, εάλ θαη νξηαθά, νη εξσηψκελνη ζεσξνχλ φηη ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (ζπλνιηθφο κέζνο φξνο θιίκαθαο = 2,94 / 5βάζκηα θιίκαθα Likert) είλαη πην ηζρπξή απφ φηη ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (ζπλνιηθφο κέζνο φξνο θιίκαθαο = 2,58 ζηελ 5βάζκηα θιίκαθα Likert). Απηφ πηζαλφηεηα λα νθείιεηαη (βι. Κεθάιαην 3, ελφηεηα 3.1) ζην γεγνλφο φηη ε θάζε κία ζθαίξα (ή ελαιιαθηηθά νη δχν ξφινη) επηηξέπεη δηαθνξεηηθφ βαζκφ εηζρψξεζεο ζηελ άιιε. πγθεθξηκέλα ε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο ηείλεη λα είλαη ιηγφηεξν δνκεκέλε θαη ηππηθή θαη εμαηηίαο απηνχ επηηξέπεη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο λα εηζρσξήζεη θαη λα ηελ επεξεάζεη (Frone et al., 1992; Eagle et al., 1997; Grandey et al., 2005). Έηζη ζπλήζσο ε εξγαζηαθή δσή ππεξηζρχεη ζηελ νηθνγελεηαθή θαη ην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή είλαη πςειφηεξν απφ απηφ ηεο ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (Frone, 2003; Grandey et al., 2005). Δζηηάδνληαο ζηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο θάζε θαηεχζπλζεο ηεο ζχγθξνπζεο αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ε ζχγθξνπζε ιφγσ ζπκπεξηθνξάο (θαη φρη ιφγσ ζηξεο ή ρξφλνπ) θαη ζηηο δχν πεξηπηψζεηο (θαηεπζχλζεηο) θαίλεηαη λα γίλεηαη πην έληνλα αηζζεηή (κέζνο φξνο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ιφγσ ζπκπεξηθνξάο = 3,00 / 5βάζκηα θιίκαθα Likert θαη κέζνο φξνο ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ιφγσ ζπκπεξηθνξάο = 3,15 / 5βάζκηα θιίκαθα Likert). Δηδηθφηεξα, ε ζπκπεξηθνξά πνπ αθνινπζνχλ νη ζπκκεηέρνληεο ζηελ έξεπλα γηα λα επηιχζνπλ πξνβιήκαηα ζηε δνπιεηά δελ είλαη ε θαηάιιειε γηα λα επηιχζνπλ ηα πξνβιήκαηα ζην ζπίηη (εξ. Α15; κ.ν. = 3,36) θαη αληίζηξνθα (εξ. Α 11; κ.ν. = 3,16). Ζ δηαπίζησζε απηή καο νδεγεί ζην ζπκπέξαζκα φηη ίζσο λα ππάξρεη έλα «ράζκα» κεηαμχ ηεο θνπιηνχξαο θαη ησλ θαηάιιεισλ ζπκπεξηθνξψλ γηα λα είλαη απνηειεζκαηηθφο ν/ε εξγαδφκελνο/ε ζηνλ εξγαζηαθφ θαη νηθνγελεηαθφ ξφιν αληίζηνηρα. 260

261 Έλα εχξεκα πνπ έρεη ελδηαθέξνλ λα ζρνιηαζηεί θαη εληζρχεη ηελ άπνςε φηη ε εξγαζία είλαη κάιινλ ε θπξίαξρε ζθαίξα ζηε δσή ησλ εξσηψκελσλ είλαη φηη απηνί πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ έξεπλα ζεσξνχλ φηη ε ελαζρφιεζε ηνπο (ρξφλνο) κε ηηο νηθνγελεηαθέο ηνπο ππνρξεψζεηο, δελ επεξεάδεη αξλεηηθά ηελ αληαπφθξηζή ηνπο ζηηο ππνρξεψζεηο ηεο δνπιεηάο ηνπο (π.ρ. εξ. Α8; κ.ν. = 1,88). Δπίζεο πηζηεχνπλ φηη ν ρξφλνο πνπ αθηεξψλνπλ ζηε δνπιεηά ηνπο δελ ηνπο επηηξέπεη κε ηελ ίδηα επθνιία λα αληαπνθξηζνχλ ζηηο νηθνγελεηαθέο ηνπο επζχλεο θαη ππνρξεψζεηο (π.ρ. εξ. Α5; κ.ν. = 2,53). Αληίζηνηρα, ην ζηξεο/πίεζε πνπ ηνπο πξνθαιεί ε εξγαζία επεξεάδεη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ηελ ελαζρφιεζε κε ηηο νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο (ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ιφγσ πίεζεο/ζηξεο κ.ν. = 2,86) απφ φηη ην αληίζηξνθν (ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ιφγσ πίεζεο/ζηξεο κ.ν. = 2,40) Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, ηελ νηθνγέλεηα θαη ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο ηνλ Πίλαθα 6.5 ζπκπεξηιακβάλνληαη νη κέζνη φξνη γηα θάζε εξψηεζε/δηαηχπσζε πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε γηα ηε κέηξεζε ησλ ηξηψλ (3) κεηαβιεηψλ (facets) ηεο ηθαλνπνίεζεο, θαζψο θαη νη κέζνη φξνη αλά κεηαβιεηή (νκάδα εξσηήζεσλ). Με βάζε ηηο ηηκέο ησλ κέζσλ φξσλ γηα θάζε κία απφ ηηο κεηαβιεηέο (θιίκαθεο κέηξεζεο) νη εξγαδφκελνη πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ έξεπλα θαίλεηαη λα είλαη πην ηθαλνπνηεκέλνη απφ ηελ νηθνγελεηαθή ηνπο δσή (κέζνο φξνο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ νηθνγέλεηα = 3,72 ζηελ 5βάζκηα θιίκαθα Likert) ζε ζχγθξηζε κε ηελ ηθαλνπνίεζε πνπ ληψζνπλ απφ ηελ εξγαζηαθή ηνπο δσή (κ.ν. = 3,24) θαη ηε δπλαηφηεηά ηνπο λα εμηζνξξνπήζνπλ ηελ εξγαζηαθή κε ηελ νηθνγελεηαθή ηνπο δσή (κ.ν.= 3,36) παξφηη πην πάλσ δήισζαλ φηη αηζζάλνληαη ζε κέηξην ζρεηηθά βαζκφ ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο (θαη ζηηο δχν θαηεπζχλζεηο). Αλαιπηηθφηεξα, νη ζπκκεηέρνληεο ζηελ έξεπλα είλαη ηθαλνπνηεκέλνη απφ ηελ νηθνγελεηαθή ηνπο δσή (εξ. Γ3; κ.ν. = 3,73) θη εθηηκνχλ φηη έρνπλ πεηχρεη αξθεηά ζε απηή (εξ. Γ5; κ.ν. = 3,71). Απηή ε αληίιεςε κπνξεί λα ζπλδέεηαη κε ην γεγνλφο φηη έλα κεγάιν πνζνζηφ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηελ έξεπλα είλαη παληξεκέλνη (66,8%) κε παηδηά (65%), δχν ζεκαληηθέο αμίεο γηα ηελ Διιελίδα θαη ηνλ Έιιελα, θαζψο θη απφ ηελ έλδεημε αξκνληθήο ζπλεξγαζίαο κεηαμχ ησλ ζπδχγσλ (ην 50% ησλ έγγακσλ αλέθεξαλ φηη ηφζν ζηε θξνληίδα ηνπ ζπηηηνχ, φζν θαη ησλ παηδηψλ ζπκκεηέρνπλ θαη νη δχν ζχδπγνη). ηνλ εξγαζηαθφ ρψξν νη εξσηψκελνη δειψλνπλ ζρεηηθά ηθαλνπνηεκέλνη απφ ην βαζκφ πνπ έρνπλ επηηχρεη επαγγεικαηηθά (εξ. Γ4; κ.ν.=3,25). Ζ αληίιεςε απηή 261

262 πηζαλφηαηα λα επεξεάδεηαη ζε θάπνην βαζκφ απφ ην γεγνλφο φηη ην 32,7% θαηέρεη ζέζε δηεπζπληή / πξντζηακέλνπ ελψ ην 25,1% είλαη δεκφζηνη ππάιιεινη (θαζεζηψο εξγαζίαο πνπ επηδηψθεηαη, ηδηαίηεξα ζην παξειζφλ, θαηά θνηλή νκνινγία απφ κεγάιε κεξίδα ηνπ ειιεληθνχ πιεζπζκνχ). Πίλαθαο 6.5: Μεηαβιεηέο ηθαλνπνίεζεο, κέζνη φξνη (κ.ν.) Μεηαβιεηέο ηθαλνπνίεζεο κ.ν. Σππηθή απφθιηζε Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία 3,24 Γ1 πλνιηθά, είκαη ηθαλνπνηεκέλνο/ε απφ ηε δνπιεηά κνπ 3,50,985 Γ4 Δθηηκψ φηη έρσ επηηχρεη επαγγεικαηηθά 3,25 1,074 Γ7 Νηψζσ αζθαιήο γηα ην κέιινλ κνπ ζηε δνπιεηά 3,16 1,237 Γ2 Δίκαη ηθαλνπνηεκέλνο/ε απφ ηηο απνδνρέο κνπ 3,06 1,068 Ηθαλνπνίεζε απφ νηθνγελεηαθή δσή 3,72 Γ3 πλνιηθά, είκαη επραξηζηεκέλνο/ε απφ ηελ νηθνγελεηαθή κνπ 3,73,933 δσή Γ5 Δθηηκψ φηη έρσ πεηχρεη ζηελ νηθνγελεηαθή κνπ δσή 3,71,953 Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (γεληθή εξψηεζε) Γ6 Δίκαη ηθαλνπνηεκέλνο απφ ηελ ηζνξξνπία πνπ έρσ πεηχρεη αλάκεζα ζηελ νηθνγελεηαθή θαη ηελ εξγαζηαθή κνπ δσή 3,36,930 Τπ: 5βάζκηα θιίκαθα (Likert) αμηνιφγεζεο/δηαβάζκηζεο ησλ απαληήζεσλ, φπνπ 1 = θαζφινπ θαη 5=πάξα πνιχ Ζ ηθαλνπνίεζε θαη ζηηο δχν ζθαίξεο είλαη πηζαλφ λα επεξεάδεηαη ζε θάπνην βαζκφ απφ ην κέηξην επίπεδν ζχγθξνπζεο πνπ ληψζνπλ νη ζπκκεηέρνληεο κεηαμχ ηεο εξγαζηαθήο θαη ηεο νηθνγελεηαθήο δσήο, θαζψο ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα ζχκθσλα κε ηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία (βι. Κεθάιαην 3) ζπλδένληαη (επηπηψζεηο) άκεζα θαη αξλεηηθά κε ην βαζκφ ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο πνπ αηζζάλνληαη ηα άηνκα. Δπίζεο, νη ζπκκεηέρνληεο ληψζνπλ κάιινλ αζθαιείο ζηελ εξγαζία ηνπο (εξ. Γ7; κ.ν. = 3,16) θαη ζρεηηθά ηθαλνπνηεκέλνη απφ ηηο απνδνρέο ηνπο (εξ. Γ2; κ.ν. = 3,06). Αμίδεη ζην ζεκείν απηφ λα ζεκεησζεί φηη θαηά ηελ ε άπνςε ηεο ζπγγξαθέσο, εάλ ε έξεπλα πξαγκαηνπνηνχηαλ ζήκεξα νη ηηκέο ηνπ κέζνπ φξνπ γηα ηηο δχν απηέο εξσηήζεηο ζα ήηαλ πηζαλφηαηα πνιχ πην ρακειέο ιφγσ - κεηαμχ άιισλ: ησλ δπζκελψλ, γηα ηνπο εξγαδφκελνπο, αιιαγψλ ζηα εξγαζηαθά (π.ρ. δηαζεζηκφηεηα, απνιχζεηο, θαηάξγεζε ησλ ζπιινγηθψλ ζπκβάζεσλ, θαζπζηεξεκέλε θαηαβνιή κηζζψλ, κείσζε ηνπ θαηψηαηνπ 262

263 κηζζνχ), ηνπ πςεινχ πνζνζηνχ αλεξγίαο, ηνπ θιίκαηνο αλαζθάιεηαο θαη ηεο παξαηεηακέλεο γεληθφηεξα χθεζεο ηεο νηθνλνκίαο ηαηηζηηθή αλάιπζε: Έιεγρνο εγθπξφηεηαο θαη αμηνπηζηίαο ησλ θιηκάθσλ κέηξεζεο ησλ ππν-κειέηε κεηαβιεηψλ Γηα ηνλ έιεγρν ηεο δνκηθήο εγθπξφηεηαο ησλ θιηκάθσλ κέηξεζεο ησλ κεηαβιεηψλ ρξεζηκνπνηήζεθε αξρηθά (βι. Κεθάιαην 5), ε Γηεξεπλεηηθή Αλάιπζε ζε Κχξηνπο Παξάγνληεο / Γηεξεπλεηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε (Exploratory Factor Analysis). Με ηελ αλάιπζε απηή δηαπηζηψλεηαη εάλ ε ζπκπεξηθνξά ηεο θάζε κεηαβιεηήο (εξψηεζεο /δηαηχπσζεο) ζπκβαδίδεη κε ηηο αξρηθέο ππνζέζεηο θαη γίλεηαη νκαδνπνίεζε ησλ εξσηήζεσλ ζε επηκέξνπο παξάγνληεο. Γηα ηνλ έιεγρν ηεο αμηνπηζηίαο ππνινγίζζεθε ν ζπληειεζηήο Cronbach s alpha (βι. επίζεο Κεθάιαην 5). Ζ Γηεξεπλεηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε ζηηο εξσηήζεηο πνπ αθνξνχζαλ ζηνπο εξγαδφκελνπο εθαξκφζηεθε ζε θάζε κία θιίκαθα κέηξεζεο (νκάδα εξσηήζεσλ/ζηνηρείσλ) ρσξηζηά θαη φρη ζην ζχλνιν ησλ εξσηήζεσλ πνπ πεξηιακβάλεη ην εξσηεκαηνιφγην. Γειαδή, ζηηο θιίκαθεο κέηξεζεο: θηιηθφ- ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ, ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηθαλνπνίεζε (facets; αμηνπηζηία δηαθξηηφηεηαο/δηάθξηζεο - discriminant validity). Διέγρζεθε επνκέλσο ε εγθπξφηεηα δνκήο ηεο θάζε θιίκαθαο κέηξεζεο μερσξηζηά (construct validity) θαη φρη ε εγθπξφηεηα δηαθξηηφηεηαο/δηάθξηζεο (discriminant validity) κεηαμχ φισλ ησλ θιηκάθσλ κέηξεζεο, έιεγρνο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζηε ζπλέρεηα κε ηελ Δπηβεβαησηηθή Αλάιπζε Παξαγφλησλ/Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε (Confirmatory Factor Analysis / CFA). Αλαιπηηθφηεξα: Υαξαθηεξηζηηθά ελφο Φηιηθνχ Τπνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Δξγαζηαθνχ Πεξηβάιινληνο Ζ Γηεξεπλεηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε ησλ δηαηππψζεσλ/ζηνηρείσλ πνπ ζπλδένληαη κε ηα ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο νκαδνπνίεζε ηα ζηνηρεία /δηαηππψζεηο ζε ηξεηο (3) παξάγνληεο (Πίλαθαο 6.6) πνπ εξκελεχνπλ ην 50,391 % ηεο ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο. Σν πνζνζηφ απηφ 263

264 Πίλαθαο 6.6 : Πξψηε (1 ε ) Γηεξεπλεηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο Φηιηθνχ-Τπνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Δξγαζηαθνχ Πεξηβάιινληνο ΦΗΛΗΚΟ-ΤΠΟΣΖΡΗΚΣΗΚΟ ΠΡΟ ΣΖΝ ΟΗΚΟΓΔΝΔΗΑ ΔΡΓΑΗΑΚΟ ΠΔΡΗΒΑΛΛΟΝ (πνζνζηφ ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο πνπ εξκελεχεη 50,391) Η. Φηιηθφ ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη (πνζνζηφ ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο πνπ εξκελεχεη =18,319) Β10.Ζ δηνίθεζε εθαξκφδεη ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο πνπ δηεπθνιχλνπλ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο Β8.Ζ δηνίθεζε ελζαξξχλεη ηνπο εξγαδφκελνπο λα επηδηψθνπλ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο Β9.Ζ δηνίθεζε δείρλεη θαηαλφεζε ζηελ πεξίπησζε πνπ νη εξγαδφκελνη ρξεηάδεηαη λα δψζνπλ πξνηεξαηφηεηα ζηελ νηθνγέλεηά ηνπο Β7. Δδψ, γεληθά, ε δηνίθεζε θαη νη πξντζηάκελνη δείρλνπλ ελδηαθέξνλ, θαηαλφεζε θαη ππνζηήξημε ζηηο νηθνγελεηαθέο αλάγθεο ησλ εξγαδνκέλσλ Β11. Ζ δηνίθεζε παξαθνινπζεί ηα απνηειέζκαηα πνπ έρεη ε εθαξκνγή κηαο πνιηηηθήο, πξαθηηθήο ή πξνγξάκκαηνο εμηζνξξφπεζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο ΗΗ. (Με) Φηιηθή ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα (πνζνζηφ ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο πνπ εξκελεχεη =17,820) Β2. Οη εξγαδφκελνη δηζηάδνπλ λα ζπδεηήζνπλ ηα νηθνγελεηαθά ηνπο πξνβιήκαηα θαη λα δεηήζνπλ ππνζηήξημε απφ ηε δηνίθεζε απφ θφβν κε ράζνπλ ηε δνπιεηά ηνπο Β4. Γηα λα ζε βιέπεη ε δηνίθεζε επλντθά πξέπεη λα έρεηο ζηαζεξά σο πξψηε πξνηεξαηφηεηα ηε δνπιεηά ζνπ θαη κεηά ηελ νηθνγελεηαθή ζνπ δσή Β3. Γηα λα αληηκεησπίζεη θάπνηνο εξγαδφκελνο νηθνγελεηαθά ηνπ πξνβιήκαηα δελ ην αλαθέξεη, αιιά παίξλεη κέξνο ηεο θαλνληθήο άδεηαο ή ιέεη φηη είλαη άξξσζηνο/ε ή δελ πάεη ζηε δνπιεηά Β1. Ζ ρξήζε ησλ λφκηκσλ δηεπθνιχλζεσλ (π.ρ. άδεηα, κεησκέλν ή επέιηθην σξάξην) γηα ηε θξνληίδα παηδηψλ / νηθνγέλεηαο ζα πεξηφξηδε ηηο πξννπηηθέο εμέιημεο / θαξηέξαο κνπ ζηε δνπιεηά Β6. Κάησ απφ ηηο ζχγρξνλεο ζπλζήθεο ηεο νηθνλνκίαο ε δηνίθεζή καο ζεσξεί φηη ε ελαζρφιεζή ηεο κε ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθή δσήο, είλαη δεηήκαηα δεπηεξεχνπζαο ζεκαζίαο ή θαη πνιπηέιεηα Β5. Δδψ επηθξαηεί ε άπνςε φηη άιιν ε δνπιεηά θαη άιιν ε νηθνγελεηαθή δσή,555 ΗΗΗ. Ηδαληθφο εξγαδφκελνο (πνζνζηφ ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο πνπ εξκελεχεη =14,242) Γ5. Να είλαη δηαηεζεηκέλν λα αιιάμεη ηφπν εξγαζίαο εάλ ηνπ δεηεζεί απφ ηελ εηαηξεία Γ4. Να είλαη επέιηθην ζηηο κεηαθηλήζεηο ηνπ, π.ρ. ηαμίδηα,779 Γ3. Να είλαη δηαζέζηκν αλά πάζα ζηηγκή (π.ρ. γηα ζπλαληήζεηο ζπλεξγαζίαο ),622 Γ1. Να πξνζθέξεη φιε ηνπ ηελ ελέξγεηα ζηε δνπιεηά,604 Γ2. Να εξγάδεηαη θαη πέξα απφ ηηο θαλνληθέο ψξεο αλ ρξεηαζηεί γηα λα ηειεηψζεη ηε δνπιεηά Τπ: Extraction method: Principal Component Analysis, Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization (3 παξάγνληεο),823,818,790,738,668,772,766,662,338, ,825,583

265 Πίλαθαο 6.7: Γεχηεξε (2 ε ) Γηεξεπλεηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο Φηιηθνχ- Τπνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Δξγαζηαθνχ Πεξηβάιινληνο ΦΗΛΗΚΟ - ΤΠΟΣΖΡΗΚΣΗΚΟ ΠΡΟ ΣΖΝ ΟΗΚΟΓΔΝΔΗΑ ΔΡΓΑΗΑΚΟ ΠΔΡΗΒΑΛΛΟΝ (πνζνζηφ ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο πνπ εξκελεχεη 54,126) Η. Φηιηθφ ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη alpha = 0,834, (πνζνζηφ ζπλνιηθήο δηαθ. πνπ εξκελεχεη = 20,319) Β10. Ζ δηνίθεζε εθαξκφδεη ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο πνπ δηεπθνιχλνπλ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο Β8. Ζ δηνίθεζε ελζαξξχλεη ηνπο εξγαδφκελνπο λα επηδηψθνπλ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο Β9. Ζ δηνίθεζε δείρλεη θαηαλφεζε ζηελ πεξίπησζε πνπ νη εξγαδφκελνη ρξεηάδεηαη λα δψζνπλ πξνηεξαηφηεηα ζηελ νηθνγέλεηά ηνπο Β7. Δδψ, γεληθά, ε δηνίθεζε θαη νη πξντζηάκελνη δείρλνπλ ελδηαθέξνλ, θαηαλφεζε θαη ππνζηήξημε ζηηο νηθνγελεηαθέο αλάγθεο ησλ εξγαδνκέλσλ Β11. Ζ δηνίθεζε παξαθνινπζεί ηα απνηειέζκαηα πνπ έρεη ε εθαξκνγή κηαο πνιηηηθήο, πξαθηηθήο ή πξνγξάκκαηνο εμηζνξξφπεζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο (π.ρ. επίδξαζε ζηελ παξαγσγηθφηεηα, πνηφηεηα εξγαζίαο) ΗΗ. (Με) Φηιηθή ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα, alpha=0,761 (πνζνζηφ ζπλνιηθήο δηαθ. πνπ εξκελεχεη = 17,682) Β2. Οη εξγαδφκελνη δηζηάδνπλ λα ζπδεηήζνπλ ηα νηθνγελεηαθά ηνπο πξνβιήκαηα θαη λα δεηήζνπλ ππνζηήξημε απφ ηε δηνίθεζε απφ θφβν κε ράζνπλ ηε δνπιεηά ηνπο Β4. Γηα λα ζε βιέπεη ε δηνίθεζε επλντθά πξέπεη λα έρεηο ζηαζεξά σο πξψηε πξνηεξαηφηεηα ηε δνπιεηά ζνπ θαη κεηά ηελ νηθνγελεηαθή/πξνζσπηθή ζνπ δσή Β3. Γηα λα αληηκεησπίζεη θάπνηνο εξγαδφκελνο νηθνγελεηαθά ηνπ πξνβιήκαηα δελ ην αλαθέξεη, αιιά παίξλεη κέξνο ηεο θαλνληθήο άδεηαο ή ιέεη φηη είλαη άξξσζηνο/ε ή δελ πάεη ζηε δνπιεηά Β6. Κάησ απφ ηηο ζχγρξνλεο ζπλζήθεο ηεο νηθνλνκίαο ε δηνίθεζή καο ζεσξεί φηη ε ελαζρφιεζή ηεο κε ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθή δσήο, είλαη δεηήκαηα δεπηεξεχνπζαο ζεκαζίαο ή θαη πνιπηέιεηα Β5. Δδψ επηθξαηεί ε άπνςε φηη άιιν ε δνπιεηά θαη άιιν ε νηθνγελεηαθή/πξνζσπηθή δσή. ΗΗΗ. Ηδαληθφο εξγαδφκελνο, alpha = 0,793 (πνζνζηφ ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο πνπ εξκελεχεη =16,125) Γ5. Να είλαη δηαηεζεηκέλν λα αιιάμεη ηφπν εξγαζίαο εάλ ηνπ δεηεζεί απφ ηελ εηαηξεία Γ4. Να είλαη επέιηθην ζηηο κεηαθηλήζεηο ηνπ, π.ρ. ηαμίδηα,782 Γ3. Να είλαη δηαζέζηκν αλά πάζα ζηηγκή (π.ρ. ζπλαληήζεηο ζπλεξγαζίαο ),618 Γ1. Να πξνζθέξεη φιε ηνπ ηελ ελέξγεηα ζηε δνπιεηά,606 Γ2. Να εξγάδεηαη θαη πέξα απφ ηηο θαλνληθέο ψξεο αλ ρξεηαζηεί γηα λα ηειεηψζεη ηε δνπιεηά Τπ: Extraction method: Principal Component Analysis, Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization (3 παξάγνληεο),828,816,787,731,675,805,748,748,609,589,824,

266 ζεσξείηαη αξθεηά ζεκαληηθφ (Hair et al., 1992) γηα πνηνηηθά δεδνκέλα. Οη παξάγνληεο / δηαζηάζεηο πνπ αλαδείρζεθαλ, επηβεβαηψλνπλ ηελ πξνηεηλφκελε ζηελ παξνχζα εξγαζία δηάξζξσζε θαη ην πεξηερφκελν ησλ θιηκάθσλ κέηξεζεο ησλ ηξηψλ (3) ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο πνπ (βι. Κεθάιαην 5, ελφηεηα 5.3.1, Πίλαθεο 5.1, 5.2, 5.3). Παξφια απηά επεηδή έλα ζηνηρείν/δηαηχπσζε ην: «Ζ ρξήζε ησλ λφκηκσλ δηεπθνιχλζεσλ (π.ρ. άδεηα, κεησκέλν ή επέιηθην σξάξην) γηα ηε θξνληίδα παηδηψλ / νηθνγέλεηαο ζα πεξηφξηδε ηηο πξννπηηθέο εμέιημεο / θαξηέξαο κνπ ζηε δνπιεηά» (εξ. Β1) δε «θφξησζε» ηθαλνπνηεηηθά (,335 <,400) θξίζεθε ζθφπηκν απηφ λα αθαηξεζεί θαη λα πξαγκαηνπνηεζεί θαη πάιη Γηεξεπλεηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε γηα ηηο κεηαβιεηέο νη νπνίεο πεξηγξάθνπλ έλα θηιηθφ - ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ. Ζ δεχηεξε Γηεξεπλεηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε (Πίλαθαο 6.7) επηβεβαίσζε θαη πάιη ηελ πξνηεηλφκελε δηάξζξσζε θαη πεξηερφκελν ησλ θιηκάθσλ κέηξεζεο ησλ ππνκειέηε ζηελ παξνχζα εξγαζία ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο. Οη ηξεηο (3) απηνί παξάγνληεο εξκελεχνπλ ην 54,126% ηεο ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο θαη αθνξνχλ ηα: θηιηθφ-ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη, (κε) θηιηθή ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα θαη ηδαληθφο εξγαδφκελνο. Οη παξάγνληεο απηνί εκθαλίζηεθαλ κε ηελ αθφινπζε ζεηξά θαη ηα αληίζηνηρα πνζνζηά ηεο ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο πνπ εξκελεχνπλ: Φηιηθφ ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη ην νπνίν εξκελεχεη ην 20,319% ηεο ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο. (Με) Φηιηθή ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα πνπ εξκελεχεη 17,682% ηεο ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο θαη Ηδαληθφο εξγαδφκελνο, πνπ εξκελεχεη 16,125% ηεο ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο. Ο ζπληειεζηήο Cronbach s alpha γηα ηνλ παξάγνληα θηιηθφ-ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη πήξε ηελ ηηκή 0,834, γηα ηνλ παξάγνληα (κε) θηιηθήππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα ηελ ηηκή 0,761 θαη γηα ηνλ ηδαληθφ εξγαδφκελν ηελ ηηκή 0,793. Δπνκέλσο θαη νη ηξεηο παξάγνληεο απνηεινχλ, κε βάζε ηνπο ειέγρνπο εγθπξφηεηαο θαη αμηνπηζηίαο, έγθπξεο θαη αμηφπηζηεο θιίκαθεο κέηξεζεο πνπ πεξηγξάθνπλ ηα ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο. 266

267 χγθξνπζε Δξγαζηαθήο Οηθνγελεηαθήο Εσήο Ζ Γηεξεπλεηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε γηα ηα ζηνηρεία ηεο θιίκαθα κέηξεζεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο ησλ Carlson θαη ζπλ. (2000) νκαδνπνίεζε ηα ζηνηρεία /δηαηππψζεηο ηεο θιίκαθαο κέηξεζεο ζε ηξεηο (3) παξάγνληεο (Πίλαθαο 6.8) νη νπνίνη εξκελεχνπλ ην 53,420 % ηεο ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο. Σν πνζνζηφ απηφ ζεσξείηαη ηθαλνπνηεηηθφ (Hair et al., 1992). Οη ηξεηο (3) παξάγνληεο, πνπ δηακνξθψλνπλ ηηο αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ην βαζκφ ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο δελ αληηζηνηρνχλ ζηνπο έμη πνπ πξνηείλνπλ νη Carlson θαη ζπλ. (2000) (βι. Κεθάιαην 5, ελφηεηα 5.3.2, Πίλαθαο, 5.4). Δμεηάδνληαο πξνζερηηθά ηηο κεηαβνιέο πνπ ζεκεηψλνληαη παξαηεξνχκε φηη νη εξσηήζεηο πνπ αθνξνχλ ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ιφγσ ζπκπεξηθνξάο θαη ηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ιφγσ ζπκπεξηθνξάο ζπγθεληξψζεθαλ ζηνλ πξψην παξάγνληα. Δπίζεο, ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ιφγσ πίεζεο/ζηξεο θαη ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ιφγσ ρξφλνπ δηακφξθσζαλ ην δεχηεξν παξάγνληα. Σέινο, θαηά ηνλ ίδην ηξφπν ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ιφγσ πίεζεο/ ζηξεο θαη ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ιφγσ ρξφλνπ δηακφξθσζαλ ηνλ ηξίην παξάγνληα. Με βάζε ηηο πην πάλσ δηαπηζηψζεη νη ηξεηο (3) παξάγνληεο/δηαζηάζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο- νηθνγελεηαθήο δσήο ραξαθηεξίζηεθαλ σο εμήο: χγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο ιφγσ ζπκπεξηθνξάο πνπ εξκελεχεη 18,944 % ηεο ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο. χγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ιφγσ πίεζεο /ζηξεο θαη ρξφλνπ πνπ εξκελεχεη 17,552 % ηεο ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο. χγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ιφγσ πίεζεο/ζηξεο θαη ρξφλνπ πνπ εξκελεχεη 16,925% ηεο ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο. Πξνζπαζψληαο λα δνζεί κία εξκελεία γηα ηελ κε επαιήζεπζε ησλ δηαζηάζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο κπνξνχκε λα ππνζηεξίμνπκε φηη ε ζχγθξνπζε ιφγσ πίεζεο/ζηξεο θαη ρξφλνπ, είλαη πνιχ πηζαλφ λα γίλνληαη αληηιεπηέο ηαπηφρξνλα (θαη γηα ην ιφγν απηφ ππάξρεη κεγάιε ζπζρέηηζε), θαζψο ε πίεζε /ζηξεο κπνξεί λα είλαη απνηέιεζκα ησλ απαηηήζεσλ ζε ρξφλν γηα ηελ εθηέιεζε ελφο ξφινπ, φπσο ππεζηεξίδνπλ άιισζηε θαη νη Greenhaus and Beutell (198) αιιά θαη ν Carlson 267

268 Πίλαθαο 6.8: Γηεξεπλεηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε ησλ ζηνηρείσλ ηεο κεηαβιεηήο χγθξνπζε Δξγαζηαθήο- Οηθνγελεηαθήο Εσήο χγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (πνζνζηφ ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο πνπ εξκελεχεηαη = 53,420 ) Η. χγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο ιφγσ ζπκπεξηθνξάο, alpha = 0,847 (πνζνζηφ ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο πνπ εξκελεχεη =18,944 ) Α12. Οη ζπκπεξηθνξέο πνπ ζην ζπίηη είλαη απνηειεζκαηηθέο δελ ζα απέδηδαλ ζηε δνπιεηά Α11.Ζ ζπκπεξηθνξά πνπ αθνινπζψ γηα λα επηιχζσ πξνβιήκαηα ζην ζπίηη δελ είλαη ε θαηάιιειε γηα λα ιχλσ ηα πξνβιήκαηα ζηε δνπιεηά Α15. Ζ ζπκπεξηθνξά πνπ αθνινπζψ γηα λα επηιχζσ πξνβιήκαηα ζηε δνπιεηά δελ είλαη ε θαηάιιειε γηα λα ιχλσ ηα πξνβιήκαηα ζην ζπίηη Α10. πκπεξηθνξέο πνπ είλαη απνδνηηθέο ζηε δνπιεηά κνπ δε κε βνεζνχλ λα γίλσ θαιχηεξνο γνληφο /ζχληξνθνο Α9. πκπεξηθνξέο πνπ ζηε δνπιεηά κνπ είλαη απνηειεζκαηηθέο θαη αλαγθαίεο δελ απνδίδνπλ ζην ζπίηη Α18. πκπεξηθνξέο πνπ είλαη απνδνηηθέο ζην ζπίηη δε κε βνεζνχλ λα γίλσ πην απνηειεζκαηηθφο/ απνδνηηθφο ζηε δνπιεηά κνπ ΗΗ. χγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ιφγσ πίεζεο θαη ρξφλνπ, alpha = 0, 812 (πνζνζηφ ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο πνπ εξκελεχεη = 17,552) Α14. πρλά είκαη ηφζν εμαληιεκέλνο /ε ζπλαηζζεκαηηθά φηαλ επηζηξέθσ ζην ζπίηη απφ ηε δνπιεηά, πνπ δελ κπνξψ λα ζπκβάιισ ζηελ νηθνγέλεηα κνπ Α13. Ο ρξφλνο πνπ απαηηεί ε δνπιεηά κνπ πεξηνξίδεη, πεξηζζφηεξν απφ φζν ζα ήζεια, ηελ ελαζρφιεζε κνπ κε δξαζηεξηφηεηεο ηεο νηθνγέλεηαο Α5. Ο ρξφλνο πνπ πξέπεη λα αθηεξψλσ ζηε δνπιεηά κνπ δελ κνπ επηηξέπεη λα αληαπνθξηζψ ζηηο νηθνγελεηαθέο κνπ επζχλεο θαη ππνρξεψζεηο Α1. πρλά φηαλ επηζηξέθσ ζην ζπίηη απφ ηε δνπιεηά είκαη ηφζν θνπξαζκέλνο/ε (ζσκαηηθά) πνπ δελ κπνξψ νχηε λα πάξσ κέξνο ζε δξαζηεξηφηεηεο ηεο νηθνγέλεηαο νχηε λα αλαιάβσ επζχλεο Α2. Μεξηθέο θνξέο, εμαηηίαο φισλ ησλ πηέζεσλ πνπ έρσ ζηε δνπιεηά κνπ, φηαλ επηζηξέθσ ζην ζπίηη είκαη πνιχ αγρσκέλνο/ ε γηα λα θάλσ πξάγκαηα πνπ ζα κε επραξηζηνχζαλ Α17. Δμαηηίαο ηνπ ρξφλνπ πνπ πξέπεη λα αθηεξψλσ ζηε δνπιεηά, ράλσ δξαζηεξηφηεηεο ηεο νηθνγέλεηαο κνπ (π.ρ. ζρνιηθέο γηνξηέο, γελέζιηα) ΗΗΗ. χγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθήο δσήο ιφγσ πίεζεο θαη ρξφλνπ, alpha = 0, 789 (πνζνζηφ ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο πνπ εξκελεχεη =16,925) Α6. Δμαηηίαο ηνπ ρξφλνο πνπ αθηεξψλσ ζηηο νηθνγελεηαθέο κνπ ππνρξεψζεηο, ζπρλά δελ έρσ ηε δπλαηφηεηα λα ζπκκεηάζρσ ζε δξαζηεξηφηεηεο ζηε δνπιεηά πνπ ζα βνεζνχζαλ ζηελ θαξηέξα κνπ Α8. Ο ρξφλνο πνπ αθηεξψλσ ζηηο νηθνγελεηαθέο κνπ ππνρξεψζεηο, ζπρλά επεξεάδεη αξλεηηθά ηελ αληαπφθξηζή κνπ ζηηο ππνρξεψζεηο ηεο δνπιεηάο κνπ Α4. Σν άγρνο πνπ κνπ δεκηνπξγνχλ νη νηθνγελεηαθέο κνπ ππνρξεψζεηο, ζπρλά κε δπζθνιεχεη λα ζπγθεληξσζψ ζηε δνπιεηά κνπ Α7. Ο ρξφλνο πνπ αθηεξψλσ ζηηο νηθνγελεηαθέο κνπ ππνρξεψζεηο ζπρλά δελ κνπ επηηξέπεη λα ζπκκεηέρσ ζε δξαζηεξηφηεηεο ζηε δνπιεηά κνπ (π.ρ. ζπλαληήζεηο εθηφο σξαξίνπ, κεηαθηλήζεηο) Α3. Δμαηηίαο ηνπ άγρνπο πνπ έρσ ζην ζπίηη, ζπρλά νηθνγελεηαθέο έγλνηεο κε απαζρνινχλ φηαλ βξίζθνκαη ζηε δνπιεηά κνπ Α16. Οη εληάζεηο θαη ν θφξηνο ησλ νηθνγελεηαθψλ ππνρξεψζεψλ κνπ, ζπρλά κεηψλνπλ ηελ ηθαλφηεηά κνπ λα αληαπνθξηζψ ζηηο απαηηήζεηο ηεο δνπιεηάο κνπ Τπ: Extraction method: Principal Component Analysis, Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization (3 παξάγνληεο,775,773,759,742,696,687,789,729,728,705,636,618,750,740,706,676,651,

269 (1999). Δπηπιένλ, νη δηαζηάζεηο ηεο ζχγθξνπζεο ελδερνκέλσο λα κελ ηαπηίδνληαη απφ ρψξα ζε ρψξα θπξίσο ιφγσ ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο ηεο θνπιηνχξαο, αιιά θαη άιισλ παξαγφλησλ ηνπ πεξηβάιινληνο, φπσο ππνζηεξίδνπλ ζπγγξαθείο πνπ εθάξκνζαλ θιίκαθεο κέηξεζεο ζε δηαθνξεηηθέο ρψξεο (Karassavidou et al., 2009). Δπίζεο, ζε αληίζηνηρα απνηειέζκαηα θαηέιεμαλ θαη νη Glaveli et al., (2013) πνπ εθάξκνζαλ ηελ πην πάλσ θιίκαθα ζηελ Διιάδα. Οη ζπληειεζηέο Gronbach s alpha ήηαλ 0,847, 0,812 θαη 0,789 αληίζηνηρα γηα ηνπο ηξεο (3) παξάγνληεο (βι. Πίλαθα 6.8). Πξφθεηηαη επνκέλσο γηα αμηφπηζηεο θιίκαθεο κέηξεζεο ησλ δηαζηάζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο, αθνχ ε ηηκή ηνπ ζπληειεζηή ζε φιεο ηηο πεξηπηψζεηο είλαη κεγαιχηεξε ηνπ 0,70 (Nunnely, 1978) Ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ Δξγαζία θαη Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Οηθνγέλεηα ε ζρέζε κε ην ζχλνιν ησλ επηά (7) εξσηήζεσλ πνπ αθνξνχλ ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, ηελ νηθνγέλεηα θαη ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο- νηθνγελεηαθήο δσήο (θιίκαθεο πνπ θαηαζθεπάζηεθαλ) απφ ηε ζπγγξαθέα - ε Γηεξεπλεηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε εθαξκφζηεθε ζηηο έμη (6) εξσηήζεηο, θαζψο ε κία εξψηεζε πνπ αθνξνχζε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο ήηαλ κεκνλσκέλε / γεληθή θαη φρη θιίκαθα κέηξεζεο. Οη δχν (2) παξάγνληεο /δηαζηάζεηο πνπ αλαδείρζεθαλ, επηβεβαηψλνπλ ηελ πξνηεηλφκελε ζηελ παξνχζα εξγαζία δηάξζξσζε θαη πεξηερφκελν ησλ θιηκάθσλ γηα ηε κέηξεζε ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα (βι. Κεθ. 5, ελφηεηα 5.3.3, Πίλαθαο 5.5.) θαη εξκελεχνπλ ην 68,389 % ηεο ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο. Σν πνζνζηφ απηφ ζεσξείηαη πνιχ ηθαλνπνηεηηθφ (Hair et al., 1992). Οη δχν (2) απηνί παξάγνληεο εκθαλίζηεθαλ κε ηελ αθφινπζε ζεηξά θαη ηα αληίζηνηρα πνζνζηά ηεο ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο πνπ εξκελεχνπλ: Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, πνπ εξκελεχεη ην 39,880% ηεο ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο. Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα, πνπ εξκελεχεη 28,509% ηεο ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο. 269

270 Πίλαθαο 6.9: Γηεξεπλεηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε ησλ κεηαβιεηψλ: ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα Τπ: Ηθαλνπνίεζε (πνζνζηφ ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο πνπ εξκελεχεηαη = 68,389) Παξάγνληεο 1 2 Η. Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, alpha = 0,781 (πνζνζηφ ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο πνπ εξκελεχεη = 39,880) Γ1. πλνιηθά, είκαη ηθαλνπνηεκέλνο/ε απφ ηε δνπιεηά κνπ,828 Γ2. Δίκαη ηθαλνπνηεκέλνο/ε απφ ηηο απνδνρέο κνπ,759 Γ4. Δθηηκψ φηη έρσ επηηχρεη επαγγεικαηηθά,745 Γ7. Νηψζσ αζθαιήο γηα ην κέιινλ κνπ ζηε δνπιεηά,731 ΗΗ. Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα, alpha = 0,766 (πνζνζηφ ζπλνιηθήο δηαθχκαλζεο πνπ εξκελεχεη = 28,509) Γ5. Δθηηκψ φηη έρσ πεηχρεη ζηελ νηθνγελεηαθή κνπ δσή,902 Γ3. πλνιηθά, είκαη ηθαλνπνηεκέλνο/ε απφ ηελ νηθνγελεηαθή κνπ,868 δσή Extraction method: Principal Component Analysis, Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization Οη ηηκέο ηνπ δείθηε Cronbach s alpha (0, 781 θαη 0,766) αλαδεηθλχνπλ ηελ αμηνπηζηία εζσηεξηθήο ζπλνρήο ησλ θιηκάθσλ κέηξεζεο Έιεγρνο πξνζαξκνγήο ηνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ (Μεηξηθφ Μνληέιν θαη Μνληέιν Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ) ρνιηαζκφο Απνηειεζκάησλ πσο έρεη ήδε αλαθεξζεί (βι. Κεθάιαην 5), ηα Μνληέια Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ (Structural Equation Models SEM/ΜΓΔ) ρξεζηκνπνηνχληαη γηα λα ειέγμνπκε ηελ θαιή πξνζαξκνγή (goodness-of-fit) ησλ δηαζπνξψλ-ζπλδηαζπνξψλ ησλ δεδνκέλσλ κε ην Μνληέιν/Θεσξεηηθφ Πιαίζην πνπ νξίδεηαη απφ ηνλ εξεπλεηή. Ζ θαιή πξνζαξκνγή δελ ζπλεπάγεηαη φηη ην πξνηεηλφκελν Μνληέιν/Θεσξεηηθφ Πιαίζην είλαη ην θαιχηεξν, αθνχ κπνξεί λα ππάξρνπλ θαη άιια πνπ ζα πξνζαξκφδνληαλ θαιά αλ είραλ δνθηκαζηεί, αιιά δε δνθηκάζηεθαλ. Χο γεληθή αξρή ν εξεπλεηηθήο πξέπεη λα έρεη φηη: ε θαιή πξνζαξκνγή ελφο κνληέινπ απιά ζεκαίλεη φηη ην κνληέιν δελ απνξξίπηεηαη. Ζ Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε (ΔΠΑ) πξαγκαηνπνηείηαη ζηελ αξρή δεκηνπξγίαο ή αλάιπζεο ελφο κνληέινπ θαη ηζνδπλακεί κε ηνλ έιεγρν ηνπ Μεηξηθνχ Μνληέινπ (Measurement model) πνπ αληηζηνηρεί ζην Γνκηθφ Μνληέιν (Structural model), πνπ πξνηείλεηαη απφ ηνλ εξεπλεηή. Ζ εθαξκνγή ηεο απαηηεί έλα δείγκα έσο θαη 270

271 15 θνξέο κεγαιχηεξν απφ ην ζχλνιν ησλ εξσηήζεσλ ζηηο νπνίεο εθαξκφδεηαη ε Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε γηα λα δψζεη ηθαλνπνηεηηθά απνηειέζκαηα (Everitt, 1975; Μαξνχδαο, 2009). ηελ παξνχζα πεξίπησζε ν έιεγρνο ήηαλ εθηθηφο θαζψο ην κέγεζνο ηνπο δείγκαηνο ήηαλ 612 θαη ν αξηζκφο ησλ εξσηήζεσλ αξρηθά 41. Δδψ ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ηειηθά γηα ηνλ έιεγρν πξνζαξκνγήο ηνπ Μεηξηθνχ Μνληέινπ κε ηελ Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε ρξεζηκνπνηήζεθαλ 33 απφ ηηο 40 εξσηήζεηο (δηαηππψζεηο/items) πνπ πεξηγξάθνπλ ηηο κεηαβιεηέο ηνπ πξνηεηλφκελνπ ππνδείγκαηνο (κία εξψηεζε, ε Β1, απφ ηε κεηαβιεηή (κε) θηιηθή-ππνζηεξηθηηθή θνπιηνχξα έρεη επίζεο αθαηξεζεί θαηά ηε Γηεξεπλεηηθή Αλάιπζε Παξαγφλησλ, βι. ελφηεηα πην πάλσ). πγθεθξηκέλα, δε ζπκπεξηιήθζεθαλ νη έμη (6) εξσηήζεηο ηνπ παξάγνληα ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο ιφγσ ζπκπεξηθνξάο δηφηη δελ επηηξέπνπλ ηε κειέηε ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο ιφγσ ζπκπεξηθνξάο (δειαδή ηεο: ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ιφγσ ζπκπεξηθνξάο θαη ηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ιφγσ ζπκπεξηθνξάο), κία βαζηθή ππφζεζε ηνπ πξνηεηλφκελνπ ζεσξεηηθνχ πιαηζίνπ, θαζψο θαη ε κία (1) εξψηεζε/δηαηχπσζε πνπ αθνξά ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, ε νπνία δελ ζπληζηά θιίκαθα κέηξεζεο Έιεγρνο πξνζαξκνγήο Μεηξηθνχ Μνληέινπ - Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε (Confirmatory Factor Analysis / CFA ή ΔΠΑ) 1. Μεηξηθφ Μνληέιν - Πξψηε (1 ε ) Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε Σα απνηειέζκαηα ηεο πξψηεο Δπηβεβαησηηθήο Παξαγνληηθήο Αλάιπζεο (ΔΠΑ/Μεηξηθφ κνληέιν) απνηππψλνληαη ζηνλ Πίλαθα 6.10α, ελψ νη δείθηεο Chi-square/d.f., GFI, AGFI, NFI, NNFI, RMSEA θαη CFI (βι. Κεθάιαην 5) εκθαλίδνληαη ζηνλ Πίλαθα 6.10β. Μεηά απφ κειέηε ησλ θνξηίσλ (>,60), θαη ησλ δεηθηψλ εγθπξφηεηαο, αμηνπηζηίαο θαη δηαθξηηφηεηαο ηνπ κνληέινπ [Υ 2 / βαζκνί ειεπζεξίαο (= 1648,12/474 = 3,48 > 3 ), GFI=0,85 ( 0,9), AGFI = 0.82 ( 0,9), NFI = 0,86 (< 0,9), NNFI = 0,88 ( 0,9), CFI = 0,89 ( 0,9) θαη RMSEA= 0,067( 0,08)] δηαπηζηψζεθε φηη ην κνληέιν δελ έρεη ηθαλνπνηεηηθή πξνζαξκνγή ζηα δεδνκέλα θη απνθαζίζηεθε λα αθαηξεζνχλ νη πξνζδηνξίζηεθεο κεηαβιεηέο κε θνξηίν κηθξφηεξν ηνπ 0.60 (Εαθεηξφπνπινο, 2012) απφ ηηο κεηαβιεηέο ηνπ Μεηξηθνχ Μνληέινπ θαη λα πξαγκαηνπνηεζεί θαη πάιη ΔΠΑ. 271

272 Πίλαθαο 6.10α: Μεηξηθφ Μνληέιν Πξψηε (1 ε ) Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε (33 εξσηήζεηο / items) Αξ. Δξ ΗθαλΔξγ ΗθαλΟηθ WFC FWC Κνπιηνχξα Μάλαηδκελη Ηδαληθφο Γ Γ Γ Γ Γ Γ Α Α Α Α Α Α Α Α Α Α Α Α Β Β Β Β Β Β Β Β Β Β Γ Γ Γ Γ Γ Τπ: σνημήζεις μεηαβληηών: ΗθαλΔξγ = Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Δξγαζία, ΗθαλΟηθ = Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Οηθνγέλεηα, WFC = χγθξνπζε ηεο Δξγαζηαθήο κε ηελ Οηθνγελεηαθή δσή, FWC = χγθξνπζε ηεο Οηθνγελεηαθήο κε ηελ Δξγαζηαθή δσή, Κνπιηνχξα = (κε) Φηιηθή Τπνζηεξηθηηθή πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Κνπιηνχξα, Μάλαηδκελη = Φηιηθφ Τπνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Μάλαηδκελη, Ηδαληθφο = Ηδαληθφο Δξγαδφκελνο 272

273 Πίλαθαο 6.10β: Γείθηεο πξνζαξκνγήο ηνπ Μεηξηθνχ Μνληέινπ Πξψηε (1 ε ) Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε Degrees of Freedom = 474 Minimum Fit Function Chi-Square = (P = 0.0) Normal Theory Weighted Least Squares Chi-Square = (P = 0.0) Estimated Non-centrality Parameter (NCP) = Percent Confidence Interval for NCP = ( ; ) Minimum Fit Function Value = 2.70 Population Discrepancy Function Value (F0) = Percent Confidence Interval for F0 = (1.92 ; 2.34) Root Mean Square Error of Approximation (RMSEA) = Percent Confidence Interval for RMSEA = (0.064 ; 0.070) P-Value for Test of Close Fit (RMSEA < 0.05) = 0.00 Expected Cross-Validation Index (ECVI) = Percent Confidence Interval for ECVI = (2.98 ; 3.40) ECVI for Saturated Model = 1.84 ECVI for Independence Model = Chi-Square for Independence Model with 528 Degrees of Freedom = Independence AIC = Model AIC = Saturated AIC = Independence CAIC = Model CAIC = Saturated CAIC = Normed Fit Index (NFI) = 0.86 Non-Normed Fit Index (NNFI) = 0.88 Parsimony Normed Fit Index (PNFI) = 0.77 Comparative Fit Index (CFI) = 0.89 Incremental Fit Index (IFI) = 0.89 Relative Fit Index (RFI) = 0.84 Critical N (CN) = Root Mean Square Residual (RMR) = 0.12 Standardized RMR = Goodness of Fit Index (GFI) = 0.85 Adjusted Goodness of Fit Index (AGFI) = 0.82 Parsimony Goodness of Fit Index (PGFI) =

274 Χο απνηέιεζκα αθαηξέζεθαλ νθηψ (8) πξνζδηνξηζηηθέο κεηαβιεηέο/εξσηήζεηο (items) θαη πξαγκαηνπνηήζεθε ΔΠΑ ζηηο ππφινηπεο 25. Οη νθηψ (8) πξνζδηνξηζηηθέο κεηαβιεηέο/εξσηήζεηο (items) πνπ δελ ζπκπεξηιήθζεθαλ ήηαλ: Ζ Α2 «Μεξηθέο θνξέο, εμαηηίαο φισλ ησλ πηέζεσλ πνπ έρσ ζηε δνπιεηά κνπ, φηαλ επηζηξέθσ ζην ζπίηη είκαη πνιχ αγρσκέλνο/ ε γηα λα θάλσ πξάγκαηα πνπ ζα κε επραξηζηνχζαλ» θαη ε Α17 «Δμαηηίαο ηνπ ρξφλνπ πνπ πξέπεη λα αθηεξψλσ ζηε δνπιεηά, ράλσ δξαζηεξηφηεηεο ηεο νηθνγέλεηαο κνπ (π.ρ. ζρνιηθέο γηνξηέο, γελέζιηα)» απφ ηε κεηαβιεηή ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (WFC). Ζ Α7 «Ο ρξφλνο πνπ αθηεξψλσ ζηηο νηθνγελεηαθέο κνπ ππνρξεψζεηο ζπρλά δελ κνπ επηηξέπεη λα ζπκκεηέρσ ζε δξαζηεξηφηεηεο ζηε δνπιεηά κνπ (π.ρ. ζπλαληήζεηο εθηφο σξαξίνπ, κεηαθηλήζεηο)» απφ ηε κεηαβιεηή ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (FWC). Ζ Β5 «Δδψ επηθξαηεί ε άπνςε φηη άιιν ε δνπιεηά θαη άιιν ε νηθνγελεηαθή δσή» θαη ε Β6 «Κάησ απφ ηηο ζχγρξνλεο ζπλζήθεο ηεο νηθνλνκίαο ε δηνίθεζή καο ζεσξεί φηη ε ελαζρφιεζή ηεο κε ηελ εμηζνξξφπεζε ηεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο, είλαη δεηήκαηα δεπηεξεχνπζαο ζεκαζίαο ή θαη πνιπηέιεηα» απφ ηε κεηαβιεηή (κε) θηιηθή - ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα (Κνπιηνχξα), θαζψο θαη ε Β11 «Ζ δηνίθεζε παξαθνινπζεί ηα απνηειέζκαηα πνπ έρεη ε εθαξκνγή κηαο πνιηηηθήο, πξαθηηθήο ή πξνγξάκκαηνο εμηζνξξφπεζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο (π.ρ. επίδξαζε ζηελ παξαγσγηθφηεηα, πνηφηεηα εξγαζίαο)» απφ ηε κεηαβιεηή θηιηθφ-ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη (Μάλαηδκελη) θαη Ζ Γ1 «Να πξνζθέξεη φιε ηνπ ηελ ελέξγεηα ζηε δνπιεηά» θαη ε Γ5 «Να είλαη δηαηεζεηκέλν λα αιιάμεη ηφπν εξγαζίαο εάλ ηνπ δεηεζεί απφ ηελ εηαηξεία» απφ ηε κεηαβιεηή Ηδαληθφο Δξγαδφκελνο (Ηδαληθφο). 2. Μεηξηθφ Μνληέιν - Γεχηεξε (2 ε ) Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε Πξάγκαηη κε ηελ αθαίξεζε ησλ πην πάλσ πξνζδηνξηζηηθψλ κεηαβιεηψλ (items) νη δείθηεο εγθπξφηεηαο, αμηνπηζηίαο θαη δηαθξηηφηεηαο ηνπ κνληέινπ [Υ 2 / βαζκνί ειεπζεξίαο (=690,14/254 = 2,72 3 ), GFI=0,92 ( 0,9), AGFI = 0.89 ( 0,9), NFI = 0,91 (< 0,9), NNFI = 0,93 ( 0,9), CFI = 0,94 ( 0,9) θαη RMSEA = 0,053 ( 0,08)] βειηηψζεθαλ θαη βξίζθνληαη πάλσ απφ ην θαζνξηζκέλν φξην γηα θάζε ζπληειεζηή (νξηαθά γηα ηνλ AGFI, βι. 274

275 Πίλαθα 6.11β). Παξφια απηά, κειεηψληαο ηα θνξηία ( >,60) ζηνλ Πίλαθα 6.11α θξίζεθε ζθφπηκν λα αθαηξεζεί κία αθφκε πξνζδηνξηζηηθή κεηαβιεηή/ εξψηεζε (item) ε Α6 «Δμαηηίαο ηνπ ρξφλνπ πνπ αθηεξψλσ ζηηο νηθνγελεηαθέο κνπ ππνρξεψζεηο, ζπρλά δελ έρσ ηε δπλαηφηεηα λα ζπκκεηάζρσ ζε δξαζηεξηφηεηεο ζηε δνπιεηά πνπ ζα βνεζνχζαλ ζηελ θαξηέξα κνπ» απφ ηε κεηαβιεηή ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (FWC), ε νπνία έρεη θνξηίν κε ηηκή κηθξφηεξε ηνπ 0.60, θαη λα πξαγκαηνπνηεζεί θαη πάιη ΔΠΑ (3 ε ). Πίλαθαο 6.11α: Μεηξηθφ Μνληέιν Γεχηεξε (2 ε ) Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε (25 εξσηήζεηο / items) Αξ. Δξ ΗθαλΔξγ ΗθαλΟηθ WFC FWC Κνπιηνχξα Μάλαηδκελη Ηδαληθφο Γ Γ Γ Γ Γ Γ Α Α Α Α Α Α Α Α Α Β Β Β Β Β Β Β Γ Γ Γ Τπ: σνημήζεις μεηαβληηών: ΗθαλΔξγ = Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Δξγαζία, ΗθαλΟηθ = Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Οηθνγέλεηα, WFC = χγθξνπζε ηεο Δξγαζηαθήο κε ηελ Οηθνγελεηαθή δσή, FWC = χγθξνπζε ηεο Οηθνγελεηαθήο κε ηελ Δξγαζηαθή δσή, Κνπιηνχξα = (κε) Φηιηθή Τπνζηεξηθηηθή πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Κνπιηνχξα, Μάλαηδκελη = Φηιηθφ Τπνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Μάλαηδκελη, Ηδαληθφο = Ηδαληθφο Δξγαδφκελνο 275

276 Πίλαθαο 6.11β: Γείθηεο πξνζαξκνγήο ηνπ Μεηξηθνχ Μνληέινπ Γεχηεξε (2 ε ) Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε Degrees of Freedom = 254 Minimum Fit Function Chi-Square = (P = 0.0) Normal Theory Weighted Least Squares Chi-Square = (P = 0.0) Estimated Non-centrality Parameter (NCP) = Percent Confidence Interval for NCP = ( ; ) Minimum Fit Function Value = 1.13 Population Discrepancy Function Value (F0) = Percent Confidence Interval for F0 = (0.59 ; 0.85) Root Mean Square Error of Approximation (RMSEA) = Percent Confidence Interval for RMSEA = (0.048 ; 0.058) P-Value for Test of Close Fit (RMSEA < 0.05) = 0.14 Expected Cross-Validation Index (ECVI) = Percent Confidence Interval for ECVI = (1.24 ; 1.50) ECVI for Saturated Model = 1.06 ECVI for Independence Model = Chi-Square for Independence Model with 300 Degrees of Freedom = Independence AIC = Model AIC = Saturated AIC = Independence CAIC = Model CAIC = Saturated CAIC = Normed Fit Index (NFI) = 0.91 Non-Normed Fit Index (NNFI) = 0.93 Parsimony Normed Fit Index (PNFI) = 0.77 Comparative Fit Index (CFI) = 0.94 Incremental Fit Index (IFI) = 0.94 Relative Fit Index (RFI) = 0.89 Critical N (CN) = Root Mean Square Residual (RMR) = Standardized RMR = Goodness of Fit Index (GFI) = 0.92 Adjusted Goodness of Fit Index (AGFI) = 0.89 Parsimony Goodness of Fit Index (PGFI) =

277 3. Μεηξηθφ Μνληέιν Σξίηε (3 ε ) Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε Σα απνηειέζκαηα ηεο ηξίηεο (3 ε ) ΔΠΑ εκθαλίδνληαη ζηνπο Πίλαθεο 6.12α θαη 6.12β. πσο θαίλεηαη ζηνλ Πίλαθα 6.12α ηα θνξηία ησλ επηκέξνπο πξνζδηνξηζηηθψλ κεηαβιεηψλ / εξσηήζεσλ (items) βξίζθνληαη πάλσ απφ ην θαζνξηζκέλν φξην γηα θάζε ζπληειεζηή. Δπίζεο, πάλσ απφ ην θαζνξηζκέλν φξην γηα θάζε ζπληειεζηή (βι. Πίλαθα 6.12β) βξίζθνληαη θαη νη δείθηεο εγθπξφηεηαο, αμηνπηζηίαο θαη δηαθξηηφηεηαο ηνπ κνληέινπ [Υ 2 /βαζκνί ειεπζεξίαο (625,27/231 = 2,70 3), GFI=0,92 ( 0,9), AGFI = 0.90 ( 0,9), NFI = 0,91 ( 0,9), NNFI = 0,93 ( 0,9), CFI = 0,94 ( 0,9) θαη RMSEA= 0,053 ( 0,08)]. Με βάζε ηα πην πάλσ απνθαζίζηεθε φηη ε ιχζε απηή ήηαλ απνδεθηή θαη φηη ην Μεηξηθφ Μνληέιν έρεη θαιή πξνζαξκνγή. Πίλαθαο 6.12α: Μεηξηθφ Μνληέιν Σξίηε (3 ε ) Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε (24 εξσηήζεηο / items) Αξ. Δξ ΗθαλΔξγ ΗθαλΟηθ WFC FWC Κνπιηνχξα Μάλαηδκελη Ηδαληθφο Γ Γ Γ Γ Γ Γ Α Α Α Α Α Α Α Α Β Β Β Β Β Β Β Γ Γ Γ Τπ: σνημήζεις μεηαβληηών: ΗθαλΔξγ = Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Δξγαζία, ΗθαλΟηθ = Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Οηθνγέλεηα, WFC = χγθξνπζε ηεο Δξγαζηαθήο κε ηελ Οηθνγελεηαθή δσή, FWC = χγθξνπζε ηεο Οηθνγελεηαθήο κε ηελ Δξγαζηαθή δσή, Κνπιηνχξα = (κε) Φηιηθή Τπνζηεξηθηηθή πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Κνπιηνχξα, Μάλαηδκελη = Φηιηθφ Τπνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Μάλαηδκελη, Ηδαληθφο = Ηδαληθφο Δξγαδφκελνο 277

278 Πίλαθαο 6.12β: Γείθηεο πξνζαξκνγήο ηνπ Μεηξηθνχ Μνληέινπ Σξίηε (3 ε ) Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε Degrees of Freedom = 231 Minimum Fit Function Chi-Square = (P = 0.0) Normal Theory Weighted Least Squares Chi-Square = (P = 0.0) Estimated Non-centrality Parameter (NCP) = Percent Confidence Interval for NCP = ( ; ) Minimum Fit Function Value = 1.02 Population Discrepancy Function Value (F0) = Percent Confidence Interval for F0 = (0.53 ; 0.77) Root Mean Square Error of Approximation (RMSEA) = Percent Confidence Interval for RMSEA = (0.048 ; 0.058) P-Value for Test of Close Fit (RMSEA < 0.05) = 0.17 Expected Cross-Validation Index (ECVI) = Percent Confidence Interval for ECVI = (1.13 ; 1.38) ECVI for Saturated Model = 0.98 ECVI for Independence Model = Chi-Square for Independence Model with 276 Degrees of Freedom = Independence AIC = Model AIC = Saturated AIC = Independence CAIC = Model CAIC = Saturated CAIC = Normed Fit Index (NFI) = 0.91 Non-Normed Fit Index (NNFI) = 0.93 Parsimony Normed Fit Index (PNFI) = 0.76 Comparative Fit Index (CFI) = 0.94 Incremental Fit Index (IFI) = 0.94 Relative Fit Index (RFI) = 0.89 Critical N (CN) = Root Mean Square Residual (RMR) = Standardized RMR = Goodness of Fit Index (GFI) = 0.92 Adjusted Goodness of Fit Index (AGFI) = 0.90 Parsimony Goodness of Fit Index (PGFI) =

279 ηνλ Πίλαθα 6.13 πην θάησ ζπκπεξηιακβάλνληαη νη ηειηθέο πξνζδηνξηζηηθέο κεηαβιεηέο (items) πνπ ζπλζέηνπλ ηηο θιίκαθεο κέηξεζεο ησλ ηξηψλ (3) ραξαθηεξηζηηθψλ (κεηαβιεηψλ) ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο πνπ ζπκπεξηιακβάλνληαη ζην Μνληέιν Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ πνπ ζα ειεγρζεί σο πξνο ηελ πξνζαξκνγή ηνπ. Πίλαθαο 6.13: Οη ηειηθέο πξνζδηνξηζηηθέο κεηαβιεηέο (items) πνπ ζπλζέηνπλ ηηο θιίκαθεο κέηξεζεο ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ (κεηαβιεηψλ) ελφο θηιηθνχ- ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο ΦΗΛΗΚΟ - ΤΠΟΣΖΡΗΚΣΗΚΟ ΠΡΟ ΣΖΝ ΟΗΚΟΓΔΝΔΗΑ ΔΡΓΑΗΑΚΟ ΠΔΡΗΒΑΛΛΟΝ Φνξηία Η. Φηιηθφ ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη Β9. Ζ δηνίθεζε δείρλεη θαηαλφεζε ζηελ πεξίπησζε πνπ νη εξγαδφκελνη ρξεηάδεηαη λα δψζνπλ πξνηεξαηφηεηα ζηελ νηθνγέλεηά ηνπο Β8. Ζ δηνίθεζε ελζαξξχλεη ηνπο εξγαδφκελνπο λα επηδηψθνπλ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο Β7. Δδψ, γεληθά, ε δηνίθεζε θαη νη πξντζηάκελνη δείρλνπλ ελδηαθέξνλ, θαηαλφεζε θαη ππνζηήξημε ζηηο νηθνγελεηαθέο αλάγθεο ησλ εξγαδνκέλσλ Β10. Ζ δηνίθεζε εθαξκφδεη ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο πνπ δηεπθνιχλνπλ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο ΗΗ. (Με) Φηιηθή ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα Β2. Οη εξγαδφκελνη δηζηάδνπλ λα ζπδεηήζνπλ ηα νηθνγελεηαθά ηνπο πξνβιήκαηα θαη λα δεηήζνπλ ππνζηήξημε απφ ηε δηνίθεζε απφ θφβν κε ράζνπλ ηε δνπιεηά ηνπο Β3. Γηα λα αληηκεησπίζεη θάπνηνο εξγαδφκελνο νηθνγελεηαθά ηνπ πξνβιήκαηα δελ ην αλαθέξεη, αιιά παίξλεη κέξνο ηεο θαλνληθήο άδεηαο ή ιέεη φηη είλαη άξξσζηνο/ε ή δελ πάεη ζηε δνπιεηά Β4. Γηα λα ζε βιέπεη ε δηνίθεζε επλντθά πξέπεη λα έρεηο ζηαζεξά σο πξψηε πξνηεξαηφηεηα ηε δνπιεηά ζνπ θαη κεηά ηελ νηθνγελεηαθή/πξνζσπηθή ζνπ δσή ΗΗΗ. Ηδαληθφο εξγαδφκελνο Γ3. Να είλαη δηαζέζηκν αλά πάζα ζηηγκή (π.ρ. γηα ζπλαληήζεηο ζπλεξγαζίαο ) Γ2. Να εξγάδεηαη θαη πέξα απφ ηηο θαλνληθέο ψξεο αλ ρξεηαζηεί γηα λα ηειεηψζεη ηε δνπιεηά Γ4. Να είλαη επέιηθην ζηηο κεηαθηλήζεηο ηνπ, π.ρ. ηαμίδηα

280 Μειεηψληαο ηηο ηέζζεξηο (4) πξνζδηνξηζηηθέο κεηαβιεηέο (εξσηήζεηο/item; βι. Πίλαθα 6.13; εξ. Β7, Β8, Β9 θαη Β10) πνπ πξνζδηνξίδνπλ έλα θηιηθφ- ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη (δηνίθεζε) κπνξνχκε λα ππνζηεξίμνπκε φηη κε βάζε ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο έλα ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη είλαη απηφ πνπ δείρλεη θαηαλφεζε ζηελ πεξίπησζε πνπ νη εξγαδφκελνη ρξεηάδεηαη λα δψζνπλ πξνηεξαηφηεηα ζηελ νηθνγέλεηά ηνπο, ηνπο ελζαξξχλεη λα επηδηψθνπλ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο, εθαξκφδεη ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο γηα ην ζθνπφ απηφ θαη δείρλεη ελδηαθέξνλ, θαηαλφεζε θαη ππνζηήξημε ζηηο νηθνγελεηαθέο αλάγθεο ησλ εξγαδνκέλσλ. Δπίζεο, ζε κία επηρείξεζε φπνπ επηθξαηεί κία κε θηιηθή ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα (βι. Πίλαθα 6.13; εξ. Β2, Β3, θαη Β4) νη εξγαδφκελνη δηζηάδνπλ λα ζπδεηήζνπλ ηα νηθνγελεηαθά ηνπο πξνβιήκαηα θαη λα δεηήζνπλ ππνζηήξημε απφ ηε δηνίθεζε απφ θφβν κε ράζνπλ ηε δνπιεηά ηνπο, γηα λα αληηκεησπίζνπλ νηθνγελεηαθά πξνβιήκαηα δελ ην αλαθέξνπλ, αιιά παίξλνπλ κέξνο ηεο θαλνληθήο άδεηαο ή ιέλε φηη είλαη άξξσζηνη. ε έλα ηέηνην πεξηβάιινλ γηα λα βιέπεη ε δηνίθεζε επλντθά ηνλ εξγαδφκελν πξέπεη λα έρεη ζηαζεξά σο πξψηε πξνηεξαηφηεηα ηε δνπιεηά ηνπ θαη κεηά ηελ νηθνγελεηαθή ηνπ δσή. Σέινο, ζε έλα ηέηνην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ ηδαληθφο ζεσξείηαη ν/ε εξγαδφκελνο/ε ν νπνίνο είλαη δηαζέζηκνο αλά πάζα ζηηγκή (π.ρ. γηα ζπλαληήζεηο ζπλεξγαζίαο), εξγάδεηαη θαη πέξα απφ ηηο θαλνληθέο ψξεο αλ ρξεηαζηεί γηα λα ηειεηψζεη ηε δνπιεηά θαη είλαη επέιηθηνο ζηηο κεηαθηλήζεηο ηνπ (βι. Πίλαθα 6.14; εξ. Γ2, Γ3, θαη Γ4). ηνλ Πίλαθα 6.14 παξαθάησ ζπκπεξηιακβάλνληαη νη ηειηθέο πξνζδηνξηζηηθέο κεηαβιεηέο (items) πνπ κε βάζε ηα απνηειέζκαηα ηεο ΔΠΑ ζπλζέηνπλ ηηο θιίκαθεο κέηξεζεο ησλ κεηαβιεηψλ: ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (ιφγσ πίεζεο/ζηξεο θαη ρξφλνπ), ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (ιφγσ πίεζεο/ζηξεο θαη ρξφλνπ), ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα πνπ ζπκπεξηιακβάλνληαη ζην Μνληέιν Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ πνπ ζα ειεγρζεί σο πξνο ηελ πξνζαξκνγή ηνπ. πγθεθξηκέλα, ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ιφγσ πίεζεο/ζηξεο θαη ρξφλνπ (βι. Πίλαθα 6.14; εξ. Α1, Α5, Α13 θαη Α14) αθνξά ζην βαζκφ πνπ ην άηνκν ληψζεη φηη δελ κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζηελ νηθνγέλεηα ηνπ θαη λα αληαπνθξηζεί γεληθφηεξα ζηηο ππνρξεψζεηο ηνπ επεηδή ληψζεη εμαληιεκέλν ζπλαηζζεκαηηθά θαη ζσκαηηθά φηαλ επηζηξέθεη ζην ζπίηη απφ ηε δνπιεηά θαη φηη αθηεξψλεη πνιχ ρξφλν ζηε δνπιεηά ηνπ. Δλψ ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ 280

281 Πίλαθαο 6.14: Οη ηειηθέο πξνζδηνξηζηηθέο κεηαβιεηέο (items) πνπ ζπλζέηνπλ ηηο θιίκαθεο κέηξεζεο ησλ κεηαβιεηψλ: ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (ιφγσ πίεζεο/ζηξεο θαη ρξφλνπ), ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (ιφγσ πίεζεο/ζηξεο θαη ρξφλνπ), ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα ΜΔΣΑΒΛΖΣΔ - ΓΗΑΣΤΠΧΔΗ Φνξηία χγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (ιφγσ πίεζεο/ζηξεο θαη ρξφλνπ) Α14. πρλά είκαη ηφζν εμαληιεκέλνο /ε ζπλαηζζεκαηηθά φηαλ επηζηξέθσ ζην ζπίηη απφ ηε δνπιεηά, πνπ δελ κπνξψ λα ζπκβάιισ ζηελ νηθνγέλεηα κνπ Α5. Ο ρξφλνο πνπ πξέπεη λα αθηεξψλσ ζηε δνπιεηά κνπ δελ κνπ επηηξέπεη λα αληαπνθξηζψ ζηηο νηθνγελεηαθέο κνπ επζχλεο θαη ππνρξεψζεηο Α13. Ο ρξφλνο πνπ απαηηεί ε δνπιεηά κνπ πεξηνξίδεη, πεξηζζφηεξν απφ φζν ζα ήζεια, ηελ ελαζρφιεζε κνπ κε δξαζηεξηφηεηεο ηεο νηθνγέλεηαο Α1. πρλά φηαλ επηζηξέθσ ζην ζπίηη απφ ηε δνπιεηά είκαη ηφζν θνπξαζκέλνο/ε (ζσκαηηθά) πνπ δελ κπνξψ νχηε λα πάξσ κέξνο ζε δξαζηεξηφηεηεο ηηο νηθνγέλεηαο νχηε λα αλαιάβσ επζχλεο χγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (ιφγσ πίεζεο/ζηξεο θαη ρξφλνπ) Α4.Σν άγρνο πνπ κνπ δεκηνπξγνχλ νη νηθνγελεηαθέο κνπ ππνρξεψζεηο, ζπρλά κε δπζθνιεχεη λα ζπγθεληξσζψ ζηε δνπιεηά κνπ Α3.Δμαηηίαο ηνπ άγρνπο πνπ έρσ ζην ζπίηη, ζπρλά νηθνγελεηαθέο έγλνηεο κε απαζρνινχλ φηαλ βξίζθνκαη ζηε δνπιεηά κνπ Α8. Ο ρξφλνο πνπ αθηεξψλσ ζηηο νηθνγελεηαθέο κνπ ππνρξεψζεηο, ζπρλά επεξεάδεη αξλεηηθά ηελ αληαπφθξηζή κνπ ζηηο ππνρξεψζεηο ηεο δνπιεηάο κνπ Α16. Οη εληάζεηο θαη ν θφξηνο ησλ νηθνγελεηαθψλ ππνρξεψζεψλ κνπ, ζπρλά κεηψλνπλ ηελ ηθαλφηεηά κνπ λα αληαπνθξηζψ ζηηο απαηηήζεηο ηεο δνπιεηάο κνπ Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία Γ4. Δθηηκψ φηη έρσ επηηχρεη επαγγεικαηηθά 0.77 Γ1. πλνιηθά, είκαη ηθαλνπνηεκέλνο/ε απφ ηε δνπιεηά κνπ 0.75 Γ2. Δίκαη ηθαλνπνηεκέλνο/ε απφ ηηο απνδνρέο κνπ 0.65 Γ7. Νηψζσ αζθαιήο γηα ην κέιινλ κνπ ζηε δνπιεηά 0.60 Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα Γ3. πλνιηθά, είκαη ηθαλνπνηεκέλνο απφ ηελ νηθνγελεηαθή κνπ δσή 0.83 Γ5. Δθηηκψ φηη έρσ πεηχρεη ζηελ νηθνγελεηαθή κνπ δσή

282 ζπλδέεηαη κε ηελ αδπλακία πνπ ληψζεη ην άηνκν λα αληαπεμέιζεη ζηηο εξγαζηαθέο ηνπ ππνρξεψζεηο θαζήθνληα ιφγσ άγρνπο, εληάζεσλ θαη θφξηνπ πνπ ηνπ δεκηνπξγνχλ νη νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο ηνπ, αιιά θαη ιφγσ ηνπ ρξφλνπ πνπ αθηεξψλεη ζε απηέο. Με βάζε ηα απνηειέζκαηα ηεο ΔΠΑ ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία πξνζδηνξίδεηαη (4 εξσηήζεηο; βι. Πίλαθα 6.14; εξ. Γ1, Γ2, Γ4 θαη Γ7) απφ ην βαζκφ πνπ ην άηνκν ζεσξεί φηη έρεη πεηχρεη ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν, ακείβεηαη ηθαλνπνηεηηθά θαη ληψζεη αζθάιεηα ζηελ εξγαζία ηνπο ελψ ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα πξνζδηνξίδεηαη απφ ην βαζκφ πνπ ην άηνκν πηζηεχεη φηη έρεη πεηχρεη ζηελ νηθνγελεηαθή ηνπ δσή (2 εξσηήζεηο, βι. Πίλαθα 6.14; εξ.γ3 θαη Γ5). Πίλαθαο 6.15 Γείθηεο Cronbach s alpha, CR θαη AVE γηα ηηο κεηαβιεηέο ηνπ πξνηεηλφκελνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ Γείθηεο ΜΔΣΑΒΛΖΣΔ 1. (Με) θηιηθή-ππνζηεξηθηηθή θνπιηνχξα (Κνπιηνχξα) 2. Φηιηθφ-ππνζηεξηθηηθφ κάλαηδκελη (Μάλαηδκελη) Αlpha (.7) CR (.7) AVE (.5) Ηδαληθφο Δξγαδφκελνο (Ηδαληθφο) χγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (WFC) 5. χγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθήο δσήο (FWC) 6. Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία (ΗθαλΔξγ) Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα (ΗθαλΟηθ) ηε ζπλέρεηα ππνινγίζηεθαλ νη δείθηεο alpha (θπκαίλνληαη κεηαμχ θαη 0.846, >.7), CR (θπκαίλνληαη κεηαμχ θαη >.7) θαη AVE (θπκαίλνληαη κεηαμχ 0.50 θαη ) θαη γηα θάζε κεηαβιεηή (βι. Πίλαθα 6.15). Γηαπηζηψλνπκε απφ ηε κειέηε ηνπ Πίλαθα 6.15 φηη νη ηηκέο ησλ δεηθηψλ/ζπληειεζηψλ απηψλ είλαη κεγαιχηεξεο απφ ηηο απνδεθηέο, (ζπγθιίλνπζα εγθπξφηεηα θαη εγθπξφηεηα δηαθξηηφηεηαο) επηβεβαηψλνληαο ηελ απφθαζή καο λα ρξεζηκνπνηεζνχλ ζηνλ έιεγρν πξνζαξκνγήο ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ. Ζ εγθπξφηεηα δηάθξηζεο επηβεβαηψλεηαη επίζεο απφ ην γεγνλφο φηη νη ζπληειεζηέο ζπζρέηηζεο κεηαμχ ησλ κεηαβιεηψλ δελ ππεξβαίλνπλ ην 0.9 θαη ηα ηεηξάγσλα ηνπο δελ ππεξβαίλνπλ ηηο ηηκέο AVE ησλ θιηκάθσλ κέηξεζεο ησλ δνκηθψλ κεηαβιεηψλ (βι. Πίλαθεο 16α θαη 16β). 282

283 Πίλαθαο 16α: πληειεζηέο ζπζρέηηζεο ησλ κεηαβιεηψλ ε θαη μ ΗθαλΔμ Ηθαλ Ηθαλ WFC FWC Kνπιηνχξα Μάλαηδελη Ηδαληθφο Δξγ Οηθ ΗθαλΔμ 1.00 ΗθαλΔξγ ΗθαλΟηθ WFC FWC Κνπιηνχξα Μάλαηδκελη Ηδαληθφο Πίλαθαο 16β: Σεηξάγσλα ζπληειεζηψλ ζπζρέηηζεο ησλ κεηαβιεηψλ ε θαη μ ΗθαλΔμ Ηθαλ Ηθαλ WFC FWC Kνπιηνχ Μάλαηδελη Ηδαληθφο Δξγ Οηθ -ξα ΗθαλΔμ 1.00 ΗθαλΔξγ ΗθαλΟηθ WFC FWC Κνπιηνχξα Μάλαηδκελη Ηδαληθφο Τπ: σνημήζεις μεηαβληηών: ΗθαλΔμ: Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Δμηζνξξφπεζε ηεο Δξγαζηαθήο Οηθνγελεηαθήο Εσήο, ΗθαλΔξγ = Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Δξγαζία, IθαλΟηθ = Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Οηθνγέλεηα, WFC = χγθξνπζε ηεο Δξγαζηαθήο κε ηελ Οηθνγελεηαθή δσή, FWC = χγθξνπζε ηεο Οηθνγελεηαθήο κε ηελ Δξγαζηαθή δσή, Κνπιηνχξα = (κε) Φηιηθή Τπνζηεξηθηηθή πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Κνπιηνχξα, Mάλαηδκελη = Φηιηθφ Τπνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Μάλαηδκελη, Ηδαληθφο = Ηδαληθφο Δξγαδφκελνο 283

284 Έιεγρνο πξνζαξκνγήο Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ Δπεηδή ζηα Μνληέια Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ δελ κπνξνχλ λα ειεγρζνχλ αληίζηξνθεο ζρέζεηο (reciprocity), φηαλ νη κεηαβιεηέο πνπ ζπλδένληαη κε απηή ηε ζρέζε - φπσο ζηελ παξνχζα εξγαζία νη κεηαβιεηέο: ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (WFC) θαη ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (FWC) - δε δέρνληαη επίδξαζε απφ ηνπιάρηζηνλ 2 δηαθνξεηηθέο κεηαβιεηέο, δηακνξθψζεθαλ δχν (2) Γνκηθά Μνληέια Δμηζψζεσλ (βι. Schaubroek, 1987; Frone et al., 1992; Εαθεηξφπνπινο, 2012). Σα δχν απηά Μνληέια δηαθέξνπλ ζην φηη ζην πξψην (Μνληέιν Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 1; βι. ρήκα 6.1) κειεηάηαη ε επίδξαζε ηεο ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (WFC) ζηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (FWC), ελψ ζην δεχηεξν (Μνληέιν Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 2; βι. ρήκα 6.2) ε αληίζηξνθε επίδξαζε, δειαδή ε επίδξαζε ηεο ζχγθξνπζεο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (FWC) ζηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (WFC). 1. Μνληέιν Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 1 Μειεηψληαο ηνπο δείθηεο πξνζαξκνγήο ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 1 πνπ εκθαλίδνληαη ζηνλ Πίλαθα 6.17 [Υ 2 /βαζκνί ειεπζεξίαο (768,48/268 = 2,87 3), GFI=0,92 ( 0,9), AGFI = 0,90 ( 0,9), NFI = 0,90 ( 0,9), NNFI = 0,92 ( 0,9), CFI = 0,95 ( 0,9) θαη RMSEA= 0,057 ( 0,08)] κπνξνχκε λα ππνζηεξίμνπκε φηη ε πξνζαξκνγή ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 1 είλαη θαιή. ην ρήκα 6.1 θαζψο θαη ζηνπο Πίλαθεο 6.18 θαη 6.19 εκθαλίδνληαη νη ζπληειεζηέο (standardised path coefficients) πνπ ζπλδένπλ ηηο ππν-κειέηε κεηαβιεηέο ηνπ επηθπξσκέλνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 1 (επίδξαζε ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ζηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή. δσή). Παξαηεξνχκε (βι. δηαθεθνκκέλεο γξακκέο ζην ρήκα 6.1) φηη δελ επαιεζεχνληαη φιεο νη πξνβιεπφκελεο δηαδξνκέο ππνζέζεηο (θαζψο νη ηηκέο ηνπ ζπληειεζηή t δελ είλαη κεγαιχηεξεο απφ 1,96 - απφιπηε ηηκή), (βι. Πίλαθεο 6.18 θαη 6.19). Δπίζεο, παξαηίζεληαη ν πίλαθαο ζπλ-δηαθχκαλζεο ησλ ελδνγελψλ θαη ησλ εμσγελψλ κεηαβιεηψλ (βι. Πίλαθα 6.21) θαη νη πίλαθεο δηαζπνξψλ - ζπλδηαζπνξψλ αλάκεζα ζηηο εμσγελείο (θ) θαη ζηηο ελδνγελείο (ς) κεηαβιεηέο (βι. Πίλαθα 6.22) ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ

285 ρήκα 6.1: Μνληέιν Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 1: Σν επηθπξσκέλν κνληέιν γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο κεηαμχ ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε ηε ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ (19 ππνζέζεηο, επίδξαζε ηεο δηάζηαζεο ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ζηε δηάζηαζε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ) -,02 +,16 +,29 (Με) θηιηθήππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα Φηιηθφππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη Ηδαληθφο εξγαδφκελνο +,10 -,06 -,15 -,13 +,04 +,09 χγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή +,37 χγθξνπζεο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή -, 11 -,21 -,11 -,06 Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα +,18 +,46 Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο +,20,00,04 p < 0,05, ζρέζεηο πνπ δελ έρνπλ επηβεβαησζεί (t < 1,96 απφιπηε ηηκή) ζρέζεηο πνπ έρνπλ επηβεβαησζεί ζρέζεηο πνπ έρνπλ επηβεβαησζεί κε δηαθνξεηηθφ πξφζεκν απφ ηηο αξρηθέο ππνζέζεηο Αλαθνξηθά κε ηηο δχν (2) δηαζηάζεηο (θαηεπζχλζεηο) ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο, θαίλεηαη φηη θαη νη δχν (2) επεξεάδνπλ αξλεηηθά ηφζν ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία φζν θαη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή επεξεάδεη αξλεηηθά ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα (β = -0,21) απφ φηη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία (β=-0,11), θη αληίζηξνθα ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή επεξεάδεη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία (β = -0,11) απφ φηη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα (β = -0,06). Πξφζζεηα, παξαηεξνχκε ηελ έληνλε ζεηηθή επίδξαζε ηεο δηάζηαζεο ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ζηε δηάζηαζε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (β = +0,37), δειαδή φζν πην ηζρπξή ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ 285

286 νηθνγελεηαθή δσή, ηφζν πην έληνλε θαη ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή. Πίλαθαο 6.17: Γείθηεο πξνζαξκνγήο ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 1 Degrees of Freedom = 268 Minimum Fit Function Chi-Square = (P = 0.0) Normal Theory Weighted Least Squares Chi-Square = (P = 0.0) Estimated Non-centrality Parameter (NCP) = Percent Confidence Interval for NCP = ( ; ) Minimum Fit Function Value = 1.26 Population Discrepancy Function Value (F0) = Percent Confidence Interval for F0 = (0.71 ; 0.98) Root Mean Square Error of Approximation (RMSEA) = Percent Confidence Interval for RMSEA = (0.053 ; 0.062) P-Value for Test of Close Fit (RMSEA < 0.05) = Expected Cross-Validation Index (ECVI) = Percent Confidence Interval for ECVI = (1.36 ; 1.63) ECVI for Saturated Model = 1.06 ECVI for Independence Model = Chi-Square for Independence Model with 300 Degrees of Freedom = Independence AIC = Model AIC = Saturated AIC = Independence CAIC = Model CAIC = Saturated CAIC = Normed Fit Index (NFI) = 0.90 Non-Normed Fit Index (NNFI) = 0.92 Parsimony Normed Fit Index (PNFI) = 0.76 Comparative Fit Index (CFI) = 0.95 Incremental Fit Index (IFI) = 0.93 Relative Fit Index (RFI) = 0.88 Critical N (CN) = Root Mean Square Residual (RMR) = Standardized RMR = Goodness of Fit Index (GFI) = 0.92 Adjusted Goodness of Fit Index (AGFI) = 0.90 Parsimony Goodness of Fit Index (PGFI) =

287 Πίλαθαο 6.18: Οη ζπληειεζηέο β ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 1 IκανΕξ ΙκανΕπ ΙκανΟικ WFC FWC IκανΕξ (0.04) (0.04) ΙκανΕπ (0.05) (0.06) ΙκανΟικ (0.06) (0.06) WFC FWC (0.05) 6.79 Πίλαθαο 6.19: Οη ζπληειεζηέο γ ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 1 Κοςληούπα Μάναηζμενη Ιδανικόρ ΙκανΕξ ΙκανΕπ (0.05) (0.05) (0.05) ΙκανΟικ (0.05) (0.05) (0.05) WFC (0.05) (0.05) (0.05) FWC (0.05) (0.05) (0.05) Πίλαθαο 6.20: πληειεζηήο πξνζδηνξηζκνχ ησλ παιηλδξνκήζεσλ (Squared Multiple Correlations for Structural Equations) ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 1 Τπ: ΙκανΕξ ΙκανΕπ ΙκανΟικ WFC FWC σνημήζεις μεηαβληηών: ΗθαλΔμ: Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Δμηζνξξφπεζε Δξγαζηαθήο Οηθνγελεηαθήο Εσήο, ΗθαλΔξγ = Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Δξγαζία, ΗθαλΟηθ = Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Οηθνγέλεηα, WFC = χγθξνπζε ηεο Δξγαζηαθήο κε ηελ Οηθνγελεηαθή δσή, FWC = χγθξνπζε ηεο Οηθνγελεηαθήο κε ηελ Δξγαζηαθή δσή, Κνπιηνχξα = (κε) Φηιηθή Τπνζηεξηθηηθή πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Κνπιηνχξα, Μάλαηδκελη = Φηιηθφ Τπνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Μάλαηδκελη, Ηδαληθφο = Ηδαληθφο Δξγαδφκελνο 287

288 Πίλαθαο 6.21: πλ-δηαθχκαλζε ελδνγελψλ θαη εμσγελψλ κεηαβιεηψλ ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 1 ΙκΕξιζ 1.00 ΙκανΕξ ΙκανΕπγ ΙκανΟικ WFC FWC Κοςληούπα Μάναηζμενη Ιδανικόρ ΙκΕπγ ΙκΟικ WFC FWC Κοςληούπα Μάναηζμενη Ιδανικόρ Πίλαθαο 6.22: Πίλαθεο δηαζπνξψλ - ζπλδηαζπνξψλ αλάκεζα ζηηο εμσγελείο (θ) θαη ζηηο ελδνγελείο (ς) κεηαβιεηέο ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 1 Φ Κοςληούπα Μάναηζμενη Iδανικόρ Κοςληούπα 1.00 Μάναηζμενη (0.05) Ιδανικόρ (0.05) (0.05) Ψ Note: This matrix is diagonal. ΙκανΕξ ΙκανΕπγ ΙκανΟικ WFC FWC (0.04) (0.09) (0.10) (0.13) (0.09) Τπ: σνημήζεις μεηαβληηών: ΗθαλΔμ: Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Δμηζνξξφπεζε Δξγαζηαθήο Οηθνγελεηαθήο Εσήο, ΗθαλΔξγ = Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Δξγαζία, ΗθαλΟηθ = Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Οηθνγέλεηα, WFC = χγθξνπζε ηεο Δξγαζηαθήο κε ηελ Οηθνγελεηαθή δσή, FWC = χγθξνπζε ηεο Οηθνγελεηαθήο κε ηελ Δξγαζηαθή δσή, Κνπιηνχξα = (κε) Φηιηθή Τπνζηεξηθηηθή πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Κνπιηνχξα, Μάλαηδκελη = Φηιηθφ Τπνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Μάλαηδκελη, Ηδαληθφο = Ηδαληθφο Δξγαδφκελν 288

289 Σα απνηειέζκαηα θαηαδεηθλχνπλ φηη ηα ηξία (3) ππν - κειέηε ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο επεξεάδνπλ ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηηο ζηάζεηο ησλ αηφκσλ απέλαληη ζηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα (άκεζε θη έκκεζε επίδξαζε). Αλαιπηηθφηεξα, ε χπαξμεο κίαο κε θηιηθήο πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξαο ζπλδέεηαη ζεηηθά (αχμεζε) κε ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (γ = + 0,10), ελψ ε χπαξμε ελφο ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη επηδξά αξλεηηθά (κείσζε) ζηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (γ = -0,15). Πξφζζεηα, φηαλ ην κάλαηδκελη ηεο επηρείξεζεο είλαη ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα απηφ επηδξά άκεζα θαη ζεηηθά (αχμεζε) ηφζν ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία (γ = + 0,29), φζν θαη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα (γ = + 0,20). Σέινο, ν ηδαληθφο εξγαδφκελνο, αληίζεηα κε ηηο αξρηθέο ππνζέζεηο, επηδξά αξλεηηθά (κείσζε) ζηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (γ = - 0,13) θαη ζεηηθά ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία (γ = + 0,16). Σα απνηειέζκαηα απηά ζα ζπδεηεζνχλ ζηελ επφκελε ελφηεηα. Οινθιεξψλνληαο ηελ αλάιπζή καο δηαπηζηψλνπκε φηη ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο πξνζδηνξίδεηαη (ζεηηθή επίδξαζε) θπξίσο απφ ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα (β = + 0,46) θαη ζε κηθξφηεξν βαζκφ απφ ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία (β = + 0,18). Έλα ζεκείν πνπ πξέπεη λα ζρνιηαζηεί είλαη ν ζπληειεζηήο πξνζδηνξηζκνχ ησλ παιηλδξνκήζεσλ (R 2 ) κε εμαξηεκέλεο κεηαβιεηέο ηηο ελδνγελείο (άκεζεο επηδξάζεηο). Με βάζε ηα απνηειέζκαηα πνπ παξαηίζεληαη ζηνλ Πίλαθα 6.20 κπνξνχκε λα ππνζηεξίμνπκε φηη ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε ηεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο εξκελεχεηαη θαηά 41% απφ ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα. Ζ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία εξκελεχεηαη απφ ηη κεηαβιεηέο πνπ επεξεάδεηαη άκεζα θαηά 36% θαη ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα θαηά 21%. Δπίζεο, ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή εξκελεχεηαη θαηά 12% απφ ηα ηξία (3) ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο (ζηελ νπζία απφ ηε κεηαβιεηή θηιηθή-ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα) θαη ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή θαηά 19% (ζηελ νπζία απφ ηε κεηαβιεηή θηιηθφππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη θαη ηδαληθφο εξγαδφκελνο). 289

290 2. Μνληέιν Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 2 Οη δείθηεο πξνζαξκνγήο ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 2 πνπ εκθαλίδνληαη ζηνλ Πίλαθα 6.23 [Υ 2 /βαζκνί ειεπζεξίαο (768,48 / 268 = 2,87 3), GFI=0,93 ( 0,9), AGFI = 0.91 ( 0,9), NFI = 0,90 ( 0,90), NNFI = 0,92 ( 0,9), CFI = 0,95 ( 0,9) θαη RMSEA= 0,057 ( 0,08)] (πνπ δε δηαθέξνπλ απφ απηνχο ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 1) καο επηηξέπνπλ λα ππνζηεξίμνπκε φηη ε πξνζαξκνγή ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 2 είλαη πνιχ θαιή. ην ρήκα 6.2. θαζψο θαη ζηνπο Πίλαθεο 6.24 θαη 6.25 εκθαλίδνληαη νη ζπληειεζηέο (standardised path coefficients) πνπ ζπλδένπλ ηηο ππν-κειέηε κεηαβιεηέο ηνπ επηθπξσκέλνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 2 (επίδξαζε ηεο ζχγθξνπζεο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ζηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή). Παξαηεξνχκε (βι. δηαθεθνκκέλεο γξακκέο ζην ρήκα 6.2) φηη δελ επαιεζεχνληαη φιεο νη πξνβιεπφκελεο δηαδξνκέο ππνζέζεηο, θαζψο νη ηηκέο ηνπ ζπληειεζηή t δελ είλαη κεγαιχηεξεο απφ 1,96 (απφιπηε ηηκή) γηα θάζε δηαδξνκή ή/θαη νη ηηκέο ησλ ζπληειζηψλ β θαη γ ζρεηηθά ρακειέο (<10)(βι. Πίλαθεο 6.24 θαη 6.25). Δπίζεο, παξαηίζεληαη ν πίλαθαο ζπλ-δηαθχκαλζεο ησλ ελδνγελψλ θαη ησλ εμσγελψλ κεηαβιεηψλ (βι. Πίλαθα 6.26) θαη νη πίλαθεο δηαζπνξψλ - ζπλδηαζπνξψλ αλάκεζα ζηηο εμσγελείο (θ) θαη ζηηο ελδνγελείο (ς) κεηαβιεηέο (βι. Πίλαθα 6.27) ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 2. Σα απνηειέζκαηα ησλ δχν αλαιχζεσλ (θπξίσο ε ζηαζεξφηεηα ησλ δεηθηψλ θαιήο πξνζαξκνγήο ησλ δχν Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ, φζν θαη νη αληίζηνηρεο ηηκέο ησλ ζπληειεζηψλ βήηα θαη γάκα) θαηαδεηθλχνπλ φηη νη ζρέζεηο κεηαμχ ησλ ππν-κειέηε κεηαβιεηψλ δελ επεξεάδνληαη ζε κεγάιν βαζκφ απφ ηε θνξά ηεο ζχγθξνπζεο κεηαμχ ησλ δχν δηαζηάζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο. Αλαιπηηθφηεξα, ηα απνηειέζκαηα ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 2 - αλαθνξηθά κε ηελ επίδξαζε ησλ ηξηψλ (3) ππν-κειέηε ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο ζηηο δχν δηαζηάζεηο ηεο ζχγθξνπζεο - δείρλνπλ φηη ε χπαξμε κίαο κε θηιηθήο πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξαο επεξεάδεη ζεηηθά (εληζρχεη) κφλν ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (γ = + 0,10), ελψ ε χπαξμε ελφο ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη επηδξά αξλεηηθά (κείσζε) ζηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (γ = - 0,15). Πξφζζεηα, φηαλ ην κάλαηδκελη ηεο επηρείξεζεο είλαη ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα επηδξά άκεζα θαη ζεηηθά (εληζρχεη) ηφζν ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία (γ = + 0,29), φζν θαη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα (γ = + 0,20). Σέινο, ν ηδαληθφο εξγαδφκελνο, αληίζεηα κε 290

291 ηελ αξρηθή ππφζεζε, επηδξά αξλεηηθά (κείσζε) ζηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (γ = - 0,13) θαη ζεηηθά (εληζρχεη) ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία (γ = + 0,16). ρήκα 6.2: Μνληέιν Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 2: Σν επηθπξσκέλν κνληέιν γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο κεηαμχ ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ (19 ππνζέζεηο, επίδξαζε ηεο δηάζηαζεο ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ζηε δηάζηαζε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή) -,02 +,16 (Με) θηιηθήππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα Φηιηθφππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη Ηδαληθφο εξγαδφκελνο +,10 -,06 +,08 +,09 -,15 -,11 +,29 χγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή +,39 χγθξνπζεο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή +,20 -, 07 -,21 -,14 -,16 Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα +,18 +,46 Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο,00,04 p < 0,05, ζρέζεηο πνπ δελ έρνπλ επηβεβαησζεί (t < 1,96 απφιπηε ηηκή) ζρέζεηο πνπ έρνπλ επηβεβαησζεί ζρέζεηο πνπ έρνπλ επηβεβαησζεί κε δηαθνξεηηθφ πξφζεκν απφ ηηο αξρηθέο ππνζέζεηο 291

292 Πίλαθαο 6.23: Γείθηεο πξνζαξκνγήο ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 2 Degrees of Freedom = 268 Minimum Fit Function Chi-Square = (P = 0.0) Normal Theory Weighted Least Squares Chi-Square = (P = 0.0) Estimated Non-centrality Parameter (NCP) = Percent Confidence Interval for NCP = ( ; ) Minimum Fit Function Value = 1.26 Population Discrepancy Function Value (F0) = Percent Confidence Interval for F0 = (0.71 ; 0.98) Root Mean Square Error of Approximation (RMSEA) = Percent Confidence Interval for RMSEA = (0.053 ; 0.062) P-Value for Test of Close Fit (RMSEA < 0.05) = Expected Cross-Validation Index (ECVI) = Percent Confidence Interval for ECVI = (1.36 ; 1.63) ECVI for Saturated Model = 1.06 ECVI for Independence Model = Chi-Square for Independence Model with 300 Degrees of Freedom = Independence AIC = Model AIC = Saturated AIC = Independence CAIC = Model CAIC = Saturated CAIC = Normed Fit Index (NFI) = 0.90 Non-Normed Fit Index (NNFI) = 0.92 Parsimony Normed Fit Index (PNFI) = 0.76 Comparative Fit Index (CFI) = 0.95 Incremental Fit Index (IFI) = 0.93 Relative Fit Index (RFI) = 0.88 Critical N (CN) = Root Mean Square Residual (RMR) = Standardized RMR = Goodness of Fit Index (GFI) = 0.93 Adjusted Goodness of Fit Index (AGFI) = 0.91 Parsimony Goodness of Fit Index (PGFI) =

293 Πίλαθαο 6.24: Οη ζπληειεζηέο β ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 2 IκανΕξ ΙκανΕπγ ΙκανΟικ WFC FWC IκανΕξ (0.04) (0.04) ΙκανΕπγ (0.05) (0.06) ΙκανΟικ (0.06) (0.06) WFC (0.06) 6.78 FWC Πίλαθαο 6.25: Οη ζπληειεζηέο γ ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 2 Κοςληούπα Μάναηζμενη Ιδανικόρ ΙκανΕξ ΙκανΕπγ (0.05) (0.05) (0.05) ΙκανΟικ (0.05) (0.05) (0.05) WFC (0.05) (0.05) (0.05) FWC (0.05) (0.05) (0.05) Πίλαθαο 6.26: πληειεζηήο πξνζδηνξηζκνχ ησλ παιηλδξνκήζεσλ (Squared Multiple Correlations for Structural Equations) ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 2 Τπ: ΙκανΕξ ΙκανΕπγ IκανΟικ WFC FWC σνημήζεις μεηαβληηών: ΗθαλΔμ: Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Δμηζνξξφπεζε Δξγαζηαθήο Οηθνγελεηαθήο Εσήο, ΗθαλΔξγ = Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Δξγαζία, ΗθαλΟηθ = Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Οηθνγέλεηα, WFC = χγθξνπζε ηεο Δξγαζηαθήο κε ηελ Οηθνγελεηαθή δσή, FWC = χγθξνπζε ηεο Οηθνγελεηαθήο κε ηελ Δξγαζηαθή δσή, Κνπιηνχξα = (κε) Φηιηθή Τπνζηεξηθηηθή πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Κνπιηνχξα, Μάλαηδκελη = Φηιηθφ Τπνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Μάλαηδκελη, Ηδαληθφο = Ηδαληθφο Δξγαδφκελνο 293

294 Πίλαθαο 6.27: πλ-δηαθχκαλζε ελδνγελψλ (ε) θαη εμσγελψλ (μ) κεηαβιεηψλ ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 2 ΙκανΕξ ΙκανΕπγ ΙκανΟικ WFC FWC Kοςληούπα Μάναηζμενη Ιδανικόρ ΙκανΕξ 1.00 ΙκανΕπγ ΙκανΟικ WFC FWC Kοςληούπα Μάναηζμενη Iδανικόρ Πίλαθαο 6.28: Πίλαθεο δηαζπνξψλ - ζπλδηαζπνξψλ αλάκεζα ζηηο εμσγελείο (θ) θαη ζηηο ελδνγελείο (ς) κεηαβιεηέο ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 2 θ Κοςληούπα Μάναηζμενη Ιδανικόρ Κοςλοηύπα 1.00 Μάναηζμενη (0.05) Ιδανικόρ (0.05) (0.05) Ψ Note: This matrix is diagonal. ΙκανΕξ ΙκανΕπγ IκανΟικ WFC FWC (0.04) (0.09) (0.10) (0.12) (0.11) Τπ: σνημήζεις μεηαβληηών: ΗθαλΔμ: Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Δμηζνξξφπεζε Δξγαζηαθήο Οηθνγελεηαθήο Εσήο, ΗθαλΔξγ = Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Δξγαζία, ΗθαλΟηθ = Ηθαλνπνίεζε απφ ηελ Οηθνγέλεηα, WFC = χγθξνπζε ηεο Δξγαζηαθήο κε ηελ Οηθνγελεηαθή δσή, FWC = χγθξνπζε ηεο Οηθνγελεηαθήο κε ηελ Δξγαζηαθή δσή, Κνπιηνχξα = (κε) Φηιηθή Τπνζηεξηθηηθή πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Κνπιηνχξα, Μάλαηδκελη = Φηιηθφ Τπνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ Οηθνγέλεηα Μάλαηδκελη, Ηδαληθφο = Ηδαληθφο Δξγαδφκελνο 294

295 Γηαπηζηψλνπκε φηη ηα απνηειέζκαηα ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 2 δηαθνξνπνηνχληαη ζε κηθξφ βαζκφ, ζε ζρέζε κε απηά ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 1, σο πξνο ηελ έληαζε ηεο επίδξαζεο θαη φρη ηε θνξά φηαλ κειεηήζνπκε ηνπ ζπληειεζηέο βήηα ησλ δηαδξνκψλ (paths) πνπ ζπλδένπλ ηηο δηαζηάζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα. Γειαδή, ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (Μνληέιν Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 2) επεξεάδεη ζε κηθξφηεξν βαζκφ ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία (β = - 0,07) θαη ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή επεξεάδεη αξλεηηθά ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία (β = -0,14) απφ φηη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα (β = - 0,16). Πξφζζεηα, παξαηεξνχκε ηελ έληνλε ζεηηθή επίδξαζε ηεο δηάζηαζεο ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ζηε δηάζηαζε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (β = + 0,39), δειαδή φζν πςειφηεξε είλαη ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή ηφζν ηζρπξφηεξε θαη ε ζχγθξνπζε κε θαηεχζπλζε απφ ηελ εξγαζία ζηελ νηθνγέλεηα. Οινθιεξψλνληαο ηελ αλάιπζή καο δηαπηζηψλνπκε φηη νη ζπληειεζηέο β ησλ δηαδξνκψλ (paths) πνπ αλαθέξνληαη ζηελ επίδξαζε ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο είλαη νη ίδηνη κε απηνχο ηνπ Μνληέινπ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 1 (β = + 0,46 θαη β = + 0,18 αληίζηνηρα). Έλα ζεκείν πνπ πξέπεη επίζεο λα ζρνιηαζηεί είλαη ν ζπληειεζηήο πξνζδηνξηζκνχ ησλ παιηλδξνκήζεσλ (R 2 ) κε εμαξηεκέλεο κεηαβιεηέο ηηο ελδνγελείο (άκεζεο επηδξάζεηο). Με βάζε ηα απνηειέζκαηα πνπ παξαηίζεληαη ζηνλ Πίλαθα 6.26 κπνξνχκε λα ππνζηεξίμνπκε φηη ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε ηεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο εξκελεχεηαη θαηά 43% απφ ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα. Ζ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία εξκελεχεηαη θαηά 26% θαη ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα θαηά 21%. Δπίζεο, ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή εξκελεχεηαη θαηά 21% απφ ηα ηξία (3) ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο (ζηελ νπζία απφ ηε κεηαβιεηή θηιηθή-ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα) θαη ηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή. Αθφκε, ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή εξκελεχεηαη απφ ηα ηξία (3) ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο θαηά 295

296 15% (ζηελ νπζία απφ ηε κεηαβιεηή θηιηθφ-ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη θαη ηδαληθφο εξγαδφκελνο) ρνιηαζκφο Απνηειεζκάησλ Διέγρνπ ησλ Γχν (2) Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ Σα απνηειέζκαηα ηεο αλάιπζεο ζα ζρνιηαζηνχλ εηδηθφηεξα ζηηο παξαθάησ ελφηεηεο ρέζεηο κεηαμχ ησλ ηξηψλ (3) ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο θαη ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο Σα απνηειέζκαηα ηεο αλάιπζεο θαη ησλ δχν (2) Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ θαηαδεηθλχνπλ ηελ νξζφηεηα ηεο απφθαζεο καο λα ελζσκαηψζνπκε σο δηαθξηηέο κεηαβιεηέο (φπσο θαηέδεημε θαη ε Δπηβεβαησηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε Μεηξηθφ Μνληέιν, βι. ελφηεηα 6.5.1) ηηο δχν θαηεπζχλζεηο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, ζην Θεσξεηηθφ Πιαίζην ηεο παξνχζαο έξεπλαο. Οη κεηαβιεηέο απηέο κάιηζηα θαίλεηαη λα έρνπλ δηαθνξεηηθνχο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο (ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο) απφ ηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο (βι. π.ρ. Byron, 2005, Κεθάιαην 3). πγθεθξηκέλα, έλα ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη πνπ δείρλεη θαηαλφεζε ζηελ πεξίπησζε πνπ νη εξγαδφκελνη ρξεηάδεηαη λα δψζνπλ πξνηεξαηφηεηα ζηελ νηθνγέλεηά ηνπο, ηνπο ελζαξξχλεη λα επηδηψθνπλ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήονηθνγελεηαθήο δσήο, δείρλεη ελδηαθέξνλ, θαηαλφεζε θαη ππνζηήξημε ζηηο νηθνγελεηαθέο αλάγθεο ησλ εξγαδνκέλσλ θη εθαξκφδεη ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο πνπ δηεπθνιχλνπλ ηελ εμηζνξξφπεζε ηεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, ζηελ παξνχζα έξεπλα θαίλεηαη λα βνεζά ηνπο εξγαδφκελνπο λα δηαρεηξηζηνχλ (κεηψλνπλ) κφλν ηε ζχγθξνπζε ιφγσ πίεζεο/ζηξεο θαη ρξφλνπ κε θαηεχζπλζε απφ ηελ νηθνγέλεηα πξνο ηελ εξγαζία. Απηή ε ζχγθξνπζε ζπλδέεηαη κε ηελ αδπλακία πνπ ληψζεη ην άηνκν λα αληαπεμέιζεη ζηηο εξγαζηαθέο ηνπ ππνρξεψζεηο θαζήθνληα ιφγσ άγρνπο, εληάζεσλ θαη θφξηνπ πνπ ηνπ δεκηνπξγνχλ νη νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο αιιά θαη ρξφλνπ πνπ αθηεξψλεη ζε απηέο. Δπνκέλσο, ην ππνζηεξηθηηθφ κάλαηδκελη ην νπνίν κε ηε ζηάζε ηνπ δίλεη αμία, ζέβεηαη θαη ππνζηεξίδεη ηε δσή ηνπ/ηεο εξγαδφκελνπ/εο έμσ απφ ηελ εξγαζία (αλζξσπνθεληξηθή πξνζέγγηζε ζηε 296

297 ΓΑΠ) απνηειεί ζε θάπνην βαζκφ έλα είδνο «αζπίδαο» γηα ηελ νηθνγελεηαθή ζθαίξα, θαζψο νη εξγαδφκελνη κπνξνχλ πην εχθνια λα ρεηξηζηνχλ ζέκαηα πνπ ζρεηίδνληαη κε ηηο νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο. Ζ ζεκαζία ηεο ζηήξημεο ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο ζχγθξνπζεο ησλ δχν ζθαηξψλ δηαθαίλεηαη θαη ζηα επξήκαηα άιισλ ζρεηηθψλ εξεπλψλ θαη κεηα-αλαιχζεσλ (Bliese and Britt, 2001; Anderson et al., 2002; Fiksenbaum, 2013). ε αληίζεζε κε ηελ αξρηθή ππφζεζε, έλα εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ φπνπ ηδαληθφο ζεσξείηαη ν/ε εξγαδφκελνο/ε πνπ είλαη δηαζέζηκνο αλά πάζα ζηηγκή (π.ρ. γηα ζπλαληήζεηο ζπλεξγαζίαο), εξγάδεηαη θαη πέξα απφ ηηο θαλνληθέο ψξεο αλ ρξεηαζηεί γηα λα ηειεηψζεη ηε δνπιεηά, είλαη επέιηθηνο ζηηο κεηαθηλήζεηο ηνπ, ζπκπεξηθέξεηαη δειαδή ζαλ λα κελ έρεη νηθνγελεηαθή δσή θαη ππνρξεψζεηο - ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή επεξεάδεηαη αξλεηηθά (ζε κέηξην βαζκφ γ = -.13 θαη γ = -.11 βι. Πίλαθεο 6.19 θαη 6.25 γηα Μνληέιν Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ 1 θαη 2 αληίζηνηρα), δειαδή κεηψλεηαη ε έληαζε απηήο ηεο ζχγθξνπζεο. Απηφ ην παξάδνμν εχξεκα κπνξεί λα νθείιεηαη ζην φηη ε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο δελ θαίλεηαη λα είλαη ζε ζέζε λα δηεηζδχζεη ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο ιφγσ ησλ πςειψλ απαηηήζεσλ απφ ηνπο εξγαδφκελνπο ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν θαη ηεο δχλακεο ηνπ ρψξνπ απηνχ, ηδηαίηεξα ζηελ Διιάδα ηεο θξίζεο κε ην πςειφ πνζνζηφ αλεξγίαο θαη ηηο έληνλεο αλαθαηαηάμεηο ζηα εξγαζηαθά. Έλαο άιινο πηζαλφο ιφγνο είλαη ην φηη ζε πεξηπηψζεηο φπνπ νη απαηηήζεηο ζε φξνπο ρξφλνπ θαη αθνζίσζεο είλαη πςειέο νη εξγαδφκελνη κπνξεί λα ρξεζηκνπνηνχλ - φπσο ζα ζπδεηεζεί θαη πην θάησ - ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ηελ θνηλσληθή ζηήξημε ζην πιαίζην ηεο επξχηεξεο νηθνγέλεηαο (π.ρ. γηαγηά παππνχο) εηδηθφηεξα ζε κία ζπιινγηθή θνηλσλία (collectivistic society) φπσο ε ειιεληθή (Hofstede, 2001) ή ν ζχληξνθνο λα πεξηνξίδεη ην ρξφλν πνπ εξγάδεηαη. Απηφ ην εχξεκα θαηά ηελ άπνςή καο ρξίδεη δηεξεχλεζεο ζε κεγαιχηεξν βάζνο. Δπίζεο, ζχκθσλα κε ηελ αξρηθή ππφζεζε ε νπνία επηβεβαηψλεηαη ζηελ παξνχζα έξεπλα, έλα εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ ζην νπνίν επηθξαηεί κία κε θηιηθήππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα (δειαδή ην άηνκν πξέπεη λα έρεη ζηαζεξά σο πξψηε πξνηεξαηφηεηα ηε δνπιεηά ηνπ γηα λα ην βιέπεη ε δηνίθεζε επλντθά, δηζηάδεη λα ζπδεηήζεη ηα νηθνγελεηαθά ηνπ πξνβιήκαηα θαη λα δεηήζεη ππνζηήξημε θαη γηα λα αληηκεησπίζεη νηθνγελεηαθά πξνβιήκαηα θαη γηα ην ζθνπφ απηφ παίξλεη κέξνο ηεο θαλνληθήο ηνπ άδεηαο ή αλαξξσηηθή) επεξεάδεη ζεηηθά (δειαδή εληζρχεη) ηελ θαηεχζπλεζε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή. Χο απνηέιεζκα ην άηνκν δπζθνιεχεηαη λα αληαπεμέιζεη ζηηο νηθνγελεηαθέο ηνπ 297

298 ππνρξεψζεηο / θαζήθνληα ιφγσ άγρνπο, εληάζεσλ θαη θφξηνπ πνπ ηνπ δεκηνπξγνχλ νη εξγαζηαθέο ππνρξεψζεηο αιιά θαη ηνπ ρξφλνπ πνπ αθηεξψλεη ζε απηέο, βηψλνληαο ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή. Σα πην πάλσ επξήκαηα θαίλεηαη λα απνδπλακψλνπλ ζε θάπνην βαζκφ ηελ αξρή ηεο ζρεηηθφηεηαο ηεο ζθαίξαο πξνέιεπζεο αλαθνξηθά κε ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσή (domain specificity approach with regard to antecedents; π.ρ. Frone et al., 1992; 1997; ε νπνία έρεη ζπδεηεζεί ζηα Κεθάιαηα 2 θαη 4 ηεο παξνχζαο εξγαζίαο), θαζψο παξάγνληεο ηεο ζθαίξαο ηεο εξγαζίαο επεξεάδνπλ φρη κφλν ηελ θαηεχζπλζε (ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο) ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (φπσο πξνβιέπεη ε αξρή απηή), αιιά θαη ηελ θαηεχζπλζε, ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή. Ζ δηαπίζησζε απηή επζπγξακκίδεηαη κε ηα επξήκαηα ζχγρξνλσλ κειεηψλ ζην επηζηεκνληθφ πεδίν ηεο κειέηεο ηεο ζπκθηιίσζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή (π.ρ. Byron, 2005; Μichel et al., 2010) ρέζεηο κεηαμχ ησλ ηξηψλ (3) ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα Σα επξήκαηα ηεο έξεπλαο αλαδεηθλχνπλ ηα ηξία (3) ππν-κειέηε ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο, σο αξθεηά ζεκαληηθνχο άκεζνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο ηεο ηθαλνπνίεζεο ησλ εξγαδνκέλσλ απφ ηελ εξγαζία θαη ηεο ηθαλνπνίεζήο ηνπο απφ ηελ νηθνγέλεηα. Οη παξάγνληεο απηνί κάιηζηα θαίλεηαη λα επηδξνχλ άκεζα ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ζηηο δχν κνξθέο (facets) ηθαλνπνίεζεο (απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα) απφ φηη ζην επίπεδν ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο κε βάζε ηα απνηειέζκαηα θαη ησλ δχν Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ (βι. ηηκέο ζρεηηθψλ ζπληειεζηψλ ζηα ρήκαηα 6.1 θαη 6.2). Δηδηθφηεξα, αλ θαη ε χπαξμε κίαο κε-θηιηθήο/ππνζηεξηθηηθήο πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξαο δελ επεξεάδεη ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ (ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα), έλα θηιηθφ ππνζηεξηθηηθφ γηα ηελ ζπκθηιίσζε ησλ δχν ζθαηξψλ κάλαηδκελη (πηζαλφηαηα σο εθθξαζηήο ησλ αμηψλ-πεπνηζήζεσλ ηεο επηρείξεζεο ζε ζρέζε κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή) επεξεάδεη ζεηηθά θαη ζε αξθεηά ζεκαληηθφ βαζκφ ηφζν ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία (γ = +.29, βι. Πίλαθεο 298

299 6.19 θαη 6.25 θαη ρήκαηα 6.1 θαη 6.2) φζν θαη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα (γ= +.20, βι. Πίλαθεο 6.19 θαη 6.25 ρήκαηα 6.1 θαη 6.2), φπσο θαίλεηαη απφ ηα απνηειέζκαηα θαη ησλ δχν Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ. Σα επξήκαηα αλαθνξηθά κε ηελ επίδξαζε ελφο ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη, φπσο έρεη ήδε ζπδεηεζεί ζην Κεθάιαην 4, εξκελεχνληαη ζε θάπνην βαζκφ απφ ηε Θεσξία ηεο Κνηλσληθήο Αληαιιαγή θαη ηε Θεσξία ηεο Αληηιακβαλφκελεο Οξγαλσζηαθήο ηήξημεο, θαζψο θαη ηελ αλζξσπνθεληξηθή/ καιαθή πξνζέγγηζε ζηε ΓΑΠ. Οη ζεσξίεο απηέο ππνζηεξίδνπλ φηη φηαλ νη εξγαδφκελνη ζεσξνχλ φηη ν νξγαληζκφο λνηάδεηαη γηα ηελ επεκεξία ηνπο, αλαγλσξίδεη ηε ζπλεηζθνξά ηνπο θαη ηνπο εθηηκά σο «νιφθιεξα άηνκα» (whole person) αλαπηχζζνπλ ζεηηθέο ζηάζεηο απέλαληη ζηνλ νξγαληζκφ (Eisenberger et al., 1986; Allen, 2001). ε απηή ηε ινγηθή, κπνξεί λα ππνζηεξηρζεί φηη έλα θηιηθφππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη απνηειεί απφδεημε φηη ν νξγαληζκφο εθηηκά ηε δσή ηνπ/ηεο εξγαδφκελνπ/εο εθηφο εξγαζίαο (άξα θαη ηνλ ίδην), ην νπνίν απνηειεί κία κνξθή πξνζσπηθήο δηθαηνζχλεο (a form of personal justice) πνπ εθηηκάηαη απφ ηνπο εξγαδφκελνπο (Behson 2002; Colquitt, et al., 2001). Πξφζζεηα, ε πξνζπάζεηα ηεο δηνίθεζεο λα ππνζηεξίμεη ηηο νηθνγελεηαθέο αλάγθεο ησλ εξγαδνκέλσλ πηζαλψο λα δεκηνπξγεί έλα ιηγφηεξν ζηξεζνγφλν εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ (Roskies and Lazarus, 1980), κε απνηέιεζκα ε επηρείξεζε λα ιακβάλεη σο αληάιιαγκα (αληαπφδνζε ηνπ νθέινπο) αχμεζε ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία (Rothausen, et al., 1998; Greenhaus and Powell 2006). Δπίζεο, φπσο ήηαλ αλακελφκελν έλα θηιηθφ - ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη πνπ ζηνρεχεη ζην λα βνεζήζεη ηνλ/ηελ εξγαδφκελν/ε λα αληαπνθξηζεί ζηηο νηθνγελεηαθέο ηνπ ππνρξεψζεηο ζρεηίδεηαη ζεηηθά κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγελεηαθή δσή (Edwards and Rothbard, 2000; Grzywacz et al., 2002; Ford θαη ζπλ. 2007; Edwards and Rothbard, 2000; Grzywacz et al., 2002; Brockwood 2002; Hanson et al., 2006). Πξνο αξρηθή καο έθπιεμε, ε αλάιπζε (έιεγρνο πξνζαξκνγήο ησλ δχν Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ) θαηέδεημε φηη ε παξνπζία ηνπ παξαδνζηαθνχ πξνηχπνπ/ζηεξενηχπνπ ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ» επεξεάδεη ζεηηθά (εληζρχεη) ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία (γ = +.20, βι. Πίλαθεο 6.19 θαη 6.25). Απηή ε δηαπίζησζε πηζαλφηαηα λα ζρεηίδεηαη θαη πάιη κε ηελ ζπιινγηθή θχζε (collectivistic nature) ηεο Διιεληθήο θνηλσλίαο. ε απηνχ ηνπ ηχπνπ ησλ θνηλσληψλ φπνπ νη άλζξσπνη αλαπηχζζνπλ απφ ηε γέλλεζή ηνπο ζηελέο ζρέζεηο ζην πιαίζην νκάδσλ (ηδηαίηεξα ζην πιαίζην ηεο εθηεηακέλεο νηθνγέλεηαο ε νπνία πεξηιακβάλεη: 299

300 παππνχδεο, γηαγηάδεο, ζείνπο, ζείεο, αδέιθηα θαη μαδέιθηα, θαη πξνζηαηεχεη ηα κέιε ηεο ζε αληάιιαγκα ηεο πίζηεο πξνο απηή; Hofstede 1980; 1983; 1997; 2001), ην λα ιεηηνπξγεί έλαο/κία εξγαδφκελνο/ε κε βάζε ην πξφηππν ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ», ίζσο λα κελ έξρεηαη ζε ζχγθξνπζε κε ηε ζεκαζία (λφξκα) ηεο θξνληίδαο ζηελ νηθνγέλεηα (norm of family care). Πξάγκαηη, ζηελ Διιάδα εμαηηίαο ησλ ηζρπξψλ νηθνγελεηαθψλ δεζκψλ, ηα άηνκα ηείλνπλ λα αλαδεηνχλ ηελ θνηλσληθή ππνζηήξημε ηδηαίηεξα ησλ κεγαιχηεξσλ ζε ειηθία αηφκσλ (γηαγηάδεο θπξίσο νη νπνίεο ζπλήζσο δελ εξγάδνληαη), θαη απαιιαγκέλα ζε θάπνην βαζκφ απφ ην έληνλν άγρνο γηα ηελ εθπιήξσζε ησλ νηθνγελεηαθψλ ηνπο ππνρξεψζεσλ λα κπνξνχλ λα αθηεξψζνπλ ρξφλν θη ελέξγεηα ζηελ εξγαζία. Χο απνηέιεζκα, ε εξγαζία δε θαίλεηαη λα αληηκεησπίδεηαη σο απεηιή γηα έλα ζεκαληηθφ θη απηφ-πξνζδηνξηζηηθφ ξφιν, φπσο ν νηθνγελεηαθφο (Greenhaus and Beutell, 1985; Lazarus, 1991; Carlson and Kacmar, 2000). Έηζη ν εξγαζηαθφο ξφινο, ηδηαίηεξα εάλ ιφγσ ηεο ζθιεξήο δνπιεηάο ζπλνδεχεηαη θη απφ νθέιε γηα ηνλ εξγαδφκελν ζην ρψξν εξγαζίαο (αθφκε θαη ην λα κε ράζεη ηελ εξγαζία ηνπ ζε κία δχζθνιε γηα ηελ Διιάδα πεξίνδν απνηειεί ηδηαίηεξα ηζρπξφ θίλεηξν θαη φθεινο) δελ αμηνινγείηαη σο κε ηθαλνπνηεηηθφο αιιά κάιινλ σο ηθαλνπνηεηηθφο. ρεηηθά κε ην πην πάλσ εχξεκα αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ζχκθσλα κε ηα απνηειέζκαηα εξεπλψλ ζην ζπγθεθξηκέλν επηζηεκνληθφ πεδίν, ην λα αθηεξψλεη έλαο/κία εξγαδφκελνο/ε ρξφλν θη ελέξγεηα ζηελ εξγαζία ηνπ, ζρεηίδεηαη ζεηηθά κε ηελ αχμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ηνπ/ηεο (employees' central participation, Border Theory, Clark, 2000) θαη πηζαλφηαηα θαη κε ηελ ηαχηηζή ηνπ/ηεο κε ηελ εξγαζία ηνπ (identification with the work domain i.e. Clark 2000). Απηή ε ζηάζε γίλεηαη αληηιεπηή απφ ηνλ εξγνδφηε σο ζεκάδη αθνζίσζεο θαη παξαγσγηθφηεηαο (Lewis 2001; Kelly et al. 2010) κε νθέιε γηα ηνλ/ηελ εξγαδφκελν θαη επαθφινπζε αχμεζε ηεο ηθαλνπνίεζήο ηνπ/ηεο απφ ηελ εξγαζία. Μία αθφκε πηζαλή εμήγεζε ζρεηηθά κε απηή ηελ κε αλακελφκελε ζεηηθή ζρέζε κεηαμχ ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ θαη ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία κπνξεί ίζσο λα ζπλδέεηαη κε ην γεγνλφο φηη ην παξαδνζηαθφ ζηεξεφηππν ησλ θχισλ ν άλδξαο θνπβαιεηήο θαη ε γπλαίθα απηή πνπ θξνληίδεη ην ζπίηη-ηελ νηθνγέλεηα - είλαη αθφκε βαζηά ξηδσκέλν ζηελ Διιάδα (European foundation for the improvement of living and working conditions 2010). Πξάγκαηη, ελψ ν αξηζκφο ησλ νηθνγελεηψλ φπνπ νη δχν ζχδπγνη εξγάδνληαη (dual-earner families) έρεη απμεζεί ζεκαληηθά ηελ ηειεπηαία δεθαεηία (ζχκθσλα κε ηα ζηνηρεία ηνπ 2010 ηεο Eurostat ν αξηζκφο απηφ αγγίδεη ην 54.9%), νη γπλαίθεο μνδεχνπλ πνιχ πεξηζζφηεξν ρξφλν απφ φηη νη άλδξεο (72% vs 300

301 28%) ζε νηθηαθή εξγαζία (domestic chores), κε απνηέιεζκα νη άλδξεο λα κπνξνχλ πην εχθνια λα «ππεξεηήζνπλ» ην κνληέιν ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ». Πξφζζεηα, ζπρλά νη γπλαίθεο γηα λα αληηκεησπίζνπλ ην θφξην εξγαζίαο ζην ζπίηη εξγάδνληαη κε κεησκέλν ή ζηαζεξφ σξάξην, εηδηθά ηα πξψηα ρξφληα κεηά ηε γέλλεζε ηνπ/ησλ παηδηνχ/ψλ. Οη πην πάλσ επηινγέο γεγνλφηα ζπκβάιινπλ ζηε δηαηήξεζε ηνπ παξαδνζηαθνχ ζηεξεφηππνπ αλαθνξηθά κε ηνλ θνηλσληθφ ξφιν ησλ θχισλ, εμππεξεηνχλ ηε δηάθξηζε (δηαίξεζε) ησλ δπν ζθαηξψλ (εξγαζία θαη νηθνγέλεηα) θαη παξάιιεια επεξεάδνπλ ζεηηθά ηελ ηζρχ ηνπ κνληέινπ ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ» ζηνπο εξγαζηαθνχο ρψξνπο. Χο απνηέιεζκα, νη άλδξεο πξνζδνθάηαη λα εξγάδνληαη πνιιέο ψξεο, λα θέξλνπλ ην εηζφδεκα ζην ζπίηη θαη λα αθηεξψλνπλ ην ρξφλν ηνπο θπξίσο ζηελ εξγαζία. Απφ ηελ άιιε νη γπλαίθεο πνπ επηζπκνχλ θαξηέξα θαη απνδέρνληαη ην κνληέιν ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ», γηα λα ρεηξηζηνχλ ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσή επηδεηνχλ ηε βνήζεηα ηνπ θνηλσληθνχ πεξίγπξνπ (European Quality of Life Survey, 2007). Δπηπιένλ, κπνξεί λα ππνζηεξηρζεί φηη ζηελ Διιάδα εμαηηίαο ηεο βαζηάο νηθνλνκηθήο θξίζεο θαη ηνπ πςεινχ επηπέδνπ αλεξγίαο, νη εξγαδφκελνη ζεσξνχλ ηηο πνιιέο ψξεο εξγαζίαο θαη ηε δηαζεζηκφηεηα αλά πάζα ζηηγκή (total availability/visibility) σο αλαπφζπαζην/αδηακθηζβήηεην θνκκάηη ησλ απαηηήζεσλ ηεο εξγαζίαο (e.g. O'Neill et al. 2009). Γηα ην ιφγν απηφ θαίλεηαη λα δέρνληαη ηηο ζπλζήθεο απηέο σο ην status quo ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν θαη σο πξνυπφζεζε γηα επηβίσζε. Παξφια απηά ε αξλεηηθή ζρέζε - πνπ ζηελ παξνχζα κειέηε - βξέζεθε λα ππάξρεη κεηαμχ έληαζεο ηεο ηζρχνο ηνπ πξνηχπνπ ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ» κε ηε ζχγθξνπζεο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή θαη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία δε ζεκαίλεη, θαηά ηελ άπνςή καο, φηη νη επηρεηξήζεηο ζα πξέπεη λα ζεσξήζνπλ ην πξφηππν απηφ σο απνδεθηφ θαη ζπκθέξνλ γηα ηελ επηρείξεζε θαη ηνλ/ηελ εξγαδφκελν/ε. χκθσλα κε απνηειέζκαηα εξεπλψλ ην πξφηππν ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ» πνπ ζπλδέεηαη κε πνιιέο ψξεο εξγαζίαο, απφιπηε δηαζεζηκφηεηα θαη ζπλερή παξνπζία ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν (total availability and visibility), επεξεάδεη ζεκαληηθά ηε δσή ησλ αηφκσλ εληφο θη εθηφο εξγαζίαο θαη καθξνπξφζεζκα ιεηηνπξγεί αξλεηηθά ζε ζρέζε κε ην επίπεδν επεκεξίαο ησλ εξγαδνκέλσλ θαη ηελ εξγαζηαθή απνηειεζκαηηθφηεηα (Lewis and Humbert, 2010). Δπηπιένλ, ε ινγηθή ηνπ θχιν πνπ ππνγξακκίδεη ε λφξκα ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ» ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ ηδενινγία ηεο «ηδαληθήο κεηέξαο» ππνζηεξίδνπλ ηελ 301

302 δηαζηξσκάησζε θη αληζφηεηα κεηαμχ αλδξψλ θαη γπλαηθψλ, επλννχλ ηνπο άλδξεο εξγαδφκελνπο, δίλνπλ αμία ζηηο δεμηφηεηεο ησλ αλδξψλ ζε ζρέζε κε ησλ γπλαηθψλ κε απνηέιεζκα νη εξγαζηαθνί ρψξνη λα ζηεξνχληαη ζεκαληηθφ απφζεκα δεμηνηήησλ θαη ηθαλνηήησλ (Lewis and Humbert, 2010) ρέζε κεηαμχ ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή Με βάζε ηα απνηειέζκαηα ησλ δχν (2) Αλαιχζεσλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ ηα νπνία εκθαλίδνληαη ζηα ρήκαηα 6.1 θαη 6.2 θαη ζηνπο Πίλαθεο 6.18 θαη 6.24 (αιιά θη απφ ηα απνηειέζκαηα ηνπ Μεηξηθνχ Μνληέινπ βι. Πίλαθα 6.12α) επηβεβαηψλεηαη ε εξεπλεηηθή ππφζεζε ησλ Greenhaus θαη Beutell ηνπ 1985 θαη ζηε ζπλέρεηα ησλ Gutek θαη ζπλ. ηνπ 1991 θη άιισλ κεηαγελέζηεξσλ εξεπλεηψλ, φηη ε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο έρεη δχν θαηεπζχλζεηο νη νπνίεο είλαη αλεμάξηεηεο παξφηη ζπζρεηίδνληαη/ αιιεινεπεξεάδνληαη κεηαμχ ηνπο. Δπίζεο, εληζρχεηαη ε άπνςε φηη νη δχν δηαζηάζεηο κπνξεί λα έρνπλ πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο απφ ηελ ίδηα ζθαίξα θη απνηειέζκαηα θαη ζηηο δχν ζθαίξεο (π.ρ. Mesmer-Magnus and Wiswervaran, 2005). Πξάγκαηη, ε επίδξαζε πξνο ηε κία (επίδξαζε ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή ζηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθήο δσή) ή ηελ άιιε θαηεχζπλζε (επίδξαζε ηεο ζχγθξνπζεο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθήο δσή ζηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή) εκθαλίδεηαη σο ηδηαίηεξα πςειή (ηηκή ζπληειεζηή β = θαη +.39 αληίζηνηρα). Δπνκέλσο, νη επηρεηξήζεηο ζα πξέπεη λα ζπλεηδεηνπνηήζνπλ φηη νη δχν απηέο ζθαίξεο ηεο δσήο ησλ εξγαδνκέλσλ δελ κπνξνχλ λα αληηκεησπίδνληαη σο δηαθξηηέο δηφηη θαίλεηαη φηη νη ζπγθξνχζεηο κεηαμχ ηνπο επεξεάδνπλ θαη ηηο δχν ζθαίξεο (άκεζε επίδξαζε) θαη έκκεζα θαη ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ, ζηελ παξνχζα εξγαζία ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα, θαζψο θαη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε ησλ δχν απηψλ πεδίσλ. 302

303 ρέζεηο κεηαμχ ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο (δχν θαηεπζχλζεηο) θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θα ηελ νηθνγέλεηα Πξφζζεηα, ζε επζπγξάκκηζε κε άιιεο έξεπλεο ζην ζπγθεθξηκέλν επηζηεκνληθφ πεδίν (Kossek and Ozeki 1998; Allen et al. 2000; Allen 2001; Judge and Colquitt 2004; Grandley et al. 2007) ε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή επεξεάδεη αξλεηηθά ζε θάπνην βαζκφ ηφζν ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα, φζν θαη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία. Γειαδή, φζν ρακειφηεξν ην επίπεδν ηεο αληηιακβαλφκελεο ζχγθξνπζεο ηφζν πςειφηεξν ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη ηελ εξγαζία θη αληίζηξνθα. Δπνκέλσο, ε ζχγθξνπζε δε γίλεηαη αηζζεηή κφλν ζηε ζθαίξα ππνδνρήο αιιά θαη ζηε ζθαίξα πξνέιεπζήο ηεο. Γηα παξάδεηγκα, ε ζχγθξνπζε κε θαηεχζπλζε απφ ηελ εξγαζία ζηελ νηθνγέλεηα (ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή) αληίζεηα κε ππνζέζεηο εξεπλεηψλ νη νπνίεο απνηππψλνληαη ζηα πξψηκα κνληέια ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο πνπ αλαπηχζζνληαη ζηηο δεθαεηίεο (π.ρ. Carlson and Kacmar, 2000; Frone et al., 1992; 1997), δελ έρεη άκεζα αηζζεηά απνηειέζκαηα κφλν ζηελ νηθνγέλεηα (ζθαίξα ππνδνρήο ησλ απνηειεζκάησλ ηεο ζχγθξνπζεο) αιιά θαη ζηελ εξγαζία (ζθαίξα πξνέιεπζεο ηεο ζχγθξνπζεο). Ζ δηαπίζησζε ζηελ παξνχζα έξεπλα ηεο επίδξαζεο ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ζηε ζθαίξα πξνέιεπζεο (ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία) ηεο ελαξκνλίδεηαη θαη εληζρχεη ζεσξήζεηο ζχγρξνλσλ εξεπλεηψλ (π.ρ. Kossek and Ozeki 1998; Allen et al. 2000; Allen 2001; Judge and Colquitt 2004; Lapierre et al., 2008; Michel et al., 2009), νη νπνίνη ζηεξίδνληαη ζηε ινγηθή φηη νη αξλεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο θαη νη επαθφινπζεο ζπκπεξηθνξέο ηεο ζχγθξνπζεο ησλ δχν ζεκαληηθψλ θη απηφπξνζδηνξηζηηθψλ γηα ην άηνκν ζθαηξψλ ηεο δσήο, ζπλδένληαη θαη κε ηε ζθαίξα πνπ πξνθαιεί ηε ζχγθξνπζε. Απηφ ζπκβαίλεη δηφηη ε ζθαίξα πνπ πξνθαιεί ηε ζχγθξνπζε (π.ρ. εξγαζία) θξίλεηαη σο έλνρε θαη απεηιή πξνο ην ρξφλν θαη ηελ ελέξγεηα πνπ αθηεξψλεηαη ζηελ άιιε (π.ρ. νηθνγέλεηα; απηφ-πξνζδηνξηζηηθφο ξφινο) κε απνηέιεζκα ην άηνκν λα αλαπηχζζεη κία αξλεηηθή ζηάζε απέλαληη ηεο επεηδή πξνθάιεζε ηε ζχγθξνπζε θαη φρη κφλν απέλαληη ζηελ ζθαίξα ππνδνρήο ε νπνία ζηελ νπζία είλαη ην «ζχκα» ηεο ζχγθξνπζεο (Shockley and Singla, 2011). Σν εχξεκα αλαθνξηθά κε ηελ αξλεηηθή ζρέζε κεηαμχ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία παξέρεη ππνζηήξημε ζηε Θεσξία ηεο Αληηιακβαλφκελεο Οξγαλσζηαθήο ηήξημεο (Eissenberger 303

304 et al., 2001) θαη ηεο Κνηλσληθήο Αληαιιαγήο (Blau, 1964). χκθσλα κε απηέο ηηο ζεσξίεο, φηαλ νη εξγαδφκελνη δηακνξθψλνληαο ζεηηθέο αληηιήςεηο ζρεηηθά κε ην γλήζην ελδηαθέξνλ ηνπ νξγαληζκνχ - ζηελ πεξίπησζε καο γλήζην ελδηαθέξνλ γηα λα ζπκθηιηψζνπλ νη εξγαδφκελνη ηηο δχν πην ζεκαληηθέο ζθαίξεο ηεο δσήο ηνπο αλαπηχζζνπλ πςειήο πνηφηεηαο ζρέζεηο αληαιιαγήο (ε ζπκθηιίσζε κεηαμχ ηνπο απνηειεί έλα είδνο αληακνηβήο γηα ηνπο εξγαδφκελνπο; βι. Κεθάιαην 1 ελφηεηα 1.3), νη νπνίεο δεκηνπξγνχλ ηελ ππνρξέσζε ζηνπο εξγαδφκελνπο ηεο αληαπφδνζεο κε επσθειή ηξφπν (Setton, et al., 1996), ζηελ πεξίπησζε καο κέζσ ζεηηθψλ εξγαζηαθψλ ζηάζεσλ (ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία). Δλ θαηαθιείδη, ηφζν ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία φζν θη απφ ηελ νηθνγέλεηα επεξεάδνληαη ζεηηθά απφ ηε κείσζε ηεο ζχγθξνπζεο ησλ δχν ζθαηξψλ (εξγαζία θαη νηθνγέλεηα) (Judge and Colquitt, 2004), αλ θαη ηα απνηειέζκαηα θαίλεληαη λα γίλνληαη πην αηζζεηά ζηε ζθαίξα ππνδνρήο ηεο ζχγθξνπζεο (γεγνλφο πνπ εληζρχεη ζε θάπνην βαζκφ ηελ πξνζέγγηζε ηεο ζρεηθφηεηαο ηεο ζθαίξαο πξνέιεπζεο ζε ζρέζε κε απηή ηεο πεγήο πξνέιεπζεο ηεο ζχγθξνπζεο) ρέζεηο κεηαμχ ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία, ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο Ζ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο, ε ηειηθή κεηαβιεηή ζηα δχν (2) Μνληέια Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ πνπ ειέγρζεθαλ (βι. ρήκαηα 6.1 θαη 6.2 θαη Πίλαθεο 6.18 θαη 6.24), πξνζδηνξίδεηαη ηφζν απφ ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία (β = θαη ζηα δχν Μνληέια), φζν θαη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα (β= +. 46) ζηάζεηο πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηελ επεκεξία ηνπ αηφκνπ. Ζ ηθαλνπνίεζε κάιηζηα απφ ηελ νηθνγέλεηα, θαίλεηαη λα επεξεάδεη ζε πνιχ κεγαιχηεξν βαζκφ ηελ ηθαλνπνίεζε πνπ ληψζεη ν/ε εξγαδφκελνο/ε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο -νηθνγελεηαθήο δσήο, ζε ζχγθξηζε κε ηελ επίδξαζε πνπ αζθεί ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία. Με βάζε ηελ πην πάλσ δηαπίζησζε κπνξνχκε λα ππνζηεξίμνπκε φηη παξά ηε δχλακε ηεο εξγαζηαθήο ζθαίξαο, ε νηθνγέλεηα εμαθνινπζεί λα απνηειεί ζεκαληηθφ θνκκάηη ηεο δσήο ησλ αηφκσλ, ην νπνίν νη επηρεηξήζεηο ζα πξέπεη λα ζέβνληαη θαη λα αλαπηχζζνπλ πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο (επίζεκεο ή αλεπίζεκεο), ψζηε λα δηακνξθψλνπλ ηειηθά έλα εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ θηιηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα. Ο ζεβαζκφο απηφο, ζχκθσλα κε πνξίζκαηα εξεπλψλ 304

305 απνηειεί ζεκαληηθή αμία γηα ηελ επηινγή θαξηέξαο γηα πνιινχο εξγαδφκελνπο (Valcour, 2007), κία αμία πνπ επεξεάδεη ηελ επηινγή ηνπ εξγνδφηε, ηελ απφθαζε ηνπο γηα παξακνλή ζηελ εξγαζία, ην βαζκφ εκπινθήο ηνπο ζηελ εξγαζία, ην βαζκφ εμνπζέλσζεο ηνπο (burnout) θαη γεληθφηεξα ηελ πνηφηεηα δσήο ηνπο (Sanders et al., 1998; Kossek and Lee, 2005). Παξφια απηά, κηθξφο αξηζκφο κειεηψλ έρεη ζπκπεξηιάβεη ηε κεηαβιεηή ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήονηθνγελεηαθήο δσήο ζε νιηζηηθά κνληέια κειέηεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο, θαζψο απηή έρεη ζπλδεζεί θπξίσο κε ηηο ψξεο εξγαζίαο, ηελ πνιππινθφηεηα ηεο θαη ηνλ έιεγρν ζην ρξφλν εξγαζίαο (Beham and Drobnic, 2010; Valcour, 2007; Milkie et al., 2010). 305

306 ΤΝΟΦΖ-ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ, ΠΡΧΣΟΣΤΠΗΑ, ΤΜΒΟΛΖ, ΥΡΖΗΜΟΣΖΣΑ ΚΑΗ ΠΔΡΗΟΡΗΜΟΗ ΣΖ ΔΡΔΤΝΑ, ΘΔΜΑΣΑ ΓΗΑ ΜΔΛΛΟΝΣΗΚΖ ΔΡΔΤΝΑ Η. χλνςε ζπκπεξάζκαηα ηελ παξνχζα εξγαζία κεηά απφ ελδειερή επηζθφπεζε ηεο εηδηθήο ειιεληθήο θαη δηεζλνχο βηβιηνγξαθίαο/αξζξνγξαθίαο αξρηθά εληάζζεηαη ε πκθηιίσζε Δξγαζηαθήο - Οηθνγελεηαθήο Εσήο ζηε ζχγρξνλε Γηνίθεζε Αλζξσπίλσλ Πφξσλ (Κεθάιαην 1). Καηφπηλ, εμεηάδεηαη ν κεραληζκφο ζχλδεζεο ηεο ζθαίξαο ηεο εξγαζίαο κε ηε ζθαίξα ηεο νηθνγέλεηαο θαη επηρεηξείηαη κία θξηηηθή παξνπζίαζε ησλ πξνζεγγίζεσλ πνπ έρνπλ αλπηπρζεί γηα ηελ αξκνληθή ζπλχπαξμε απηψλ ησλ δχν πεδίσλ ηεο δσήο ηνπ αηφκνπ. Ζ πξνζνρή επηθεληξψλεηαη ζηελ πξνζέγγηζε (κεραληζκφο ζχλδεζεο) ηεο χγθξνπζεο Δξγαζηαθήο-Οηθνγελεηαθήο Εσήο θαη πξνο ηηο δχν θαηεπζχλζεηο, δειαδή ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ηεο ζχγθξνπζεο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή (Κεθάιαη 2 θαη 3). Αθνινχζσο κειεηάηαη ε ζρέζε ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο δσήο θαη ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ. Σέινο, ζε ζεσξεηηθφ επίπεδν εμάγνληαη ζπκπεξάζκαηα, γίλνληαη δηαπηζηψζεηο, εληνπίδνληαη εξεπλεηηθά θελά ζηε ζπγθεθξηκέλε γλσζηηθή πεξηνρή θαη πξνηείλεηαη έλα Θεσξεηηθφ Πιαίζην γηα ηε ζχλδεζε ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηηο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ (Κεθάιαην 4). Σν Θεσξεηηθφ Πιαίζην, ην νπνίν βαζίδεηαη ζηε «καιαθή» (soft)/αλζξσπνθεληξηθή πξνζέγγηζε ζηε ΓΑΠ, ζηε Θεσξία ηεο Κνηλσληθήο Αληαιιαγήο θαη ζην Φπρνινγηθφ πκβφιαην ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο, αλαδεηθλχεη ηελ αλαγθαηφηεηα ηεο δηακφξθσζεο ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο. Απηφ ζα πξέπεη λα έρεη θπξίσο ηα εμήο ραξαθηεξηζηηθά: θηιηθή ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα, θηιηθφ - ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη θαη ρακειφ βαζκφ ηζρχνο ηνπ παξαδνζηαθνχ κνληέινπ ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ», ζηνηρείν ηεο νξγαλσζηαθήο θνπιηνχξαο, ην νπνίν εμεηάδεηαη 306

307 εδψ δηαθξηηά. Πξφθεηηαη γηα ηνλ εξγαδφκελν πνπ δίλεη πξνηεξαηφηεηα ζηε ζθαίξα ηεο εξγαζίαο αθηεξψλνληαο φιε ηνπ ηελ ελέξγεηα θαη φζν ρξφλν ηνπ δεηεζεί ζηε δνπιεηά. χκθσλα κε ην πξνηεηλφκελν ζηελ παξνχζα δηαηξηβή Θεσξεηηθφ Πιαίζην ε δηακφξθσζε ελφο ηέηνηνπ πεξηβάιινληνο ζπκβάιιεη άκεζα: i) ζηε κείσζε ηνπ επηπέδνπ ηεο ζχγθξνπζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, θαζψο θαη ηεο ζχγθξνπζεο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή, ii) ζε ζεηηθφηεξεο ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ ζηελ εξγαζία θαη ζηελ νηθνγέλεηα θαη ζπγθεθξηκέλα ζε αχμεζε ηνπ επηπέδνπ ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία (job satisfaction), θαζψο θαη απφ ηελ νηθνγέλεηα (family satisfaction). Ζ δηακφξθσζε απηψλ ησλ δχν ζεηηθψλ ζηάζεσλ είλαη επίζεο απνηέιεζκα θαη ηεο έκκεζεο επίδξαζεο ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο, κέζσ ηεο κείσζεο πνπ επέξρεηαη ζην επίπεδν ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο. χκθσλα κε ην Θεσξεηηθφ Πιαίζην, ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα δηακνξθψλνπλ ην επίπεδν ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ ζπκθηιίσζε /εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο. Πξφθεηηαη γηα κεηαβιεηέο (ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ) πνπ ζπκβάιινπλ ζηε δηακφξθσζε ηνπ επηπέδνπ επεκεξίαο ηνπ αηφκνπ θαη θαη επέθηαζε ηνπ επηπέδνπ επεκεξίαο ηεο θνηλσλίαο. Γηα ηελ εκπεηξηθή δηεξεχλεζε θαη ηνλ έιεγρν ηνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ πξαγκαηνπνηήζεθε πνζνηηθή έξεπλα (επηζθφπεζε) κε ηε ρξήζε δνκεκέλνπ εξσηεκαηνινγίνπ. Ζ δηαλνκή ησλ εξσηεκαηνινγίσλ, ε ζπκπιήξσζε θαη ε επηζηξνθή ηνπο πξαγκαηνπνηήζεθε κε δεηγκαηνιεςία ρσξίο πηζαλφηεηα θαη ζπγθεθξηκέλα κε ηελ ηερληθή ηεο «ρηνλφκπαιαο/ ρηνλνζηηβάδαο» (snowball). πλνιηθά, επεζηξάθεζαλ 632 εξσηεκαηνιφγηα (πνζνζηφ απφθξηζεο 55%). Απφ απηά ρξεζηκνπνηήζεθαλ ηειηθά ηα 612 πνπ θξίζεθαλ σο νινθιεξσκέλα φζνλ αθνξά ζηηο απαληήζεηο (Κεθάιαην 5). Ζ αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ κε βάζε ηελ πεξηγξαθηθή ζηαηηζηηθή (κέζνη φξνη), ηε Γηεξεπλεηηθή Αλάιπζε Παξαγφλησλ θαη ηνλ ππνινγηζκφ ηνπ ζπληειεζηή Cronbach s alpha έγηλε κε ηε ρξήζε ηνπ ζηαηηζηηθνχ παθέηνπ SPSS έθδνζε Ζ εθαξκνγή ηεο κεζφδνπ Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ (Structural Equation Modeling) κε ηε ρξήζε ηνπ ζηαηηζηηθνχ παθέηνπ LISREL έθδνζε 8.0, επέηξεςε ηνλ έιεγρν ηεο πξνζαξκνγήο ηνπ Μεηξηθνχ Μνληέινπ θαη ησλ δχν Μνληέισλ Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ ηνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ ζηα δεδνκέλα (Κεθάιαην 6). Με βάζε ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο κπνξνχκε λα ππνζηεξίμνπκε φηη ηφζν ην Μεηξηθφ Μνληέιν, φζν θαη ηα δχν Μνληέια Γνκηθψλ Δμηζψζεσλ πνπ ειέγρζεθαλ έρνπλ θαιή πξνζαξκνγή ζηα δεδνκέλα. πγθεθξηκέλα, ηα απνηειέζκαηα ηνπ ειέγρνπ 307

308 πξνζαξκνγήο ηνπο ηεθκεξηψλνπλ φηη ηα ππφ-κειέηε ραξαθηεξηζηηθά ελφο θηιηθνχππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ εξγαζία πεξηβάιινληνο επεξεάδνπλ, κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν θαη βαζκφ, ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (θαη πξνο ηηο δχν θαηεπζχλζεηο). Αλαιπηηθφηεξα, ην θηιηθφ - ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη θαη ε ρακειή ηζρχο ηνπ κνληέινπ ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ» βνεζνχλ ηνπο εξγαδφκελνπο λα πεξηνξίζνπλ (κείσζε) ηε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή, ελψ κφλν ε κε θηιηθή-ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα θαίλεηαη λα επεξεάδεη ζεηηθά (απμάλεη) ηε ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή. Δλδηαθέξνλ εχξεκα απνηειεί ε εκθαληδφκελε ζεηηθή επίδξαζε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο ζηηο ππν-κειέηε ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ (ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγέλεηα). Ζ επίδξαζε απηή φπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί είλαη άκεζε αιιά θαη έκκεζε. Παξάδνμν θαη πνιχ ελδηαθέξνλ ζεσξείηαη ην εξεπλεηηθφ απνηέιεζκα ζχκθσλα κε ην νπνίν φζν πην ηζρπξφ είλαη ην κνληέιν ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ» ζην ρψξν εξγαζίαο ηφζν κεγαιχηεξε εκθαλίδεηαη ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη κηθξφηεξε ε ζχγθξνπζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή. Σν εχξεκα απηφ έξρεηαη ζε πιήξε αληίζεζε κε επξχηεξα απνδεθηή άπνςε ζηε ζπγθεθξηκέλε εξεπλεηηθή πεξηνρή, ζχκθσλα κε ηελ νπνία φζν πην ηζρπξφ είλαη ην κνληέιν ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ» ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν, ηφζν κηθξφηεξε είλαη ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη κεγαιχηεξε ε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσή. Δπηρεηξψληαο ηελ εξκελεία απηνχ ηνπ παξάδνμνπ ζα κπνξνχζε λα ππνζηεξηρζεί φηη απηφ νθείιεηαη: ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ειιεληθήο, αιιά θαη ηεο εξγαζηαθήο (ζηελ Διιάδα), θνπιηνχξαο πνπ δηεπθνιχλνπλ ηε δηάθξηζε κεηαμχ ησλ δχν πεδίσλ ηεο δσήο ηνπ αηφκνπ, ηελ επηινγή ηεο εξγαζηαθήο ζθαίξαο σο ηεο πην ηζρπξήο θαη ηελ ηαχηηζε ηνπ/ηεο εξγαδφκελνπ/εο κε απηή ηε ζθαίξα. Δπίζεο, ζηε δηαηήξεζε ηνπ παξαδνζηαθνχ ζηεξενηχπνπ αλαθνξηθά κε ηνλ θνηλσληθφ ξφιν ησλ δχν θχισλ. Σέινο, ζηε βαζηά νηθνλνκηθή θξίζε ζηελ Διιάδα θαη ζην πςειφ επίπεδν αλεξγίαο κε ζπλέπεηα νη εξγαδφκελνη λα αηζζάλνληαη έληνλα αλαζθαιείο θαη λα αληαπνθξίλνληαη ζε νπνηαδήπνηε απαίηεζε ηνπ εξγαζηαθνχ ρψξνπ (Κεθάιαην 6). Πάλησο πξφθεηηαη γηα έλα εχξεκα γηα ην νπνίν απαηηεί πεξαηηέξσ έξεπλα ζην κέιινλ. 308

309 ΗI. Πξσηνηππία, ζπκβνιή θαη ρξεζηκφηεηα ηεο δηαηξηβήο Ζ ζπκβνιή-πξσηνηππία θαη ρξεζηκφηεηα ηεο έξεπλαο αθνξά ηφζν ζην ζεσξεηηθφ φζν θαη ζην πξαθηηθφ επίπεδν. Α. πκβνιή ζε ζεσξεηηθφ επίπεδν ε ζεσξεηηθφ επίπεδν ε ζπκβνιή ηεο έξεπλαο ζπλίζηαηαη ζηα αθφινπζα: 1. Απφ ηελ επηζθφπεζε ηεο ζρεηηθήο ειιεληθήο θαη δηεζλνχο βηβιηνγξαθίαο εμήρζεζαλ ζπκπεξάζκαηα θαη δηαπηζηψζεηο ζε ζεσξεηηθφ επίπεδν θαη εληνπίζηεθαλ θαη ζπγθεθξηκελνπνηεζήθαλ έμη (6) εξεπλεηηθά θελά (research gaps). Σα πην πάλσ εξεπλεηηθά θελά θαη ζπκπεξάζκαηα/δηαπηζηψζεηο ιήθζεθαλ ππφςε θαηά ηε δηακφξθσζε ηνπ πξνηεηλφκελνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ. Με ηνλ ηξφπν απηφ: πξψην, βειηηψζεθε ε αμηνπηζηία θαη ε εγθπξφηεηα ηνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ ηεο έξεπλαο θαη ησλ απνηειεζκάησλ ηεο θαη δεχηεξν, ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο (επηβεβαίσζε Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ) ζπκβάιινπλ ζηνλ εκπινπηηζκφ ηεο ζεσξίαο θαη ηεο εκπεηξηθήο έξεπλαο ζηε ζπγθεθξηκέλε γλσζηηθή πεξηνρή. 2. Γηακνξθψζεθε θη ειέγρζεθε έλα νιηζηηθφ κνληέιν γηα ηε ζχλδεζε ηξηψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο (θαη ηηο δχν θαηεπζχλζεηο), θαζψο θαη κε ηηο ζηάζεηο/επίπεδν επεκεξίαο ησλ εξγαδνκέλσλ. Σν πξνηεηλφκελν ζηε παξνχζα εξγαζία κνληέιν έρεη ζπλνρή θαη ηζρπξή ζεσξεηηθή βάζε, δηφηη ζηεξίδεηαη: i) ζηε «καιαθή πξνζέγγηζε» ζηε ΓΑΠ, ii) ζηε ζεσξία ηεο Κνηλσληθήο Αληαιιαγήο θαη ηνπ Φπρνινγηθνχ πκβνιαίνπ ζην ρψξν εξγαζίαο θαη iii) ζε κία εθηελή θαη κε θξηηηθή πξνζέγγηζε επηζθφπεζε ηεο βηβιηνγξαθίαο πνπ αθνξά ζηε δηακφξθσζε ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο θαη ζηε ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο. 3. Δπηβεβαηψζεθε ε ζεκαζία ηεο δηακφξθσζεο ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο σο έλαο απφ ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο 309

310 παξάγνληεο ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο αιιά θαη ησλ ζηάζεσλ ησλ εξγαδνκέλσλ θαη ηνπ επηπέδνπ επεκεξίαο ηνπο γεληθφηεξα. πγθεθξηκέλα, κπνξεί λα ππνζηεξηρζεί φηη ε δηακφξθσζε ελφο θηιηθνχππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο απνηειεί κία winwin πξνζέγγηζε, κε νθέιε γηα ηηο επηρεηξήζεηο, ηνπο εξγαδφκελνπο θαη ηελ θνηλσλία. Σν άηνκν σθειείηαη κέζα απφ ηε βειηίσζε ηνπ επηπέδνπ ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία, απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη απφ ηελ εμηζνξξφπεζε ησλ δχν απηψλ πεδίσλ, ζηνηρείσλ πνπ ζπλδένληαη άκεζα κε ην επίπεδν επεκεξίαο ηνπ, αιιά θαη ηεο νηθνγέλεηάο ηνπ κε ζεηηθέο επηπηψζεηο ζηελ επεκεξία γεληθφηεξα ηεο θνηλσλίαο. Ζ επηρείξεζε σθειείηαη επίζεο κέζσ ηεο αλάπηπμεο ζεηηθψλ ζηάζεσλ ησλ εξγαδνκέλσλ, θαη εηδηθφηεξα ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, ζηάζε πνπ φπσο ηεθκεξηψλεηαη εθηεηακέλα απφ ηε δηεζλή θαη ειιεληθή βηβιηνγξαθία επεξεάδεη άκεζα ηελ απφδνζε ηνπ αηφκνπ θαη ηεο επηρείξεζεο. Δπίζεο, κία επηρείξεζε πνπ ελδηαθέξεηαη γηα ηελ εμηζνξξφπεζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαίλεηαη πσο ρηίδεη ηε θήκε ηνπ θαινχ θηιηθνχ εξγνδφηε, θήκε πνπ κπνξεί λα πξνζειθχζεη πνιχ ηθαλά ζηειέρε/εξγαδφκελνπο (Forret and de Janasz, 2005). 4. Καηαζθεπάζηεθαλ, δνθηκάζηεθαλ θαη επηβεβαηψζεθαλ σο πξνο ηελ εγθπξφηεηα θαη αμηνπηζηία ηνπο θιίκαθεο κέηξεζεο γηα ηε κέηξεζε ησλ κεηαβιεηψλ ηνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ, νη νπνίεο κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ απφ εξεπλεηέο πνπ δξαζηεξηνπνηνχληαη ζηε ζπγθεθξηκέλε γλσζηηθή πεξηνρή. πγθεθξηκέλα, δηακνξθψζεθε γηα πξψηε θνξά θιίκαθα κέηξεζεο ηνπ ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ (operationalization). Κιίκαθεο κέηξεζεο αλαπηχρζεθαλ θαη γηα ηα άιια δχν ζηνηρεία ελφο θηιηθνχ-ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο, δειαδή: ην θηιηθφ-ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα κάλαηδκελη θαη ε κε-θηιηθή/ππνζηεξηθηηθή πξνο ηελ νηθνγέλεηα θνπιηνχξα. Οη δχν θιίκαθεο πνπ πξνηάζεθαλ βαζίζηεθαλ ζε εξγαιεία πνπ πξνυπήξραλ ζηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία θαη επεθηάζεθαλ πξνθεηκέλνπ λα ζπιιάβνπλ πιεξέζηεξα ηε κεηαβιεηή πνπ κεηξνχλ. Κιίκαθεο κέηξεζεο αλαπηχρζεθαλ επίζεο θαη γηα ηηο κεηαβιεηέο ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζηαθή δσή θαη ηθαλνπνίεζε απφ ηελ νηθνγελεηαθή δσή. 310

311 5. εκαληηθή ζπλεηζθνξά/πξσηνηππία ηεο δηαηξηβήο, κε ηελ έλλνηα ηεο θάιπςεο ησλ έμη (6) εξεπλεηηθψλ θελψλ, φπσο απηά πξνθχπηνπλ απφ ηελ επηζθφπεζε ηεο εηδηθήο βηβιηνγξαθίαο - αξζξνγξαθίαο, απνηεινχλ: Πξψην, Ο πξνζδηνξηζκφο ζηνηρείσλ πνπ δηακνξθψλνπλ έλα θηιηθφππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ θαη ε ελζσκάησζε ζε απηφ (σο ζηνηρείν) ηνπ παξαδνζηαθνχ πξνηχπνπ ηνπ «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ» (ερεσνηηικό κενό 5). Γεχηεξν, ε δηεξεχλεζε άκεζσλ ζρέζεσλ (θαη φρη κφλν έκκεζσλ κέζσ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο) νη νπνίεο αλαπηχζζνληαη κεηαμχ ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ελφο θηιηθνχ - ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο πνπ κειεηψληαη ζηελ παξνχζα εξγαζία θαη ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα (ερεσνηηικό κενό 2). Σξίην, ε παξνπζία ζην Θεσξεηηθφ Πιαίζην ηαπηφρξνλα θαη ησλ δχν θαηεπζχλζεσλ ηεο ζχγθξνπζεο εξγαζηαθήο - νηθνγελεηαθήο δσήο (δειαδή ηεο ζχγθξνπζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ηεο ζχγθξνπζεο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ εξγαζηαθή δσή) απνηειεί κία πξνζέγγηζε πνπ δελ παξαηεξείηαη ζπρλά (ππάξρεη ζεκαληηθή έιιεηςε εκπεηξηθήο έξεπλαο αλαθνξηθά κε ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα, ερεσνηηικό κενό 6) ζηηο κειέηεο πνπ ζηεξηδνληαη ζε νιηζηηθά κνληέια γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο ελφο θηιηθνχ -ππνζηεξηθηηθνχ πεξηβάιινληνο κε ηε ζχγθξνπζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο. Ζ ελζσκκάησζε απηή επηηξέπεη ηε δηεμνδηθφηεξε δηεξεχλεζε ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο ησλ δχν απηψλ κνξθψλ ζχγθξνπζεο αλαθνξηθά κε ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο ηνπο (ερεσνηηικό κενό 1) θαη ηηο επηπηψζεηο/απνηειέζκαηά ηνπο (ερεσνηηικό κενό 4). Σέηαξην, ην πξνηεηλφκελν Θεσξεηηθφ Πιαίζην ζπλεηζθέξεη επίζεο ζηε δηεξεχλεζε ηεο εγθπξφηεηαο κίαο ζχγρξνλεο πξνζέγγηζεο ζηε ππφ-έξεπλα γλσζηηθή πεξηνρή θαη ζπγθεθξηκέλα απηή ηεο πεγήο πξνέιεπζεο (source attribution perspective) φπνπ, ζε αληηδηαζηνιή κε ηελ παξαδνζηαθή πξνζέγγηζε ηεο ζρεηηθφηεηαο ηεο ζθαίξαο πξνέιεπζεο (domain specificity perspective), 311

312 ππάξρεη πεξηνξηζκέλνο αξηζκφο ζεσξεηηθψλ κειεηψλ θαη ζρεδφλ παληειήο έιιεηςε εκπεηξηθψλ εξεπλψλ (ερεσνηηικά κενά 2 και 4). Πέκπην, ζπλεηζθνξά ζεσξείηαη φηη απνηειεί θαη ην γεγνλφο φηη ε ζπγθεθξηκέλε έξεπλα πξαγκαηνπνηείηαη ζηελ Διιάδα (ρψξα ηεο Ννηην-Αλαηνιηθήο Δπξψπεο), φπνπ θαη πάιη ε έξεπλα ζηε γλσζηηθή πεξηνρή ηεο ζπκθηιίσζεο ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή, ζην πιαίζην ηεο ΓΑΠ είλαη πεξηνξηζκέλε (ερεσνηηικό κενό 3). Β. πκβνιή ζε πξαθηηθφ επίπεδν Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο κπνξνχλ λα αμηνπνηεζνχλ απφ ηα ζηειέρε ηεο Γηνίθεζεο Αλζξσπίλσλ Πφξσλ πξνθεηκέλνπ λα δηακνξθψζνπλ έλα εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ θηιηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα πνπ ζα επηηξέςεη ζηνπο εξγαδφκελνπο λα ζπκθηιηψζνπλ πην απνηειεζκαηηθά ηελ εξγαζηαθή κε ηελ νηθνγελεηαθή ηνπο δσή κε ζεηηθά αληαπνδνηηθά απνηειέζκαηα θαη γηα ηελ επηρείξεζε. πγθεθξηκέλα: 1. Δπηβεβαηψλεηαη ε αμία ηεο δηακφξθσζεο ελφο θηιηθνχ ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο θαη ηα ζηειέρε ελζαξξχλνληαη λα πηνζεηήζνπλ κία ζεηηθή ππνζηεξηθηηθή ζηάζε ζε ζρέζε κε ηε ζεκαζία ηνπ γηα ηελ επηρείξεζε, ηνλ εξγαδφκελν θαη ηελ θνηλσλία. 2. Αλαδεηθλχνληαη ν ξφινο, ηα ζηνηρεία θαη ην πεξηερφκελν ελφο θηιηθνχππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο. Δπνκέλσο, ηα ζηειέρε ηεο ΓΑΠ κπνξνχλ λα θαηαλνήζνπλ θαη λα δηαρεηξηζηνχλ ηνπο πξνζδηνξηζηηθνχο παξάγνληεο πνπ κπνξνχλ λα ζπκβάινπλ ζηε δηακφξθσζε ελφο ππνζηεξηθηηθνχ πξνο ηελ νηθνγελεηαθή δσή ησλ εξγαδνκέλσλ εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο. Δηδηθφηεξα, ηα ζηειέρε ηεο ΓΑΠ ζα πξέπεη λα ζρεδηάζνπλ θαη λα πινπνηήζνπλ πξαθηηθέο πνπ ζα: i) Πεξηνξίδνπλ ηε ζεκαζία/δχλακε ηνπ κνληέινπ ηνπ 312

313 «ηδαληθνχ εξγαδφκελνπ» ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν. Σέηνηεο πξαθηηθέο κπνξεί λα είλαη: ε αμηνιφγεζε ησλ εξγαδνκέλσλ κε βάζε ηελ πξαγκαηηθή απφδνζή ηνπο (θαη φρη ιακβάλνληαο έζησ θαη άηππα ππφςε ηελ απφιπηε δηαζεζηκφηεηα θαη ην ρξφλν παξακνλήο ηνπο ζην ρψξν εξγαζίαο), ηε δηακφξθσζε-πηνζέηεζε αμηνθξαηηθψλ ζπζηήκαηα αμηνιφγεζεο, ηε ρξήζε επέιηθησλ φξσλ απαζρφιεζεο (ψξεο εξγαζίαο, ιεηηνπξγηθή θαη άιιεο κνξθέο επειημίαο), θαη ii) Γηακνξθψλνπλ ζεηηθέο ζηάζεηο ζηνπο κάλαηδεξ αλαθνξηθά κε ηελ ππνζηήξημε ησλ εξγαδνκέλσλ ζε ζέκαηα νηθνγελεηαθήο δσήο φπσο: εθπαίδεπζε ζε ζέκαηα εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο, ελίζρπζε ηνπ ελδηαθέξνληνο ησλ κάλαηδεξ γηα ηηο νηθνγελεηαθέο αλάγθεο ησλ εξγαδνκέλσλ κέζα απφ ηελ έληαμε ηεο ππνζηήξημεο ησλ εξγαδνκέλσλ ζε νηθνγελεηαθά ζέκαηα σο θξηηήξην ζην ζχζηεκα αμηνιφγεζεο ηεο απφδνζήο ηνπο. Δπίζεο, ε ππνζηήξημε ηνπ κάλαηδκελη κπνξεί λα πξνέιζεη κέζα απφ ηελ πξνζαξκνγή ησλ απαηηήζεσλ/πξνζδνθηψλ ηεο νξγάλσζεο/κάλαηδκελη ζε ζέκαηα ρξφλνπ (visibility) ζηηο πξαγκαηηθέο αλάγθεο ηνπ νξγαληζκνχ. Σα πην πάλσ ζα κπνξνχζαλ λα ζπκβάιινπλ πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο δηακφξθσζεο κίαο θηιηθήο ππνζηεξηθηηθήο πξνο ηελ νηθνγέλεηαο θνπιηνχξαο. 3. Σα ζηειέρε - θαη θπξίσο ηα ζηειέρε ηεο ΓΑΠ - κίαο επηρείξεζεο κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ηηο θιίκαθεο κέηξεζεο ησλ κεηαβιεηψλ πνπ πξνηάζεθαλ: πξνθεηκέλνπ λα κεηξήζνπλ (δηαγλψζνπλ) θαη ζηε ζπλέρεηα λα παξαθνινπζήζνπλ ζε βάζνο ρξφλνπ ηελ εμέιημή ηνπο ή ην βαζκφ πνπ ζρεηηθέο παξεκβάζεηο γηα βειηίσζε είλαη απαξαίηεηεο ή επηηπρεκέλεο. ε θάζε πεξίπησζε γηα ηελ απνηειεζκαηηθή εθαξκνγή ησλ πην πάλσ ζα πξέπεη λα πξνεγεζεί θαηάιιεινο ζρεδηαζκφο, πξνεηνηκαζία θαη πξνζαξκνγή κε βάζε ηηο ηδηαηηεξφηεηεο ηεο νξγάλσζεο ζηελ νπνία ζα εθαξκνζηνχλ. ΗΗΗ. Πεξηνξηζκνί ηεο έξεπλαο θαη πξνηάζεηο γηα κειινληηθή έξεπλα Ζ παξνχζα κειέηε παξνπζηάδεη φκσο θαη νξηζκέλνπο πεξηνξηζκνχο πνπ πξέπεη λα ιεθζνχλ ππφςε θαηά ηελ εξκελεία ησλ απνηειεζκάησλ. Δπεηδή ηα δεδνκέλα ζπγθεληξψζεθαλ κε ηε ζπκπιήξσζε (self reports) ελφο εξσηεκαηνινγίνπ απφ ηνπο 313

314 απνθξηλφκελνπο ζε κία ζπγθεθξηκέλε ρξνληθή ζηηγκή, ζέκαηα φπσο ε ζπλάθεηα απφθξηζεο (response styles) θαη ε δηάζεζή ηνπο, κπνξνχλ λα επεξεάζνπλ ην απνηέιεζκα (π.ρ. ιάζνο ιφγσ θνηλήο κεζφδνπ απφθξηζεο/common method bias; Podsakoff and Organ, 1986). Απφ ηε άιιε, θαζψο νη αληηιήςεηο ησλ εξγαδνκέλσλ απνηεινχλ ην θέληξν ηνπ ελδηαθέξνληφο ηεο έξεπλαο είλαη θπζηθφ λα ρξεζηκνπνηεζεί σο εξγαιείν ζπιινγήο δεδνκέλσλ ην εξσηεκαηνιφγην θαη λα ζπκπιεξσζεί άκεζα απφ ηνλ ίδην ηνλ εξγαδφκελν (self-report strategies; Thomas and Ganster, 1995). Πάλησο πξφθεηηαη γηα έλα ζχλεζεο θαη δχζθνια λα αληηκεησπηζηεί πξφβιεκα ζε απηνχ ηνπ ηχπνπ έξεπλαο. Δπίζεο, ε ηερληθή ηεο «ρηνλφκπαιαο/ρηνλνζηηβάδαο» πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε γηα ηε ζπιινγή ησλ δεδνκέλσλ απνηειεί ηερληθή δεηγκαηνιεςίαο ρσξίο πηζαλφηεηα κε φια ηα κεηνλεθηήκαηα πνπ απηφ ζπλεπάγεηαη αλαθνξηθά κε ηελ εγθπξφηεηα θαη αμηνπηζηία, ηελ αδπλακία λα ππνινγίζνπκε ην ζθάικα εθηίκεζεο θαη ηε κε δπλαηφηεηα γελίθεπζεο ησλ απνηειεζκάησλ ηεο έξεπλαο. Παξφια απηά απνηειεί έλα ρξήζηκν θαη ζπρλά ρξεζηκνπνηνχκελν εξγαιείν, πξνθεηκέλνπ λα απμεζεί ην κέγεζνο ηνπ δείγκαηνο θαη λα ειεγρζνχλ ζρέζεηο αηηίαο-απνηειέζκαηνο κεηαμχ ησλ κεηαβιεηψλ πνπ κειεηψληαη, ηδηαίηεξα φηαλ δελ ππάξρεη ζαθψο θαζνξηζκέλν δεηγκαηνιεπηηθφ πιαίζην (φπσο ζηελ παξνχζα έξεπλα). Γηα λα αληηκεησπηζζεί ην κεηνλέθηεκα απηφ πξνζεγγίζηεθαλ αξρηθά 50 άηνκα εξσηψκελνη κε δηαθνξεηηθά ραξαθηεξηζηηθά αλαθνξηθά κε ην θχιν, ηελ ειηθία, ην εηζφδεκα θαη ηνλ ηφπν θαηνηθίαο απφ ηα νπνία δεηήζεθε λα ζπκπιεξψζνπλ ην εξσηεκαηνιφγην θαη ζηε ζπλέρεηα (γηα ηε κεγαιχηεξε δπλαηή «ηπραηνπνίεζε» ηνπ δείγκαηνο) λα ην δηαλείκνπλ ζε 5 άηνκα ν θαζέλαο / ε θαζεκία κε επίζεο δηαθνξεηηθά ραξαθηεξηζηηθά (κέζνδνο πνζφζησζεο) αλαθνξηθά κε ην θχιν, ηελ ειηθία, ην εηζφδεκα θαη ηνλ ηφπν θαηνηθίαο θ.ν.θ. Έλαο άιινο πεξηνξηζκφο ηεο έξεπλαο είλαη φηη ην ππφδεηγκα δνθηκάζηεθε κφλν ζηελ Διιάδα νπφηε ίζσο δελ είλαη δπλαηή ε γελίθεπζε ησλ απνηειεζκάησλ θαη ζε άιιεο θνπιηνχξεο (π.ρ. Carnicer et al., 2004). Ζ επαλάιεςε ηεο έξεπλαο ζηελ ειιεληθή επηθξάηεηα αιιά θαη ζε άιιεο ρψξεο ζα ελίζρπε ηε δπλαηφηεηα γελίθεπζεο ησλ απνηειεζκάησλ αιιά θαη ηεο εγθπξφηεηαο θαη ηεο αμηνπηζηίαο ηνπ πξνηεηλφκελνπ Θεσξεηηθνχ Πιαηζίνπ, θαζψο θαη ησλ θιηκάθσλ πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ θαηά ηελ εκπεηξηθή ηνπ δηεξεχλεζε γηα ηε κέηξεζε ησλ κεηαβιεηψλ πνπ πεξηιακβάλεη. 314

315 Έλα ζεκαληηθφ εχξεκα ηεο παξνχζαο έξεπλαο ην νπνίν απαηηεί επίζεο πεξαηηέξσ έξεπλα, ηφζν ζην πιαίζην ηεο ειιεληθήο πξαγκαηηθφηεηαο, φζν θαη ζε άιιεο ρψξεο, είλαη απηφ πνπ αθνξά ζηνλ «ηδαληθφ εξγαδφκελν». Δπηπιένλ, ην πξνηεηλφκελν ζηελ παξνχζα εξγαζία ππφδεηγκα ζα είρε ελδηαθέξνλ λα ελζσκαησζεί θαη ην ζέκα ηεο θνηλσληθήο ζηήξημεο (social support) ησλ ζπλαδέιθσλ, εηδηθφηεξα ιφγσ ηεο ζεκαζίαο ηεο νκαδηθήο εξγαζίαο ζηνπο ζχγρξνλνπο νξγαληζκνχο. Μειινληηθή έξεπλα είλαη απαξαίηεηε επίζεο γηα λα αμηνινγεζεί ε επίδξαζε ησλ αηνκηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ απνθξηλφκελσλ ζηηο ππν-κειέηε αληηιήςεηο θαη ζηάζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ. Γηα παξάδεηγκα, ν βαζκφο πνπ έλα άηνκν ηαπηίδεηαη κε ηνλ νηθνγελεηαθφ ή ηνλ εξγαζηαθφ ξφιν θαη ελζηεξλίδεηαη ηα παξαδνζηαθά ζηεξεφηππα γηα ηνπο ξφινπο ησλ θχισλ, κπνξεί λα επεξεάζεη ην βαζκφ πνπ έλα θηιηθφ ππνζηεξηθηηθφ πξνο ηελ νηθνγέλεηα εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ ζπλδέεηαη κε (επεξεάδεηαη απφ) ηελ εμηζνξξφπεζε ηεο εξγαζηαθήο κε ηελ νηθνγελεηαθή δσή θαη ηηο εξγαζηαθέο ηνπ ζηάζεηο. 315

316 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ Acker, J. (1990), Hierarchies, Jobs and Bodies: A Theory of Gendered Organizations, Gender and Society, Vol. 4, No. 2, pp Adams, G.A., King, L.A., King, D.W. (1996), Relationships of Job and Family Involvement, Family Social Support and Work-Family Conflict with Job and Life Satisfaction, Journal of Applied Psychology, Vol. 81, No. 4, pp Allen, T. D., Herst, D. E., Bruck, C. S., and Sutton, M. (2000), Consequences associated with work-family conflict: A review and agenda for future research, Journal of Occupational Health Psychology, 5, 2, Allen, T.D. (2001), Family-supportive work environments: The role of organizational perceptions ', Journal of Vocational Behavior, Vol. 58, No. 3, Anderson, B. S. and Zinsser, J.P. (1988). A History of Their Own: Women in Europe from Prehistory to the Present. Harper and Row, New York. Anderson S, Coffey BS, and Byerly R. (2002), Formal organizational initiatives and informal workplace practices: Links to work family conflict and job-related outcomes, Journal of Management, Vol. 28, pp Anderson, N. and Schalk, R. (1998), The psychological contract in retrospect and prospect, Journal of organizational behaviour, Vol. 19, pp Aragón, A., Barba, J. and Sauz, R. (2003), Effects of Training on Business Results, International Journal of Human Resource Management, 14(6): Argyris, C. (1957). Personality and Organization: the Conflict between System and the Individual. New York: Harper. OCLC Argyris, C. (1960). Understanding organizational behavior. Homewood, IL: The Dorsey Press, Inc. Argyris, C. (1973). On Organizations of the Future. Beverly Hills, CA: Sage Publications. Armstrong, J.S. (1987), Human resource management: a case of the emperor's new clothes?, Personnel Management, August, pp Armstrong, M. (1996), A Handbook of Personnel Management Practice, 6th ed, Kogan Page: London and Philadelphia. 316

317 Aryee, S., Luk, V., Leung, A. and Lo, S. (1999), Role stressors. Interrole conflict, and well being: The moderating influence odf spoysal support and coping behavious among employed parents in Hong Kong, Journal of Vocational Behavior, Vol. 54, No. 2, pp Ashforth, B. E., Kreiner, G. E., and Fugate, M. (2000), All in a day's work: Boundaries and micro role transitions, Academy of Management Review, Vol. 25, No. 3, pp Atkinson, J. (1984), Manpower strategies for flexible organisations, Personnel Management, Vol. 16, pp Atkinson, J. (1987), Flexibility or fragmentation: The United Kingdom labour market in the eighties, Labour and Society, Vol. 12, pp Azim, A.M.M., Ahmad, A. and Omar, Z. (2011), Work-Family Psychological Contract as a Mediator in the Relationships between Work-Family Factors and Organizational Commitment, International Journal of Business and Social Science, Vol. 2 No. 22, pp Bacharach SB, Bamberger P. and Conley S. (1991), Work home conflict among nurses and engineers: Mediating the impact of role stress on burnout and satisfaction at work, Journal of Organizational Behavior, Vol. 12, pp Bagozzi, R.P. and Yi, Y. (1988), On the evaluation of structure equation models, Journal of the Academy of Management Strategy, Vol. 16, pp Bailyn, L. and Harrington, M. (2004), Redesigning work for work family integration, Work, Family & Community, Vol. 7, pp Bailyn, L. (1993), Breaking the mold: Women men and time in the new corporate world. New York: Free Press. Bailyn, L. (2003), Academic Careers and Gender Equity: Lessons Learnt from MIT, Gender, Work and Organization. Vol. 10 No. 2, pp Bailyn, L. Drago, R. And Kohan, T.A. (2001), Integrating Work and Family Life: A Hollistic Approach, A Report of the Sloan Work-Family Policy Network. Baltes, B.B., Briggs, T.E., Huff, J.W., Wright, J.A. and Neuman, G.A. (1999), Flexible and compressed workweek schedules: A meta-analysis of their effects on work-related criteria, Journal of Applied Psychology, Vol. 84, No. 4, pp Barnett, R. C. (1998), Towards a review and reconceptualization of the work/family literature, Genetic, Social and Psychology Monographs, Vol. 124, pp

318 Barnett, R. C., and Hyde, J. S. (2001), Women, men, work, and family: An Expansionist Theory, American Psychologist, Vol. 56, No. 10, pp Barnett, R. C., Gareis, K. C., and Brennan, R. T. (1999), Fit as a mediator of the relationship between work hours and burnout, Journal of Occupational Health Psychology, Vol. 4, pp Barnett, R. C., Marshall, N. L., and Pleck, J. H. (1992), Men s multiple roles and their relationship to men s psychological distress, Journal of Marriage and the Family, Vol. 54, pp Barnett, R.C. and Baruch, G.K. (1985), Women s involvement in multiple roles and psychological stress, Journal of Personality and Social Psychology, Vol. 49, No. 1, pp Barney, J. (1986), Organizational Culture: Can it be a Source of Sustained Competitive Advantage? Academy of Management Review, Vol. 11, No. 3, pp Barney, J. (1991a), Firm Resources and Sustained Competitive Advantage Journal of Management, Vol. 17, No. 1, pp Barney, J. (1991b), Special Theory Forum. The Resource-Based Model of the Firms: Origins, Implications and Prospects, Journal of Management, Vol. 17, No. 1, pp Barney, J. (1992), Integrating Organizational Behavior and Strategy Formulation Research: A Resource-Based Analysis, Strategic Management, Vol. 8, pp Barney, J.B. and Wright, P.M. ( 1998), On Becoming A Strategic Partner: The Role of Human Resources in Gaining Competitive Advantage, Human Resource Management, Vol. 37, No. 1, pp, Batt, R. and Valcour, P.M. (2003), Human Resources Practices as Predictors of Work-Family Outcomes and Employee Turnover, Industrial Relations, Vol. 42, No. 2, pp Bax, E.H. (2002), The strategic labor allocation process: a model of strategic HRM SOM-theme A: Primary processes within firms, accessed through Bedeian, A.G., Burke, B.G., and Moffett, R. G. (1988), Outcomes of work-family conflict among married male and female professionals, Journal of Management, Vol. 14, pp

319 Beer, M., Spector, B. Lawrence, P. Quinn Mills, D. and Walton, R. (1985), Human Resource Management: A General Manager's Perspective, NY, Free Press. Beer. K., Spector, B., Lawrence, P. Mills, D. and Walton, R. (1984), Managing Human Assets, NY:Macmillan. Beham, B. and Drobnič, S. (2010), Satisfaction with work-family balance among German office workers, Journal of Managerial Psychology, Vol. 25, No. 6, pp Behson, S.J. (2002), Coping with Family to Work Conflict: The Role of Informal Work Accommodations to Family, Journal of Occupational Health Psychology, 7, 4, Bellavia. G., and Frone, M. (2005). Work-family conflict. In J. Barling, E. K. Kelloway, & M. Frone (Eds.), Handbook of Work Stress, (pp ). Sage Publications: Thousand Oaks. Belsky J, Lang M, and Rovine M. (1985), Stability and change in marriage across the transition to parenthood: A second study, Journal of Marriage and the Family, Vol. 47, pp Belsky, J., Rovine, M. and Taylor, D.G. (1984), The Pennsylvania Infant and Family Development Project: IIL The origins of individual differences in infantmother attachment: Maternal and infant contributions, Child Development, Vol. 55, pp , Bianchi, S. M., Milkie, M.A., Sayer, L.C. and Robinson, J.P (2000), Is anyone doing the housework? Trends in the gender division of household labor, Social Forces, Vol. 79, No.1 (September), pp Bielby, W.T. and Bielby, D. (1989), Family Ties: Balancing Commitments to Work and Family in Dual Earner Households, American Sociological Review, Vol. 54, No. 5: , October, 1989.Reprinted in Cary L. Cooper, Caroline Gatrell and Ellen Kossek (eds.), Women and Management, Cheltenham, UK: Edward Elgar Publishing Ltd., 2010 Blair-Loy M. and Wharton AS. (2002), Employee s use of work family policies and the workplace social context, Social Forces, Vol. 80, pp Blair-Loy, M. (2005), Competing Devotions: Career and Family among Women Executives. Cambridge, MA: Harvard University Press. Blau, M.P. (1964), Exchange and Power in Social Life, John Wiley and Sons Inc, New York, NY. 319

320 Bliese, P. D., and Britt, T. W. (2001), Social support, group consensus and stressorstrain relationships: Social context matters, Journal of Organizational Behavior, Vol. 22, pp Blood, R., and Wolfe, D. (1960). Husbands and Wives: The Dynamics of Married Living. New York: Free Press. Boxall, P. and Purcell, J. (2003). Strategy and Human Resource Management. Basingstoke and New York: Palgrave Macmillan. Boyar, S., Maertz, C., Person, A., and Keough, S. (2003), Work-family conflict: A model of linkages between work and family domain variables and turnover intentions, Journal of Managerial Issues, Vol. 15, pp Brockwood, K.J. (2002). An examination of positive work spillover amongst dualearner couples in the sandwiched generation. Unpublished doctoral dissertation, Portland State University, Portland, OR. Bronfenbrenner, U. & Ceci, S. J. (1994), Nature-nurture reconceptualized in developmental perspective: A biological model, Psychological Review, Vol. 101, pp Bronfenbrenner, U. (1979). The ecology of human development: Experiments in nature and design. Cambridge, MA: Harvard University Press. Bronfenbrenner, U. (1986), Ecology of the family as a context for human development: Research perspectives. Developmental Psychology, Vol. 22, No 6, pp Bronfenbrenner, U. (1989). Ecological systems theory. In R. Vasta (Ed.), Annals of child development, Vol. 6 (pp ). Greenwich, CT: JAI Press. Bronfenbrenner, U. (1995). Developmental ecology through space and time: A future perspective. In P. Moen, G. H. Elder, Jr., K. Lüscher (Eds.), Examining lives in context: Perspectives on the ecology of human development (pp ). Washington, DC: American Psychological Association. Bronfenbrenner, U. and Morris, P. A. (1998). The ecology of developmental processes. In W. Damon & R. M. Lerner (Eds.), Handbook of child psychology, Vol. 1: Theoretical models of human development (5th ed., pp ). New York: John Wiley and Sons, Inc. Bruck, C. S., Allen, T. D., and Spector, P. E. (2002), The relation between workfamily conflict and job satisfaction: A finer-grained analysis, Journal of Vocational Behavior, Vol. 60, pp

321 Bryman, A. and Cramer, D. (1995). Quantitative data analysis for social scientists. Routledge: London and New York Bunderson, J. S. (2001), How work ideologies shape the psychological contracts of professional employees: doctors' responses to perceived breach, Journal of Organizational Behavior, Vl. 22, No. 7, pp Greenglass, E. and Burke, R.J. (2000), Hospital downsizing, individual resources and occupational stressors in nurses, Anxiety, Stress, and Coping: An International Journal, Vol. 13, pp Burke, R. J., and Greenglass, E. R. (1987). Work and family. In C. L. Cooper & I. T. Robertson (Eds.), International review of industrial and organizational psychology (pp ). New York: John Wiley. Burke, R. J., Weir, T., and Duwors, R. E. (1979), Type A behavior of administrators and wives' reports of marital satisfaction and well-being, Journal of Applied Psychology, Vol. 64, pp Burley K. (1989). Work-family conflict and marital adjustment in dual career couples: A comparison of three time models. Unpublished doctoral dissertation, Claremont Graduate School, Claremont, CA. Byron, K. (2005), A meta-analytic review of work-family conflict and its antecedents, Journal of Vocational Behavior, Vol. 67, pp Cammann, C., Fichman, M., Jenkins, D. and Klesh, J. (1979). The Michigan Organizational Assessment Questionnaire. Unpublished Maniscript, University of Michigan, Ann Arbor, Michigan. Carlson, D. (1999), Personality and role variables as predictors of three forms of work family conflict, Journal of Vocational Behavior, Vol. 55, pp Carlson, D. S., and Kacmar, K. M. (2000), Work-family conflict in the organization: Do life role values make a difference? Journal of Management, Vol. 26, No. 5, pp Carlson, D. S., and Perrewé, P. L. (1999), The role of social support in the stressorstrain relationship: An examination of work-family conflict, Journal of Management, Vol. 25, No. 4, p Carlson, D. S., Kacmar, K. M., and Williams, L. J. (2000), Construction and initial validation of a multidimensional measure of work family conflict, Journal of Vocational Behavior, Vol. 56, pp

322 Carnicer, M. P. D. L., Sanchez, A. M., Perez, M. P., and Jimenez, M. J. (2004), Work-family conflict in southern European country: The influence of jobrelated and non-related factors, Journal of Managerial Psychology, Vol. 19, No. 5, pp Caruana, A. and Calleya, P. (1998), The effect of internal marketing on organisational commitment among retail bank managers, International Journal of Bank Marketing, Vol. 16, No. 3, pp Casper, W. J., Eby, L. T., Bordeaux, C., Lockwood, A., and Lambert, D. (2007), A review of research methods in IO/OB work family research, Journal of Applied Psychology, Vol. 92, pp Champoux, J.E(1978), A Preliminary Examination of Some Complex Job Scope- Growth Need Strength Interactions, Academy of Management Proceedings. Chan, C. J. and Margolin, G. (1994), The relationship between dual-earner couples daily work mood and home affect, Journal of Social and Personal Relationships, Vol. 11, pp Chin, DN, (2001), Empirical evaluation of user models and user-adaptive systems. User Modeling and User-adaptive Interaction, Vol. 11, No. 1/2, pp Chodorow, N. and Contratto, S. (1982). The fantasy of the perfect mother. In B. Thorne with M. Yalom (Eds.), Rethinking the family: Some feminist questions, New York: Longman Choi Chow, E., and Berheide, C. (1988), The Interdependence of Family and Work: A Framework for Family Life Education, Policy, and Practice, Family Relations, Vol. 37, pp Clark, S. C. (2002b), Communicating across the work/home border, Community, Work and Family, Vol. 5, No. 1, pp Clark, M. (2002), Modeling the impact of customer-employee relationships on customer retention rates in a major UK retail bank, Management Decision, Vool. 35, No. 3, pp Clark, S. (2000), Work/family border theory: a new theory of work/family balance, Human Relations, Vol. 53, No. 6, pp Clark, S. C. (2001), Work Cultures and Work/Family Balance, Journal of Vocational Behavior, Vol. 58, No. 3, pp

323 Clark, S. C. (2002a), Employees' sense of community, sense of control, and Work/family conflict in Native American organizations, Journal of Vocational Behavior, Vol. 61, No. 2, pp Cohen, J. R., and Single, L. E. (2001), An examination of the perceived impact of flexible work arrangements on professional opportunities in public accounting, Journal of Business Ethics, Vol. 32, pp Colquitt, J. A., Conlon, D. E., Wesson, M. J., Porter, C. O., and Ng, K. Y. (2001), Justice at the millennium: A meta-analytic review of 25 years of organizational justice research, Journal of Applied Psychology, Vol. 86, pp Connell, R. W., and Wood, J. (2005), Globalization and business masculinities, Men and Masculinities, Vol. 7, No. 4, pp Conway, N. And Briner, R.B (2005). Understanding psychological contracts at work: A critical evaluation of theory and research. Oxford, UK: Oxford University Press. Cook, A. (2009), Connecting Work-Family Policies to Supportive Work Environments, Organization Management, 34, 2, Cooper, C. L. (Ed.). (2000). Theories of stress. Oxford: Oxford University Press Corporate Leadership Council, (2004), Driving Performance and Retention Through Employee Engagement, Crompton, R. (2006), Employment and the Family. Cambridge: Cambridge University Press. Crouter, A. C. (1984), Spillover from family to work: The neglected side of the work-family interface, Human Relations, Vol. 37, No. 6, pp Daft, R. (1995). Organization Theory and Design, West Pub. Co Delery, T. E. and Doty, D. H. (1996), Modes of Theorizing in Strategic Human Resource Management: Test of Universalistic, Contingency and Configurational Performance Prediction, Academy of Management Journal, Vol. 39, No. 4, pp Demir, C.C., Sahin, B., Teke C.K., Ucae, M. and Kurcun, O. (2009), Organizational Commitment of Military Physicians, The Society of Federal Health Professionals, Vol. 174, No. 9, pp Denison, D.R. (1996), What is the difference between organizational culture and organizational climate, A native s point of view on a decade of paradigm wars, Academy of Management Review, Vol. 21, pp

324 Desrochers, S. and Sargent L D. (2004), Boundary/border theory and work-family integration, Organization Management Journal, vol. 1, No. 1, pp Dex, S. (2003). Families and Work in the Twentieth Century, York: Joseph Rowntree Foundation/Policy Press Diener, E. (1984), Subjective wellbeing, Psychological Bulletin, vol. 95, no. 3, pp Diener, E., Emmons, R.A., Larsen, R.J. and Griffin, S. (1985), The satisfaction with life scale, Journal of Personality Assessment, Vol. 49, pp Dolcoy, S., and Daley, D. (2009), Work pressure, workplace social resources and work-family conflict: The tale of two sectors, International Journal of Stress Management, Vol. 16, pp Doty, D.H. and Click, W.H. (1994), "Typologies as a unique form of theory building: Toward improved understanding and modelling", The Academy of Management Review, Vol.19, pp Drucker, P. (1988), The Coming of the New Organization, Harvard Business Review, Jan. Feb, pp Dubin, R. (1956), Industrial workers worlds: A study of the Central Life Interests of industrial workers, Social Problems, Vol. 3, pp Dunham, R.B., Smith, F.J. and Blackburn, R.S. (1979), Validation of the index of organisational reactions with the JDI, the MSQ and faces scale Academy of Management Journal, Vol. 20, pp Eagle, B. W., Miles, E. W., and Icenogle, M. L. (1997), Interrole conflicts and the permeability of work and family domains: Are there gender differences?, Journal of Vocational Behavior, Vol. 50, pp Easterby-Smith, M., Thorpe, R. and Lowe A. (1996). Management Research: An introduction. 6 th Ed., Sage Publications: London. Eaton, S. C. (2003), If you can use them: Flexibility policies, organizational commitment, and perceived performance, Industrial Relations, Vol. 42, No. 2, pp Eby, L. Casper, W., Lockwood, A., Bordeaux, C and Brinley, A. (2005), Work and family research in IO/ OB: Content analysis and review of the literature ( ), Journal of Vocational Behavior, Vol. 66, pp

325 Eckenrode, J., and Gore, S. (1990). Stress and coping at the boundary of work and family. In J. Eckenrode & S. Gore (Eds.), Stress between work and family (pp. 1-16). New York: Plenum Press. Edgar, F. and Geare, A. (2005), M practices and employee attitudes: different measures- different results, Personnel Review, Vol. 34, No. 5, pp Edwards, J. R. (1992), A cybernetic theory of stress, coping, and well-being in organizations, Academy of Management Review, Vol. 17, pp Edwards, J. R., and Rothbard, N. P. (2000), Mechanisms linking work and family: Clarifying the relationship between work and family constructs, Academy of Management Review, Vol. 25, pp Eisenberger, R., S., Huntington, S. and Sowa, D. (1986), Perceived Organizational Support, Journal of Applied Psychology, Vol. 71, pp Erikson, E. H. (1965). Youth: Fidelity and diversity. In E. H. Erikson (Ed.), The challenge of youth (pp. 1 28). Garden City, NY: Anchor Books. European Company Survey on Reconciliation of Work and Family Life, (2010), Institute der deutschen Wirtshaft Kohl, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, (2005); European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions (2013), file:///c:/users/user/downloads/eu d%20(2).pdf European Quality of Life Survey (2007). Evans, P. and Bartolome, F. (1986), The dynamics of work-family relationships in managerial lives, Applied Psychology, Vol. 35, No. 3, pp Everitt, B. S., (1975), Multivariate analysis: the need for data and other problems, British Journal of Psychiatry, Vol. 126, pp Faugier, J. and Sargeant, M. (1997), Sampling hard to reach population, Journal of Advanced Nursing, Vol. 26, No. 4, pp Finkel, S. K., Olswang, S. and She, N. (1994), Child, tenure and promotion for women faculty, Review of Higher Education, Vol. 17, pp Fiksenbaum (2013), Supportive work family environments: implications for work family conflict and well-being, The International Journal of Human Resource Management, Vol. 25, No. 6, pp

326 Finley, G.E., and Schwartz, S.J. (2004), The Father Involvement and Nurturant Fathering Scales: Retrospective measures for adolescent and adult children, Educational and Psychological Measurement, Vol. 64, pp Flye, L.P., Agars, M.D., and Kottke, J.L. (2003), Organizational approaches to work-family conflict: testing an integrative model, Paper presented at the meeting of the Society of Industrial Organizational Psychology, Orlando, FL. Fombrun, C.J, Tichy, N M, Devanna, M.A, (1984). Strategic Human Resource Management, Wiley. New York Ford, M.T. Heinen, B.A. and Langkamer, K.L. (2007), Work and family satisfaction and conflict: a meta-analysis of cross-domain relations, Journal of Applied Psychology, Vol. 92, pp Forret, M., and de Janasz, S. (2005), Perceptions of an organization's culture for work and family: Do mentors make a difference?, Career Development International, Vol. 10, No.: 6/7, pp Fornell, C. and Larcker, D.F., (1981), Evaluating structural equation models with unobservable variables and measurement error, Journal of Marketing Research, Vol. 18, No. 1, pp Friedman, D. and Galinsky, E. (1992). Work and family issues: A legitimate business concern. In S. Zedeck (Ed.), Work, Families and Organizations: , Greenvale, New York: Panel. Friedman, S. D. and Greenhaus, J. H. (2000). Work and family allies or enemies? What happens when business professionals confront life choices. New York: Oxford University Press. Friedman, S. D., Christensen, P. and DeGroot, J., (1998), Work and life: the end of the zero-sum game, Harvard Business Review, Nov-Dec, pp Frone, M.R. (2000), Work-family conflict and employee psychiatric disorders: The national comorbititty survey, Journal of Applied Psychology, Vol. 85, pp Frone, M. R. R. (2003). Work-family balance. In J. C. Quick and L. E. Tetrick (Eds.), Handbook of Occupational Health Psychology, Washington DC: American Psychological Association. Frone, M. R. R., Russell, M., and Cooper, M. L. (1992), Antecedents and outcomes of work family conflict: Testing a model of the work family interface, Journal of Applied Psychology, Vol. 77, No. 1, pp

327 Frone, M.R., Russell, M., and Cooper, M.L. (1992), ''Prevalence of work-family conflict: Are work and family boundaries asymmetrically permeable?'', Journal of Organizational Behavior, Vol. 13, pp Frone, M. R., Yardley, J. K., and Markel, K. S. (1997), Developing and testing an integrative model of the work-family interface, Journal of Vocational Behavior, Vol. 50, pp Frone, M., Russell, M., and Cooper, M. L. (1994), Relationship between job and family satisfaction: Causal or Noncausal covariation?, Journal of Management, Vol. 20, pp Fu, K. C., and Shaffer, M.A., (2001), The tug of work and family: Direct and indirect domain-specific determinants of work-family conflict, Personnel Review, Vol. 30, No. 5, pp Gajendran, R., and Harrison, D. (2007), The good, the bad and the unknown about telecommuting: Meta-analysis of psychological mediators and individual consequences, Journal of Applied Psychology, Vol. 92, No. 6, pp Gakovic, A. and Tetrick, L. E. (2003), Perceived organizational support and work status: a comparison of the employment relationships of part-time and full-time employees attending university classes, Journal of Organizational Behavior, Vol. 24, No. 5, pp Galinsky, E., Friedman, D.A. and Hernandez, C.A. (1991). The Corporate Reference Guide to Work Family Programs. New York: Families and Work Institute. Gambles R, Lewis S. and Rapoport R. (2005). The Myth of Work-life Balance: The Challenge of Our Time Men, Women, and Societies. Chichester: Wiley; Gattiker, U. E., and Larwood, L. (1986), Subjective career success: A study of managers and support personnel, Journal of Business and Psychology, Vol. 1, pp Gershuny, J. (2000), Changing Times: Work and Leisure in Postindustrial Society, Oxford University Press, Oxford and New York. Geurtz, S. A. E. and Demeroudi, E. (2003). Work/Non-work interface: A review of theories and findings. In. (ed) Schabracq, M.J., Winnubst, J.A.M. and Cooper, C.L.), The Handbook of Work and Health Psychology, 2 nd, ch. 14, pp , New York: John Wiley & Sons. 327

328 Glass, J. and Finley, A. (2002), Coverage and effectiveness of family-responsive workplace policies, Human Resource Management Review, Vol. 12, pp Glass, J. and Fujimoto, T. (1995), Employer characteristics and the provision of work-family conflict, Work and Occupations, Vol. 22, No. 4, pp Glaveli, N., and Karassavidou, E. (2011), Exploring a possible route through which training affects organizational performance: the case of a Greek bank, International Journal of Human Resource Management, 24, 14, Glaveli, N., Karassavidou E. and Zafiropoulos, K. (2013), Relationships among three facets of family-supportive work environments, work family conflict and job satisfaction: a research in Greece, International Journal of Human Resource Management, Vol. 24, No. 20, pp Goff, S. J., Mount, M. K., and Jamison, R. L. (1990), Employer supported child care, work/family conflict, and absenteeism: A field study, Personnel Psychology, Vol. 43, pp Goffee, R. and Nicholson, N. (1994). Career development in male and female managers convergence or collapse. In R. Burke & M. Davidson (Eds.), Women in management: current research issues (pp ). London: Paul Chapman Publishing Gooderham, P. Parry, E. and Ringdal, K. (1999), The Impact of Bundles of Strategic Human Resource Management Practices on the Performance of European Firms, The International Journal of Human Resource Management, Vol. 19, No. 11, 2008, Pages Gouldner, A. (1960), "The Norm of Reciprocity: A Preliminary Statement'', American Sociological Review, Vol. 25, pp Grandey, A. A., Cordeiro, B. L., and Crouter, A. C. (2005), A longitudinal and multi-source test of the work-family conflict and job satisfaction relationship, Journal of Occupational and Organizational Psychology, 78, Grant, R. M. (1991), ''The Resource-Based Theory of Competitive Advantage: Implications for Strategic Formulation'', California Management Review, Vol. 33, No. 3, pp Great Place to Work Institute (2013), 328

329 Greenhaus, J. H., and Parasuraman, S. (1986), A work/non-work interactive perspective of stress and its consequences, Journal of Organizational Behavior Management, Vol. 8, Greenhaus, J. H., and Powell, G. N. (2006), When work and family are allies: A theory of work-family enrichment, Academy of Management Review, Vol. 31, No. 1, pp Greenhaus, J.H., Callanan, G.A. and Godshalk, V.M. (2001). Career management. New York: Dryden. Greenhaus, J. H., and Beutell, N. J. (1985), Sources of conflict between work and family roles, Academy of Management Review, Vol. 10, p.p Greenhaus, J. H., and Powell, G. N. (2006), When work and family are allies: A theory of work-family enrichment, Academy of Management Review, Vol. 31, No. 1, pp Greenhaus, J. H., Collins, K.M. nad Shaw, D.J. (2003). The Relation Between Work- Family Balance and Quality of Life, Journal of Vocational Behavior, Vol. 63, No. 3, pp Greenhaus, J.H., Allen, T.D., and Spector, P.E. (2006). Health consequences of workfamily conflict: The dark side of the work-family interface. In P.L. Perrewe & D.C. Ganster (Eds.). Research in occupational stress and well-being: Vol. 5. (pp ). Amsterdam: JAI Press/El Grouter, A. (1984), Spill-over from family to work: The neglected side of the workfamily interface, Human Relations, Vol.3, pp Grzywacz, J.G., Almeida, D.M. and McDonald, D.A. (2002), Work-family spillover and daily reports of work and family stress in the adult labour force, Family Relations, Vol. 51, pp Grzywacz, J. G. and Marks, N. F. (2000), Family, work, work-family spillover and problem drinking during midlife, Journal of Marriage and the Family, Vol. 62, No. 2, pp Grzywacz, J. G., and Bass, B. L. (2003), Work, family, and mental health: Testing different models of work family fit, Journal of Marriage and Family, Vol. 65, pp Grzywacz, J. G., and Marks, N. F. (1999), Family solidarity and health behaviors: Evidence from the National Survey of Midlife Development in the United States (MIDUS), Journal of Family Issues, Vol. 20, No. 2, pp

330 Guest, D. (1987), Human Resource Management and Industrial Relations, Journal of Management Studies, Vol. 24, No. 5., pp. Guest, D (1989), Personnel and HRM: Can you tell the Difference? Personnel Management Journal, January 1989, Guest, D, Conway, N, Briner, R. and Dickman, M. (1996), The State of The Psychological Contract in Employment, Issues in People Management, No 16. London: IPD Guest, D. (1995), Human Resource Management, Trade Unions and Industrial Relations, in J. Storey (ed.), Human Resource Management: A Critical Text, Routledge, London Guest, D. E. (1998), Is the psychological contract worth taking seriously?, Journal of Organizational Behavior, Vol. 19, pp Guest, D.E. (2002), Perspectives on the Study of Work-life Balance, Social Science Information,Vol. 41, No. 2, pp Guest, D. E., and Conway, N. (2002), Communicating the psychological contract: an employer perspective,.human Resource Management Journal, Vol.12, No. 2, pp Gutek B.A, S. Searle, and Klepa, L. (1991), Rational Versus Gender Role Explanation For Work- Family Conflict, Journal of Applied Psychology, Vol. 6, pp Gutek, B., Repetti, R. and Silver, D. (1988). Non work roles and stress at work. in Cooper, C. and Payne, R. (eds). Causes, Coping and Consequences of Stress at Work, London, Wiley. Haar, J.M., and Roche, M.A. (2010), 'Family supportive organization perceptions and employee outcomes: the mediating effects of life satisfaction', The International Journal of Human Resource Management, Vol. 21, No. 7, pp Haas, L. and Hwang, P. (2007), Gender and organizational culture Correlates of companies responsiveness to fathers in Sweden, Gender & Society, Vol. 21, No. 1, pp Hackman, J. R. and Oldham, G. R. (1975), Development of the job diagnostic survey, Journal of Applied Psychology, Vol. 60, No. 2, pp Hair, J. F., Anderson, R. E., Tatham, R. L. and. Black, W. C. (1992), Multivariate Data Analysis, with Readings, 3 rd Ed. Macmillan Publishing Company: New York 330

331 Hair, Jr. F., Anderson, R. E., Tatham, R. L. and. Black, W. C. (1998). Multiivariate date analysis. 5th ed. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. Hall, D. T., and Richter, J. (1988), Balancing work life and home life: What can organizations do to help?, Academy of Management Executive, Vol. 3, pp Hallowell R., L. A. Schlesinger, J. Zornitsky (2002), Internal Service Quality, Customer and ob Satisfaction: Linkages and Implications for Management, Human Resource Planning, pp (EBSCO Publishing). Hamel, G. and Prahalad, C. K. (1990), El Propósito Estratégico ', Harvard Deusto Business Review pp trimestre Hammer, L. B., Neal, M. B., Newsom, J., Brockwood, K. J., and Colton, C. (2005), A longitudinal study of the effects of dual-earner couples utilization of familyfriendly workplace supports on work and family outcomes, Journal of Applied Psychology, Vol. 90, pp Hammer, L. B., Kossek, E. K., Yragui, N., Bodner, T., and Hanson, G. (2009), Development and Validation of a Multidimensional Measure of Family Supportive Supervisor Behaviors (FSSB), Journal of Management, pp Hammer, L. B., Kossek, E., Anger, W., Bodner, T., and Zimmerman, K. L. (2011), Clarifying work family intervention processes: The roles of work family conflict and family-supportive supervisor behaviors, Journal of Applied Psychology, Vol. 96, pp Hanson, G. C., Hammer, L. B., and Colton, C. L. (2006), Development and validation of a multidimensional scale of perceived work-family positive spillover, Journal of Occupational Health Psychology, Vol. 11, No. 3, pp Harel, G.H. and Tzafir, S.S. (1999), The Effect of Human Resource Management Practices on the Perceptions of Organizational and Market Performance of the Firm, Human Resource Management, Vol. 3, No. 38, pp Hart, P.M. (1999), Predicting employee life satisfaction: A coherent model of personality, work and nonwork experiences, and domain satisfactions, Journal of Applied Psychology, Vol. 84, pp. 4, pp Hays, S. (1996). The Cultural Contradictions of Motherhood. New Haven, CT: Yale University Press. 331

332 Hendry, C. (1995), Human Resource Management: A Strategic Approach to Employment, London: Heinemann. Hendry, C. and Pettigrew, A. (1990), Human Resource Management: An Agenda for the 1990s, International Journal of Human Resource Management, Vol. 1, No. 1, pp Herriot P and Pemberton, C (1997), Facilitating New Deals, Human Resource Management, Vol. 7, pp Herriot, P (1995). Psychological contracts. in Encyclopaedic dictionary of organisational behaviour (Nicholson, N), (Ed). Oxford: Basil Blackwell. Herriot, P., Manning, W.E.G., and Kidd, J.M. (1997), The Content of the Psychological Contract, British Journal of Management, Vol 8, pp Heskett, J.L. Sasser, W.E. and Hart, C.W.L. (1990), Breakthrough Service, The Free Press, New York, NY. Heskett, J.L., Jones, T.O., Loveman, G.W., Sasser, W.E.J., and Schlesinger, L.A. (1994), ''Putting the service-profit chain to work'', Harvard Business Review, March-April, pp Heskett, J.L., Sasser, W.E. and Schlesinger, L.A. (1997), The Service Profit Chain: How Leading Companies Link Profit and Growth to Loyalty, Satisfaction and Value, The Free Press, New York, NY. Higgins, C., Duxbury, L. and Lee, C. (1992). Balancing work and family: A study of Canadian private sector employees. London, Ontario: National Centre for Management, Researchand Development, University of Western Ontario. Hiltrop, J.M. (1996), Managing the Changing Psychological Contract, Employee Relations, Vol. 18, No. 1, pp Hofstede G. (1980). Culture's Consequences: International Differences in Work- Related Values. Beverly Hills CA: Sage Publications. Hofstede, G. (1983), Hofstede's Culture Dimensions: An Independent Validation Using Rokeach's Value Survey, Journal of Cross-Cultural Psychology, December, No. 15, pp Hofstede, G. (1997). Cultures and organizations: software of the mind. London: Mc Graw Hill Hofstede, G. (2001). Culture's consequences: Comparing values, behaviors, institutions, and organizations across nations (2nd ed.). London: Sage. 332

333 Howard, A. (1992). Work and family crossroads spanning the careers. In. S. Zedeck (ed), Work, family and organizations. San Francisco: Josey Bass. Hutchison, S. (1997), A path model of perceived organizational support, Journal of Social Behavior and Personality, Vol. 12 pp Hynes, K. and Clarkberg, C. (2005), Women's employment patterns during early parenthood: A group-based trajectory analysis, Journal of Marriage and Family, Vol. 67, pp International Network on Leave Policies and Research Report, (2011). International Review of Leave Policies and Related Research, Edited by Moss, P. te_review_2011.pdf (retrieved Oct, 2013) Jahn, E., Thompson, C. and Kopelman, R. (2003), Rationale and construct validity evidence for a measure of perceived organizational family support (POFS): because purported practices may not reflect reality, Community, Work, and Family, Vol. 6, No. 2, pp Johnson J.L. and O'Leary-Kelly, A.M. (2003), The effects of psychological contract breach and organizational cynicism: not all social exchange violations are created equal, Journal of Organizational Development, Vol. 24, No. 5, pp Judge, T. A., and Colquitt, J. A. (2004), Organizational Justice and Stress: The Mediating Role of Work-Family Conflict, Journal of Applied Psychology, Vol. 89, No. 3, pp Judiesch, M.K., & Lyness, K.S. (1999), Left behind? The impact of leaves of absence on managers career success, Academy of Management Journal, Vol. 42, pp Kabanoff, B. (1980), Work and nonwork: A review of models, methods, and findings, Psychological Bulletin, Vol. 88, pp Kabanoff, B. and O'Brien, G. E. (1980), Work and leisure: A task analysis, Journal of Applied Psychology, Vol 65, pp Kahn, R.L., Wolfe, D.M., Quinn, R.P., and Snoek, J.D. (1964). Organizational stress: Studies in role conflict and ambiguity. New York: Wiley Kamoche, K. (1996), "Strategic HRM within a Resource -Capability View of the Firm", Journal of Management Studies, Vol. 33, No. 2, pp

334 Kando, T.M. and Summer, W.C. (1971), The impact of work on leisure: Towards a paradigm and research strategy, Pacific Sociological Journal, Vol. 14, pp Kane, B, Crawford, J. and Grant, D. (1999), " Barriers to effective HRM", International Journal of Manpower, Vol, 20, No. 8, pp Kanter, R.M. (1977). Men and Women of the Corporation. New York: Basic Book. Karassavidou, N., Glaveli, N and Chatziioannidou, A. (2006), "Emotional Intelligence: A perspective for balancing work-family conflict? An explorative study", ACREW Conference, Monash University, Prato Centre, Tuscany, Italy. Πξαθηηθά ζε κνξθή CD. Karassavidou, E., Glaveli. N. and Papadopoulos, Ch. (2009), Quality in NHS hospitals: no one knows better than patients, Measuring Business Excellence, Vol.13, No. 1, pp Karassavidou, E. and Glaveli. N. (ππφ θξίζε), Work organisation, attitudes and leadership: Work-domain border-keepers? : The case of a company driving in the fast lane, Equality, Diversity and Inclusion: An International Journal Karassavidou, E. and Markovits, J.(1996), The evolution of dispute resolution, negotiation, and Mediation in Greece, Relation Industrials, Vol. 51, No. 2, pp Katou, A.A.(2013), The link between HR practices, psychological contract fulfilment, and organisational performance in Greece: An economic crisis perspective, Journal of Industrial Engineering and Management, Vol. 6, No. 2, pp Katz. D. and Kahn, R. L. (1978). The social psychology of organizations (2 nd ed). New York: Wiley. Kaufman, J.D., Stamper, C.L. and Tesluk, P.E. (2001), Do supportive organizations make for good corporate citizens?, Journal of Managerial Issues, Vol. 13 No.4, pp Keenoy, T. (1990a), HRM as Hologram: A Polemic, Journal of Management Studies, Vol. 36, No. 1, pp Keenoy, T. (1990b), 'HRM: a case of the wolf in sheep's clothing?, Personnel Review, Vol. 19, No. 2, pp

335 Keenoy, T. (1990c), "Human Resource Managemnt: rhetoric realty and contradiction", International Journal of Human Resource Management, Vol. 1, No. 3, pp Kelloway, E. K., Gottlieb, B. H. and Barham, L. (1999), The source nature and direction of work and family conflict: A longitudinal investigation, Journal of Occupational Health Psychology, Vol. 4, pp Kelly, E. L., Kossek, E. E., Hammer, L. B., Durham, M., Bray, J., Chermack, K., Murphy, L. A., anf Kaskubar, D. (2008), Getting there from here: Research on the effects of work family initiatives on work family conflict and business outcomes, Academy of Management Annals, Vol. 2, pp Kelly, E.L, Ammons, S.K. Chermack, K. and Moen, P. (2010), Gendered challenge, gendered response confronting the ideal worker norm in a white-collar organization, Gender & Society, Vol. 24, No. 3, Kelly, R.F. and Voydanoff, P. (1985), Work/Family Role Strain Among Employed Parents, Journal of Applied Family and Child Studies, Vol. 3, No. 34, pp Kickul, J. (2001), When organizations break their promises: employee reactions to unfair processes and treatment, Journal of Business Ethics, Vol. 29, No. 4, p Kling R, and Zmuidzinas, (1990), Technology, ideology and social transformation: The case of computerization and work organization, Revue International de Sociologie, Vol. 2, pp Kohn, M. L. (1963), Social class and parent-child relationships: An interpretation, American Journal of Sociology, Vol. 68, pp Kopelman, R. E., Greenhaus, J. H., and Connolly, T. F. (1983), A model of work, family, and interrole conflict: A construct validation study, Organizational, Behavior, and Human Performance, Vol. 32, pp Kossek, E. E. and Ozeki, C. (1998), Work-family conflict, policies, and job-life satisfaction relationship: A review and directions of organizational behavior human resources research, Journal of Applied Psychology, Vol. 83, pp Kossek, E., Colquit, J.A. and Noe R,E. ( 2001), Caregiving decisions, well-being, and performance the effects of place and provider as a function of dependent 335

336 type and work family climates, Academy of Management Journal, Vol. 44, pp Kossek, E.E., and Lee, M.D. (2005). Making flexibility work: What managers have learned about implementing reduced-load work. Michigan: Michigan State Kossek, E., Pichler, S., Bodner, T. and Hammer, L. (2011), Workplace social support and work-family conflict: A meta-analysis clarifying the influence of general and work-family specific supervisor and organizational support ', Personnel Psychology, Vol. 64: pp Koys, D. J. (2001), The Effects of Employee Satisfaction, Organizational Citizenship Behavior, and Turnover on Organizational Effectiveness: A Unit-Level, Longitudinal Study ; Personnel Psychology; Vol. 54, pp Kunin, T. (1955), The construction of a new type of attitude measure, Personnel Psychology, Vol. 8, pp Lambert, S. J. (2000), Added benefits: The link between work-life benefits and organizational citizenship behavior, Academy of Management Journal, Vol. 43, pp Lambert, E.G., D. S. Baker, T. Cluse-Tolar, M. Jennings, and S. Pasupuleti., (2006), The impact of work family conflict on social work and human service worker job satisfaction and organizational commitment, Administration in Social Work, Vol. 30, pp Lambert, S.J. (1990), Mechanisms linking work and family: A critical review and research agenda, Human Relations, Vol. 43, pp Lapierre, L.M. and Allen, T.D. (2006), Work-supportive family, family-supportive supervision, use of organizational benefits, and problem-focused coping: Implications for work-family conflict and employee well-being, Journal of Occupational Health Psychology, Vol. 11, pp Lapierre, L.M., Spector, P.E., Allen, T.D., Poelmans, S., Cooper, C.L., O Driscoll, M.P., Sanchez, J.I., Brough, P., & Kinnunen, U. (2008), Family-supportive organization perceptions, multiple dimensions of work family conflict, and employee satisfaction: A test of a model across five samples, Journal of Vocational Behavior, Vol. 73, pp Lave, J. and Wenger, E. (1991). Situated Learning: Legitimate Peripheral Participation. Cambridge: Cambridge University Press. 336

337 Layard, R. (2003). Happiness: Has social science a clue?. London Scholl of Economics, Memorial Lectures. Lazarus, R.S. (1991), Emotion and adaptation, New York: Oxford University Press. Legge, K. (1989), Human Resource Management: A Critical Analysis, in Storey, J. (ed) New Perspectives on Human Resource Management, London: Routledge. Legge, K. (1995), Human Resource Management: Rhetoric and Realities, Macmillan, London Lester, S. W. and Kickul, J. (2001), Psychological contracts in the 21st century: What employees value most and how well organizations are responding to these expectations, HR. Human Resource Planning, Vol. 24, No. 1, pp Lester, S. W., Turnley, W. H., Bloodgood, J. M., and Bolino, M. C. (2002), Not seeing eye to eye: differences in supervisor and subordinate perceptions of and attributions for psychological contract breach, Journal of Organizational Behavior, Vol. 23, pp Lewin, K. (1938). The Conceptual Representation and the Measurement of Psychological Forces. Contributions to Psychological Theory, 4, Duke University Press, Durham, N.C. Lewin K. (1943). Defining the "Field at a Given Time." Psychological Review, Viol. 50, pp Republished in Resolving Social Conflicts & Field Theory in Social Science, Washington, D.C.: American Psychological Association, Lewis, S and Humbert, A (2010), Discourse or reality? Work-life balance, flexible working policies and gendered organizations, Equality, Diversity and Inclusion, Vol. 29, No. 3, pp Lewis, S. (1997), Family Friendly' Employment Policies: A Route to Changing Organizational Culture or Playing About at the Margins?, Gender, Work and Organization, Vol. 4, No. 1, pp Lewis, S. (2001), Restructuring workplace cultures: the ultimate work-family challenge?, Women In Management Review, Vol. 16, No. 1, pp Lewis, S. (2003), The integration of work and personal life. Is post industrial work the new leisure?, Leisure Studies, Vol. 22, pp Lewis, S. (2010), Reflecting on impact, changes and continuities. Restructuring workplace cultures: the ultimate work-family challenge? Gender in Management Issue, Vol. 25, No. 5, pp

338 Lewis, S. and Cooper, C.L. (1995), Balancing the work/home interface: A European Perspective, Human Resource Management Review, Vol. 5, No. 4, pp Lewis, S. and Humbert, A. L. (2010), ' Discourse or reality? Work-life balance, flexible working policies and the gendered organization ', Equality, Diversity and Inclusion: An International Journal, Vol. 29, Iss: 3, pp Lewis, S. Rapoport, R. and Gambles, R. (2003), Reflections on the integration of work and personal life, Journal of Managerial Psychology, Vol. 18, pp Lewis, S., Smithson, J. and Das Dores Guerreiro, M. (2002). Into work: Job insecurity and psychological contracts. In J. Brannen, S. Lewis, A. Nilesen, and J. Smithson (Eds.), Young European work and family. London: Sage. Lobel, S. (1991), Allocation of Investment in Work and Family Roles: Alternative Theories and Implications for Research, Academy of Management Review, Vol. 16, No. 3, pp Locke, E. A. (1976). The nature and causes of job satisfaction. In M. D. Dunnette (Ed.), Handbook of industrial and organizational psychology (pp ). Chicago, IL: Rand McNally. Loveman, G.W. (1998), Employee satisfaction, customer loyalty, and financial performance", Journal of Service Research, Vol. 1 No.1, pp Lucero, M. A. and Allen, R. E., (1994), Employee benefits: a growing source of psychological contract violations, Human Resource Management, Vol. 33, No. 3, pp Luthans, F. (2002), Positive organizational behavior. Developing and managing psychological strengths, Academy of Management Executive, Vol. 16, No. 1, pp McGregor, D. (1960). The Human Side of Enterprise, McGraw-Hill. McGregor, D. (1969). Leadership and Motivation: Essays. MIT Press. March, James G. and Simon, Herbert A.([1958]1993) Organizations, Cambridge, MA:Blackwell Markovits Y., Davis A.J., and Dick R.v. (2007), Organizational commitment profiles and job satisfaction among Greek private and public sector employees, International Journal of Cross Cultural Management, Vol. 7, No. 1, pp

339 Markovits, Y., A.J. Davis, D. Fay, and R. Van Dick, (2010), The Link between job satisfaction and organizational commitment Differences between public and private Sector Employees, International Public Management Journal, Vol. 13, pp Marks, S. (1977), Multiple roles and role strain: Some notes on human energy, time, and commitment, American Sociological Review, Vol. 42, pp Marks, S. R., and McDermid, S. M. (1996), Multiple roles and the self: A theory of role balance, Journal of Marriage and the Family, Vol. 58, pp Martins, L.L.. Eddleston, K.A. and Veiga, J. F. (2002), Moderators of the relationship between work-family conflict and career satisfaction, Academy of Management Journal, No. 45, No. 2, pp McDonald, D.J. and Makin, P.J. (2000), "The psychological contract, organisational commitment and job satisfaction of temporary staff", Leadership & Organization Development Journal, Vol. 21, No. 2, pp Meisser, M. (1971), The Long Arm of the Job: A Study of Work and Leisure, Industrial Relations: A Journal of Economy and Society, Vol. 10, No. 3, pp , Mesmer-Magnus, J. R., and Viswesvaran, C. (2005), Convergence between measures of work-to-family and family to- work conflict: A meta-analytic examination, Journal of Vocational Behavior, Vol. 67, pp Metz, I., Kulik, C. T. Brown, M. and Cregan, C. (2012), Changes in psychological contracts during the global financial crisis: the manager's perspective, International Journal of Human Resource Management, Vol. 23, No. 20, pp Meyer, J.P. and Smith, C.A. (2001), HRM Practices and Organizational Commitment: Test of a Mediation Model, Canadian Journal of Administrative Sciences, Vol. 17, No. 4, pp Michel, J. S., Mitchelson, J. K., Kotrba, L. M., LeBreton, J. M., and Baltes, B. B. (2009), A comparative test of work-family conflict models and critical examination of work-family linkages, Journal Of Vocational Behavior, Vol. 74, No. 2, pp Michel, J.S., Kortba, L.M., Mitchelson, J.K. Clark, M.A. and Baltes, B.B. (2011), Antecedents of work family conflict: A meta analytic review, Journal of Organizational Behavior, Vol. 32, pp

340 Miles, R.E. and Snow, C.C. (1984), "Designing Strategic Resources System", Organisational Dynamics, Vol. 13, pp Miles, R.E. and Snow, C.C. (1978), Organizational Strategy, Structure and Process, McGraw-Hill, New York. Milkie, M.A., Kendig, S.M., Nomaguchi, K.M. and Denny, K.E. (2010), Time with children, children s well-being, and work-family balance among employed parents, Journal of Marriage and Family, Vol. 72, pp Milkie, M.A. and Peltola, P. (1999), Playing All the Roles: Gender and the Work- Family Balancing Act, Journal of Marriage and Family, Vol. 61, No. 2, pp Millward, L. J. and Brewerton, P. M. (1999), Contractors and their Psychological Contracts, British Journal of Management, Vol. 10: Millward, L. J., and Hopkins, L. J. (1998), Psychological Contracts, Organizational and Job Commitment, Journal of Applied Social Psychology, Vol. 28, No. 16, pp Millward, L.J. and Herriot, P. (2000). The psychological contract in the UK. In D. Rousseau and R. Schalk (eds.), Psychological contracts: cross-national perspectives: London: Sage. Moen, P., Kelly, E.L., Tanby, E. and Huang, Q. (2011), Changing Work, Changing Health. Can Real Work-Time Flexibility Promote Health Behaviors and Well- Being?, Journal of Health and Social Behaviour, Vol. 52, No.. 4, pp Moen, P., and Roehling, P. (2005). The Career Mystique: Cracks in the American Dream. Rowman & Littlefield Publishes, Inc., New York Moen, P., Lam, J., Ammos, S., and Kelly, J.E (2013), Time worked by over-worked professional: Strategies in response to the stress of higher status, Work and Occupations, Vol. 40, No. 2, pp Moreno, J. L. (1934), Who Shall Survive? Washington, DC: Nervous and Mental Disease Publishing Company. Morf, M. (1989). The work family dichotomy: Prospects for reintegrating people and jobs. New York: Quorum. Mormon, M.T. and Floyd, K. (2006). The good son: Men s perception of the characteristics of sonhood. In K. Floyd and M.T. Mormon (Eds), Widening the family circle: New research on family communication (37-55). Thousand Oaks, CA: Page. 340

341 Morrison, E. W. and Robinson, S. L. (1997), When employees feel betrayed: a model of how psychological contract violation develops, Academy of Management Review, Vol. 22, No. 1, pp Morrison, R. (2004), Informal relationships in the workplace: Associations with job satisfaction, organisational commitment and turnover intentions. New Zealand, Journal of Psychology, Vol. 33, No. 3, pp Muthuveloo, R. and Rose,Ch. (2005), The Antecedents and Outcomes of Organisational Commitment Among Malaysian Engineers, American Journal of Applied Sciences, Vol. 2, No. 6, pp Near, J. P., Rice, R. W. and Hunt, R. G. (1980), The relationship between work and nonwork domains: A review of empirical research, Academy of Management Review, Vol. 5, pp Netemeyer, R.G., Boles, J.S. and McMurrian, R. (1996), Development and validation of work-family conflict and family-work conflict scales, Journal of Applied Psychology, Vol. 81, pp Netemeyer, R.G., Boles, J.S., MacKee, D.O. and MacMurrian, R. (1997), An investigation into the antecedents of organizational citizenship behaviours in a personal selling context, Journal of Marketing, Vol. 61, pp Newell, S. (1995), The superwoman syndrome: a comparison of the heroine in Denmark and the UK, Women in Management Review, Vol. 11, No. 5, pp Nielson, T. R., Carlson, D. S., and Lankau, M. J. (2001), The supportive mentor as a means of reducing work family conflict, Journal of Vocational Behavior, Vol. 59, pp Nippert-Eng, C. (1996), Home and Work: Negotiating Boundaries through Everyday Life. University of Chicago Press, Chicago. Noon, M. (1992), ``HRM: a map model or theory?'', in Blyton, P. And Turnbull, P. (Eds). Reassessing Human Resource Management. Sage, London, pp Nunnely, J.C. (1978). Psychometric Theory, 2 nd ed. \new York: McGraw Hill. O Neill, J. W., Harrison, M. M., Cleveland, J., Almeida, D., Stawski, R., and Crouter, A. C. (2009), Work-family climate, organizational commitment, and turnover: Multilevel contagion effects of leaders, Journal of Vocational Behavior, Vol. 74, pp

342 O Driscoll, M.P., Ilgen, D.R., and Hildreth, K. (1992), Time devoted to job and offjob activities, interrole conflict, and affective experiences, Journal of Applied Psychology, Vol. 77, pp Odiorne, G. S. (1985), Strategic Management of Human Resources: A Portfolio Approach, San Francisco: Josey Bass. Olson, D. H. (1986), Circumplex model of Marital and Family System, Journal of Family Therapy, Vol. 22, pp Parasuraman, S. and Simmers, C.A. (2001), Type of employment, work family conflict and well-being: a comparative study, Journal of Organizational Behaviour, Vol. 22, pp Parasuraman, S., Purohit, Y. S., Godshalk, V. M., and Beutell, N. J. (1996), Work and family variables, entrepreneurial career success and psychological wellbeing, Journal of Vocational Behavior, Vol. 48, pp Parker, S.R. (1971). The future of work and leisure. Praeger Publishers. Parson, T. and Bales, R.F. (1965), Family, socialization and interaction process, The University of Michigan, New Yotk: Free Press, 1955 Parsons, T. (1972). Definitions of health and illness in the light of American values and social structure. In E. G. Jaco (Ed.), Patients, physicians, and illnesses (pp ). New York: The Free Press. Pascale, R., (1995), In search of the new employment contract, Human Resources, Nov/Dec, pp Patterson, C. J. (1997). Children of lesbian and gay parents. In T. Ollendick & R. Prinz (Eds.), Advances in Clinical Child Psychology, Volume 19 (pp ). New York: Plenum Press. Patterson, J. (2002), Integrating family resilience and family stress theory, Journal of Marriage & Family, Vol. 64, No. 2, pp Perlow, L.A. (1995). The time famine: The unintended consequences of the way time is used at work. Unpublished Ph.D. thesis, MIT. Perlow, L.A. (1999), The time famine: Towards a Sociology of Work Time, Administrative Science Quarterly, Vol. 44, pp Perry-Smith JE and Blum TC. (2000), Work-family resource bundles and perceived organizational performance, Academy of Management Journal, Vol. 43, No. 6, pp

343 Peteraf, M.A. (1993), The cornerstones of competitive advantage: A resource based view, Strategic Management Journal, vol.14, n.3, pp Peters, M., Seeds, K., Goldstein, A. and Coleman, N. (2007). Parental Involvement in Children s Education DCSF Research Report RR034. London, Department for Children, Schools and Families. Piotrowski, C. (1979). Work and the family system. New York: The Free Press. Pittman, J. F. (1994), Work/family fit as a mediator of work factors on marital tension: Evidence from the interface of greedy institutions, Human Relations, Vol. 47, pp Pleck, J. (1977 ), The work family role system, Social Problems, Vol. 24, pp Pleck, J. (1985). Working Wives/Working Husbands. Joseph H. Pleck Podsakoff, P.M. and Organ, D. W. (1986), Self-reports in organizational research: Problems and prospects, Journal of Applied Psychology, Vol. 88, No. 5, pp Porter, L. W. and Lawler, E. E Managerial Attitudes and Performance. Homewood, IL: Richard D. Irwin, Inc. Porter, L.W, Richard M, Steers, R. Mowday, T. and Boulian, P.V. (1974), Organizational commitment, job satisfaction, and turnover among psychiatric technicians, Journal of Applied Psychology, Vol. 59, pp Porter, M. (1980). Competitive strategy. NY: Free press Posig, M. and Kickul, J. (2003), Extending Our Understanding of Burnout: Test of an Integrated Model in Non-service occupations, Journal of Occupational Health Psychology, Vol. 8, No. 1, pp Powell, G.N. and Mainiero, L, A. (1992), Cross-currents in the river of time: Conceptualizing the complexities of women s careers, Journal of Management, Vol. 18, No. 2, pp Psycones, (2005). Psychological Contracts across Employment Situations. European Commision, Retrieved from: on September 1st, Purcell, J. and Ahlstrand, B. (1994), Human Resource Management in the Multidivisional Company, Oxford, Oxford University Press. Quick, J. D., Henley, A. B., and Quick, J. C. (2004), The balancing act: At work and at home, Organizational Dynamics, Vol. 33, pp

344 Quinn, R. P. and Staines, G. L. (1979). The 1977 Quality of Employment Survey. Institute of Social Research, University of Michigan, Ann Arbor, Michigan. Raja, U., Johns, G., and Ntalianis, F. (2004), The impact of personality on psychological contracts, Academy of Management Journal, Vol. 47, pp Rapoport, R. and Rapoport, R (1965), Work-Family in contemporary society, American Sociological Review, Vol.30, pp Rapoport, R. and Rapoport, R (1971). Dual Career Families. Penguin Books. Rapoport, R., Bailyn, J.K. Fletcher, J.K. and B.H. Pruitt (2002). Beyond Work-Family Balance: Advancing gender equity and workplace performance. San Francisco: Jossey-Bass. Rau, B.L. and Hyland, M. A. (2002), Role Conflict and Flexible Work Arrangements: The Effects on Applicant Attraction, Personnel Psychology, Vol. 55, pp Reiter, N. (2007), Work life balance: What do you mean?: The ethical ideology underpinning appropriate application, Journal of Applied Behavioral Science, Vol. 43, No. 2, pp Repetti, R.L. (1987), Individual and common components of the social environment at work and psychological well-being, Journal of Personality and Social Psychology, Vol. 52, No 4, pp Rice, R. W., Frone, M. R., and McFarlin, D. B. (1992), Work/non-work conflict and the perceived quality of life, Journal of Organizational Behavior, Vol. 13, pp Rice, R. W., Near, J. P., & Hunt, R. G. (1979), Unique variance in job and life satisfaction associated with work-related and extra-workplace variables, Human Relations, Vol. 32, pp Rice, R.W., McFarlin, D.B., Hunt, R.G. and Near, J.P. (1985), Organizational work and the perceived quality of life: Toward a conceptual model, Academy of Management Review, Vol. 10, pp Rice, R.W., Near, J.P. and Hunt, R. G (1980), The job-satisfaction/life satisfaction Relationship: A review of empirical research, Basic and Applied Social Psychology, Vol. 1, pp

345 Richter, J. (1990). Crossing boundaries between professional and private life. In Grossman H.Y. & Chester, N.L. (Eds), The Experience and Meaning of Work in Women s Lives (pp ). Hillsdale, NJ: Erlbaum Robbins, S. P. (1989). Organizational Behavior: Concepts, Controversies, and Applications. NJ: Prentice Hall Robinson, S. L., and Morrison, E. W. (2000), The development of psychological contract breach and violation: A longitudinal study, Journal of Organizational Behavior, Vol. 21, pp Robinson, S. L., Kraatz, M., and Rousseau, D. M. (1994), Changing obligations and the psychological contract: A longitudinal study, Academy of Management Journal, Vol. 37, pp Robson, C., Real world research: a resource for social scientists and practitioner researchers. Blakewell, Cambridge, USA, Roehling P.V., Roehling M.V., Moen P. (2001), The relationship between work-life policies and practices and employee loyalty: A life course perspective, Journal of Family and Economic Issues, Vol. 22, pp Roehling, M.V., Cavanaugh, M.A, Moynahan, L.M. and Boswell, W.R. (1998), The nature of the new employment relationship a content analysis of the practitioner and academic literatures, Human Resource Management, Vol. 39, pp Roskies, E., & Lazarus, R. (1980). Coping theory and the teaching of coping skills.in D. Davidson & S. Davidson (Eds.), Behavioral medicine: Changing health lifestyles (pp ). New York: Brunner/Mazel. Rothausen, T. J., Gonzalez, J. A., and Clarke, N. E. (1998), Family-friendly backlash fact or Action? The case of organizations on-site child care centers. Personnel Psychology, Vol. 51, pp Rothausen, T.J. (1999). Family in organizational research: A review and comparison of definitions and measures, Journal of Organizational Behavior, Vol. 20, pp Rousseau, D. M. (1990), New hire perceptions of their own and their employer s obligations: A study of psychological contracts, Journal of Organizational Behavior, Vol. 11, pp

346 Rousseau, D. M., and McLean Parks, J. (1993). The contracts of individuals and organizations. In L. L. Cummings, & B. M. Staw, (Eds.) Research in Organizational Behavior, (pp. 1-43). Greenwich: JAI Press. Rousseau, D.M. (1995). Psychological contracts in organizations: Understanding written and unwritten agreements. Sage, Thousand Oaks. Rousseau, D.M. (1996), Changing the deal while keeping the people, Academy of Management Executive, Vol. 10, No. 1, pp Rousseau, D.M. and Wade-Benzoni, K.A. (1994), Linking strategy and human resource practices: How employee and customer contracts are created, Human Resource Management, Vol. 33, pp Ruderman, M.N., Ohlott, P.J., Panzer, K. and King, S.N. (2002), Benefits of multiple role for managerial women, Academy of Management Journal, No. 45, pp Runte, M., and Mills, A. J., (2004), Paying the Toll: A Feminist Post-structural Critique of the Discourse Bridging Work and Family, Culture and Organization, Vol. 10, pp Rychlak, J. F. (1981). Personality and psychotherapy; A theory-construction approach. 2 nd ed. Boston: Houghton Mifflin. Sanders, M.M., Lengnick-Hall, M.L., Lengnick-Hall, C.A., and Steele-Clapp, I. (1998), Love and work: Career-family attitudes of new entrants to the workforce, Journal of Organizational Behavior, Vol. 19, pp Schaufeli, W. B., Martínez, I., Marques-Pinto, A., Salanova, M., and Bakker, A. B. (2002), Burnout and engagement in university students: A cross national study, Journal of Cross-Cultural Psychology, Vol. 33, pp Schein, E. H. (1978). Career dynamics: Matching individual and organizational needs. Reading, MA: Addison-Wesley. Scriven, M. Schein, E.H. (1985). Organizational Culture and Leadership. The Jossey-Bass Business & Management Series. The University of California. Schlesinger, L.A. AND Heskett, L.A. (1991), Breaking the Cycle of Failure in Services, Sloan Management Review, Spring 32, Vol. 3, p.17 Schmidt, N., Colligan, M. J., and Fitzgerald, M. (1980), Unexplained physical symptoms in eight organizations: Individual and organizational analyses, Journal of Occupational Psychology, Vol. 53,pp

347 Schofield, P. and Katics, N. (2006), Swedish hotel service quality and loyalty dimensions, Advances in Hospitality and Leisure, Vol. 2, pp Seligman, M.E.P. (2002). Authentic Happiness: Using the New Positive Psychology to Realize Your Potential for Lasting Fulfillment. New York: Free Press. Senécal, C., Vallerand, R.J., Guay, F. (2001), "Antecedents and outcomes of workfamily conflict: Toward a motivational model, Personality and Social Psychology, Vol. 27, No. 2, pp Setton, R.P., Bennet, N., and Liden, R.C. (1996), Social exchange in organizations: Perceived organizational support, leader-member exchange, and employee reciprocity, Journal of Applied Psychology, Vol. 81, pp Shellenbarger S. (1992), Lessons from the workplace: How corporate policies and attitudes lag behind workers' changing needs, Human Resource Management, Vol. 31, No. 3, pp Shinn, M., Wong, N.M., Simko, P.A. and Ortiz-Torres, B. (1989), Promoting the well-being of being of working parents: Coping, social supports, and flexible job schedules, American Journal of Community Psychology, Vol. 17, pp Shockley, K.M. and Allen, T. D. (2007), When flexibility helps: Another look at the availability of flexible work arrangements and work-family conflict, Journal of Vocational Behavior, Vol. 71, pp Shockley, K.M., anf Singla, N. (2011), Reconsidering work-family interactions and satisfaction: A meta-analysis, Journal of Management, Vol. 37, No. 3, pp Shore, L. M., and Barksdale, K. (1998), Examining degree of balance and level of obligation in the employment relationship: A social exchange approach, Journal of Organizational Behavior, Vol. 19, pp Shore, L. M., and Shore, T. H. (1995). Perceived organizational support and organizational justice. In R. S. Cropanzano & K. M. Kacmar (Eds.), Organizational politics, justice and support: Managing the social climate in the workplace (pp ). Westport, CT: Quorum Sieber, S. D. (1974), Toward a Theory of Role Accumulation, American Sociological Review, Vol. 39, No. 4, pp

348 Silvestro, R. and Cross, S. (2000), Applying the service profit chain in a retail environment: Challenging the satisfaction mirror, International Journal of Service Industry Management, Vol. 11, Vol. 3, pp Small, S. A., and Riley, D. (1990), Toward a multidimensional assessment of work spillover into family life, Journal of Marriage and the Family, Vol. 52, pp Smithson, J. and Lewis, S. (2004), The Psychological Contract and Work-Family, Organizational Management Journal, Vol. 1, No. 1, pp Sparrow, P.R. (1996), Careers and the psychological contract: understanding the European context, The European Journal of Work and Organizational Psychology, Vol. 5, No. 4, Sparrow, P.R. (2000), New employee behaviours, work designs and forms of work organisation: what is in store for the future of work?, Journal of Managerial Psychology, Vol. 15, No. 3, pp Staines, G. L. (1980), Spillover Versus compensation: A review of the literature on the relationship between work and nonwork, Human Relations, Vol. 33, No. 2, pp Storey J. (eds) (1992). Developments in Human Resource Management, Oxford, Blackwell. Storey, J (eds). (1995). Human Resource Management: A Critical Text, Routledge, London. Storey, J. (1985). The means of management control, Sociology, May. Storey, J. (1987). Developments in the Management of Human Resources: An Interim Report, Warwick paper in Industrial Relations. Coventry: Warwick University SIBS. Storey, J. (1989). New Perspectives on Human Resource Management. London: Routledge Swanson, J.L. (1992), Vocational behavior, : Life span career development and reciprocal interactions between work and nonwork, Journal of Vocational Behaviour, Vol. 41, pp Thomas, L. T., and Ganster, D. C. (1995), 'Impact of family-supportive work variables on work family conflict and strain: A control perspective', Journal of Applied Psychology, 80(1),

349 Thompson, C. A., Beauvais, L. L., and Lyness, K. S. (1999), When work-family benefits are not enough: The influence of work-family culture on benefit utilization, organizational attachment, and work-family conflict, Journal of Vocational Behavior, 54, Thompson, C.A., Thomas, C. C. and Maier, M. (1992), Work-family conflict and the bottom line: Reassessing corporate policies and initiatives. In U. Sekaran & F.T. Leong (Eds). Womanpower: Managing in times of demographic turbulence (pp , Newbury Park, CA: Sage. Tichy, N.M. Fombrun, C. and Devanna, M.A, (1982), "Strategic Human Resource Management", Sloan Management Review, Vol. 23, No. 2, pp Torrington, D. (1984), Human resource management and the personnal function. In J. Storey (ed.) New Perspectives on Human Resource Management. London: Routledge Towers Watson Global Workforce Survey, (2012), Truss, C. (1999), ''Human Resource Management: Gendered Terrain? '', International Journal of Human Resource Management Vol. 12:2, Truss, C., Gratton, L., Hope-Hailey, V. McGoven, P. and Stiles, P. (1997), ''Soft and hard models of Human Resource Management: A reappraisal'', Journal of Management Studies, Vol. 34, No. 1 (Jan), pp Tyson, S. and Fell, A. (1986). Evaluating the Personnel Function. London: Hutchinson. Tyson, S.,(1995). Human Resource Strategy. Towards a General Theory of Human Resource Management. London: Pitman Publishing Valcour, M. (2007), Work-based resources as moderators of the relationship between work hours and satisfaction with work family balance, Journal of Applied Psychology, Vol. 92, pp Van der Lippe, T., Jager, A., and Kops, Y. (2006), Combination pressure: The paid work-family balance of men and women in European countries, Acta Sociologica, Vo. 49, pp Vieira, J., Lopez, F.G., and Matos, P.M. (2012. September). The role of adult attachment and role orientation in work-family dynamics. Paper presented at the 6th Congress of the European Society on Family Relations, Lillenhammer, Norway. 349

350 Voydanoff, P. (1987). Work and family life. Sage Publications, Beverly Hills California. Voydanoff, P. (2001), Incorporating community into work and family research: A review of basic relationships, Human Relations, Vol. 5, No. 12, p Voydanoff, P. (2004), The Effects of Work Demands and Resources on Work-to- Family Conflict and Facilitation, Journal of Marriage and Family, Vol. 66, No. 2, pp Voydanoff, P. and Donnelly, B. W. (1999), Multiple roles and psychological distress: The intersection of the paid worker, spouse and parental roles with the role of the adult child, Journal of Marriage and Family, Vol. 61, pp Waldron, I. and Jacobs, J. A. (1989), Effects of multiple roles on women s health: Evidence from a national longitudinal study, Women and Health, Vol. 15, p Walker, O. C., Jr., Gilbert A. C. Jr. and Ford, N. M. (1977), Motivation and Performance in Industrial Selling: Present Knowledge and Need Research," Journal of Marketing Research, Vol. 14 (May), pp Wallace, C. (2003), Work Flexibility in Eight European countries: A cross-national comparison, Institut für Höhere Studien (IHS), Wien Institute for Advanced Studies, Vienna. Walton, R.E. (1985), From control to commitment in the workplace, Harvard Business Review, Vol. 63, No. 3, pp Wang, P. and Walumbwa, F. O. (2007), Family-friendly programs, organizational commitment, and work withdrawal: The moderating role of transformational leadership, Personnel Psychology, Vol. 60, pp Warren, J. A., and Johnson, P. J. (1995), The impact of workplace support on workfamily role strain, Family Relations, Vol. 44, pp Watanabe, S., Takahashi, K., & Minami, T. (1997). The emerging role of diversity and work-family values in a global context. In P.C. Earley & M. 32Erez (eds.), New Perspectives on International Industrial/Organizational Psychology (pp ), San Francisco: Jossey-Bass. Wayne, J.H., Grzywacz, J.G., Carlson, S. D. and Kacmar, K.H. (2007), Work family facilitation: A theoretical explanation and model of primary antecedents and consequences, Human Resource Management Review, 17, 1,

351 Weiss, E.B. (1990), Intergeneration equity and rights of the future generations, The Modern World of Human Rights, Westman, M., and Etzion, D. (1995), Crossover of stress, strain and resources from one spouse to another, Journal of Organizational Behavior, Vol. 16 No.2, pp Weston, R. Gray, M., Qu, L. and Stanton, D. (2004), Long work hours and the wellbeing of fathers and their families, Australian Institute of Family Studies, Research paper, no 35. Westwood, R., Sparrow, P., and Leung, A. (2001), Challenges to the psychological contract in Hong Kong, International Journal of Human Resource Management, Vol. 12, pp Wharton, A, and Blair-Loy, M. (2006), Long work hours and family life: A crossnational study of employees concerns, Journal of Family Issues, Vol. 27, p Wilensky, H.L. (1960), Work, Careers and Social integration, International Social Science Journal, Vol. 12, pp Williams, J. (2000), Unbending gender: Why family and work conflict and what to do about it, New York: Oxford University Press. Williams, K.J. and Allinger, G.M. (1994), Role stressors, mood spillover, and perceptions of work-family conflict in employed parents, Academy of Managemnt Journal, Vol. 37, pp World of Work Report, (2011), ILO: ents/publication/wcms_ pdf Wright, T.A. and Cropanzano, R. (2000), Psychological well-being and job satisfaction as predictors of job performance, Journal of Occupational Health Psychology, Vol. 5, pp Wright, P., McMahan, G. and McWilliams, A. (1994), Human Resources and Sustainable Competitive Advantage: a resource-based perspective ', International Journal of Human Resource Management, Vol. 5. No. 2, pp Xu, L. (2009), View on Work-family Linkage and Work-family Conflict Model, International Journal of Business and Management, Vol. 4, No. 12, pp

352 Yee, R. W. Y., Yeung, A. C. L., Cheng, T. C. E. and Lai, K.-H. (2009), The serviceprofit chain: A review and extension, Total Quality Management & Business Excellence, Vol. 20, No. 6, pp Zedeck, S. (1992). Exploring the domain of work and family concerns. In S. Zedeck (Ed.), Work, Families and Organizations. San Francisco: Jossey-Bass Publishers. Zhao, H., Wayne, S. J., Glibkowski, B. C. and Bravo, J. (2007), The impact of psychological contract breach on work-related outcomes: A meta- analysis, Personnel Psychology, Vol. 60, No. 3, pp Zuboff, S. and Maxmin, J. (2004). The Support Economy: Why Corporations are Failing Individuals and the Next Episode of Capitalism. Penguin. Γιαβέιε, Ν. (2011). πκβνιή ηεο επηκφξθσζεο ζηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ ζηνπο νξγαληζκνχο θαη επηρεηξήζεηο: Ο ξφινο ηεο επηκφξθσζεο ζηελ αιπζίδα θέξδνπο ππεξεζηψλ.γηδαθηνξηθή Γηαηξηβή πνπ ππνβιήζεθε ζην Παλεπηζηήκην Μαθεδνλίαο. Γεκεηξηάδε Ε. (1999), Μεζνδνινγία Δπηρεηξεκαηηθήο Έξεπλαο, Αζήλα: Δθδφζεηο Interbooks. Εαθεηξφπνπινο, K. (2012). Πνζνηηθή Δκπεηξηθή Έξεπλα θαη Γεκηνπξγία ηαηηζηηθψλ Μνληέισλ. Θεζζαινλίθε: Κξηηηθή Εαθεηξφπνπινο, Κ. (2005). Πψο γίλεηαη κία επηζηεκνληθή εξγαζία; Δπηζηεκνληθή έξεπλα θαη ζπγγξαθή εξγαζηψλ. Θεζζαινλίθε: Κξηηηθή Καξαζζαβίδνπ, Δ. (1996), Μέηξεζε αζθάιεηαο ηεο εξγαζίαο θαη εκπηζηνζχλεο: Δκπεηξηθή έξεπλα ζηελ πεξηνρή ηεο Θεζζαινλίθεο, ίζθνο, Η., Ενπνπλίδεο, Κ. θαη Παπήο, Κ. (εθδ.), Μάλαηδκελη θαη Μηθξνκεζαίεο Δπηρεηξήζεηο, ζει , Παλεπηζηεκηαθέο Δθδφζεηο Κξήηεο. Καξαζαββίζνπ, Δ. θαη Γιαβέιε, Ν. (2007), πκθηιίσζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ηζφηεηα ησλ δχν θχισλ. Δθαξκνγή ηεο κεζφδνπ πλεξγαηηθήο Ακθίδξνκεο Έξεπλαο Γξάζεο ζηελ εηαηξεία Κleemann: Αλαθνξά απνηειεζκάησλ έξεπλαο, Πξνφγξακκα ΦΤΛΔΡΔΚ, Ππζαγφξαο, πγρξεκαηνδφηεζε ΔΔ. Καξαζαββίζνπ, Δ. θαη Σεξδίδεο, Κ. (1998), Δπειημία, επέιηθηε επηρείξεζε, λέεο κνξθέο απαζρφιεζεο θαη ν ξφινο ηνπ κάλαηδκελη, Κνηλσληθέο Αληζφηεηεο θαη Κνηλσληθφο Απνθιεηζκφο, ζει , Ίδξπκα. Καξάγησξγα. 352

353 Κνγθίδνπ Γ., Μνλνγνλετθέο Οηθνγέλεηεο (Πξαγκαηηθφηεηα Πξννπηηθέο Κνηλσληθή Πνιηηηθή), Αζήλα, Δθδνηηθφο Οξγαληζκφο Ληβάλε, 1995 Οπδνχλε, Υξ. θαη Ναθάθεο, Κ.(2011), Ζ Αμηνπηζηία θαη ε Δγθπξφηεηα ησλ Δξγαιείσλ Μέηξεζεο ζε Πνζνηηθέο Μειέηεο, ΝΟΖΛΔΤΣΗΚΖ, Σεχρνο 50, Αξ. 2, ζει Παξαζθεπφπνπινο, Η. Ν. (1993). Μεζνδνινγία επηζηεκνληθήο έξεπλαο. Ηδησηηθή Έθδνζε 353

354 ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ Η 354

355 ΣΜΖΜΑ ΟΗΚΟΝΟΜΗΚΧΝ ΔΠΗΣΖΜΧΝ ΑΡΗΣΟΣΔΛΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ 355

356 Αξηζηνηέιεην Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο Σκήκα Οηθνλνκηθψλ Δπηζηεκψλ Σνκέαο Οηθνλνκηθήο ησλ Δπηρεηξήζεσλ Θεζζαινλίθε, 12 Απξηιίνπ 2010 Αγαπεηή / έ θπξία / θχξηε, Θα ζέιακε λα καο αθηεξψζεηε ιίγα ιεπηά απφ ην ρξφλν ζαο γηα ηε ζπκπιήξσζε ηνπ παξαθάησ εξσηεκαηνινγίνπ. Παξαθαινχκε απαληήζηε φιεο ηηο εξσηήζεηο ιακβάλνληαο ππφςε φηη δελ ππάξρνπλ ζσζηέο ή ιαλζαζκέλεο απαληήζεηο. Οη απαληήζεηο ζαο είλαη πνιχ ζεκαληηθέο ζηελ έξεπλα απηή. Ζ έξεπλα απηή δηεμάγεηαη απφ ην Σκήκα Οηθνλνκηθψλ Δπηζηεκψλ ηνπ Αξηζηνηέιεηνπ Παλεπηζηεκίνπ. Δπηζηεκνληθά ππεχζπλεο είλαη ε Αλαπιεξψηξηα Καζεγήηξηα θα. Καξαζαββίδνπ Διενλψξα θαη ε θα. Γιαβέιε Νίθε ΔΔΓΗΠ ΗΗ. Οη απαληήζεηο ζαο είλαη απζηεξά εκπηζηεπηηθέο θαη δελ πξφθεηηαη λα ρξεζηκνπνηεζνχλ γηα άιινπο ζθνπνχο πέξα απφ απηνχο ηεο έξεπλαο. Σν εξσηεκαηνιφγην είλαη αλψλπκν θαη έηζη δελ κπνξνχλ λα ζπλδεζνχλ νη απαληήζεηο κε ζπγθεθξηκέλα πξφζσπα. Σν θχξνο θαη ε αμηνπηζηία ηνπ Αξηζηνηέιεηνπ Παλεπηζηεκίνπ Θεζζαινλίθεο εμαζθαιίδνπλ ηελ απφιπηε εκπηζηεπηηθφηεηα θαη ερεκχζεηα ησλ ζηνηρείσλ πνπ ζα ζπγθεληξσζνχλ απφ ηελ έξεπλα απηή. ΔΤΥΑΡΗΣΟΤΜΔ ΠΟΛΤ ΓΗΑ ΣΟΝ ΥΡΟΝΟ ΚΑΗ ΣΖΝ ΤΝΔΡΓΑΗΑ Α! Με εθηίκεζε, Διενλψξα Καξαζαββίδνπ Γιαβέιε Νίθε Αλαπιεξψηξηα Καζεγήηξηα ΔΔΓΗΠ ΗΗ 356

357 ΜΔΡΟ Α Α. Δξγαζηαθή Οηθνγελεηαθή δσή ε θάζε κηα απφ ηηο παξαθάησ πξνηάζεηο πνπ αθνξνχλ ζηελ εξγαζηαθή θαη νηθνγελεηαθή ζαο δσή, θπθιψζηε ηνλ αξηζκφ πνπ ζαο εθθξάδεη θαιχηεξα Όρη, δηαθσλψ Μάιινλ δηαθσλψ Οχηε ζπκθσλψ, Μάιινλ ζπκθσλψ Ναη, ζπκθσλψ Οχηε δηαθσλψ α/α Γηαηππψζεηο 1=Γιαθωνώ 5=σμθωνώ 1. πρλά φηαλ επηζηξέθσ ζην ζπίηη απφ ηε δνπιεηά είκαη ηφζν θνπξαζκέλνο/ε (ζσκαηηθά) πνπ δελ κπνξψ νχηε λα πάξσ κέξνο ζε δξαζηεξηφηεηεο ηεο νηθνγέλεηαο νχηε λα αλαιάβσ επζχλεο 2. Μεξηθέο θνξέο, εμαηηίαο φισλ ησλ πηέζεσλ πνπ έρσ ζηε δνπιεηά κνπ, φηαλ επηζηξέθσ ζην ζπίηη είκαη πνιχ αγρσκέλνο/ ε γηα λα θάλσ πξάγκαηα πνπ ζα κε επραξηζηνχζαλ 3. Δμαηηίαο ηνπ άγρνπο πνπ έρσ ζην ζπίηη, ζπρλά νηθνγελεηαθέο έγλνηεο κε απαζρνινχλ φηαλ βξίζθνκαη ζηε δνπιεηά κνπ 4. Σν άγρνο πνπ κνπ δεκηνπξγνχλ νη νηθνγελεηαθέο κνπ ππνρξεψζεηο, ζπρλά κε δπζθνιεχεη να ζσγκενηρωθώ ζηε δνπιεηά κνπ 5. Ο ρξφλνο πνπ πξέπεη λα αθηεξψλσ ζηε δνπιεηά κνπ δελ κνπ επηηξέπεη λα αληαπνθξηζψ ζηηο νηθνγελεηαθέο κνπ επζχλεο θαη ππνρξεψζεηο 6. Δμαηηίαο ηνπ ρξφλνπ πνπ αθηεξψλσ ζηηο νηθνγελεηαθέο κνπ ππνρξεψζεηο, ζπρλά δελ έρσ ηε δπλαηφηεηα λα ζπκκεηάζρσ ζε δξαζηεξηφηεηεο ζηε δνπιεηά πνπ ζα βνεζνχζαλ ζηελ θαξηέξα κνπ 7. Ο ρξφλνο πνπ αθηεξψλσ ζηηο νηθνγελεηαθέο κνπ ππνρξεψζεηο ζπρλά δελ κνπ επηηξέπεη λα ζπκκεηέρσ ζε δξαζηεξηφηεηεο ζηε δνπιεηά κνπ (π.ρ. ζπλαληήζεηο εθηφο σξαξίνπ, κεηαθηλήζεηο) 8. Ο ρξφλνο πνπ αθηεξψλσ ζηηο νηθνγελεηαθέο κνπ ππνρξεψζεηο, ζπρλά επεξεάδεη αξλεηηθά ηελ αληαπφθξηζή κνπ ζηηο ππνρξεψζεηο ηεο δνπιεηάο κνπ 9. πκπεξηθνξέο πνπ ζηε δνπιεηά κνπ είλαη απνηειεζκαηηθέο θαη αλαγθαίεο δελ απνδίδνπλ ζην ζπίηη 10. πκπεξηθνξέο πνπ είλαη απνδνηηθέο ζηε δνπιεηά κνπ δε κε βνεζνχλ λα γίλσ θαιχηεξνο γνληφο /ζχληξνθνο 11. Ζ ζπκπεξηθνξά πνπ αθνινπζψ γηα λα επηιχζσ πξνβιήκαηα ζην ζπίηη δελ είλαη ε θαηάιιειε γηα λα ιχλσ ηα πξνβιήκαηα ζηε δνπιεηά 12. Οη ζπκπεξηθνξέο πνπ ζην ζπίηη είλαη απνηειεζκαηηθέο δελ ζα απέδηδαλ ζηε δνπιεηά Ο ρξφλνο πνπ απαηηεί ε δνπιεηά κνπ πεξηνξίδεη, πεξηζζφηεξν απφ φζν ζα ήζεια, ηελ ελαζρφιεζε κνπ κε δξαζηεξηφηεηεο ηεο νηθνγέλεηαο 14. πρλά είκαη ηφζν εμαληιεκέλνο /ε ζπλαηζζεκαηηθά φηαλ επηζηξέθσ ζην ζπίηη απφ ηε δνπιεηά, πνπ δελ κπνξψ λα

358 ζπκβάιισ ζηελ νηθνγέλεηα κνπ 15. Ζ ζπκπεξηθνξά πνπ αθνινπζψ γηα λα επηιχζσ πξνβιήκαηα ζηε δνπιεηά δελ είλαη ε θαηάιιειε γηα λα ιχλσ ηα πξνβιήκαηα ζην ζπίηη 16. Οη εληάζεηο θαη ν θφξηνο ησλ νηθνγελεηαθψλ ππνρξεψζεψλ κνπ, ζπρλά κεηψλνπλ ηελ ηθαλφηεηά κνπ λα αληαπνθξηζψ ζηηο απαηηήζεηο ηεο δνπιεηάο κνπ 17. Δμαηηίαο ηνπ ρξφλνπ πνπ πξέπεη λα αθηεξψλσ ζηε δνπιεηά, ράλσ δξαζηεξηφηεηεο ηεο νηθνγέλεηαο κνπ (π.ρ. ζρνιηθέο γηνξηέο, γελέζιηα) 18. πκπεξηθνξέο πνπ είλαη απνδνηηθέο ζην ζπίηη δε κε βνεζνχλ λα γίλσ πην απνηειεζκαηηθφο/ απνδνηηθφο ζηε δνπιεηά κνπ Β. Φιλικό-υποςτθρικτικό εργαςιακό περιβάλλον Κπθιψζηε ζαο παξαθαινχκε ηνλ αξηζκφ πνπ εθθξάδεη ην βαζκφ πνπ ηζρχνπλ ή δελ ηζρχνπλ νη παξαθάησ απφςεηο-ζπλζήθεο ζηελ εηαηξεία ή ζηνλ νξγαληζκφ πνπ εξγάδεζηε 1=Ότι, δεν ιζτύει καθόλοσ, 2=Γελ ηζρχεη, 3=Μάιινλ δελ ηζρχεη, 4=Γελ είκαη ζίγνπξνο/ε, 5=Μάιινλ ηζρχεη, 6=Ηζρχεη, 7= Ναι, ιζτύει πάνηα ή ζτεδόν πάνηα Ζ ρξήζε ησλ λφκηκσλ δηεπθνιχλζεσλ (π.ρ. άδεηα, κεησκέλν ή επέιηθην σξάξην) γηα ηε θξνληίδα παηδηψλ / νηθνγέλεηαο ζα πεξηφξηδε ηηο πξννπηηθέο εμέιημεο / θαξηέξαο κνπ ζηε δνπιεηά Οη εξγαδφκελνη δηζηάδνπλ λα ζπδεηήζνπλ ηα νηθνγελεηαθά ηνπο πξνβιήκαηα θαη λα δεηήζνπλ ππνζηήξημε απφ ηε δηνίθεζε απφ θφβν κε ράζνπλ ηε δνπιεηά ηνπο Γηα λα αληηκεησπίζεη θάπνηνο εξγαδφκελνο νηθνγελεηαθά ηνπ πξνβιήκαηα δελ ην αλαθέξεη, αιιά παίξλεη κέξνο ηεο θαλνληθήο άδεηαο ή ιέεη φηη είλαη άξξσζηνο/ε ή δελ πάεη ζηε δνπιεηά Γηα λα ζε βιέπεη ε δηνίθεζε επλντθά πξέπεη λα έρεηο ζηαζεξά σο πξψηε πξνηεξαηφηεηα ηε δνπιεηά ζνπ θαη κεηά ηελ νηθνγελεηαθή ζνπ δσή Δδψ επηθξαηεί ε άπνςε φηη άιιν ε δνπιεηά θαη άιιν ε νηθνγελεηαθή δσή Κάησ απφ ηηο ζχγρξνλεο ζπλζήθεο ηεο νηθνλνκίαο ε δηνίθεζή καο ζεσξεί φηη ε ελαζρφιεζή ηεο κε ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο, είλαη δεηήκαηα δεπηεξεχνπζαο ζεκαζίαο ή θαη πνιπηέιεηα Δδψ, γεληθά, ε δηνίθεζε θαη νη πξντζηάκελνη δείρλνπλ ελδηαθέξνλ, θαηαλφεζε θαη ππνζηήξημε ζηηο νηθνγελεηαθέο αλάγθεο ησλ εξγαδνκέλσλ Ζ δηνίθεζε ελζαξξχλεη ηνπο εξγαδφκελνπο λα επηδηψθνπλ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο-νηθνγελεηαθήο δσήο Ζ δηνίθεζε δείρλεη θαηαλφεζε ζηελ πεξίπησζε πνπ νη εξγαδφκελνη ρξεηάδεηαη λα δψζνπλ πξνηεξαηφηεηα ζηελ νηθνγέλεηά ηνπο Ζ δηνίθεζε εθαξκφδεη ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο πνπ δηεπθνιχλνπλ ηελ εμηζνξξφπεζε εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο Ζ δηνίθεζε παξαθνινπζεί ηα απνηειέζκαηα πνπ έρεη ε εθαξκνγή κηαο πνιηηηθήο, πξαθηηθήο ή πξνγξάκκαηνο εμηζνξξφπεζεο εξγαζηαθήο νηθνγελεηαθήο δσήο (π.ρ. επίδξαζε ζηελ παξαγσγηθφηεηα, πνηφηεηα εξγαζίαο)

359 Γ. Ιδανικόσ εργαηόμενοσ Καηά ηελ άπνςή ζαο, ζε πνην βαζκφ ηα παξαθάησ ραξαθηεξίδνπλ έλαλ ηδαληθφ γηα ηελ επηρείξεζή ζαο εξγαδφκελν/ε: 1. Να πξνζθέξεη φιε ηνπ ηελ ελέξγεηα ζηε δνπιεηά 2. Να εξγάδεηαη θαη πέξα απφ ηηο θαλνληθέο ψξεο αλ ρξεηαζηεί γηα λα ηειεηψζεη ηε δνπιεηά 3. Να είλαη δηαζέζηκν αλά πάζα ζηηγκή (π.ρ. γηα ζπλαληήζεηο ζπλεξγαζίαο ) 4. Να είλαη επέιηθην ζηηο κεηαθηλήζεηο ηνπ, π.ρ. ηαμίδηα 5. Να είλαη δηαηεζεηκέλν λα αιιάμεη ηφπν εξγαζίαο εάλ ηνπ δεηεζεί απφ ηελ εηαηξεία ρη, θαζφινπ Πνιχ ιίγν Λίγν Μέηξηα Πνιχ Πάξα πνιχ Ναη, απφιπηα Δ. Ικανοποίθςθ από τθν εργαςία και τθν οικογζνεια Σειηθά ζθεθζείηε θαη πξνζπαζήζηε λα αμηνινγήζεηε ην πφζν ηθαλνπνηεκέλνο/ε είζηε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ νηθνγέλεηα θαη ηε δπλαηφηεηα λα ζπλδπάζεηε ηα δχν απηά πεδία ηεο δψεο ζαο. Υξεζηκνπνηείζηε ηελ παξαθάησ θιίκαθα: 1= Καζφινπ 2 = Λίγν 3=Οχηε ηθαλνπνηεκέλνο 4 = Πνιχ 5 = Πάξα πνιχ /νχηε δπζαξεζηεκέλνο 1. πλνιηθά, είκαη ηθαλνπνηεκέλνο/ε απφ ηε δνπιεηά κνπ Δίκαη ηθαλνπνηεκέλνο/ε απφ ηηο απνδνρέο κνπ πλνιηθά, είκαη ηθαλνπνηεκέλνο/ε απφ ηελ νηθνγελεηαθή κνπ δσή 4. Δθηηκψ φηη έρσ επηηχρεη επαγγεικαηηθά Δθηηκψ φηη έρσ πεηχρεη ζηελ νηθνγελεηαθή κνπ δσή Δίκαη ηθαλνπνηεκέλνο/ε απφ ηελ ηζνξξνπία πνπ έρσ πεηχρεη αλάκεζα ζηελ νηθνγελεηαθή θαη ηελ εξγαζηαθή κνπ δσή 7. Νηψζσ αζθαιήο γηα ην κέιινλ κνπ ζηε δνπιεηά