είχε καταρτίσει την πρώτη, τη µικρή του συλλογή γλωσσικο υλικο απ τις πηγές της νεοελληνικής γραµµατείας. Mετά διακ πτεται η χρηµατοδ τηση και

Transcript

1 T E -A π π À.I. øƒ I.N. KAZAZH AÚÈÛÙÔÙ ÏÂÈÔ ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ÂÛÛ ÏÔÓ ÎË /K ÓÙÚÔ EÏÏËÓÈÎ ÏÒÛÛ Αγαπητοί συνάδελφοι, κ ριοι σ νεδροι. Aποφάσισα τελικά να µιλήσω ελληνικά και θα ξεκινήσω µε δυο λ για για το αρχείο Γεωργακά. 1. ƒã π øƒ Tο ιστορικ της συγκρ τησης του Aρχείου δεν είναι άγνωστο, αλλά θα συγχωρεθεί στον οµιλο ντα, παλαι µαθητή του Kαθηγητή Γεωργακά, να θυµίσει τα διδακτικ τερα σηµεία του. Aπ τους λαµπρ τερους µαθητές του Γ. Xατζιδάκι, ο ηµήτριος Γεωργακάς ( ), µετά απ ανώτερες σπουδές στη Γερµανία κυρίως µε τον E. Schwyzer και δεκατρία χρ νια ευδ κιµης θητείας στη σ νταξη του Iστορικο Λεξικο της Aκαδηµίας, ήταν ήδη διακεκριµένος καθηγητής στην Aµερική, ταν ανέλαβε, το 1961, µε απευθείας ανάθεση απ το Aµερικανικ Yπουργείο Παιδείας, να εκπονήσει ένα επιτραπέζιο ελληνο-αγγλικ λεξικ. Παραµερίζοντας το δικ του προσωπικ ερευνητικ πρ γραµµα για την ελληνική γλώσσα απ την ελληνιστική κοινή ως τα νεοελληνικά ιδιώµατα, ζήτησε άδεια άνευ αποδοχών απ το Πανεπιστήµι του και καταπιάστηκε µε την επιλεκτική αποδελτίωση βασικών κειµένων της σ γχρονης ελληνικής λογοτεχνίας. Mε δώδεκα δακτυλογράφους να πληκτρολογο ν ακατάπαυστα στα γραφεία της Φιλοθέης, παραχώρηση εν ς νέου τ τε πολιτευτή στην Eλλάδα που άκουγε στο νοµα Aνδρέας Παπανδρέου, µέσα σε εικοσιεπτά µήνες ο Γεωργακάς είχε καταρτίσει την πρώτη, τη µικρή του συλλογή γλωσσικο υλικο απ τις πηγές της νεοελληνικής γραµµατείας. Mετά διακ πτεται η χρηµατοδ τηση και ακολουθεί η επιστροφή στην Aµερική. Ήταν τ τε που, πως γράφει ο Γεωργακάς σε αυτοβιογραφικ σηµείωµά του το 76: Xωρίς δισταγµο ς αλλά µε πείσµα αποφάσισα να συνεχίσω την εργασία και να τη διαµορφώσω πάνω σε δικ µου, µεγάλης κλίµακας σχέδιο, σ µφωνα µε επιστηµονικά κριτήρια και αυστηρές προδιαγραφές. Πώς ήταν δυνατ, άλλωστε, να εκπονηθεί επίτοµο λεξικ, έστω και για τις πρ χειρες ανάγκες της επικοινωνίας, χωρίς να έχει προηγηθεί το αναλυτικ λεξικ µιας γλώσσας, η οποία, επιπλέον, διατελο σε ακ µη υπ καθεστώς διγλωσσίας, για να µην πο µε και παρανοµίας; Nα προσεχθεί, προσθέτουµε εµείς, τι θα ήταν περίπου αδ νατο να διαµορφωθεί τ σο έγκαιρα και προφητικά, απ το 1960, το ευρ αλλά συνεπές πρ γραµµα

2 88 I.N. KAZAZH αποδελτίωσης κειµένων της καλλιεργηµένης νεοελληνικής κοινής, το οποίο ευθ ς εξαρχής και µε τ σο φανατισµ υιοθέτησε και ακολο θησε ο Γεωργακάς, αν απουσίαζαν δ ο προϋποθέσεις: πρώτον η σταθερή πίστη του στην αφοµοιωτική δ ναµη µιας δηµοτικής µε πολ ανθεκτικά αλλά και αρκετά ελαστικά τοιχώµατα και δε τερον η ιδεολογικά απροκατάληπτη πεποίθησή του τι η υπέρβαση της διγλωσσίας επερχ ταν ήδη µε ρυθµο ς ραγδαίους και, πάντως, συντοµ τερα απ σο εκτιµο σαν τ τε οι περισσ τεροι. Zώντας µακριά απ µια χώρα, της οποίας τον γλωσσικ κοµµατισµ εγνώριζε πολ καλά, αισιοδοξο σε τι, παρά τις πρ σκαιρες και τεχνητές εντάσεις, η δηµοτική θα συγκαταλεγ ταν, τελικά, στους µεγάλους κερδισµένους απ την ανανέωση του πολιτικο και πολιτιστικο σκηνικο, την οποία υποσχ ταν η αρχ µενη δεκαετία του 60, και δεν νοµίζω τι διαψε στηκε. Mέσα σε µια δεκαετία, µε τη βοήθεια και της, πρ σφατης τ τε, εφε ρεσης της φωτοτυπίας, καταρτίστηκε στο µεγάλο µέρος της, η δε τερη, η µεγάλη συλλογή χωρίων της γραµµατείας µας. Στα τέλη της δεκαετίας αυτής, άρχισε η σ νταξη του λεξικο στο Λεξικογραφικ Kέντρο της North Dakota, µε ένα µικρ επιτελείο, σκληρά εργαζ µενο (έζησα εκείνη την ατµ σφαιρα για 11 µήνες και της οφείλω πολλά) και µε π ρους προερχ µενους απ τον µεγαλ τερο οµοσπονδιακ χορηγικ οργανισµ της Aµερικής, απ το National Endowment for the Humanities, νεοσ στατο τ τε ίδρυµα. H χρηµατοδ τηση που, µε διακοπές, διήρκεσε ως το 1987, ανήλθε συνολικά στα δραχµές ( ευρώ), σε παλαιές τιµές. Eκτιµώ, µως, τι ο τε ο µ χθος αυτ ς θα ήταν δυνατ να επαναληφθεί, ο τε το αποτέλεσµα θα ήταν το ίδιο, παρά τις επαγγελίες των νέων τεχνολογιών, οι οποίες, αν και διευκολ νουν, βέβαια, τη µαζική σάρωση και των µακροτέρων κειµένων, συνάγουν µως τα πάντα αδιάκριτα και µηχανικά. Σήµερα το Aρχείο αυτ, αποτελο µενο, µετά τις αλεπάλληλες συµπληρώσεις του, απ 2,5 εκατοµµ ρια καταµετρηµένα δελτία, συνιστά το µεγαλ τερο γνωστ corpus της ελληνικής, µε αυτή τη µορφή και σ νθεση. Tο κυρι τερο, µως, δεν είναι ο γκος, αλλά η αντιπροσωπευτικ τητά του και η προεπεξεργασία, στην οποία έχει το το υποβληθεί. Γιατί περιλαµβάνει υλικ απ γραµµατειακές πηγές δ ο αιώνων (των δ ο τελευταίων αιώνων), µε ιδιαίτερη έµφαση στις τελευταίες δεκαετίες του φθίνοντος, και αποτυπώνει τη µεγάλη ποικιλία των πεδίων και των χρήσεων της γλώσσας και τα διαφορετικά της επίπεδα. Έχει ταξινοµηθεί, έχει οµοιογενοποιηθεί και πλήρως ληµµατογραφηθεί και «ενσωµατώνει» δ ο ουσιαστικά έτοιµα λεξικά, ένα ορθογραφικ και ένα ετυµολογικ. Nα σηµειωθεί τι η νέα ελληνική, σήµερα, δεν διαθέτει ετυµολογικά και ορθογραφικά λεξικά, συνταγµένα µε βάση την αποδελτίωση κειµένων. Tο Aρχείο συνοδε εται απ βιβλιοθήκη εργασίας επτά χιλιάδων τ µων, λογοτεχνικο, γλωσσολογικο και άλλου περιεχοµένου. εν θα επεκταθώ σε άλλες λεπτοµέρειες. εν θα αντισταθώ µως στον πειρασµ να προσθέσω τι µε δωρεά της Bαρβάρας Γεωργακά, χήρας και στενής συνεργάτιδας του καθηγητή, τον Nοέµβριο του 1996, το πολ τιµο αυ-

3 T E -A π π À.I. øƒ 89 τ Aρχείο και η βιβλιοθήκη έφτασαν στη Θεσσαλονίκη και στεγάστηκαν στο κοµψ και µοντέρνο κτίριο του Kέντρου Eλληνικής Γλώσσας, κτίριο το οποίο διέθεσε µε έγκαιρη και σπάνια γενναιοδωρία ο ήµαρχος Kαλαµαριάς και το δη- µοτικ συµβο λιο. ταν έξι µήνες αργ τερα, τον Aπρίλιο του 1997, πληµµ ρες ασυνήθιστης σφοδρ τητας κάλυψαν το 75% της π λης του Grand Forks, τα νερά, καταστρέφοντας συν τοις άλλοις τους αποθηκευτικο ς χώρους και τα ιατρικά εργαστήρια του Πανεπιστηµίου της B ρειας Nτακ τας, έφτασαν και στα υπ γεια που αποθηκευ ταν για χρ νια το Aρχείο Γεωργακά αυτ µως δεν βρισκ ταν πλέον εκεί. Ύστερα απ παραµονή τριάντα ετών στο φιλ ξενο εκείνο πανεπιστήµιο είχε προλάβει να παλιννοστήσει. 2. π øƒ Θα περιοριστώ σε τέσσερις παρατηρήσεις: 1. O Γεωργακάς µε το επιτελείο του πρ λαβε να συντάξει µ νον το στοιχείο «A» απ το Eλληνο-αγγλικ Λεξικ, ίσο προς το ένα έκτο περίπου του λου έργου. Άφησε πίσω του ένα δακτυλ γραφο κείµενο των επτά χιλιάδων σελίδων, το οποίο αποφάσισαν, χωρίς χρονοτριβή, ο Πρ εδρος και τα µέλη του.σ. του Kέντρου να το εκδώσουν σε σχήµα µεγάλο. H δαπάνη, που αποδείχτηκε σηµαντική, θα καλυπτ ταν απ τους π ρους του Yπουργείου Παιδείας, µε συµπληρωµατική ενίσχυση απ το Ίδρυµα Eλληνικο Πολιτισµο και απ τον Yπουργ Πολιτισµο, τον µ νο απ λους τους Έλληνες που διαθέτει το προν µιο, µήνας µπαίνει µήνας βγαίνει, χωρίς να τζογάρει, να κερδίζει στο Λ ττο και µαζί του και ο πολιτισµ ς µας. Ήδη το έργο τυπώνεται στη Nέα Y ρκη απ τον Άρη Καρατζά, εκδ τη µε πείρα σε δίγλωσσες εκδ σεις υψηλής ποι τητας και ειδικών απαιτήσεων. Kαι το ακ µη ση- µαντικ τερο: το στοιχειοθετο µενο τµήµα διαµορφώνεται ταυτ χρονα σε βάση δεδοµένων, και το σ νολο θα είναι προσβάσιµο µέσα απ το ιαδίκτυο. 2. Aπ προδηµοσίευση τµηµάτων του Eλληνο-αγγλικο Λεξικο στα περιοδικά Orbis και Mαντατοφ ρος και απ την ευρ τατη κυκλοφ ρηση του συντεταγµένου τµήµατος του έργου σε δακτυλ γραφη µορφή µεταξ των ειδικών, είναι απ καιρ γνωστή πράγµατι η ασυνήθιστα υψηλή ποι τητα του λεξικο αυτο. Λίγα θα πω, σην ώρα παρατηρείτε στις οθ νες τη διαφάνεια. Kάθε άρθρο περιλαµβάνει τρία τµήµατα: Πλήρες τυπολογικ τµήµα, αναλυτικ σηµασιολογικ τµήµα και συνοπτικ ετυµολογικ -ιστορικ τµήµα. Στο τυπολογικ τµήµα συµπληρώνεται στο KEΓ µ νο η φωνητική απ δοση των ληµµάτων κατά το ιεθνές Φωνητικ Aλφάβητο (έργο που ανέλαβε η συνεργάτις του Kέντρου δρ. Pο λα Tσοκαλίδου). Στο αναλυτικ σηµασιολογικ τµήµα δίνονται µ νο οι διαπιστωµένες µέσα απ τα ίδια κείµενα σηµασίες, αποκλειοµένων των γνωστών «ετυµολογικών» ταυτολογικών ερµηνευµάτων του τ που φαιν µενο=αυτ που φαίνεται, κ.τ.. ιακρίνονται σχολαστικά χρήσεις και επίπεδα λ γου και λα αυτά πάντα τεκµηριώνονται µε παράθεση αυθεντικών χωρίων απ το

4 90 I.N. KAZAZH Corpus των κειµένων ίσως κάποτε και περισσ τερων χωρίων, θα πουν µερικοί, απ σα θα χρειάζονταν. Στο ιστορικ -ετυµολογικ τµήµα, αφεν ς ακτινοσκοπείται η κατασκευή και της κοιν τερης λέξης, αλλά, επιπλέον, ανιχνε εται η ιστορία της µέσα στις παλαι τερες φάσεις της ίδιας της γλώσσας ή των γειτονικών της λαών, εφ σον πρ κειται για δάνεια. σο για τους νεολογισµο ς, τον λεγ µενο δανεισµ, απ άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες, λέξεων µε ελληνικά συστατικά ή απλώς µε ελληνικ έτυµο, καταγράφονται και αυτές για πρώτη φορά στην πραγµατική τους έκταση και χρονολογο νται, ταν είναι δυνατ, µε τ σο ακριβή τρ πο, ώστε να µην µπορεί να εµφιλοχωρήσει καµία απ τις ενδηµικές εσχάτως στον τ πο µας πλάνες και παρερµηνείες για τη γλώσσα µας. 3. Tα χαρακτηριστικά του Λεξικο, δια των οποίων θεµελιώνεται ο ισχυρισµ ς τι το το προορίζεται να χρησιµε σει ως standard international reference dictionary για τη νέα ελληνική γλώσσα, στην πραγµατικ τητα δεν διαφέρουν απ,τι αναµένουµε απ ένα εθνικ λεξικ, πλην της γλώσσας των ερµηνευµάτων που είπαµε. Tα απαριθµώ: µεγάλη κλίµακα, τεκµηρίωση µε υλικ αντληµένο χι αυθαίρετα αλλά απ ένα corpus κειµένων, συνδυασµ ς στο ίδιο λεξικ αναλυτικής πραγµάτευσης της γλωσσικής συγχρονίας µε συνοπτική παρουσίαση της διαχρονίας. Eπειδή ο Γεωργακάς υπήρξε, προπάντων, δειν ς ετυµολ γος µε αξι λογο και πλο σιο σχετικ έργο στο ενεργητικ του (Kαζάζης 1991), δεν εκπλήσσει που το ετυµολογικ του µέρος στο λεξικ αντιπροσωπε ει και σήµερα, παρά τη συνοπτικ τητά του, αυτ που λέµε state of the art. H χρήση, τέλος, της αγγλικής ως γλώσσας των ερµηνευµάτων αυξάνει την εµβέλεια του λεξικο και διευκολ νει την εκµάθηση και διάδοση της ελληνικής οπουδήποτε εµφανίζεται ζήτησή της. 4. Mέσα στους µακροπρ θεσµους σχεδιασµο ς εν ς ιδρ µατος σαν το Kέντρο Eλληνικής Γλώσσας µε οράµατα τα οποία απέδειξε τι ξέρει και να συλλαµβάνει και να πραγµατοποιεί, ανήκουν, ασφαλώς, η ψηφιοποίηση του Aρχείου Γεωργακά σε δοµηµένη Bάση εδοµένων, για την ευρ τερη δυνατή αξιοποίησή του για εκπαιδευτικο ς και ερευνητικο ς σκοπο ς και σήµερα έµαθα πολλά γι αυτήν απ τους συναδέλφους η συµπλήρωσή του και µε άλλα κείµενα (µε ένα, µικρ έστω, corpus ακέραιων κειµένων), αλλά προπάντων η ολοκλήρωση της σ νταξης του µεγάλου λεξικο µε τη σ µπραξη, ει δυνατ ν, Eλλήνων και ξένων ειδικών. Kλείνω µε την έκφραση της ελπίδας τι η σηµερινή Hµερίδα θα προωθήσει και αυτές τις συνεργασίες µεταξ των λεξικογράφων της ελληνικής γλώσσας. Σας ευχαριστώ. Bιβλιογραφικές αναφορές ΚΑΖΑΖΗΣ, Ι.Ν ηµήτριος I. Γεωργακάς ( ). Στο Λεξικογραφικ ν ελτίον της Aκαδηµίας Aθηνών, τ µ. IZ,